Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ . АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани.адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық.психологиялық әдебиеттердегі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі, деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3 Рухани.адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Жоғары класс оқушыларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ . АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани.адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық.психологиялық әдебиеттердегі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі, деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3 Рухани.адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Жоғары класс оқушыларының рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Зертеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылық және адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан-жақты негізделген. [1,23].
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез жастар ауылдан да орын алады. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасының жалпы білім беру «тұжырымдамасында» жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мәселерімен тікелей байланысты қарастырылып, осы кезге дейін күн тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын арттыра түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
«Адамгершілік» ұғымының педагогикалық термині ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал «руханилық» ұғымының мәні әртүрлі салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ұғымында категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу объектісі болып отырғаны баршаға белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен көзқарастары бар (Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қожа-Ахмет-Иассауи, Абай Құнанбаев, Ш. Құнанбаев т.б).
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез жастар ауылдан да орын алады. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасының жалпы білім беру «тұжырымдамасында» жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мәселерімен тікелей байланысты қарастырылып, осы кезге дейін күн тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын арттыра түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
«Адамгершілік» ұғымының педагогикалық термині ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал «руханилық» ұғымының мәні әртүрлі салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ұғымында категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу объектісі болып отырғаны баршаға белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен көзқарастары бар (Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қожа-Ахмет-Иассауи, Абай Құнанбаев, Ш. Құнанбаев т.б).
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына жолдауы. –Алматы, 1997 ж.
2. Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. –Алматы, 2001 ж.
3. Каплиева А.К. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру. Автореферат, -Атырау, 2003 ж.
4. Өтебаева Ә.Т. Рухани-адамгершілік тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы // Білім. 2007, 44-47 беттер.
5. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
6. Мұқанғалиев Е. Өміртану – ізгілік-адамгершілік белгісі.// Жалын, 2007ж.
7. Әбілов З., Қалиева Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы, 1999 ж.
8. Баширова Ж., Өтебаева А. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының ықпалы // Өзіндік таным, 2007 ж., №2, 12-14б.
9. Есжанов А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында. // Білім, 2006, 5-7 б.
10. Өтебаева Ә. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары.// Қазақстан Мектебі, 2006ж., №10, 70-73б.
11. Ахмет Иүгінекі. Қазақтар – Қазахи. 9 попул., Справочник.-Алматы, 1998, Т9, 287-288 б.
12. Толстой Л.И. Чем люди живы. Сбор. Соч. –Москва, 1982 ж.
13. Омарова Р.С. Халық тәлім-тәрбие бастауы.// Қазақстан Мектебі, 2000, №7.
14. Шакаримова Ш.Ш. Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдарының маңызы.// Білім, 2007ж., 48-51б.
15. Сыдықов М.Е. Жеткіншектердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы.// Білім, 2007ж., 25-28б.
16. Омарова Р.С. Шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру технологиясы. – Ақтөбе, 2007 ж.
17. Төлеубекова Р.К. Халықтық педагогика адамгершілік бастауы.// Ұлағат, -Алматы, 1992, №4, 60-61б.
18. Каплиева А.Қ. Білім жүйесіндегі рухани-адамгершілік құндылықтар.// Қазақстан мектебі, - Алматы, №2, 52-54 б.
19. Психология. Адамзат - ақыл-ой қазынасы. 10 том. – Алматы, Таймас баспа үйі, 2005ж.
20. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдияров А. –Педагогика, «Дарын», 2004 ж.
21. Каплиева А.Қ. Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбие беру мәселелері.// Білім берудегі менеджмент, -Алматы, 2002ж., №4, 126-128б.
22. Әдістемелер жинағы.
23. Қазақстан Республикасының білім туралы заңнамасы. –Алматы: Юрист, 2002ж.
24. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. – Алматы: Рауан, 1994ж.
25. Әшімханов Д. Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992ж.
26. Омарова Р.С., Нұрмұханова Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. –Ақтөбе, 2007ж.
27. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. –Алматы: Білім, 1994ж.
28. Елшібеков Ж. Арыңды жасыңнан сақта. –Алматы: Жалын, 1989ж.
29. Қабижанұлы М. Даналық сөздер жинағы. –Алматы, 2006ж.
30. Төлеубекова Р.К. Қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негізі. Монография, -Алматы: Комплекс, 2001ж., 295б.
31. Төлеубекова Р.К. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. –Алматы, Абай атындағы АлМУ, 1991ж., -30Б.
32. Каплиева А.Қ. Мектеп оқушыларына рухани-адамгершілік тәрбие беру.// «Шоқан тағылымы» ғылыми-практикалық конференция жинағы, -Көкшетау, 2001ж., Т2, 286-287б.
33. Наурызбаева Ж. Әдеп тәрбиесі хақында.// Бастауыш мектеп, 1994ж.
34. Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. –Алматы: Ана тілі, 1993ж.
35. Омарова Р.С., Құдайбердиев Т.К., Мұстаяпов А.С. Организация воспитательной работы на начальной ступени 12 летней школы. –Алматы: НИЦ «Ғылым», 2003ж.
36. Ийна Аасамаа. Әдептен озбайық. –Алматы: Рауан, 1990ж.
37. Төтенаев Б. Қазақстанның ұлттық ойындары. –Алматы: Қайнар, 1994ж.
38. Төлеубекова Р.К. Ұлттық мұрадағы бала тәрбиесі. // Ұлағат, -Алматы, 1997ж., №1-2
39. Сайлауқызы С. Той дәстүрінің халықтық тағылымы // Этнопедагогика. – 2007. – №1. – 56-57 бб
40. Кожахметова К. Казахская этнопедагогика: Метадология, теория, практика. – Алматы: Ғылым 1998. – 317 с., 159.
41. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. – Алматы: Дәуір, 2001.-174б.
42. Лоусон Т., Геррот Д. Социология. «А-Я». Словарь-справочник /Пер. с англ. К.С.Ткаченко. – Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2000. – 608 бет
43. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: «Жазушы», 1985. – 560 бет
44. Қазақ Совет энциклопедиясы. Том 4. «ДОК-ИМАНТАУ» /Бас ред. М.Қ.Қаратаев. – Алматы: «Қазақ Совет энциклопедиясының Бас редакциясы, 1974. – 672 бет
45. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Том 4. «Ж-К»» «ЖАТТАНДЫ-КЕСУ» /Бас ред. А.Ы.Ысқақов. – Алматы: «Ғылым», 1979. – 672 бет
46. Философский энциклопедический словарь. «А-Я» /Гл. ред. Л.Ф.Ильичев и т.д. – Москва: «Советская энциклопедия», 1986. – 880 стр.
2. Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. –Алматы, 2001 ж.
3. Каплиева А.К. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру. Автореферат, -Атырау, 2003 ж.
4. Өтебаева Ә.Т. Рухани-адамгершілік тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы // Білім. 2007, 44-47 беттер.
5. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
6. Мұқанғалиев Е. Өміртану – ізгілік-адамгершілік белгісі.// Жалын, 2007ж.
7. Әбілов З., Қалиева Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы, 1999 ж.
8. Баширова Ж., Өтебаева А. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының ықпалы // Өзіндік таным, 2007 ж., №2, 12-14б.
9. Есжанов А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында. // Білім, 2006, 5-7 б.
10. Өтебаева Ә. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары.// Қазақстан Мектебі, 2006ж., №10, 70-73б.
11. Ахмет Иүгінекі. Қазақтар – Қазахи. 9 попул., Справочник.-Алматы, 1998, Т9, 287-288 б.
12. Толстой Л.И. Чем люди живы. Сбор. Соч. –Москва, 1982 ж.
13. Омарова Р.С. Халық тәлім-тәрбие бастауы.// Қазақстан Мектебі, 2000, №7.
14. Шакаримова Ш.Ш. Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдарының маңызы.// Білім, 2007ж., 48-51б.
15. Сыдықов М.Е. Жеткіншектердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы.// Білім, 2007ж., 25-28б.
16. Омарова Р.С. Шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру технологиясы. – Ақтөбе, 2007 ж.
17. Төлеубекова Р.К. Халықтық педагогика адамгершілік бастауы.// Ұлағат, -Алматы, 1992, №4, 60-61б.
18. Каплиева А.Қ. Білім жүйесіндегі рухани-адамгершілік құндылықтар.// Қазақстан мектебі, - Алматы, №2, 52-54 б.
19. Психология. Адамзат - ақыл-ой қазынасы. 10 том. – Алматы, Таймас баспа үйі, 2005ж.
20. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдияров А. –Педагогика, «Дарын», 2004 ж.
21. Каплиева А.Қ. Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбие беру мәселелері.// Білім берудегі менеджмент, -Алматы, 2002ж., №4, 126-128б.
22. Әдістемелер жинағы.
23. Қазақстан Республикасының білім туралы заңнамасы. –Алматы: Юрист, 2002ж.
24. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. – Алматы: Рауан, 1994ж.
25. Әшімханов Д. Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992ж.
26. Омарова Р.С., Нұрмұханова Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. –Ақтөбе, 2007ж.
27. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. –Алматы: Білім, 1994ж.
28. Елшібеков Ж. Арыңды жасыңнан сақта. –Алматы: Жалын, 1989ж.
29. Қабижанұлы М. Даналық сөздер жинағы. –Алматы, 2006ж.
30. Төлеубекова Р.К. Қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік тәрбиенің теориялық-әдіснамалық негізі. Монография, -Алматы: Комплекс, 2001ж., 295б.
31. Төлеубекова Р.К. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. –Алматы, Абай атындағы АлМУ, 1991ж., -30Б.
32. Каплиева А.Қ. Мектеп оқушыларына рухани-адамгершілік тәрбие беру.// «Шоқан тағылымы» ғылыми-практикалық конференция жинағы, -Көкшетау, 2001ж., Т2, 286-287б.
33. Наурызбаева Ж. Әдеп тәрбиесі хақында.// Бастауыш мектеп, 1994ж.
34. Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. –Алматы: Ана тілі, 1993ж.
35. Омарова Р.С., Құдайбердиев Т.К., Мұстаяпов А.С. Организация воспитательной работы на начальной ступени 12 летней школы. –Алматы: НИЦ «Ғылым», 2003ж.
36. Ийна Аасамаа. Әдептен озбайық. –Алматы: Рауан, 1990ж.
37. Төтенаев Б. Қазақстанның ұлттық ойындары. –Алматы: Қайнар, 1994ж.
38. Төлеубекова Р.К. Ұлттық мұрадағы бала тәрбиесі. // Ұлағат, -Алматы, 1997ж., №1-2
39. Сайлауқызы С. Той дәстүрінің халықтық тағылымы // Этнопедагогика. – 2007. – №1. – 56-57 бб
40. Кожахметова К. Казахская этнопедагогика: Метадология, теория, практика. – Алматы: Ғылым 1998. – 317 с., 159.
41. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. – Алматы: Дәуір, 2001.-174б.
42. Лоусон Т., Геррот Д. Социология. «А-Я». Словарь-справочник /Пер. с англ. К.С.Ткаченко. – Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2000. – 608 бет
43. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: «Жазушы», 1985. – 560 бет
44. Қазақ Совет энциклопедиясы. Том 4. «ДОК-ИМАНТАУ» /Бас ред. М.Қ.Қаратаев. – Алматы: «Қазақ Совет энциклопедиясының Бас редакциясы, 1974. – 672 бет
45. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Том 4. «Ж-К»» «ЖАТТАНДЫ-КЕСУ» /Бас ред. А.Ы.Ысқақов. – Алматы: «Ғылым», 1979. – 672 бет
46. Философский энциклопедический словарь. «А-Я» /Гл. ред. Л.Ф.Ильичев и т.д. – Москва: «Советская энциклопедия», 1986. – 880 стр.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
050103 – Педагогика және психология мамандығы бойынша
Ақтөбе 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Оқушылардың рухани - адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7
1.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі,
деңгейлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3 Рухани-адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
2 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған
тәжірибелік эксперимент нәтижелері
2.1 Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 37
2.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру
әдістемелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Зертеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің
бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылық және адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен
қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында жан-жақты негізделген. [1,23].
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-
бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала
жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік
қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен
нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез
жастар ауылдан да орын алады. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне,
олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста
өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда,
әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-
шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасының жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке
адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті
қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау міндеті ерекше
аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын,
тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі
және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен
руханилық мәселерімен тікелей байланысты қарастырылып, осы кезге дейін күн
тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын арттыра
түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
мәселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
Адамгершілік ұғымының педагогикалық термині ретінде ғылыми тұрғыда
қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал руханилық ұғымының мәні әртүрлі
салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ұғымында
категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік
тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу объектісі болып отырғаны баршаға
белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен
көзқарастары бар (Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қожа-Ахмет-Иассауи, Абай
Құнанбаев, Ш. Құнанбаев т.б).
Сонымен қатар рухани-адамгершілік құндылықтар жайында А.Қ.Каплиева,
Р.К. Төлеубекова, Р.С. Омарованың т.б еңбектеріне сүйене отырып зерттедік.
Қарастырған жұмыстар бүгінгі таңда жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселері біркелкі зерттелгендігін
айқындайды.
Бүгінгі таңда сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып,
оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып,
жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
қажеттілігін айқындап отыр. Сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбын
Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу пәні: жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: білім беруде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мәселелерін теориялық тұрғыда негіздеп,
әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, ғұламалар мен ағартушылар, қоғам
қайраткерлері, бүгінгі заман ғалымдарының еңбектеріндегі рухани-
адамгершілік құндылықтары жүйеге келтіріліп, тағылымдылық мүмкіндіктеріне
қарай жіктеліп, мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізіліп, рухани-
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мақсатына пайдаланса, онда рухани-
адамгершілік құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық сана-сезімі жоғары,
инабатты, адамгершілігі мол, рухани жан-дүниесі бай, рухы биік жеке тұлға
қалыптастыруға мүмкіндік туындайды. Себебі мектептің оқу-тәрбие үрдісі,
тәрбиелік шаралар, мектептен тыс тәрбиелік жұмыс мазмұны рухани-
адамгершілік негізінде құрылады және сол арқылы бүкіл мектептің тыныс-
тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеудің міндеттері:
- Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
- Рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын
анықтау;
- Оқушылардың рухани-адамгершілігі құндылықтарын қалыптастырудың
өлшемдерін, көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау;
- Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде зерттеу.
Жетекші идея: рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде оқушыларға
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген тәрбие кеңістігін құру
арқылы жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырып, өмірді құндылық
ретінде бағалауға бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық,
танымдық ілімі, жеке тұлғаның даму теориясы, құндылықтар теориясы, қазіргі
жетекші философиялық қағидалар, ізгіліктілік, демократиялық, кешендік.
Адамгершілік, рухани және мәдени құндылықтар жөніндегі ұлттық тәлім-тәрбие
теориясы.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері ресми материалдармен құжаттар (Қ.Р.
Конституциясы, Білім беру туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясы Этномәдени білім беру тұжырымдамасы,
т.б), оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен озат педагогтардың іс-
тәжірбиелері.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
филосорфиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; оқушыларға сауалнама
жүргізу; пікірталас, әңгіме өткізу; теориялық жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін экперимент арқылы тексеру, алынған
нәтежелерді статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезең: зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, мектеп құжаттары
зерделенді, рухани-адамгершілік құндылықтар тәрбиесіне байланысты
педагогикалық, психологиялық тәжірибелер жинақталып, сараланды.
Екінші кезең: оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және
әдістемелік әдебиеттер талданып, рухани–адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға арналған оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді түрлері
айқындалды, қажетті дидактикалық тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулар
жасалды.
Үшінші кезең: рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға
байланысты экперимент жұмыстары бойынша педагогикалық ой-пікірлер жүйеге
келтірілді, әдістеменің тиімділігі тексеріліп, нәтижелері дипломдық
жұмыстың мазмұнына енгізілді және тұжырымдар жасалынып, қорытындыланды.
Зерттеу базасы: Эксперимент Ақтөбе қаласындағы №33 мектепке
өткізілді. Экспериментке 56 оқушы, оның ішінде 28 эксперимент тобында, 28
бақылау тобында өтті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық пәні:
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындадық.
2. Рухани-адамгершілік құндылықтар, ұғымдарының мәні мен
мазмұны анықталды.
3. Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық моделі жасалды.
4. Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде
зерттедік.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру тиімділігі тәжірибие-эксперимент жұмысында
сынақтан өтті.
- Өмір тәжірибесі туралы ойлау тесті алынды;
- Мақал-мәтел тест әдістемесі өткізілді;
- Зерттеу нәтежелерін жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие
процесінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты,
мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы қарастырылады.
Оқушылылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздері атты бірінші тарауда жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылық ұғымдарының мәнін теориялық тұрғыдан негіздеп,
рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеудің психологиялық-
педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, жоғары класс оқушыларының
рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру үрдісінің теориялық
негіздері айқындалды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталған тәжірбиелік-эксперимент нәтежелері атты екінші тарауда
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, әдістемелер жүргізілді. Жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың динамикасы анықталып, жұмыс
нәтижелерінің эксперименттік қорытындылары шығарылды.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы қарастырылды.
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Рухани адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-
психологиялық әдебиеттердегі таралуы
Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан оның бүкіл халқы
экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, ғылымы, білімі қоғамның жаңа
даму белесінде. 15 жылдық тарихымызға көз жіберсек, қоғам мен экономиканың
дамуы ашық сипатқа ие болды. Демократиялық бағыт кең өріс алып, адамға жан-
жақты саяси, діни таңдау жасау еркіңдігі, құқығын қорғау, еркін ойлау,
еркін сөйлеу құқығы берілді.
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар,
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік ақпараттық, білім және ғылым
кеңістігіне халықаралық талаптар мен стандартқа және ұлттық ерекшілікке сай
үйлесімді жетілдірудің жолдарын қарастыруда. Атап айтқанда, Қазақстанның
болашақ дамуына арналған "Қазақстан-2030" бағдарламасында тәуелсіз мемлекет
құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі
және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім
алуы қажет екендігіне баса назар аударылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев республикалық білім және ғылым қызметкерлерінің
2 сьезінде өткен он жыл Қазақстан үшін ерекше жыл болғанын, еліміз шын
мәнінде егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде құрылғандығын атай отырып,
экономиканы реформалаудың негізінен аяқталғанына және Еуропа одағына
Қазақстан нарықтық экономика елі болып танылғандығына талдау жасады, ғылым
мен білім саласындағы түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып,
тәрбиенің мынадай өзекті 3 бағытын атап көрсетті;
- бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болғандықтан,
олармен жүйелі жұмыс жүргізуге баса назар аудару;
- Қазақстанда жүріп жатқан ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық
кадрлау даярлау жүйесін құру қажеттігін ашып, ең алдымен, бүгінгі мұғалім
кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық,
адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу тәрізді ең жоғары
адамгершілік қасиет-сапаларымен ықпал жасай отырып, тәрбиелеу;
- жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын
проблема білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Сол себепті бүгінгі таңда реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы
үшін мұғалім, тәрбиеші, оқушылардың адамгершілік тәрбиесі жөнінде ғылыми-
теориялық білімі болуы керектігіне және өзін-өзі дамытудың субьектісіне
айналу қажеттігіне назар аудару. [2, 33б.]
Сондықтан біз өз зерттеуімізді қазіргі кезеңге байланысты жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың кейбір
мәселелерін қазіргі педагогика ғылымының жаңа бағытына сай қарастыруды
көздедік.
Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде, жеке тұлғаны
қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алғаны белгілі. Қазақ
халқы жан-жақты дамыған адамгершілігі мол тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ
зор мән беріп, ұрпақ тәрбиесінде халық ауыз әдебиетінің шығармашылығына
сүйеніп, соны тірек еткен. Мәселен, халқымыздың мақал-мәтелдері жай ғана
айтылған ұйқас сөздер емес, олардың бәрінің тәрбиелік, адамгершілік мәні
болған. Бұған "Атаның баласы болма, адамның баласы бол", "Заманына қарай
амалы", "Адамды заманы билейді", "Әдептілік ар-ұят-адамдықтың белгісі",
"Сақалды адам сағынды сындырмас" тәрізді кісілік қасиеттерді,
парасаттылықты арқау еткен мақал-мәтелдер дәлел бола алады.
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты
құндылық – өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді
рухани толықтыру. Адам өмірінің мән-маңызды іс-әрекет, мақсат, мұрат, күш-
қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік
қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады.Демек,
еліміздегі қоғамымызды ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-адамды
құндылық ретінде бағалау. Құндылық – адамдық қасиеттің өлшемі, оның
жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға
қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр
пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық мәселесі сонау Сократ заманынан бастау алады. Сократтың
"игілік" деген ұғымды жеке бөліп,оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа
жақындатқаны (С.Нұрмұратов). Сократ заманынан бастау алған "құндылық"
мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне
философиялық сипатта қарастырылып келеді.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы аксиология
деп атайды. Аксиология ("ахіа" – грекше "құндылық", "логос" – ілім, ғылым)
құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар (Лотце, Коген) берген.
Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар Гегель, Кант,
Ницше, Кассирер және т.б. Мәселен, Э.Кассирер "құндылық" – бұл адамның ішкі
дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" – деп түсіндіреді. Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігінде: "Құндылық – нарқы жоғарылылық, қымбаттылық,
бағалылық" – деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында:
"Құндылық-обьектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым",-деп атап көрсетеді. Құндылық обьектінің
адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен
тұрады: пәндік және саналық.
Пәнділік құндылықтарға – заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан
мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы,
адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи
және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы
құндылыққа – қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі
нормалар кіреді. Пәндік құндылық – баға берудің обьектісі. Субьективтік
құндылық – олардың өлшемі әрі әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте:
"Құндылық" – құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық – қазына, байлық
делінген. Құндылықтың қалыптасу негізі – адам болмысының өзегін құрайтын
құбылыс.
Адам болмысының өзегі – тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтарымен және қажеттіліктермен шектелмейді, адамның
күрделі табиғатына сай, өмір сүрудің түпкі себептерін әрі қарай қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін құрайтын рухани-адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізі болады. Бұл негіз адам бойына рухани адамгершілікті
қалыптастыруда тірек болатын құндылыққа саяды. Адам өзінің бойында нағыз
адами қасиеттерді дамытып, өзін-өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой көмегімен
жинаған білімдерін адамгершілікпен ұштастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы. Сондықтан да жаңашылдық білім
мен тәрбие беру барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру қажет.
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл
адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет
Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б.) мен ағартушылар
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев), ғалым-педагогтар (Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі
рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани,
мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Қазақ педагогикасының өзіндік төл ерекшелігі оның ізгілендіру мен
парасаттылықты, адамгершілік пен адами құндылықтарды жоғары қоятын бай
халықтық педагогика мұраларымен айрықша орын алады. Егер де біз қазақ
педагогика ғылымын дамыту барысында тағы да батыстық үлгімен кетсек,
қателесетініміз анық. Біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық
ойлау, ұлттық болмыс өзгешелік-ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ
педагогикасын шығыс педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру
деңгейіне қол жеткізуіміз керек.
Қазақтың болмысы түрлі мәдениеттің тоғысында қалыптасқан, ал қазақ
педагогикасы рухани мәдениет дамуының қалыптасқан белгілі бір бағдары,
деңгейі болып табылады. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуын зерттеу
барысында мынадай екі талапты басшылыққа алу керек:
- тарихи-педагогикалық танымның әдіснамасы;
- тарихи-педагогикалық ілімнің құрылымы.
Осы уақытқа дейін қазақ педагогикасының әдіснамасының жасалмауы мен оның
теориялық деңгейде толық зерделенбеуі қазақ этнопедагогикасы мен қазақ
педагогикасын бір мағынада қабылдауға алып келгені ақиқат. Оған қазақ
педагогикасы нысанының, мазмұндық құрылымы мен пәндік ерекшелігінің
анықталмауы себеп болып отыр. Қазақ этнопедагогикасы өзіндік ұлттық сипаты
бар педагогиканың бір саласы болып табылса, қазақ педагогикасы адам
тәрбиелеудің жалпыадамзаттық құндылықтарын қамтитын әлемдік педагогиканың
құрамдас бөлігі болып саналады. Бүгінгі таңда қазақ педагогикасын бірден
ұлттық тарихтың немесе ұлттық сананың, тәжірибенің үлгісі ретінде
қараушылық айқын. Мұның өзі оның өз алдына дербес ғылым ретінде
қалыптасуына, әрі дамуына кедергі жасап отыр. Сондықтан қазақ педагогика
ғылымының әдіснамасын жасауда мынадай мәселелер өз шешімін табу керек деп
есептейміз:
1. Қазақ педагогика ғылымы қалыптасуының тарихи кезеңдерін, әлеуметтік
тегін талдау, оның басқа ғылымдармен өзара ықпалдастығы мен байланысын ашып
көрсету.
2. Қазақ педагогикасының негізгі идеялары мен рухани бастауларын
көркемдік – философиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан талдау.
3. Қазақ педагогикасының қайнар көздері көшпелілер мәдениеті мен түркі
өркениетінен нәр алатынын ғылыми тұрғыдан негіздеу.
4. Қазақ педагогикасы қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің ұлттық
деңгейі мен көрінісін қамти отырып, жалпыадамзаттың рухани мұқтажын өтеуге
қызмет ететіндігін дәлелдеу.
5. Қазақ педагогикасы ғылымының әдіснамасы мен оның мазмұндық құрылымын
жасау.
6. Қазақ педагогикасының келешегін айқындау, яғни болашаққа қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қазақ педагогикасы тарих пен мәдениеттің өткен кезеңдерінің
мәселелерімен ғана шектелінбейді, ол халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі
бүгінгі тәжірибесін, тіпті оның болашаққа жету бағдарын да қамтып
тұжырымдауға бейім болуы және соған қызмет етуі шарт. Жасыратыны жоқ, қазақ
педагогикасы дегенде өткен тарихқа көңіл аудару, оның тарихи алғышарттарына
назар аудару басым. Қазақ педагогикасының әзірге болашаққа қызмет ететін
әдіснамасы жасалмағаны анық. Сондықтан да қазіргі кезде қазақ педагогика
ғылымын мойындамаушылар, оның табиғатына күмәндана қараушылар аз емес екені
шындық. Ұлттық ұстаным – халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі мол тәжірибесін,
педагогикалық ілімін пайдалануға, оның өсіп-өркендеп дамуына еліміздің
тәуелсіздігі мүмкіндік беретіні айдан анық. Мұның өзі қазақ педагогика
ғылымын өз деңгейіне көтеру, оның әлемдік педагогикадағы өлшемін айқындау
және ұлттық тұжырымдамасын жасауға күш салу міндеттерін алға қояды.
Қазақ педагогикасы ғылыми білімдер жүйесінде арнайы ғылым болып табылады
деуге толық негіз бар. Ғылым болу үшін оның зерттеу нысаны мен пәні,
зерттеу әдістері мен ұғымдық аппараты болу керектігі мәлім. Сондықтан қазақ
педагогикасын ғылымның басқа салаларымен тығыз байланыста қарастыра отырып,
оның дербес ғылым саласы ретінде орнын анықтаудың маңызы зор.
Қазақ педагогикасы ең алдымен, түркі өркениетінен бастау алатын қазақ
халқының ұрпақты тәрбиелеу, білім беру, оқыту мәселелерімен айналысады,
қазақ ағартушыларының педагогикалық идеялары мен тұжырымдамалары негізінде
педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтарын, бағыттары мен ағымдарын,
іргелі педагогикалық теориялары мен қағидаларын айқындайды, сонымен бірге
қазақ халқының ұлттық болмысына сай педагогика ғылымындағы барлық ғылыми
жетістіктер мен педагогикалық мұраларды қоғамдық құбылыстармен,
ғылымдармен, идеологиямен, т.с.с. байланыста зерттейді. Басқа кез келген
ғылымдар сияқты, қазақ педагогика ғылымы да фактілерді тек ашып қана
қоймайды, оларды түсінуге мүмкіндік жасайды. Ғылымға тән нағыз шынайы
ерекшелік оның табиғаттың, қоғамның және ойлаудың даму заңдарына қатысты
болуы, оларды ашу және танып-білу болып табылады. Философияда заң,
заңдылықтар деп объективті, мәнді, тұрақты және қайталанатын себеп-салдар
байланысты айтатыны белгілі. Осыдан қазақ педагогикасы көшпелі мәдениет пен
түркі өркениетінен рухани бастау алатын қазақ халқының ұлттық болмысына,
халықтық тәжірибесіне сай балалар мен ересектерді тәрбиелеу, білім беру
және оқыту заңдары мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым деген қорытынды
жасауға болады.
Қазақ педагогика ғылымы өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі ғасырлар
сынынан өткен халықтық тәжірибе негізінде қалыптасып, өзіндік дамуға ие
болды. Халық педагогикасындағы озық идеялар қазақ халқының тіршілік
тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырды. Өмірдің әлеуметтік жағдайларының
өзгеруімен, қоғам мен тұлға қажеттіліктерінің дамуымен байланысты халық
тәжірибесіндегі педагогикалық құндылықтар қайта жасалып, жаңаша сипат алып
отырады. Педагогика тарихында алдыңғы теориялардың мазмұнының кеңейтіліп,
тың көзқарастар мен ағымдардың қалыптасуы заңды құбылыс, мұның өзі әлемдік
педагогика мазмұнын қазақ педагогика ғылымының жетекші идеяларымен
толықтыру қажеттілігін дәлелдейді. Өйткені құндылық бағдарлар тұлғаның ең
басты, ауқымды сипаттамасының бірі ретінде әрекет етеді, ал оларды дамыту
ізгілендіру педагогикасының негізгі міндеті және қоғам дамуының маңызды
жолы болып табылады.
Қазіргі таңда елін сүйген, өз халқының болашағын ойлаған, жеті атасын
білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деген халық
даналығын санасына ұлы қағида ретінде түйген зиялы ойдың иелері қазақ
халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті
бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда. Қазақ халқының арғы
тегі Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік
руханиятқа үлес қосуына Еуразия құрлығындағы Ұлы даланы мекендеген
халықтардың көшпелі мәдениеті мен тәрбие тәжірибесі, ислам дінінің озық
тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай
мәдениеттері тоғысқан Түркістан жеріндегі Қарахан мемлекетінің саяси-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат
баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам мен оның тәрбиесі
туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды.
Кесте 1 – Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Тәрбие тәжірибесі Педагогикалық ойлар Педагогика ғылымы
Қазақтың халық Қазақ жеріндегі Қазақ педагогика ғылымы
педагогикасы алғашқы педагогикалықәлемдік педагогиканың
1. Қазақ ауызекі ой-пікірлер құрамдас бөлігі
шығармашылығындағы 1. Еуразия 1.әл-Фараби, Ж.Баласағұни,
тәрбие мазмұны: даласындағы алғашқы М.Қашқари педагогикалық
- ұлттық ойындар; қауымдық құрылыс ілімдері (ІХ-ХІ ғ.ғ.)
- мақал-мәтелдер; кезеңіндегі тәрбие 2. А.Иүгінеки, Қ.А.Иассауи,
- жаңылтпаштар; 2. Еуразия С.Бақырғани, Р.Хорезми,
- жұмбақтар; құрлығындағы Сақ С.Сарай педагогикалық
- шешендік сөздер; империясы дәуіріндегіілімдері (ХІІ-ХІV ғ.ғ.)
- ертегілер; тәлім-тәрбие 3. Ө.Тілеуқабылұлы,
- аңыз әңгімелер; 3. Ғұн империясы мен М.Х.Дулати, Қ.Қ.Жалайыр,
- батырлар жыры; Үйсін-Қаңлы мемлекет т.б. педагогикалық ілімдері
- эпос; дәуіріндегі (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.)
- айтыс тәлім-тәрбие 4. Ш.Уәлиханов,
2. Қазақ музыкалық 4. Таяу және Қиыр Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
шығармашылығындағы Шығыс ежелгі Ш.Құдайбердиев, т.б.
тәрбие мазмұны: мемлекеттерінің бірі педагогикалық ілімдері
- халық әндері; – Шумер (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
- халық күйлері тәлім-тәрбиесі мен 5. Кеңестік дәуірдегі
3. Қазақтың мектептері педагогика ғылымы
сәндік-қолданбалы 5. Ұлы Түркі қағанатыС.Торайғыров, Ә.Бөкейханов,
өнеріндегі тәрбие және оның А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
мазмұны: тәлімдік-танымдық М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
- дәстүрлі қолданбалы мұралары - С.Сейфуллин, М.Әуезов, т.б.
өнер; Орхон-Енисей жазба С.Қожахметов, Т.Тәжібаев,
- ою-өрнектер ескерткіштеріндегі С.Балаубаев, Р.Г.Лемберг,
4. Салт-дәстүрлердегі (Күлтегін, Тоныкөк) Қ.Бержанов, Ә.Сембаев, т.б.
тәрбиелік мазмұн: тәлім-тәрбиелік 6. Қазіргі кездегі қазақ
- бала тәрбиесіне ойлар, Қорқыт педагогика ғылымындағы
байланысты; тағылымдары (VІ-ІХ теориялар (1991 ж. кейінгі
- тұрмыс-салт; ғ.ғ.) кезең)
- ата кәсіп;
- әлеуметтік-мәдени
5. Жыраулар мен
билердің, шешендердің
шығармашылығындағы
тәрбие мазмұны
Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпыадамзаттық идеяларын
жүзеге асырып, жаңа педагогикалық жүйенің қалыптасуында өз заманында
Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз атанған әлемге әйгілі ойшыл, ғұлама
ғалым, халқымызға білімнің нәрін сепкен ұлттың ұлы кемеңгері Әбу Насыр әл-
Фарабидің алатын орны ерекше. әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-
пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре білді. Халық даналығы
туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық үлгілеріне ден
қоя отырып, өзінің төл педагогикалық тұжырымдамасын жасады. Оның
педагогикалық тұжырымдамасы дидактика мен тәрбие теориясының мәселелерін
бірге қамтитын іргелі жүйе болып табылады. әл-Фарабидің тәлім-тәрбиелік
идеялары теориялық дәрежесі жағынан кез келген педагогикалық ілімге
бастапқы негіз бола алады, әсіресе оның күллі адамзат қауымдастығының
жиынтығы ретінде ұлы қоғамды суреттейтін ізгілік тұғырнамасы қазіргі
педагогиканың жетекші идеясы болып отыр. әл-Фараби жетілген тұлғаны
тәрбиелеу үшін Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз
берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі деген ұстанымды басты қағида ретінде ұсынды.
Әл-Фарабидің педагогика ғылымының негізін салушы екендігін оның
еңбектерінде қарастырылған педагогикалық ұғымдардың анықтамалары неғұрлым
нақтылай түседі. Педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын оқыту мен
тәрбиеге ғұлама мынадай түсініктеме береді: Оқыту адамдар мен халықтарда
теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал тәрбие - білім-білікке негізделген
өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту тек сөз
арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге
негізделген қасиеттерден шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру
үйретіледі.... Осы анықтамалардың астарлы мағынасы қазіргі педагогикадағы
оқыту мен тәрбие ұғымдарына берілген анықтамалармен сабақтасып, өзара
байланысып жатқандығын айқын аңғаруға болады. әл-Фарабидің мұрасында
педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын білім беру ұғымы да
қарастырылған. Оқу бастамасы біздерге болмыс бастауларын білу құралы болып
табылады, ал олардан шығарылатын қорытындылар – ғылыми пәндерді игерудің
бастамасы мен құралы деген ғұламаның анықтамасы қазіргі педагогикадағы
білім беру - оқыту нәтижесі, тура мағынасында ол оқып-үйренілетін пән
туралы алғашқы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді деген анықтамамен
өзара байланыс табады.
Қазіргі кезде педагогиканың негізгі ұғымдарына тұлғаны қалыптастыру
ұғымы да жатқызылады. Себебі, бүгінде білім беру парадигмасының өзгеруіне
байланысты, бірінші кезекке оқушыларда пәндік білім, білік, дағдыны емес,
оның тұлғасын қалыптастыру қойылып, тұлғаға бағдарланған оқыту мен
тәрбиелеуді іске асыру көзделуде. Жеке тұлғаны қалыптастыру ұғымын ғұлама
әл-Фараби былай анықтайды: Жақсы мінез-құлық пен ақыл-күші бұлар адамшылық
қасиеттер болып табылады. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз
бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және
осы екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз,
біздің өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез-құлқымыз мақтаулы болады.
Ізгілендіру әл-Фарабидің педагогикалық идеясының негізгі өзегі болған,
ғұлама білім берудің ізгілендіру принципіне негізделуі қажет екендігін өз
уақытында ғылыми тұжырымдалған ой-пікірлерімен айқындап кеткен. Міне,
бүгінгі таңда әл-Фарабидің көрегендігі мен ғұламалығы дәлелденіп, мыңдаған
жылдар өтсе де, жаңа білім беру парадигмасы ретінде ізгілендіру танылып
отыр.
Педагогикалық ойлардың тарихында әл-Фараби оқыту теориясын білім жүйесі
ретінде анықтауға алғаш талпыныс жасады деуге толық негіз бар. Мәселен, Әл-
Фараби: "адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне керегін қоғамдасқан
ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп, өз қабілетін шындап өзіндік
өмір сүру мәні қалыптасады",-десе, Қожа Ахмет Йассауи: "Адамның жетілуінің
нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы – адамгершілік кемелінде",-
дейді. [3, 56б.]
Жалпы педагогиканың бір саласы болып табылатын тәрбие теориясының
әдіснамасын әл-Фарабидің тәрбиенің заңдылықтарын, принциптерін, мақсатын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын, нәтижесін тұжырымдамалық тұрғыдан
негіздейтін жетекші педагогикалық ой-пікірлері айқындайды. Қазіргі
педагогикадағы тәрбие теориясының мазмұндық-құрылымдық жүйесіне сәйкес әл-
Фарабидің тәрбие тұжырымдамасының мәнін былайша көрсетуге болады (Сурет 1):
Сурет 1 - әл-Фарабидің тәрбие тұжырымдамасының мәні
Сонымен әл-Фарабидің еңбектерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талдау,
оның тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірлерін жинақтап, қорыту ғұламаның
педагогика ғылымының барлық салаларын қарастырғанын айқындайды. Мұның өзі
ұлы ұстаз, кемеңгер ғалым, ғұлама ойшыл әл-Фарабиді педагогика ғылымының
негізін салушы деп атауға толық негіз бар екендігінің шынайы дәлелі болып
табылады.
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің
Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі
тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері,
дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене,
құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар
тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік дастанының бүгінгі адамзат қоғамы
үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) Құтты білік - халықтың құты,
ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3)
ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық,
азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани
күш дарытатын тәрбие тұжырымдамасы. Ғұламаның Кітап атын Құтадғу білік
қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың деген ой-пікірі дастанның әрбір
адам үшін құндылығын аша түседі.
Құтты білік дастанында кейіпкерлердің символикалық сипаттары арқылы
берілген төрт жетекші педагогикалық идеялардан өрбитін тағылымдық
құндылықтар тәрбие мақсатына қол жеткізудің көзі болып табылады. Олар:
әділдіктің бейнесі Күнтуды Елік патша арқылы берілген бұлжымас әділ заң мен
тура жол; патшаның уәзірі Айтолды бейнесімен берілген бақ-дәулет, ырыс-
байлық; уәзірдің баласы Өгдүлміш арқылы берілген ақыл мен парасат; уәзірдің
жұрағаты тақуа жан Одғұрмыш бейнесі арқылы берілген қанағат, ынсап, барға
риза болу, сабырлылық. Тұлғаның үйлесімді дамуы осы төрт құрылымдық
компоненттің өзара бір-бірімен тепе-теңдігінен көрінеді – төрт құбыласы
тең. Осы төрт құбыланың біреуі бұзылған жағдайда немесе олардың дамуында
тепе-теңдіктің болмауынан тұлға тұтастығының үйлесімділігі болмайды. Ұлы
ойшыл Жүсіп Баласағұни тұлғаның осы қасиеттері халқына адал қызмет етіп,
елінің ертеңін ойлайтын азаматтарға тән болу керектігін көрсетеді. Бұл
тәлімдік идеялар қазіргі педагогикадағы тұлғаны қалыптастыру мақсатымен
өзара байланысып, бүгінгі таңда маңыздылығы артып отыр. Осы тұжырымдама
қазақ халық даналығындағы сегіз қырлы, бір cырлы нақыл сөзімен байланысып
төрт құбыланың (психологиялық-физиологиялық, әлеуметтік-нормативтік,
когнитивтік, рухани-адамгершілік) қиылысуы мен ажырамастығын бейнелейтін
тұлғаның сегіз қырын ашып көрсетеді.
Құтты білік дастанында Ж.Баласағұни педагогикалық процеске қазіргі
педагогикадай анықтама беріп, оның құрылымын көрсетпегенімен, еңбектің өн
бойынан педагогикалық процестің оқушыны (тәрбиеленушіні) мәдениет байлығын
игеруге және еңбек пен қоғамдық өмірге дайындауға бағытталған мұғалімнің
(тәрбиешінің) басшылығымен іске асырылатын өзара бірлескен іс-әрекет
ретіндегі мәні және оның құрылымы (мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдіс-
тәсілдері, іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері, нәтижесі) айқын көрініп тұрады
(Сурет 4).
Сурет 2 – Құтты біліктегі педагогикалық процестің құрылымдық-мазмұндық
үлгісі
Дастанда оқытудың теориялық негіздері (дидактика) сол уақыттың талабы
тұрғысынан өте жоғары деңгейде айқындалған. Дидактиканың негізгі ұғымдары -
білім, білік, дағды ұғымдарының мәні ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеяларында
көрініс тауып, өзіндік мағына мен мазмұнға ие болады. Оны 2-кестеден көруге
болады.
Кесте 2 – Ж.Баласағұни еңбегіндегі білім, білік, дағды ұғымдарының
анықтамалары
Білім Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан; Ақыл, білім ең әз
нәрсе, күшті нық, егер болса, істет, ұшып көкке шық;
Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын саған
шашатын; Білім-байлық, азаймас һәм жоғалмас, еш қарақшы, ұрыға
да тоңалмас!, т.б.
Білік Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті, екеуі ұлы етер, қонса,
жігітті; Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса,
сол білікті болады; Біліктіні тыңда, ақылдың бұлағы, білімді
сөз-шырын, жанның құнары; Білік мәнін біл, не дейді білген ер:
білім білсең, бәле жүрмес іргеден, т.б.
Дағды Білік берді – адам бүгін жетілді, ақыл берді – талай түйін
шешілді; Оқу-тоқу берер – білім, парасат, оның бәрі ақыл
емес, қарасақ; Біліп сөйлеп, біліммен бу тіліңді, ұғып іс қыл
бастағы ақыл-піріңді, т.б.
Жүсіп Баласағұнидың "Құтадғу білік" еңбегі де рухани-адамгершілік
тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда қажеттілігін
жоймақ емес. Ондағы "Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік – адамға ауадай
қажет", "Қайда жүрсең де, ерлікпен қатар ақкөңілділік те керек",- деген
сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеп,
жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады. [4, 19б.]
Білім дастанда бар жақсылықтың көзі саналады. Кісі құдіреті мен қасиеті
таныммен десек, таным оқып-үйрену, білім алу барысында қалыптасады. Оқу мен
білім алу адамның ең асыл танымдық әрекеті, өйткені білім адамды ізгілікке,
адамшылыққа үйретіп, оның бойында адами құндылықтардың қалыптасуына ықпал
етеді. Білімнің адам болудағы қасиетті көрінуі оның таным көзі болуымен
байланысты. Дастанда білімнің мәні осы тұрғыдан терең ашып көрсетіледі,
себебі, адам өмірі мен тіршілігінің мәні танып-білумен құнды болып
есептеледі. Әрбір адам өзі мен дүниені танумен ғана өмірін мәнді етіп,
арман-мұратына жетеді. Қанша білсең, ізден тағы, тағы да, білікті адам
жетер тілек, бағына дей отырып, ғұлама бақытқа жетудің жолы білім
екендігін баса айтады. Ж.Баласағұнидің педагогикалық тұжырымдамасынан оның
білімге әр қырынан сипаттама бергенін айқындауға болады. Білімнің тағы бір
сипаты ретінде ғұлама оның адамды құрметті, абыройлы ететіндігі, яғни адам
білімімен беделді, құрметті бола алады деген тұжырым жасайды. Дастанның өн
бойында білімнің құрмет көзі екендігі жиі айтылып тұрады. Бұл жерде
ғұламаның өзі таныған ақиқатты жастардың санасына сіңіру қажеттілігін
көздеп отырғаны анық байқалады.
Ж.Баласағұнидің еңбегінде дидактиканың көкейкесті мәселесі білім беру
мазмұны қарастырылады. Білім беру мазмұны арқылы жеке тұлғаны
қалыптастырудағы адам баласының іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен жүйелі
білім алуы, білік пен дағдының қалыптасуы, ақыл-ойы мен сезімінің дамуы,
таным арқылы көзқарастарының қалыптасуы жүзеге асырылады. Ж.Баласағұни
білім беру мазмұнын білім, білік, дағды, шығармашылық іс-әрекет, дүниеге
және қоршаған адамдарға қатынас құрайтынын негіздеп, мұның өзі дүниенің
бейнесін қалыптастырудың әдіснамалық негізін, мәдениетті қайта жаңғырту мен
сақтауды, мәдениетті дамытуды, еңбекке, оның нәтижелеріне, адамдарға
қатынасты қамтамасыз ететіндігін тұжырымдайды (Сурет 5).
Сурет 3 - Ж.Баласағұни еңбегіндегі білім беру мазмұны
Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясының негізін жетілген тұлғаны тәрбиелеу
ілімі құрайды. Бұл ілім тәрбиенің төрт тұғыры - әділет, дәулет, парасат,
қанағат арқылы адамда адамдық ізгі қасиеттерді тәрбиелеу идеясына
негізделеді (Сурет 6). Ізгілікті - адами қасиеттерді тәрбиелеуде
Ж.Баласағұнидің ойынша, жоғары адамгершілік сана мен мінез-құлықты
қалыптастыру басты роль атқарады, соның негізінде ішкі және сыртқы дүниесі
бір-біріне сай, рухани және дене әсемдігі өзара үйлескен жан-жақты дамыған
тұлғаны тәрбиелеуге болады.
Сурет 4 - Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясы
Ж.Баласағұнидің педагогикалық теориясын терең оқып-үйрене отырып, оның
педагогика ғылымының шыңында тұруға лайықты ғұлама екендігіне көз
жеткіздік. Ғұламаның адамзат қоғамы алдындағы маңызды үлесі - тұлғаны
тәрбиелеу теориясы мен тәжірибесі бойынша барлық құндылықтарды игере
отырып, ізгілендіру идеясына негізделген педагогикалық ілімді жасауы.
Педагогика ғылымының қайнар көзі болып табылатын оның ілімі өзі өмір сүрген
қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де өміршең, ешқашан
құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады.
М.Қашқари еңбегінде ғылымның әр саласынан білім беру көзделген, егер
білім берудің басты қызметі алдыңғы ұрпақ өкілдерінің жинақтаған
тәжірибесін жеткізу болса, ғұлама ең алдымен, білім берудің осы қызметін
іске асыруды мақсат етіп қойған. Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-
түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы
кітапты түзіп шықтым да, оған Диуани лұғат-ит-түрк деген ат бердім дей
отырып, өз оқырманына түркі өркениетінің тарихы, тілі, әдебиеті,
географиясы, қоғамы және өмір салты туралы білім беруді көздейді.
Сурет 5 – М.Қашқари ілімі мен қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие
мазмұнының тұжырымдалуындағы өзара байланыс
Қазақ халқы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып, қоғамдық ой-сананы
қайта құрып жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде көненің көзіндей болып,
бізге ғасырлар қойнауынан жеткен педагогикалық мұраларымызды өзара
ықпалдастық пен тарихи сабақтастық тұрғысынан қарастырудың маңызы өте зор.
Біз зерттеу барысында әлемдік мәдениеттің көшбастаушылары әл-Фарабидің,
Ж.Баласағұнидің және М.Қашқаридің еңбектеріне жан-жақты, әрі терең тарихи-
педагогикалық талдау жасау негізінде олардың педагогикалық ой-пікірлерінің
арасында өзара ғылыми үндестік пен мазмұндық ықпалдастықтың бар екенін
анықтадық. Оның дәлелі әл-Фарабидің трактаттарының, Ж.Баласағұнидің Құтты
білігінің, М.Қашқаридің Түрік сөздігінің мазмұнына арқау болған
педагогиканың басты ұғымдары, жалпы педагогиканың негіздері, тәрбие
теориясы мен дидактика мәселелері болып табылады. Ғұламалардың
педагогикалық теорияларындағы өзара ықпалдастық педагогика ғылымының тамыры
тереңге жайылғандығын аңғартады.
Адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы
дариды. Сыр бойының 12 ғасырдағы терең білімді, оқымысты ғалымы әрі ақыны
Ахмет Иүгенекидің ойынша: "Адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана
емес, оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті
туғызу арқылы қалыптасады"-дейді. [5, 87б.]
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамгершілікке тәрбиелеу әдістемесінде
ұлттық құндылықтың негзі ретінде тыйым сөздердің мәнін аша отырып, "Қырық
бірге жұғыспау", "Жетіге тиіспеу", "Он екіден айырылмау",- деген мағыналы
ережелерді ұсынады. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов рухани адамгершілік
сезімді әсемдік болмыстан, сұлулық негізін – табиғат жаратылысынан іздеп,
адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігін айқындады. [6, 27б.]
Ы.Алтынсарин еңбектерінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу
проблемасындағы атап көрсеткен құндылығы: имандылық, әділдік, адалдық,
ақкөнілділік, сыпайылық, шын берілгендік, адал-ниеттілік, өсиет, жомарттық,
кеңпейілдік, үнемді-орынды жұмсау. [7, 67б.]
Абайдың рухани әлемінің арқауы, яғни оның негізгі зерттеу обьектісі –
адам. Ол адамның мінез-құлқын, адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді
өмір бойы басты идея етіп ұстап, оны кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін
айқындаған. Абайдың бүкіл шығармашылығы жастарға "адам бол", "азамат бол",
"қатарыңнан қалма" деген философиялық қағидада негізделген. Ол
философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарастарында адамгершілігі
мол адам – қоғамға ең пайдалы адам деген ойды тұжырымдаған. [8, 146б.]
Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген адамгершілік мәселелерін талдап,
жүйелесек: біріншіден, өз шығармаларында олардың адам бойындағы ең асыл
қасиеттерді дәріптеуі бүгінгі ұрпақтың дүниетанымын кеңейте түсуге
көмектеседі; екіншіден, қоғамның даму тарихын адамгершілік тұрғыдан
қабылдай білуге, талдау жасауға, терең түсіне білуге үйретеді; үшіншіден,
олардың еңбектері жастардың адамгершілік мінез-құлықтарының қалыптасуына
бағдар береді; төртіншіден, ғұламалардың рухани қазынасы қазіргі жастардың
адамды сүйе білу, адамды тану талғамын қалыптастыруға септігін тигізіп,
адами жетілуіне, үйлесімді дамуына негіз болады.
Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы рухани
адамгершілік құндылыққа жетелейтін қағидалары қазіргі таңда өз мәнін жойған
жоқ. Одан кейінгі ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері, ғалым-
педагогтар өз еңбектерінде рухани адамгершілік идеяларын кеңінен уағыздап,
көптеген мәдени деректер қалдырған. Мәселен Ш.Құдайбердиевтің "Үш анық"
шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа,
мейірімділікке, парасатылыққа шақырады.
М.Жұмабаев "Педагогика" оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, адам болып дамуына жанына рухани азық
беретін, тәрбие қажеттігін ғылыми тұрғыдан негіздеді. Адамның мінез-
құлқынан сезімнің (ұялу, еліктегіштік, намыс, достық т.б. сезімдер) алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет-сапалардың – адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасу
ерекшелігін ғылыми негізде саралап айқындайды. Демек, М.Жұмабаев
адамгершілікті мінез-құлықтың қалыптасуын психология ғылымының жетістіктері
арқылы негіздеп көрсете білді. Шыр етіп дүниеге келген періште сәбиге адами
асыл қасиеттер ана сүтімен, берісі бесіктен дариды десек, әсте асылық
айтпаған болар едік. Ал баласының тәрбиесінің ошағы саналатын -мектеп
тәрбиесі бала бойында ізгі қасиеттердің қалыптасутыруда үлкен де маңызды
роль атқаратыны даусыз. Асылы, тәрбиенің негізгі іргетасы адамгершілік
тәрбиеге байланысты. Өйткені адам бойындағы мыңдаған қасиеттердің ішінде
негізгі орын алатын қасиет – адамгершілік қасиет.Бұл-аксиома. "Ұлттық
тәрбиенің негізі – адамгершілік, еңбек тәрбиесі" - дейді Мағжан Жұмабаев.
Десе дегендей-ақ, шынында, адамгершілік тәрбиеге баланы сәби шақтан
дұрыстап, озық түрде баулу керек. [9, 123б.]
"Рухани" деген ұғымның мән-мағынасы қаншалықты терең екіндігін
С.Торайғыров пен Әбіш Кекілбайұлы сынды атақты жазушылардың мына
айтқандарын оқыған азаматтар өздері де түсіне жатар деп есептейміз.
С.Торайғыров: "Адамның өсуі жолында екі азық бар: бірі-дене азығы,
яғни материалдық азық, адамның тіршілігі үшін жағдайлар жасауы; екінші-
рухты азықтандыратын ар азығы; ол әділдік болса ғана өседі; көріктене
түседі",- десе, Әбіш Кекілбайұлы: "Жалпақ әлемді аузыңа қарату үшін рухани
ерлік, жалпақ әлеміне қысылмай, қымтырылмай қарау үшін рухани байлық
керек",- дейді. [10, 78б.]
Екі жазушының да айтып отырғаны – ар азығы мен рухани байлық. Арлылық
пен жоғары рухани деңгейге жетсең, өсесің, өркіндейсің, ғаламдастыруға
жұтылмайсың, жалпақ әлемді аузыңа қаратасың деген ой ұстынын жеткізіп отыр.
Жетесіз болмасақ, осы ғибраттан көп нәрсені түюге болады.
Зерттеушілердің "құндылық", "рухани-адамгершілік құндылық", "рухани",
"адамгершілік" ұғымдарының мағыналарын негізге ала отырып, өз анықтамамызды
ұсынуға қадам жасадық.
"Құндылық" – ұғымын адам бола білу, қадір-қасиетті сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез-құлық, білімі, білігі) мен өмір сүру жолын
білу деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз – адамның ішкі жан
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын, сипаттайтын,
оның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, әлеуметтену дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі-деп білеміз.
Өйткені, рухани-адамгершілік құндылық адам санасында орын алып, сана
арқылы игеріліп, іс-әрекетке жетелейді. Сондықтан біз үшін құндылықтың
өзегі – Адам, тәрбиесі – Адам болуға ұмтылыс жасау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе
жатқан күрделі мәселенің бірі.
Елімізде жүріп жатқан терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер адамдардың бір-біріне деген көзқарасын өзгертіп, келеңсіз
жағдайлардың өрбуіне, рухани адамгершілік құндылықтардың төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Ал ол өз кезегінде жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізуді талап
етеді. Бүгінгі таңда жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізу үшін жаңа Қазақстан
құру жағдайында рухани-адамгершілігі мол және дамыған тұлға қалыптастырудың
маңызы зор.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, әлемнің
бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес
жолын таңдап алды. Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен
кіруі үшін ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалдырмауымыз керек.
Себебі, бүгінгі балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ,
бәсекеге қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ
тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін жалпы орта білім беретін мектептің
педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке
тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту –
жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани
адамгершілік сапа қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса, соншалықты
маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани
дағдысын қалыптастырады. Яғни ол – адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін
көрсететін, адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның
тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық
мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
050103 – Педагогика және психология мамандығы бойынша
Ақтөбе 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Оқушылардың рухани - адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7
1.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі,
деңгейлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3 Рухани-адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
2 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған
тәжірибелік эксперимент нәтижелері
2.1 Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 37
2.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру
әдістемелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Зертеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің
бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылық және адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен
қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында жан-жақты негізделген. [1,23].
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-
бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала
жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік
қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен
нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез
жастар ауылдан да орын алады. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне,
олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста
өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда,
әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-
шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасының жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке
адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті
қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау міндеті ерекше
аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын,
тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі
және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен
руханилық мәселерімен тікелей байланысты қарастырылып, осы кезге дейін күн
тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын арттыра
түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
мәселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
Адамгершілік ұғымының педагогикалық термині ретінде ғылыми тұрғыда
қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал руханилық ұғымының мәні әртүрлі
салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ұғымында
категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік
тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу объектісі болып отырғаны баршаға
белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен
көзқарастары бар (Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қожа-Ахмет-Иассауи, Абай
Құнанбаев, Ш. Құнанбаев т.б).
Сонымен қатар рухани-адамгершілік құндылықтар жайында А.Қ.Каплиева,
Р.К. Төлеубекова, Р.С. Омарованың т.б еңбектеріне сүйене отырып зерттедік.
Қарастырған жұмыстар бүгінгі таңда жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселері біркелкі зерттелгендігін
айқындайды.
Бүгінгі таңда сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып,
оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып,
жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру
қажеттілігін айқындап отыр. Сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбын
Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу пәні: жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: білім беруде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру мәселелерін теориялық тұрғыда негіздеп,
әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, ғұламалар мен ағартушылар, қоғам
қайраткерлері, бүгінгі заман ғалымдарының еңбектеріндегі рухани-
адамгершілік құндылықтары жүйеге келтіріліп, тағылымдылық мүмкіндіктеріне
қарай жіктеліп, мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізіліп, рухани-
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мақсатына пайдаланса, онда рухани-
адамгершілік құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық сана-сезімі жоғары,
инабатты, адамгершілігі мол, рухани жан-дүниесі бай, рухы биік жеке тұлға
қалыптастыруға мүмкіндік туындайды. Себебі мектептің оқу-тәрбие үрдісі,
тәрбиелік шаралар, мектептен тыс тәрбиелік жұмыс мазмұны рухани-
адамгершілік негізінде құрылады және сол арқылы бүкіл мектептің тыныс-
тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеудің міндеттері:
- Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
- Рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын
анықтау;
- Оқушылардың рухани-адамгершілігі құндылықтарын қалыптастырудың
өлшемдерін, көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау;
- Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде зерттеу.
Жетекші идея: рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде оқушыларға
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген тәрбие кеңістігін құру
арқылы жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырып, өмірді құндылық
ретінде бағалауға бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық,
танымдық ілімі, жеке тұлғаның даму теориясы, құндылықтар теориясы, қазіргі
жетекші философиялық қағидалар, ізгіліктілік, демократиялық, кешендік.
Адамгершілік, рухани және мәдени құндылықтар жөніндегі ұлттық тәлім-тәрбие
теориясы.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері ресми материалдармен құжаттар (Қ.Р.
Конституциясы, Білім беру туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясы Этномәдени білім беру тұжырымдамасы,
т.б), оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен озат педагогтардың іс-
тәжірбиелері.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
филосорфиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; оқушыларға сауалнама
жүргізу; пікірталас, әңгіме өткізу; теориялық жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін экперимент арқылы тексеру, алынған
нәтежелерді статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезең: зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, мектеп құжаттары
зерделенді, рухани-адамгершілік құндылықтар тәрбиесіне байланысты
педагогикалық, психологиялық тәжірибелер жинақталып, сараланды.
Екінші кезең: оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және
әдістемелік әдебиеттер талданып, рухани–адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға арналған оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді түрлері
айқындалды, қажетті дидактикалық тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулар
жасалды.
Үшінші кезең: рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға
байланысты экперимент жұмыстары бойынша педагогикалық ой-пікірлер жүйеге
келтірілді, әдістеменің тиімділігі тексеріліп, нәтижелері дипломдық
жұмыстың мазмұнына енгізілді және тұжырымдар жасалынып, қорытындыланды.
Зерттеу базасы: Эксперимент Ақтөбе қаласындағы №33 мектепке
өткізілді. Экспериментке 56 оқушы, оның ішінде 28 эксперимент тобында, 28
бақылау тобында өтті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық пәні:
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындадық.
2. Рухани-адамгершілік құндылықтар, ұғымдарының мәні мен
мазмұны анықталды.
3. Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың теориялық моделі жасалды.
4. Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде
зерттедік.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру тиімділігі тәжірибие-эксперимент жұмысында
сынақтан өтті.
- Өмір тәжірибесі туралы ойлау тесті алынды;
- Мақал-мәтел тест әдістемесі өткізілді;
- Зерттеу нәтежелерін жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие
процесінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты,
мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы қарастырылады.
Оқушылылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздері атты бірінші тарауда жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылық ұғымдарының мәнін теориялық тұрғыдан негіздеп,
рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеудің психологиялық-
педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, жоғары класс оқушыларының
рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру үрдісінің теориялық
негіздері айқындалды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталған тәжірбиелік-эксперимент нәтежелері атты екінші тарауда
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, әдістемелер жүргізілді. Жоғары класс оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың динамикасы анықталып, жұмыс
нәтижелерінің эксперименттік қорытындылары шығарылды.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы қарастырылды.
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Рухани адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-
психологиялық әдебиеттердегі таралуы
Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан оның бүкіл халқы
экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, ғылымы, білімі қоғамның жаңа
даму белесінде. 15 жылдық тарихымызға көз жіберсек, қоғам мен экономиканың
дамуы ашық сипатқа ие болды. Демократиялық бағыт кең өріс алып, адамға жан-
жақты саяси, діни таңдау жасау еркіңдігі, құқығын қорғау, еркін ойлау,
еркін сөйлеу құқығы берілді.
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар,
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік ақпараттық, білім және ғылым
кеңістігіне халықаралық талаптар мен стандартқа және ұлттық ерекшілікке сай
үйлесімді жетілдірудің жолдарын қарастыруда. Атап айтқанда, Қазақстанның
болашақ дамуына арналған "Қазақстан-2030" бағдарламасында тәуелсіз мемлекет
құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі
және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім
алуы қажет екендігіне баса назар аударылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев республикалық білім және ғылым қызметкерлерінің
2 сьезінде өткен он жыл Қазақстан үшін ерекше жыл болғанын, еліміз шын
мәнінде егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде құрылғандығын атай отырып,
экономиканы реформалаудың негізінен аяқталғанына және Еуропа одағына
Қазақстан нарықтық экономика елі болып танылғандығына талдау жасады, ғылым
мен білім саласындағы түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып,
тәрбиенің мынадай өзекті 3 бағытын атап көрсетті;
- бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болғандықтан,
олармен жүйелі жұмыс жүргізуге баса назар аудару;
- Қазақстанда жүріп жатқан ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық
кадрлау даярлау жүйесін құру қажеттігін ашып, ең алдымен, бүгінгі мұғалім
кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық,
адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу тәрізді ең жоғары
адамгершілік қасиет-сапаларымен ықпал жасай отырып, тәрбиелеу;
- жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын
проблема білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Сол себепті бүгінгі таңда реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы
үшін мұғалім, тәрбиеші, оқушылардың адамгершілік тәрбиесі жөнінде ғылыми-
теориялық білімі болуы керектігіне және өзін-өзі дамытудың субьектісіне
айналу қажеттігіне назар аудару. [2, 33б.]
Сондықтан біз өз зерттеуімізді қазіргі кезеңге байланысты жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың кейбір
мәселелерін қазіргі педагогика ғылымының жаңа бағытына сай қарастыруды
көздедік.
Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде, жеке тұлғаны
қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алғаны белгілі. Қазақ
халқы жан-жақты дамыған адамгершілігі мол тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ
зор мән беріп, ұрпақ тәрбиесінде халық ауыз әдебиетінің шығармашылығына
сүйеніп, соны тірек еткен. Мәселен, халқымыздың мақал-мәтелдері жай ғана
айтылған ұйқас сөздер емес, олардың бәрінің тәрбиелік, адамгершілік мәні
болған. Бұған "Атаның баласы болма, адамның баласы бол", "Заманына қарай
амалы", "Адамды заманы билейді", "Әдептілік ар-ұят-адамдықтың белгісі",
"Сақалды адам сағынды сындырмас" тәрізді кісілік қасиеттерді,
парасаттылықты арқау еткен мақал-мәтелдер дәлел бола алады.
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты
құндылық – өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді
рухани толықтыру. Адам өмірінің мән-маңызды іс-әрекет, мақсат, мұрат, күш-
қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік
қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады.Демек,
еліміздегі қоғамымызды ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-адамды
құндылық ретінде бағалау. Құндылық – адамдық қасиеттің өлшемі, оның
жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға
қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр
пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық мәселесі сонау Сократ заманынан бастау алады. Сократтың
"игілік" деген ұғымды жеке бөліп,оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа
жақындатқаны (С.Нұрмұратов). Сократ заманынан бастау алған "құндылық"
мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне
философиялық сипатта қарастырылып келеді.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы аксиология
деп атайды. Аксиология ("ахіа" – грекше "құндылық", "логос" – ілім, ғылым)
құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар (Лотце, Коген) берген.
Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар Гегель, Кант,
Ницше, Кассирер және т.б. Мәселен, Э.Кассирер "құндылық" – бұл адамның ішкі
дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" – деп түсіндіреді. Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігінде: "Құндылық – нарқы жоғарылылық, қымбаттылық,
бағалылық" – деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында:
"Құндылық-обьектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым",-деп атап көрсетеді. Құндылық обьектінің
адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен
тұрады: пәндік және саналық.
Пәнділік құндылықтарға – заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан
мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы,
адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи
және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы
құндылыққа – қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі
нормалар кіреді. Пәндік құндылық – баға берудің обьектісі. Субьективтік
құндылық – олардың өлшемі әрі әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте:
"Құндылық" – құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық – қазына, байлық
делінген. Құндылықтың қалыптасу негізі – адам болмысының өзегін құрайтын
құбылыс.
Адам болмысының өзегі – тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтарымен және қажеттіліктермен шектелмейді, адамның
күрделі табиғатына сай, өмір сүрудің түпкі себептерін әрі қарай қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін құрайтын рухани-адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізі болады. Бұл негіз адам бойына рухани адамгершілікті
қалыптастыруда тірек болатын құндылыққа саяды. Адам өзінің бойында нағыз
адами қасиеттерді дамытып, өзін-өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой көмегімен
жинаған білімдерін адамгершілікпен ұштастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы. Сондықтан да жаңашылдық білім
мен тәрбие беру барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру қажет.
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл
адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет
Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б.) мен ағартушылар
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев), ғалым-педагогтар (Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі
рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани,
мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Қазақ педагогикасының өзіндік төл ерекшелігі оның ізгілендіру мен
парасаттылықты, адамгершілік пен адами құндылықтарды жоғары қоятын бай
халықтық педагогика мұраларымен айрықша орын алады. Егер де біз қазақ
педагогика ғылымын дамыту барысында тағы да батыстық үлгімен кетсек,
қателесетініміз анық. Біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық
ойлау, ұлттық болмыс өзгешелік-ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ
педагогикасын шығыс педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру
деңгейіне қол жеткізуіміз керек.
Қазақтың болмысы түрлі мәдениеттің тоғысында қалыптасқан, ал қазақ
педагогикасы рухани мәдениет дамуының қалыптасқан белгілі бір бағдары,
деңгейі болып табылады. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуын зерттеу
барысында мынадай екі талапты басшылыққа алу керек:
- тарихи-педагогикалық танымның әдіснамасы;
- тарихи-педагогикалық ілімнің құрылымы.
Осы уақытқа дейін қазақ педагогикасының әдіснамасының жасалмауы мен оның
теориялық деңгейде толық зерделенбеуі қазақ этнопедагогикасы мен қазақ
педагогикасын бір мағынада қабылдауға алып келгені ақиқат. Оған қазақ
педагогикасы нысанының, мазмұндық құрылымы мен пәндік ерекшелігінің
анықталмауы себеп болып отыр. Қазақ этнопедагогикасы өзіндік ұлттық сипаты
бар педагогиканың бір саласы болып табылса, қазақ педагогикасы адам
тәрбиелеудің жалпыадамзаттық құндылықтарын қамтитын әлемдік педагогиканың
құрамдас бөлігі болып саналады. Бүгінгі таңда қазақ педагогикасын бірден
ұлттық тарихтың немесе ұлттық сананың, тәжірибенің үлгісі ретінде
қараушылық айқын. Мұның өзі оның өз алдына дербес ғылым ретінде
қалыптасуына, әрі дамуына кедергі жасап отыр. Сондықтан қазақ педагогика
ғылымының әдіснамасын жасауда мынадай мәселелер өз шешімін табу керек деп
есептейміз:
1. Қазақ педагогика ғылымы қалыптасуының тарихи кезеңдерін, әлеуметтік
тегін талдау, оның басқа ғылымдармен өзара ықпалдастығы мен байланысын ашып
көрсету.
2. Қазақ педагогикасының негізгі идеялары мен рухани бастауларын
көркемдік – философиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан талдау.
3. Қазақ педагогикасының қайнар көздері көшпелілер мәдениеті мен түркі
өркениетінен нәр алатынын ғылыми тұрғыдан негіздеу.
4. Қазақ педагогикасы қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің ұлттық
деңгейі мен көрінісін қамти отырып, жалпыадамзаттың рухани мұқтажын өтеуге
қызмет ететіндігін дәлелдеу.
5. Қазақ педагогикасы ғылымының әдіснамасы мен оның мазмұндық құрылымын
жасау.
6. Қазақ педагогикасының келешегін айқындау, яғни болашаққа қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қазақ педагогикасы тарих пен мәдениеттің өткен кезеңдерінің
мәселелерімен ғана шектелінбейді, ол халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі
бүгінгі тәжірибесін, тіпті оның болашаққа жету бағдарын да қамтып
тұжырымдауға бейім болуы және соған қызмет етуі шарт. Жасыратыны жоқ, қазақ
педагогикасы дегенде өткен тарихқа көңіл аудару, оның тарихи алғышарттарына
назар аудару басым. Қазақ педагогикасының әзірге болашаққа қызмет ететін
әдіснамасы жасалмағаны анық. Сондықтан да қазіргі кезде қазақ педагогика
ғылымын мойындамаушылар, оның табиғатына күмәндана қараушылар аз емес екені
шындық. Ұлттық ұстаным – халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі мол тәжірибесін,
педагогикалық ілімін пайдалануға, оның өсіп-өркендеп дамуына еліміздің
тәуелсіздігі мүмкіндік беретіні айдан анық. Мұның өзі қазақ педагогика
ғылымын өз деңгейіне көтеру, оның әлемдік педагогикадағы өлшемін айқындау
және ұлттық тұжырымдамасын жасауға күш салу міндеттерін алға қояды.
Қазақ педагогикасы ғылыми білімдер жүйесінде арнайы ғылым болып табылады
деуге толық негіз бар. Ғылым болу үшін оның зерттеу нысаны мен пәні,
зерттеу әдістері мен ұғымдық аппараты болу керектігі мәлім. Сондықтан қазақ
педагогикасын ғылымның басқа салаларымен тығыз байланыста қарастыра отырып,
оның дербес ғылым саласы ретінде орнын анықтаудың маңызы зор.
Қазақ педагогикасы ең алдымен, түркі өркениетінен бастау алатын қазақ
халқының ұрпақты тәрбиелеу, білім беру, оқыту мәселелерімен айналысады,
қазақ ағартушыларының педагогикалық идеялары мен тұжырымдамалары негізінде
педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтарын, бағыттары мен ағымдарын,
іргелі педагогикалық теориялары мен қағидаларын айқындайды, сонымен бірге
қазақ халқының ұлттық болмысына сай педагогика ғылымындағы барлық ғылыми
жетістіктер мен педагогикалық мұраларды қоғамдық құбылыстармен,
ғылымдармен, идеологиямен, т.с.с. байланыста зерттейді. Басқа кез келген
ғылымдар сияқты, қазақ педагогика ғылымы да фактілерді тек ашып қана
қоймайды, оларды түсінуге мүмкіндік жасайды. Ғылымға тән нағыз шынайы
ерекшелік оның табиғаттың, қоғамның және ойлаудың даму заңдарына қатысты
болуы, оларды ашу және танып-білу болып табылады. Философияда заң,
заңдылықтар деп объективті, мәнді, тұрақты және қайталанатын себеп-салдар
байланысты айтатыны белгілі. Осыдан қазақ педагогикасы көшпелі мәдениет пен
түркі өркениетінен рухани бастау алатын қазақ халқының ұлттық болмысына,
халықтық тәжірибесіне сай балалар мен ересектерді тәрбиелеу, білім беру
және оқыту заңдары мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым деген қорытынды
жасауға болады.
Қазақ педагогика ғылымы өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі ғасырлар
сынынан өткен халықтық тәжірибе негізінде қалыптасып, өзіндік дамуға ие
болды. Халық педагогикасындағы озық идеялар қазақ халқының тіршілік
тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырды. Өмірдің әлеуметтік жағдайларының
өзгеруімен, қоғам мен тұлға қажеттіліктерінің дамуымен байланысты халық
тәжірибесіндегі педагогикалық құндылықтар қайта жасалып, жаңаша сипат алып
отырады. Педагогика тарихында алдыңғы теориялардың мазмұнының кеңейтіліп,
тың көзқарастар мен ағымдардың қалыптасуы заңды құбылыс, мұның өзі әлемдік
педагогика мазмұнын қазақ педагогика ғылымының жетекші идеяларымен
толықтыру қажеттілігін дәлелдейді. Өйткені құндылық бағдарлар тұлғаның ең
басты, ауқымды сипаттамасының бірі ретінде әрекет етеді, ал оларды дамыту
ізгілендіру педагогикасының негізгі міндеті және қоғам дамуының маңызды
жолы болып табылады.
Қазіргі таңда елін сүйген, өз халқының болашағын ойлаған, жеті атасын
білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деген халық
даналығын санасына ұлы қағида ретінде түйген зиялы ойдың иелері қазақ
халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті
бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда. Қазақ халқының арғы
тегі Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік
руханиятқа үлес қосуына Еуразия құрлығындағы Ұлы даланы мекендеген
халықтардың көшпелі мәдениеті мен тәрбие тәжірибесі, ислам дінінің озық
тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай
мәдениеттері тоғысқан Түркістан жеріндегі Қарахан мемлекетінің саяси-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат
баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам мен оның тәрбиесі
туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды.
Кесте 1 – Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Тәрбие тәжірибесі Педагогикалық ойлар Педагогика ғылымы
Қазақтың халық Қазақ жеріндегі Қазақ педагогика ғылымы
педагогикасы алғашқы педагогикалықәлемдік педагогиканың
1. Қазақ ауызекі ой-пікірлер құрамдас бөлігі
шығармашылығындағы 1. Еуразия 1.әл-Фараби, Ж.Баласағұни,
тәрбие мазмұны: даласындағы алғашқы М.Қашқари педагогикалық
- ұлттық ойындар; қауымдық құрылыс ілімдері (ІХ-ХІ ғ.ғ.)
- мақал-мәтелдер; кезеңіндегі тәрбие 2. А.Иүгінеки, Қ.А.Иассауи,
- жаңылтпаштар; 2. Еуразия С.Бақырғани, Р.Хорезми,
- жұмбақтар; құрлығындағы Сақ С.Сарай педагогикалық
- шешендік сөздер; империясы дәуіріндегіілімдері (ХІІ-ХІV ғ.ғ.)
- ертегілер; тәлім-тәрбие 3. Ө.Тілеуқабылұлы,
- аңыз әңгімелер; 3. Ғұн империясы мен М.Х.Дулати, Қ.Қ.Жалайыр,
- батырлар жыры; Үйсін-Қаңлы мемлекет т.б. педагогикалық ілімдері
- эпос; дәуіріндегі (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.)
- айтыс тәлім-тәрбие 4. Ш.Уәлиханов,
2. Қазақ музыкалық 4. Таяу және Қиыр Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
шығармашылығындағы Шығыс ежелгі Ш.Құдайбердиев, т.б.
тәрбие мазмұны: мемлекеттерінің бірі педагогикалық ілімдері
- халық әндері; – Шумер (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
- халық күйлері тәлім-тәрбиесі мен 5. Кеңестік дәуірдегі
3. Қазақтың мектептері педагогика ғылымы
сәндік-қолданбалы 5. Ұлы Түркі қағанатыС.Торайғыров, Ә.Бөкейханов,
өнеріндегі тәрбие және оның А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
мазмұны: тәлімдік-танымдық М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
- дәстүрлі қолданбалы мұралары - С.Сейфуллин, М.Әуезов, т.б.
өнер; Орхон-Енисей жазба С.Қожахметов, Т.Тәжібаев,
- ою-өрнектер ескерткіштеріндегі С.Балаубаев, Р.Г.Лемберг,
4. Салт-дәстүрлердегі (Күлтегін, Тоныкөк) Қ.Бержанов, Ә.Сембаев, т.б.
тәрбиелік мазмұн: тәлім-тәрбиелік 6. Қазіргі кездегі қазақ
- бала тәрбиесіне ойлар, Қорқыт педагогика ғылымындағы
байланысты; тағылымдары (VІ-ІХ теориялар (1991 ж. кейінгі
- тұрмыс-салт; ғ.ғ.) кезең)
- ата кәсіп;
- әлеуметтік-мәдени
5. Жыраулар мен
билердің, шешендердің
шығармашылығындағы
тәрбие мазмұны
Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпыадамзаттық идеяларын
жүзеге асырып, жаңа педагогикалық жүйенің қалыптасуында өз заманында
Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз атанған әлемге әйгілі ойшыл, ғұлама
ғалым, халқымызға білімнің нәрін сепкен ұлттың ұлы кемеңгері Әбу Насыр әл-
Фарабидің алатын орны ерекше. әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-
пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре білді. Халық даналығы
туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық үлгілеріне ден
қоя отырып, өзінің төл педагогикалық тұжырымдамасын жасады. Оның
педагогикалық тұжырымдамасы дидактика мен тәрбие теориясының мәселелерін
бірге қамтитын іргелі жүйе болып табылады. әл-Фарабидің тәлім-тәрбиелік
идеялары теориялық дәрежесі жағынан кез келген педагогикалық ілімге
бастапқы негіз бола алады, әсіресе оның күллі адамзат қауымдастығының
жиынтығы ретінде ұлы қоғамды суреттейтін ізгілік тұғырнамасы қазіргі
педагогиканың жетекші идеясы болып отыр. әл-Фараби жетілген тұлғаны
тәрбиелеу үшін Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз
берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі деген ұстанымды басты қағида ретінде ұсынды.
Әл-Фарабидің педагогика ғылымының негізін салушы екендігін оның
еңбектерінде қарастырылған педагогикалық ұғымдардың анықтамалары неғұрлым
нақтылай түседі. Педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын оқыту мен
тәрбиеге ғұлама мынадай түсініктеме береді: Оқыту адамдар мен халықтарда
теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал тәрбие - білім-білікке негізделген
өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту тек сөз
арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге
негізделген қасиеттерден шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру
үйретіледі.... Осы анықтамалардың астарлы мағынасы қазіргі педагогикадағы
оқыту мен тәрбие ұғымдарына берілген анықтамалармен сабақтасып, өзара
байланысып жатқандығын айқын аңғаруға болады. әл-Фарабидің мұрасында
педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын білім беру ұғымы да
қарастырылған. Оқу бастамасы біздерге болмыс бастауларын білу құралы болып
табылады, ал олардан шығарылатын қорытындылар – ғылыми пәндерді игерудің
бастамасы мен құралы деген ғұламаның анықтамасы қазіргі педагогикадағы
білім беру - оқыту нәтижесі, тура мағынасында ол оқып-үйренілетін пән
туралы алғашқы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді деген анықтамамен
өзара байланыс табады.
Қазіргі кезде педагогиканың негізгі ұғымдарына тұлғаны қалыптастыру
ұғымы да жатқызылады. Себебі, бүгінде білім беру парадигмасының өзгеруіне
байланысты, бірінші кезекке оқушыларда пәндік білім, білік, дағдыны емес,
оның тұлғасын қалыптастыру қойылып, тұлғаға бағдарланған оқыту мен
тәрбиелеуді іске асыру көзделуде. Жеке тұлғаны қалыптастыру ұғымын ғұлама
әл-Фараби былай анықтайды: Жақсы мінез-құлық пен ақыл-күші бұлар адамшылық
қасиеттер болып табылады. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз
бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және
осы екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз,
біздің өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез-құлқымыз мақтаулы болады.
Ізгілендіру әл-Фарабидің педагогикалық идеясының негізгі өзегі болған,
ғұлама білім берудің ізгілендіру принципіне негізделуі қажет екендігін өз
уақытында ғылыми тұжырымдалған ой-пікірлерімен айқындап кеткен. Міне,
бүгінгі таңда әл-Фарабидің көрегендігі мен ғұламалығы дәлелденіп, мыңдаған
жылдар өтсе де, жаңа білім беру парадигмасы ретінде ізгілендіру танылып
отыр.
Педагогикалық ойлардың тарихында әл-Фараби оқыту теориясын білім жүйесі
ретінде анықтауға алғаш талпыныс жасады деуге толық негіз бар. Мәселен, Әл-
Фараби: "адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне керегін қоғамдасқан
ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп, өз қабілетін шындап өзіндік
өмір сүру мәні қалыптасады",-десе, Қожа Ахмет Йассауи: "Адамның жетілуінің
нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы – адамгершілік кемелінде",-
дейді. [3, 56б.]
Жалпы педагогиканың бір саласы болып табылатын тәрбие теориясының
әдіснамасын әл-Фарабидің тәрбиенің заңдылықтарын, принциптерін, мақсатын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын, нәтижесін тұжырымдамалық тұрғыдан
негіздейтін жетекші педагогикалық ой-пікірлері айқындайды. Қазіргі
педагогикадағы тәрбие теориясының мазмұндық-құрылымдық жүйесіне сәйкес әл-
Фарабидің тәрбие тұжырымдамасының мәнін былайша көрсетуге болады (Сурет 1):
Сурет 1 - әл-Фарабидің тәрбие тұжырымдамасының мәні
Сонымен әл-Фарабидің еңбектерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талдау,
оның тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірлерін жинақтап, қорыту ғұламаның
педагогика ғылымының барлық салаларын қарастырғанын айқындайды. Мұның өзі
ұлы ұстаз, кемеңгер ғалым, ғұлама ойшыл әл-Фарабиді педагогика ғылымының
негізін салушы деп атауға толық негіз бар екендігінің шынайы дәлелі болып
табылады.
XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің
Құтты білік еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі
тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері,
дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене,
құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар
тұрғысынан алып қарасақ, Құтты білік дастанының бүгінгі адамзат қоғамы
үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) Құтты білік - халықтың құты,
ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3)
ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық,
азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани
күш дарытатын тәрбие тұжырымдамасы. Ғұламаның Кітап атын Құтадғу білік
қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың деген ой-пікірі дастанның әрбір
адам үшін құндылығын аша түседі.
Құтты білік дастанында кейіпкерлердің символикалық сипаттары арқылы
берілген төрт жетекші педагогикалық идеялардан өрбитін тағылымдық
құндылықтар тәрбие мақсатына қол жеткізудің көзі болып табылады. Олар:
әділдіктің бейнесі Күнтуды Елік патша арқылы берілген бұлжымас әділ заң мен
тура жол; патшаның уәзірі Айтолды бейнесімен берілген бақ-дәулет, ырыс-
байлық; уәзірдің баласы Өгдүлміш арқылы берілген ақыл мен парасат; уәзірдің
жұрағаты тақуа жан Одғұрмыш бейнесі арқылы берілген қанағат, ынсап, барға
риза болу, сабырлылық. Тұлғаның үйлесімді дамуы осы төрт құрылымдық
компоненттің өзара бір-бірімен тепе-теңдігінен көрінеді – төрт құбыласы
тең. Осы төрт құбыланың біреуі бұзылған жағдайда немесе олардың дамуында
тепе-теңдіктің болмауынан тұлға тұтастығының үйлесімділігі болмайды. Ұлы
ойшыл Жүсіп Баласағұни тұлғаның осы қасиеттері халқына адал қызмет етіп,
елінің ертеңін ойлайтын азаматтарға тән болу керектігін көрсетеді. Бұл
тәлімдік идеялар қазіргі педагогикадағы тұлғаны қалыптастыру мақсатымен
өзара байланысып, бүгінгі таңда маңыздылығы артып отыр. Осы тұжырымдама
қазақ халық даналығындағы сегіз қырлы, бір cырлы нақыл сөзімен байланысып
төрт құбыланың (психологиялық-физиологиялық, әлеуметтік-нормативтік,
когнитивтік, рухани-адамгершілік) қиылысуы мен ажырамастығын бейнелейтін
тұлғаның сегіз қырын ашып көрсетеді.
Құтты білік дастанында Ж.Баласағұни педагогикалық процеске қазіргі
педагогикадай анықтама беріп, оның құрылымын көрсетпегенімен, еңбектің өн
бойынан педагогикалық процестің оқушыны (тәрбиеленушіні) мәдениет байлығын
игеруге және еңбек пен қоғамдық өмірге дайындауға бағытталған мұғалімнің
(тәрбиешінің) басшылығымен іске асырылатын өзара бірлескен іс-әрекет
ретіндегі мәні және оның құрылымы (мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдіс-
тәсілдері, іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері, нәтижесі) айқын көрініп тұрады
(Сурет 4).
Сурет 2 – Құтты біліктегі педагогикалық процестің құрылымдық-мазмұндық
үлгісі
Дастанда оқытудың теориялық негіздері (дидактика) сол уақыттың талабы
тұрғысынан өте жоғары деңгейде айқындалған. Дидактиканың негізгі ұғымдары -
білім, білік, дағды ұғымдарының мәні ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеяларында
көрініс тауып, өзіндік мағына мен мазмұнға ие болады. Оны 2-кестеден көруге
болады.
Кесте 2 – Ж.Баласағұни еңбегіндегі білім, білік, дағды ұғымдарының
анықтамалары
Білім Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан; Ақыл, білім ең әз
нәрсе, күшті нық, егер болса, істет, ұшып көкке шық;
Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын саған
шашатын; Білім-байлық, азаймас һәм жоғалмас, еш қарақшы, ұрыға
да тоңалмас!, т.б.
Білік Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті, екеуі ұлы етер, қонса,
жігітті; Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса,
сол білікті болады; Біліктіні тыңда, ақылдың бұлағы, білімді
сөз-шырын, жанның құнары; Білік мәнін біл, не дейді білген ер:
білім білсең, бәле жүрмес іргеден, т.б.
Дағды Білік берді – адам бүгін жетілді, ақыл берді – талай түйін
шешілді; Оқу-тоқу берер – білім, парасат, оның бәрі ақыл
емес, қарасақ; Біліп сөйлеп, біліммен бу тіліңді, ұғып іс қыл
бастағы ақыл-піріңді, т.б.
Жүсіп Баласағұнидың "Құтадғу білік" еңбегі де рухани-адамгершілік
тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда қажеттілігін
жоймақ емес. Ондағы "Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік – адамға ауадай
қажет", "Қайда жүрсең де, ерлікпен қатар ақкөңілділік те керек",- деген
сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеп,
жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады. [4, 19б.]
Білім дастанда бар жақсылықтың көзі саналады. Кісі құдіреті мен қасиеті
таныммен десек, таным оқып-үйрену, білім алу барысында қалыптасады. Оқу мен
білім алу адамның ең асыл танымдық әрекеті, өйткені білім адамды ізгілікке,
адамшылыққа үйретіп, оның бойында адами құндылықтардың қалыптасуына ықпал
етеді. Білімнің адам болудағы қасиетті көрінуі оның таным көзі болуымен
байланысты. Дастанда білімнің мәні осы тұрғыдан терең ашып көрсетіледі,
себебі, адам өмірі мен тіршілігінің мәні танып-білумен құнды болып
есептеледі. Әрбір адам өзі мен дүниені танумен ғана өмірін мәнді етіп,
арман-мұратына жетеді. Қанша білсең, ізден тағы, тағы да, білікті адам
жетер тілек, бағына дей отырып, ғұлама бақытқа жетудің жолы білім
екендігін баса айтады. Ж.Баласағұнидің педагогикалық тұжырымдамасынан оның
білімге әр қырынан сипаттама бергенін айқындауға болады. Білімнің тағы бір
сипаты ретінде ғұлама оның адамды құрметті, абыройлы ететіндігі, яғни адам
білімімен беделді, құрметті бола алады деген тұжырым жасайды. Дастанның өн
бойында білімнің құрмет көзі екендігі жиі айтылып тұрады. Бұл жерде
ғұламаның өзі таныған ақиқатты жастардың санасына сіңіру қажеттілігін
көздеп отырғаны анық байқалады.
Ж.Баласағұнидің еңбегінде дидактиканың көкейкесті мәселесі білім беру
мазмұны қарастырылады. Білім беру мазмұны арқылы жеке тұлғаны
қалыптастырудағы адам баласының іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен жүйелі
білім алуы, білік пен дағдының қалыптасуы, ақыл-ойы мен сезімінің дамуы,
таным арқылы көзқарастарының қалыптасуы жүзеге асырылады. Ж.Баласағұни
білім беру мазмұнын білім, білік, дағды, шығармашылық іс-әрекет, дүниеге
және қоршаған адамдарға қатынас құрайтынын негіздеп, мұның өзі дүниенің
бейнесін қалыптастырудың әдіснамалық негізін, мәдениетті қайта жаңғырту мен
сақтауды, мәдениетті дамытуды, еңбекке, оның нәтижелеріне, адамдарға
қатынасты қамтамасыз ететіндігін тұжырымдайды (Сурет 5).
Сурет 3 - Ж.Баласағұни еңбегіндегі білім беру мазмұны
Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясының негізін жетілген тұлғаны тәрбиелеу
ілімі құрайды. Бұл ілім тәрбиенің төрт тұғыры - әділет, дәулет, парасат,
қанағат арқылы адамда адамдық ізгі қасиеттерді тәрбиелеу идеясына
негізделеді (Сурет 6). Ізгілікті - адами қасиеттерді тәрбиелеуде
Ж.Баласағұнидің ойынша, жоғары адамгершілік сана мен мінез-құлықты
қалыптастыру басты роль атқарады, соның негізінде ішкі және сыртқы дүниесі
бір-біріне сай, рухани және дене әсемдігі өзара үйлескен жан-жақты дамыған
тұлғаны тәрбиелеуге болады.
Сурет 4 - Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясы
Ж.Баласағұнидің педагогикалық теориясын терең оқып-үйрене отырып, оның
педагогика ғылымының шыңында тұруға лайықты ғұлама екендігіне көз
жеткіздік. Ғұламаның адамзат қоғамы алдындағы маңызды үлесі - тұлғаны
тәрбиелеу теориясы мен тәжірибесі бойынша барлық құндылықтарды игере
отырып, ізгілендіру идеясына негізделген педагогикалық ілімді жасауы.
Педагогика ғылымының қайнар көзі болып табылатын оның ілімі өзі өмір сүрген
қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де өміршең, ешқашан
құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады.
М.Қашқари еңбегінде ғылымның әр саласынан білім беру көзделген, егер
білім берудің басты қызметі алдыңғы ұрпақ өкілдерінің жинақтаған
тәжірибесін жеткізу болса, ғұлама ең алдымен, білім берудің осы қызметін
іске асыруды мақсат етіп қойған. Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-
түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы
кітапты түзіп шықтым да, оған Диуани лұғат-ит-түрк деген ат бердім дей
отырып, өз оқырманына түркі өркениетінің тарихы, тілі, әдебиеті,
географиясы, қоғамы және өмір салты туралы білім беруді көздейді.
Сурет 5 – М.Қашқари ілімі мен қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие
мазмұнының тұжырымдалуындағы өзара байланыс
Қазақ халқы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып, қоғамдық ой-сананы
қайта құрып жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде көненің көзіндей болып,
бізге ғасырлар қойнауынан жеткен педагогикалық мұраларымызды өзара
ықпалдастық пен тарихи сабақтастық тұрғысынан қарастырудың маңызы өте зор.
Біз зерттеу барысында әлемдік мәдениеттің көшбастаушылары әл-Фарабидің,
Ж.Баласағұнидің және М.Қашқаридің еңбектеріне жан-жақты, әрі терең тарихи-
педагогикалық талдау жасау негізінде олардың педагогикалық ой-пікірлерінің
арасында өзара ғылыми үндестік пен мазмұндық ықпалдастықтың бар екенін
анықтадық. Оның дәлелі әл-Фарабидің трактаттарының, Ж.Баласағұнидің Құтты
білігінің, М.Қашқаридің Түрік сөздігінің мазмұнына арқау болған
педагогиканың басты ұғымдары, жалпы педагогиканың негіздері, тәрбие
теориясы мен дидактика мәселелері болып табылады. Ғұламалардың
педагогикалық теорияларындағы өзара ықпалдастық педагогика ғылымының тамыры
тереңге жайылғандығын аңғартады.
Адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы
дариды. Сыр бойының 12 ғасырдағы терең білімді, оқымысты ғалымы әрі ақыны
Ахмет Иүгенекидің ойынша: "Адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана
емес, оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті
туғызу арқылы қалыптасады"-дейді. [5, 87б.]
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамгершілікке тәрбиелеу әдістемесінде
ұлттық құндылықтың негзі ретінде тыйым сөздердің мәнін аша отырып, "Қырық
бірге жұғыспау", "Жетіге тиіспеу", "Он екіден айырылмау",- деген мағыналы
ережелерді ұсынады. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов рухани адамгершілік
сезімді әсемдік болмыстан, сұлулық негізін – табиғат жаратылысынан іздеп,
адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігін айқындады. [6, 27б.]
Ы.Алтынсарин еңбектерінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу
проблемасындағы атап көрсеткен құндылығы: имандылық, әділдік, адалдық,
ақкөнілділік, сыпайылық, шын берілгендік, адал-ниеттілік, өсиет, жомарттық,
кеңпейілдік, үнемді-орынды жұмсау. [7, 67б.]
Абайдың рухани әлемінің арқауы, яғни оның негізгі зерттеу обьектісі –
адам. Ол адамның мінез-құлқын, адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді
өмір бойы басты идея етіп ұстап, оны кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін
айқындаған. Абайдың бүкіл шығармашылығы жастарға "адам бол", "азамат бол",
"қатарыңнан қалма" деген философиялық қағидада негізделген. Ол
философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарастарында адамгершілігі
мол адам – қоғамға ең пайдалы адам деген ойды тұжырымдаған. [8, 146б.]
Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген адамгершілік мәселелерін талдап,
жүйелесек: біріншіден, өз шығармаларында олардың адам бойындағы ең асыл
қасиеттерді дәріптеуі бүгінгі ұрпақтың дүниетанымын кеңейте түсуге
көмектеседі; екіншіден, қоғамның даму тарихын адамгершілік тұрғыдан
қабылдай білуге, талдау жасауға, терең түсіне білуге үйретеді; үшіншіден,
олардың еңбектері жастардың адамгершілік мінез-құлықтарының қалыптасуына
бағдар береді; төртіншіден, ғұламалардың рухани қазынасы қазіргі жастардың
адамды сүйе білу, адамды тану талғамын қалыптастыруға септігін тигізіп,
адами жетілуіне, үйлесімді дамуына негіз болады.
Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы рухани
адамгершілік құндылыққа жетелейтін қағидалары қазіргі таңда өз мәнін жойған
жоқ. Одан кейінгі ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері, ғалым-
педагогтар өз еңбектерінде рухани адамгершілік идеяларын кеңінен уағыздап,
көптеген мәдени деректер қалдырған. Мәселен Ш.Құдайбердиевтің "Үш анық"
шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа,
мейірімділікке, парасатылыққа шақырады.
М.Жұмабаев "Педагогика" оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, адам болып дамуына жанына рухани азық
беретін, тәрбие қажеттігін ғылыми тұрғыдан негіздеді. Адамның мінез-
құлқынан сезімнің (ұялу, еліктегіштік, намыс, достық т.б. сезімдер) алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет-сапалардың – адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасу
ерекшелігін ғылыми негізде саралап айқындайды. Демек, М.Жұмабаев
адамгершілікті мінез-құлықтың қалыптасуын психология ғылымының жетістіктері
арқылы негіздеп көрсете білді. Шыр етіп дүниеге келген періште сәбиге адами
асыл қасиеттер ана сүтімен, берісі бесіктен дариды десек, әсте асылық
айтпаған болар едік. Ал баласының тәрбиесінің ошағы саналатын -мектеп
тәрбиесі бала бойында ізгі қасиеттердің қалыптасутыруда үлкен де маңызды
роль атқаратыны даусыз. Асылы, тәрбиенің негізгі іргетасы адамгершілік
тәрбиеге байланысты. Өйткені адам бойындағы мыңдаған қасиеттердің ішінде
негізгі орын алатын қасиет – адамгершілік қасиет.Бұл-аксиома. "Ұлттық
тәрбиенің негізі – адамгершілік, еңбек тәрбиесі" - дейді Мағжан Жұмабаев.
Десе дегендей-ақ, шынында, адамгершілік тәрбиеге баланы сәби шақтан
дұрыстап, озық түрде баулу керек. [9, 123б.]
"Рухани" деген ұғымның мән-мағынасы қаншалықты терең екіндігін
С.Торайғыров пен Әбіш Кекілбайұлы сынды атақты жазушылардың мына
айтқандарын оқыған азаматтар өздері де түсіне жатар деп есептейміз.
С.Торайғыров: "Адамның өсуі жолында екі азық бар: бірі-дене азығы,
яғни материалдық азық, адамның тіршілігі үшін жағдайлар жасауы; екінші-
рухты азықтандыратын ар азығы; ол әділдік болса ғана өседі; көріктене
түседі",- десе, Әбіш Кекілбайұлы: "Жалпақ әлемді аузыңа қарату үшін рухани
ерлік, жалпақ әлеміне қысылмай, қымтырылмай қарау үшін рухани байлық
керек",- дейді. [10, 78б.]
Екі жазушының да айтып отырғаны – ар азығы мен рухани байлық. Арлылық
пен жоғары рухани деңгейге жетсең, өсесің, өркіндейсің, ғаламдастыруға
жұтылмайсың, жалпақ әлемді аузыңа қаратасың деген ой ұстынын жеткізіп отыр.
Жетесіз болмасақ, осы ғибраттан көп нәрсені түюге болады.
Зерттеушілердің "құндылық", "рухани-адамгершілік құндылық", "рухани",
"адамгершілік" ұғымдарының мағыналарын негізге ала отырып, өз анықтамамызды
ұсынуға қадам жасадық.
"Құндылық" – ұғымын адам бола білу, қадір-қасиетті сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез-құлық, білімі, білігі) мен өмір сүру жолын
білу деп түсінеміз.
Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз – адамның ішкі жан
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын, сипаттайтын,
оның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, әлеуметтену дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі-деп білеміз.
Өйткені, рухани-адамгершілік құндылық адам санасында орын алып, сана
арқылы игеріліп, іс-әрекетке жетелейді. Сондықтан біз үшін құндылықтың
өзегі – Адам, тәрбиесі – Адам болуға ұмтылыс жасау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе
жатқан күрделі мәселенің бірі.
Елімізде жүріп жатқан терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер адамдардың бір-біріне деген көзқарасын өзгертіп, келеңсіз
жағдайлардың өрбуіне, рухани адамгершілік құндылықтардың төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Ал ол өз кезегінде жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізуді талап
етеді. Бүгінгі таңда жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізу үшін жаңа Қазақстан
құру жағдайында рухани-адамгершілігі мол және дамыған тұлға қалыптастырудың
маңызы зор.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, әлемнің
бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес
жолын таңдап алды. Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен
кіруі үшін ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалдырмауымыз керек.
Себебі, бүгінгі балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ,
бәсекеге қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ
тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін жалпы орта білім беретін мектептің
педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке
тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту –
жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани
адамгершілік сапа қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса, соншалықты
маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани
дағдысын қалыптастырады. Яғни ол – адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін
көрсететін, адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның
тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық
мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz