Музыкалық аспаптардың тарихы
Кіріспе
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
2.4 Домбыра түрлері.
2.5 Домбыраның жасалу технологиясы.
2.4 Практикалық бөлім.«Ұлттық музыкалық аспаптардың
жасалу ерекшелігі »
Кіріспе
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
2.4 Домбыра түрлері.
2.5 Домбыраның жасалу технологиясы.
2.4 Практикалық бөлім.«Ұлттық музыкалық аспаптардың
жасалу ерекшелігі »
Қортынды:
Пайдаланылған әдебиеттер:
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
2.4 Домбыра түрлері.
2.5 Домбыраның жасалу технологиясы.
2.4 Практикалық бөлім.«Ұлттық музыкалық аспаптардың
жасалу ерекшелігі »
Кіріспе
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
2.4 Домбыра түрлері.
2.5 Домбыраның жасалу технологиясы.
2.4 Практикалық бөлім.«Ұлттық музыкалық аспаптардың
жасалу ерекшелігі »
Қортынды:
Пайдаланылған әдебиеттер:
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі, динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол ‘‘халықтық’’ және ‘‘кәсіби музыкалық аспаптар’’ болып бөлінеді. Әр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады.
Түркі тілдес халықтардың бірінің музыкалық аспаптарының тарихи дамуын көз алдымызға толық елестету үшін оны өзге халықтардың аспаптарымен байланыста алып қарау қажет. Белгілі музыка зерттеушісі В.С.Виноградов өзінің қырғыз музыкасы туралы кітабында былай деп жа-зады: «Оның байланыстарының ең бір көзге ұрып көрініп турған және ең табиғи бағыты...бізді солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға қарай жетектейді». Музыкалық аспаптар саласында, шыныңда да, қырғыздар мен қазақтар және Сібірдің түркі тілдес халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, якуттар аралығында тамыры тереңде жатқан ортақтылық бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жекелеген халықтардың музыкалық аспаптарын зерттей отырып, осындай аспаптар дамуының жалпы процесін айқындауда жас ұрпақты рухани- тұрғыда дамуына ықпал ету. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, технологияға оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Музыкалық аспаптардың тарихымен таныстыру
- Домбыра түрлері
- Домбыраның жасалу технологиясы
Зерттеудің обьектісі:
Музыкалық аспаптардың жасалу ерекшелігі.Домбыра жасау.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
Түркі тілдес халықтардың бірінің музыкалық аспаптарының тарихи дамуын көз алдымызға толық елестету үшін оны өзге халықтардың аспаптарымен байланыста алып қарау қажет. Белгілі музыка зерттеушісі В.С.Виноградов өзінің қырғыз музыкасы туралы кітабында былай деп жа-зады: «Оның байланыстарының ең бір көзге ұрып көрініп турған және ең табиғи бағыты...бізді солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға қарай жетектейді». Музыкалық аспаптар саласында, шыныңда да, қырғыздар мен қазақтар және Сібірдің түркі тілдес халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, якуттар аралығында тамыры тереңде жатқан ортақтылық бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жекелеген халықтардың музыкалық аспаптарын зерттей отырып, осындай аспаптар дамуының жалпы процесін айқындауда жас ұрпақты рухани- тұрғыда дамуына ықпал ету. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, технологияға оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Музыкалық аспаптардың тарихымен таныстыру
- Домбыра түрлері
- Домбыраның жасалу технологиясы
Зерттеудің обьектісі:
Музыкалық аспаптардың жасалу ерекшелігі.Домбыра жасау.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
1. С.Төленбаев, М. Өмірбекова “Қазақтың ою-өрнектері” Алматы 1993.
2. Әмірғазин Қ.Ж. “Қазақ қол өнері” Алматы 1994
3. Қасимов С. “Қазақ қол өнері” Алматы 1969
4. Марғұлан Ә.Х. “Қазақ халық қол өнері” 1-2 том Алматы 1981
5. Арғынбаев Халел Қазақ халқының қолөнері : Ғылыми-зерттеу еңбек Алматы “Өнер” баспасы, 1987.
6. Байжiгiтов Б.К. Бейнелеу өнерiнiң философиялық мәселелерi: Кеңiстiк пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгiлерi, Алматы, 1998, 192 б.
7. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов: Этнографические очерки, Алматы, 1998, 184 б.
8.Қазақ энциклопедиясы
9.Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем., М., 1932
10.Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных инструментов народов КСРО, Л., 1964
11.Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
12.Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақстан энциклопедиясы, VI-том
2. Әмірғазин Қ.Ж. “Қазақ қол өнері” Алматы 1994
3. Қасимов С. “Қазақ қол өнері” Алматы 1969
4. Марғұлан Ә.Х. “Қазақ халық қол өнері” 1-2 том Алматы 1981
5. Арғынбаев Халел Қазақ халқының қолөнері : Ғылыми-зерттеу еңбек Алматы “Өнер” баспасы, 1987.
6. Байжiгiтов Б.К. Бейнелеу өнерiнiң философиялық мәселелерi: Кеңiстiк пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгiлерi, Алматы, 1998, 192 б.
7. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов: Этнографические очерки, Алматы, 1998, 184 б.
8.Қазақ энциклопедиясы
9.Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем., М., 1932
10.Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных инструментов народов КСРО, Л., 1964
11.Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
12.Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақстан энциклопедиясы, VI-том
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі:
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі, динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол ``халықтық'' және ``кәсіби музыкалық аспаптар'' болып бөлінеді. Әр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады.
Түркі тілдес халықтардың бірінің музыкалық аспаптарының тарихи дамуын көз алдымызға толық елестету үшін оны өзге халықтардың аспаптарымен байланыста алып қарау қажет. Белгілі музыка зерттеушісі В.С.Виноградов өзінің қырғыз музыкасы туралы кітабында былай деп жа-зады: Оның байланыстарының ең бір көзге ұрып көрініп турған және ең табиғи бағыты...бізді солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға қарай жетектейді. Музыкалық аспаптар саласында, шыныңда да, қырғыздар мен қазақтар және Сібірдің түркі тілдес халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, якуттар аралығында тамыры тереңде жатқан ортақтылық бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жекелеген халықтардың музыкалық аспаптарын зерттей отырып, осындай аспаптар дамуының жалпы процесін айқындауда жас ұрпақты рухани- тұрғыда дамуына ықпал ету. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, технологияға оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Музыкалық аспаптардың тарихымен таныстыру
- Домбыра түрлері
- Домбыраның жасалу технологиясы
Зерттеудің обьектісі:
Музыкалық аспаптардың жасалу ерекшелігі.Домбыра жасау.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтежелерін жалпы орта мектепте технология пән мұғалімдері мен педогогикалық практика кезінде студенттер пайдалана алады. Сонымен бірге көркемсурет педогогикалық колледждері мен көркемсурет мектептері, жоғары оқу орындарының көркем сурет факультеттерінде "бейнелеу өнері,технология" сабағында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, суреттемелер тізімінен тұрады.
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
Музыкалық аспаптар - адамның қатысуымен белгілі бір ырғақтағы және тұрақты жоғарылықтағы дыбыстарды шығарып, музыкалық шығармашылыққа мүмкіндік беретін аспаптар.
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі (бояуы), динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол ``халықтық'' және ``кәсіби музыкалық аспаптар'' болып бөлінеді. Әр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады. Сондай-ақ өзара этникалық, тарихи-мәдени байланысы бар бірнеше халықтарға ортақ әрі олардың "ұлттық аспабы" болып саналатын музыкалық аспаптар бар. Мысалы, бандура тек Украинада, пандури мен чонгури Грузиядағана болса, гусли, жалейка, волынкалар орыстарда, украиндарда, белорустарда да бар; саз, тар, зурна Әзірбайжан мен Арменияда кездессе, Өзбекстан менТәжікстанның бірқатар аспаптары ұқсас болып келеді. 19 ғасырдың аяғында В.В. Андреевтің және оның серіктері С.И. Налимов, Ф.С. Пассербский, Н.П. Фоминдердің көмегімен кейбір музыкалық аспаптар (балалайка, гусли, домрат, т.б.) жетілдіріліп, солардың негізінде орыс халық аспаптар оркестрі құрылды.
Кәсіби музыкалық аспаптар:
Кәсіби музыкалық аспаптарға симфониялық (опералық), үрлеп ойнай-тын және эстрадалық оркестрлер құрамына енетін аспаптар жатады. Кәсіби аспаптардың шығу тегі халықтық музыкалық аспаптарға саяды. Музыкалық аспаптардың даму жолы адамзат қоғамының, оның мәдениетінің, музыкасының, орындаушылық өнерінің жолымен тығыз байланысты. Музыка жанрларының дамуына орай кейбір музыкалық аспаптар халық арасына кең тараған, өзгермей қазіргі заманға жеткен, ал бірқатары біртіндеп жойылып, олардың орнына жаңа музыкалық аспаптар пайда болған. Осы кездегі симфониялық оркестрде қолданып жүрген скрипка, флейта, гобой, кларнет, литавра, арфа, фортепьяно, т.б. ертеден келе жатқан аспаптар қатарына жатады. Бұл аспаптарды жетілдіру жұмысы 15 ғ-дан басталды, ал 18 ғ-да кеңінен қолға алынды. 16 - 18 ғ-лардағы брешан және кремон шеберлері (Гаспаро да Сало, Н.Амати, А.Страдивари, Дж.Гварнери) жасаған скрипкалар өте жоғары бағаланды.
Дыбыс шығару ерекшеліктеріне қарай музыкалық аспаптар негізі-нен үрлемелі (флейта, кларнет, саксофон, гобой, труба, валторна, сурнай, лимба, шоор, қурай, сыбызғы, т.б.); шекті ысқылы (виола, скрипка, альт, виолончель, контрабас, гиджак, икили, қылқобыз, т.б.) және шертпелі (арфа, лютня, гитара, балалайка, жетіген, дутар, рубаб, чанг, домбыра); соқпалы (барабан, литавра, ксилофон, челеста, нагора, дойра, дауылпаз, дабыл), т.б. болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі заманда қолданылатын ``электрлі музыкалық аспаптар'' тобы бар.
Соқпалы шулы аспаптар:
Соғып ойналатын аспаптардың үлгі-нұсқалары көп. Соның бірі - дабыл. Оның шанағы дөңгелек шеңбер етіліп, екі жағына жас мөлшері екі айдан алты айға дейінгі бүзау, түйе терісі қапталып жаса-лады. Музыкалық аспаптарға арналған мал терісін пайдалану және оны қаптап жасау күрделі әдістермен атқарылады. Ол үшін мал терісін немесе қарнын дөңгелек ағаш шанаққа керіп қаптайды. Жаңа со-йылған малдың жүнін қырқып алып, сары етін сыпы-рып алады. Аспаптарға қолданатын тері жарғақтың жүні жас кезінде жидітіп алынады. Тазартудың екі тәсілі бар және ол күрделі әдіспен игеріледі. Бірі - и салу тәсілі. Бүл тәсілде идің быршыған өткір иісін теріге сіңдірмей жасау маңызды. Екіншісінде - теріні жібітіп барып, өткір үстарамен түгі сылынып алы-нады. Содан соң түксіз терінің шуашы мен шайыры кеткенше жуылады. Әбден тазарған кезде теріні шала кептіріп алып қолданады.
Дабыл:
Шанағы төзімді әрі сәнді болу үшін сыртынан өн бойын қуалай айналдыра тері қаптап, оның сыртын күйдіру әдісімен өрнектер салып безендіреді. Халық шеберлері кейде шеңбер сыртына мүйіз, сүйек, үкі, шашақ салып та жасайды. Шанақтың бір бүйіріне қолға ұстайтын тұтқасы қайыстан өріп тағылады. Дабылды саусақпен немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Даусы -терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты не-месе орташа керілуіне және арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады.
Жорық дабылы - үлкен етіп жасалады. Жалпы шеңбер аумағы - 3 метр 40 см, биігі - 1 метр болып келеді. Оның екі жағын қаптауға екі түйенің терісі жұмсалады. Даусы 3-4 шақырым жерге дейін естіледі, даусы күркіреген күндей зор. Мұны дайындау да-былды жасау әдіс-тәсілімен бірдей. Аспаптың жалғыз
этнографиялық нұсқасы Қазақтың халық музыка ас-паптары музейінің қорында сақталып отыр 49. Инв. № 307. Бүл аспап ел арасында аттаныс дабылы деп те аталады. Ертедегі жаугершілік заманда оны алып жүретін арнайы көлік пен сарбаздар бөлінетін болған. Аспап даусы Батыр Баян, Бейбарыс, Көшпенділер секілді тарихи көркем фильмдерде қолданылды.
Дауылпаз :
халықтық нұсқада жасалатын көне аспап. Ертеде аңшылық, саятшылық, құсбегілік салт-дәстүрлерде қолданылған. Шанағы өзегі алынған сыр-ты жұмыр бітеу ағаштан жасалып, сыртына ғаныштау әдісімен ою-өрнектер салынады. Шеңбер аумағы 40-50 см болып келетін бұл аспаптың тек бір жағы ғана шала кепкен терімен қапталады. Сал-серілер саятшылыққа қолданатын дауылпазға үкі қауырсыны тағылып, жиектеріне күміс немесе асыл тастар орна-тып жасайтын болған. Қайыстан жасалатын белбеуін аңшылар құс, аң қуған кезде ертоқымның алдыңғы қас бетіне немесе мойынға асып алады.
Бұл аспаптың ел арасында қол дауылпаз, нар дауыл-паз аталатын түрлері бар. Қол дауылпаздың шеңбер аумағы 30-35 см мөлшерінде жасалады. Шанағы тұтас ағаштан ішін ойып, кейде тілікше етіп кесілген ағаштардан құрап жасалады. Шанағы алынып-салынатын үш сирағы бар қондырғыға орнатылады. Қол дауылпаздың беті түйенің немесе бүзаудың терісі-мен қапталады. Дауылпаздың осы нұсқасы қолдануға ыңғайлы болғандықтан өнер топтары арасында сүраныс көп. Ал нар дауылпаз үлкен етіп жасалады, бетіне нар түйенің терісі қапталады. Үлкендігі мен жасалу затына байланысты ел арасында „нар дауыл" деп атайды
Үрлемелі аспаптар :
Үрлемелі аспаптар маңызды екі белгісімен ерекшеленеді. Біріншіден жаратынды табиғи түп тегі болса, екіншіден зат талғамайтындығы. Олар қайсыбір аспаптарға қарағанда қайың қабығынан (тозынан) бастап қамыс-қурай, бамбук, ағаш, тері, саз балшық, қыш, пластмасса, сүйек, мүйіз, темір, мыс, жез, мал қуығы, түйе өңеші,балық пен жылан терісі секілді заттардан жасала береді. Қайсыбірінің атауларына дыбыс шығару ерекшелігі емес, жасалатын заты анықтауыш роль атқарады
Сазсырнай:
Үлкендігін қаздың жұмыртқасындай сопақша етіп, тұтасымен саздан жасалады. Өткен ғасырдың 1968-70 жылдары Шымкент өңірінің Темір ауылынан түпнұсқа үлгісі кездейсоқ табылды. Сапалы саз балшықтан жасалған бұл аспапқа 3-4 жерден дыбыс ойығы салынған. Сырты боялмаған, күйдірілмеген. Жергілікті жердің тұрғындары арасында ол Фарабидің саз сырнайы деп те аталған көрінеді.
Аспаптың дыбыс қатарын, құрылысын, жасалу әдіс-тәсілін Б. Сарыбаев, К. Қарабдалов секілді зерттеуші-ғалымдар анықтады. Қазіргі кезде оның 5-6 жерден дыбыс ойықтары салынып, шеңбер аумағы 16-18 см, жалпы ұзыны 10-12 см етіп дамыта жасалынған
нұсқалары орындаушылар арасында сұранысқа ие. Аспапты жасау тәжірибелі шеберлерге, әсіресе саз, керамика заттарымен айналысатын қолөнерші-мамандарға онша қиын емес. Аспап сапалы саздан әбден иі қандырып иленген соң, белгілі бір қалыпқа келтіріп кептіріледі. Содан кейін белгілі температурада қыздырылған пешке салып күйдіріледі. Қазіргі кезде шеберлер оның сыртына ою-өрнектер салып, сілтілік металдар ерітіндісін (глазурь) жағып жасайтын болды. Үскірік :
Оңтүстік Қазақстан, көне Отырар қазбасы, көне түрік (б.з. VIII г.) дәуірі. Осыған ұқсас және тұтасымен саздан жасалатын аспаптың бірі - үскірік. Бұл аспаптың сипаты, заты, ойналу, жасалу әдіс-тәсілі бұрын белгісіз болып келді. Аспап алғаш рет 1974 жылы Маңғыстау өңірінен ашылып қалған көне қоныс орнынан кездейсоқ табылды. Жалпы ұзыны 8-10, аумағы 12-14 см болып келеді. Сапалы саздан, қыштан жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уілі-не ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек аталады. Қазіргі кезде аспаптың этнографиялық қазба нұсқасы музейде сақталып, дамыта жасалынған түр-лері шағын ансамбльдерде қолданылып жүр.
Құссайрауық:
Тұтасымен саздан жасалған үрлемелі археологиялық көне аспаптың бірі құссайрауық. Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (VІІ-VІІІ-жж.) жатады. Қазіргі кезде біздің зерттеуіміз бойынша дыбыс ауқымы, лебіз жүйесі, ойналу тәсілі, сипаты, заты анықталды. Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.
Жетіген:
жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.
Шертпелі аспаптардың ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз. Сондықтан бүл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ғана шектелулері мүмкін. Әр түрлі халық аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтар бар дедік. Осындай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте-бірте көбейе берген. Аспаптар тұтас ағаштан ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталған, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында да сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен керіп байлаған. Күйге келтіру үшін тиек орнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың түрі өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып, байланатын пернелер саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.
Өз еңбектерінде XVIII ғасырдың ғалымдары үш ішекті домбыраны қалай тартатындары жайлы көргендерін жазады және осыған орай садак, түріндегі шертпелі көне аспаптан қылқобыздың пайда болуы мүмкін дегенді айтады.
Мысалы, XVIII ғасырдағы саяхатшылар И. Лепехин, П. Паллас, И. Георги және П. Рычков өздерінің жазбаларында түркі халықтары арасында тараған шертіп ойналатын көп ішекті көне аспап жайында жиі-жиі ауызға алады. Олар бұл аспапты көбінесе Сібірдің батыс бөлігін мекендеуші тұрғындар арасынан кездестірген. Осы аспаптардың құрылысын суреттеп жаза отырып, ғалымдар оның гуслиге, арфаға және лютняға ұқсайтындығын айтқан, сол себепті өз еңбектерінде оны гусли, жатқызылған арфа деп атайды. Соңғы атаудың тағылу себебі, аспапты ойнаған кезде көлденеңдете ұстау керек. Зерттеушілердің барлық еңбектерінде жеті ішекті көне аспап -- жетіген жайлы баяндалады. Бірақ әр этнограф оны өзінше атаған, мысалы, етиге, етиган, ятага, елтаға, джатыган дейді, солай бола тұра, түркі тілінің, келтірілген сөздерінде ортақ түбір бар екенін байқау қиын емес.
Гармоньның тарихы
Гармоньның тарихы жайлы нақты ақпарат сирек кездеседі. Оның дәл қай уақытта жасалғаны туралы да айту қиын. Бірақ та кейбір деректер көзіне сенсек, гармонь аспабы бізге немістердің елінен жеткен көрінеді. Өткенімізге үңіліп қарасақ, гармоньдар 18-19 ғасырларда Германия, Австрия, Италия, Франция және Англия елдерінде қатар қолданылған. Сондықтан да гармоньның шығыс жақта қалай тап болғаны жөнінде де нақты дерек келтіре алмаймыз.
Гармондардың жасалуыне келер болсақ, кезінде әр шебер аспап жасау ісінде түрлі формаларды пайдаланды. Бірақ гармонь тарихы дегенде оның тақтайшасын алғашқылардың бірі болып кім жасағанын біліп алған жөн. Кейбір деректерге сүйенсек, гармоньның тақтайшасын жасаумен ресейлік академик А.М.Миреку айналысқан. Ол 1783 жылы тұңғыш толық құрылымды гармоньды ең алғаш рет жұрт алдына шығарды. Ол осы жасаған жаңа аспабына гармония деп ат қойды. Кейінірек гармония сөзі ауыздан-ауызға айтылып жүріп, гармошка де атала бастады. Ал аспатың бүгінгі ресми атауы - гармонь.
Саксафонның тарихы:
Саксафон - үрмелі музыкалық аспап. Саксафон осыған дейін ешқандай ағаштан жасалмаса да, оны музыкада ағаштан жасалған үрмелі аспаптардың қатарына жатқызады. Саксафонның туысы саналатын аспап - кларнет.
Саксафон аспабы 19 ғасырдың 40 жылдары өмірге келді. Оны бельгиялық танымал қолөнер шебір Адольфом Сакс жасап шықты. Уақыт өте келе саксафонның баритон, тенор, альт, сопрано және сопранино түрлері де өмірге келе бастады.
Скрипканың тарихы:
Скрипканың өзіндік халықтық тарихы бар. Бұл аспаптың арғы тегі арабтардың ребаб аспабы мен француздардың фиделі, немістердің ротасы.
Скрипканың бұрынғы формасы XVI ғасырда жасала бастады. Осы ғасыр мен XVII ғасырдың басында белгілі Аматилер отбасы скрипка жасау ісімен шұғылданды. Олардың аспаптары өзіндік өзгеше формасымен және жақсы сапасымен үнемі ерекшеленді. Осы скрипка өндірісі-ақ Италия елінің абыройын біраз аспандатып тастады. Сол замандағы Страдивари мен Гварнери атты шеберлердің скрипкасы өте өтімді болды. Спасына тағар ешкім де мін тапқан жоқ. Олардың жасаған аспаптарының құны да жоғары болды.
Скрипканың бүгінгі түрі XVI ғасырдың аяғында пайда болып, XVII ғасырдан бастап кең түрде қолданыла бастады.
Археологиялық зерттеулер кезінде Месопотамия жерінен б.з.д алты мыңыншы жылдардан сақталған кішкентай цилиндр пішінде жасалынған ежелгі ұрмалы аспап табылған. Оңтүстік Америкадағы үңгірлерде ұшырасқан қабырғадағы суреттерде де осы аспаптың бейнесі кездеседі. Ал Моравия жеріне табылған барабан б.з.д 5 мыңжылдан бері сақталып келген. Алғашқы барабанға ұқсас ұрмалы аспаптарды ежелгі шумерлер тайпасы да қолданған. Демек, бұл аспаптың тарихы басқалармен салыстырғанда тым тереңде жатыр. Сол уақыттан бері сақталып келе жатқан бұл аспаптың бүгіндері де сұранысы аз емес.
Бұрындары барабан тек сигналдық не дабылдық құрал ретінде ғана қолданылып келген. Сонымен қатар барабанның дыбырына қосылып ежелгі тайпалар діни билерін билеген, осылайша өздерінің ғұрыптық рәсімдерін өткізіп тұрған. Әскери шаралар мен түрлі жиындарда да бұл белгілі бір өзінің маңызы бар рөлдерді атқарған.
Уақыт өте келе, осындай рәсімдердің ретімен барабан үндері салмақты жиындарда басқару рөлін атқарып жүрді.
Мәселен, XVI ғасырда барабандар британдық әскердің жаяу әскерлік жауынгерлерінде де қолданылды. Генрих VIII кезінде 100 адамдық құрайтын әскери бір ротада екі барабаншы болу керек болған. Ол кездері барабан аспабы Назар аудар!, Қатарға тұр!, Дайындал!, Алға қадам бас!, Атысқа шық! , Шегін! сынды бұйрықтарды жеткізу үшін қызмет атқарған.
ХХ ғасырда барабан аспабының екі маңызды атқарар қызметі болды. 1920-1940 жылдары Gretsch компаниясы ағаштан көпқабатты етіп барабанның сыртын жасады. Барбан құрастырудағы бұл әдіс бүгіндері де қолданылып келеді.
Арфаның тарихы
Арфа аспабы Ирландия елінің ұлттық символы саналады. Бұрындары осы елдерде арфашылар өте сыйлы адамдар саналған. Олардың әлеуметтік дәрежелері де қара халықтан не басқа да өнер иелерінен жоғары болған. Соғыс басталған тұста арфашылар шайқасқа қатысатын ерлердің рухын көтеру мақсатында арфа аспабында ойнаған. Құнды арфалардың бетінде өзгеше асыл тастары мен қымбат бұйымдары болған. Тіпті кейбірі оны алтын жалатып та жасаған.
Кельт арфалары ирландық ұлтшылдықты танытатын символ есебінде болған. 19 ғасырдың алты жүзінші жылдары ағылшын патшасы Генри VIII Жаңа Жердің ресми символына арфаның бейнесін жасатты. Сол уақытта шыққан тиындарға да осы бейнені орнатты.
Кейінірек жергілікті арфашылар ирландықтардың бас бостандығын көздеген ел ішіндегі революциялық қақтығыстарға қатыса бастады. Содан бастап британ ел басқарушылары тез арада кельт арфаларының дәрежесін бұрынғыдан түсіріп тастада да, арфистерге өлім жазасын бұйыруды талап етті. Міне, осы кез арфа аспабы үшін қаралы жылдар еді. Осындай жағдайлардан кейін, кельт ұлтының музыкасы да құрдымға кете бастады.
Бірақ 1792 жылдан бастап, арфа өз іргесін қайта көтере бастады. Сол жылы жоғалған дәстүрді қайта жаңғырту үшін Белфаст жерінде байқау өткізілмек болды. Шақырулар мен хабарландырулар жергілікті газет беттерінде жариялана бастады. Кең түрде өткізілетін жиынға арфашыларды да шақырды. Жеңімпаздарға қаржылай сыйлық тағайындалды. Бірақ та қорқынышқа бой алдырған 15 жастан 97 жасқа дейінгі арфистерден тек оны ғана жиналды. Бүкіл Ирландия жерінен осынша ғана арфашының жиналуы түсінікті де еді. Өйткені бағзыдан бері арфадан көңілін басқаға аударып көрмеген өнерлі халықтың мысын британ үкіметі басып тастап еді.
Бірақ байқауды ұйымдастыруға кеткен қаражат өзін-өзі ақтай алмай қалмады. Байқауға ағылшын органшысы Эдвард Бантинг арфада ойнайтын арфашылардың туындыларының нотасын жазып алу үшін арнайы шақырылған болатын. Бантинг 1797, 1809 және 1840 жылдары жазып алған ноталарын жинақ етіп шығарды. Осы арқылы ол арфа аспабына байланысты түрлі теориялық және техникалық білім алып үлгерді. Мұнан кейін Бантинг арфа аспабын өзі де қолға алып көргісі келді. Бантингтың жинақтарына негізгі дәйектемелерді дарынды кәрі арфашы Торла О'Каролане (1670-1738) берді. Ол өз саналы ғұмырында жүзге жуық шығарманы өмірге әкелген. Олардың кейбірі қазір де кездеседі.
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
Түркі тілдес халықтардың қазіргі музыкалық аспаптарын тереңірек зерттеп білу үшін, қолдағы бар деректерге сүйене отырып, көне музыка аспаптарының үлгілерін мүмкіндігінше дәлірек етіп қайта жасап шығу жұмысы тұрды.
Тіл білімі сияқты музыкада да екі түрлі қозғаушы күш болатыны байқалады, олардың бірін -- негізгі қозғаушы күші десек, екіншісі -- жанама, яғни өзге халықтардан алынатын өзге жүрттан келіп қосылатын қозғаушы күш дер едік.
Белгілі этнограф ғалым С. Е. Малов V -- XV ғасырлаға жататын ежелгі түркі жазу-сызуларын көп уақыт бойы зерттегеннен кейін: ...Осы ескерткіштердің бәрі немесе осы ескерткіштердің бәрінің айтары түркі тілдес халықтар тарихы үшін ортақ арқау болып табыладьі - деген деді
Қазақтың музыкалық аспаптар Батыс Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарының, сондай-ақ қалмақтар мен моңғолдардың музыкалық аспаптарына көп ұқсастығы бар. Қырғыздың халық музыкасын зерттеуші - Виноградов былай дейді: Музыка аспаптарының өз ара байланыстылығы тайға таңба басқандай болып, ап-айқын көрінетін белгілері Солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға жетелейді. Одан әрі былай делінген: .„қырғыз музыкасы да, қазақ халық музыкасыда бір кезде бейне бір тамырдан өсіп шығып, бөлек-бөлек бүр жарған қос өркен іспетті. Аспаптар өздерінің аталуына, құрылысына пішін-түріне, ою-өрнегіне, шығатын үніне қарай белгілі бір ұлтқа тән болған, сол үлттың өнерін паш еткен.
Бізге белгілі бір тектес аспаптар өз ара ұқсас болғанымен, олардың жасалуында бірқатар айырмашылықтар бар. Сібір халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, тофылар, шорцылар өз музыкалық аспаптарыныц бұрынғы құрылысын өзгертпей, сол күйі сақтаған. Әр түрлі халықтардың бір тектес аспаптарын зерттегенде оның, эволюциялық дамуының кейбір жақтарын аңғаруға болады.
Үрлеп және ұрып ойналатын аспаптар ерте заманда адамдардың бір-біріне дыбыс беруі үшін немесе аң мен құстың даусын салу үшін пайдаланылғаны ешқандай дау туғызбаса керек. Мұндай аспаптарды біздің арғы аталарымыз жорыққа шыққандарында, ан, аулағанда өздерімен бірге ала жүрген, сондай-ақ діни салт жораларда, бекзадалардың сауық-сайранында пайдаланған. Әсіресе, дабыл қағуға өте қажет болғандықтан көне аспаптардың үрлеп тартылатын және мембраналық ұрып ойналатын түрлері өте көп болған, өйткені, бұлардың даусы қатты шығады. Ал, кейін келе сирек қолданылатын болғандықтан осы айтылған аспатардың кейбір түрлері мүлде ұмыт қалдырылған. Көне аспаптардың бір қатары ән мен жырды сүйемелдеу үшін пайдаланылған. Халықтың ән-күйінің дамуы аспапты жетілдірумен және орындау шеберлігін арттырумен қатарласа жүріп отырған. Әуелгі қарапайым әндер әдетте аспаптық техникалық мүмкіндігіне қарай, сондай-ақ, айтушының өнері мен шеберлігіне қарай түрлі нұсқада орындалып келген.
Музыканы, ән мен биді ансамбль сүйемелімен орындау түрлері кен дамыған халықтар да көне аспаптар жақсы сақталған.
Ансамбльдік аспаптарға жататындар: үрлеп тартыілатын керней; сілку арқылы дыбыс шығаратын сафаиль, ұрып ойналатын нагора. Тунур, орба сияқты аспаптар Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтардабақсылар арасында ғана сақталған. Ежелгі тайпалардың негізінен аңшылықпен айналысқаны белгілі. Олар аңға шыққанда пырғы, амырғы, авырғы, эдиски, сымысха, хомыс және басқа аспаптарды пайдаланған. Бұл аспаптар алтайлықтарда, хакастар мен тувалықтарда күні бүгінге дейін сақталып отыр, өйткені оларда аңшылықпен айналысу кәсібі қазір де экономикалық маңызды саласы болып табылады.
Шертіп ойналатын аспаптың бірі -- арфаның алғашқы түрі садаққа ұқсас болып келген. Варган (шаңқобыз) тектес сым тілшелі аспап, флейта тектес үрлеп тартылатынаспап, қобыз тектес қияқпен ойналатын аспап, барабан, бубен тектес ұрып ойналатын аспап т. б. бұрын барлық халықтарда болған, оларда қазір де бар.
Көптеген халықтарда жекелегем кейбір аспаптардың кең тарағаны байқалады. Мысалы, өзбектердің, азербайжандардың, ұйғырлардың, музыкалық аспаптары, парсыжәне араб аспаптарымен, тувалықтардікі моңғол аспапта -рымен біршама ұқсас келеді. Өзбек пен ұйғырлардың аспаптарының аталуы да, жасалуы да араб, иранаспаптарына ұқсайды (ауған аспаптары -- тамбур, дамбура, дотар, рабаб, дойра, чанг). Нақ осындай, тува аспабы -- лимби, буиікуур, бурээ, чанзы, кеигирге, шан моңғол аспаптарынан аумайды. Сәйтсе де, сырттан келген аспаптар жергілікі і халықтың бұрынғы өз аспаптарын ығыстырмақ емес. Мысалы, Өзбекстандабақташылардың үрлеп тартатын қошнай (қазақтың, қоссырнайына ұқсас жіңішке екі түтікті біріктіре жасалған), қазақтың сыбызғысына ұқсас чупон най немесе гажир най намыс сырнайына ұқсас.
Ескі Қазан маңындағы қазбалардан (XIII -- XV ғасырлар) төрт тесігі бар балшық ысқырғыш және ені 0, 7 см, ұзындығы 7 см. қырналған қаз сүйегі табылған. Балшықысқырғыштың, балшықтан жасалған саз сырнай және үскірік сияқты аспаптардың ұқсастығы бар. Саз сырнай Шымкент облысындағы орта ғасырлық Отырар қаласының орнын қазғанда табылған болатын.
Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптарының пайда болу, шыққан тегі бір. Ежелгі түрік жазу-сызуларында аттары аталатын кейбір аспаптар түркі тілдес халықтарда күні бүгінде, кездеседі. Бұлар -- сырнай, чанг, жетіген, накара, шаңқобыз, сыбызғы, дабыл, керней, абырға. О баста бір нұсқадан шыққан музыкалық аспаптар кейін келе, әрбір халықтың өзіне тәи ерекшелігімен көптеген өзгерістерге ұшырай отырып дамыған.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
Қазақтың музыкалық аспаптар (домбыра, қобыз, сыбызғы,даңғара, үскірік, кепшік, шаңқобыз, жетіген т.б.) ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан мәдени мұра. Қазақстанда ұлттық музыкалық аспаптарды жетілдіру мақсатымен бірнеше шеберханалар ашылып (1932 ж. Алматыда, 1947 ж. Осакаровкада, 1957 ж. Алматы мемлекеттік консерваториясы жанында), осылардың негізінде А.Жұбановтың басшылығымен қазіргі Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі құрылды. Қ.Қасымов, А.Ермеков, Э.И. Романенко, О.Бейсенбаев, А.Ауқадиев, Д.Шоқпаров, т.б. шеберлер әр түрлі музыкалық аспаптар үлгілерін жасады.
Қазақтың музыка аспаптарын жалпы ұлттық және фольклорлық деп екі топқа бөлуге болады. Негізгі ұлттық музыка аспаптары:домбыра, қобыз және сыбызғы. .Домбыраның шанағы қырлы немесе жұмыр болып келеді.Оның мойнынан шанағының түбіне тартылған қос ішегі, бұл ішекті көтеріп тұратын екі кішкене ағаш тиегі болады.Мойнындағы тиек қозғалмайтын болып келсе, шанақтағы тиек жылжымалы болады.Мойнына перне байланады.Пернелердің саны әр түрлі:сегіз, он, он бір, он үш болады.Домбыраның ішегі қой мен ешкінің ащы ішегінен ширатылып жасалады.Домбыра - қазақ арасына кең жайылған, шертіліп ойналатын аспап. Қобыз - қазақ қауымына көп таралған ыспалы аспап.Қобыздың мойны имек, шанағы ожау тәрізді және қуыс, бет жағы ашық, ал түбі көнмен(терімен) қапталады.Екі ішегі және садақ тәріздес ысқыш жылқының қылынан жасалады. Сыбызғы - үрлеп тартатын аспап, оны қамыстан немесе жұмсақ ағаштың ішін үңгіп жасайды.Сыбызғыда саусақпен басып ойнайтын төрт тесік болады.Оның үні майда қоңыр, мұңды келеді.Сыбызғы да қазақ арасында ерте кезден таралған аспаптардың бірі.Ол үнемі алып жүруге ыңғайлы.Сыбызғыны ен далада мал жайып жүрген қазақ малшылары көп тартқан. Фольклорлық халық музыка аспаптарына уілдек, сазген, желбуаз, даңғыра, дабыл, дауылпаз, шыңдауыл, керней, дудыға, дүңгіршек, тоқылдақ, асатаяқ, адырна, шыртылдауық, сақпан жатады.Осымен бірге бұл топқа құрылысы, жасау әдісі, музыкалық үні, дыбыс шығару тәсілі көрші елдерден алынған сырнай, кепшік, жетіген, бұғышақ, шың, шаңқобыз, ауыз сырнай қосылады. Ұлттық музыка аспаптарының ішіндегі ең бастысы-домбыра.Домбыраның бір өзімен күй орындалады.Оны әнге қосып, сүйемелдеу үшін де тартады.Қазақтың Құрманғазы атындағы халық музыка аспаптары оркестрінің құрамында домбыра жетекші орын алды. Сонымен бірге оркестрде қазақ арасында бұрыннан тараған қобыз, сыбызғы, сырнай, дауылпаз сияқты аспаптар да кеңінен қолданылады.Құрманғазы атындағы халық музыка аспаптары оркестрі Қазақтың дәстүрлі күйлерімен қатар орыстың және Батыс Еуропаның классикалық және қазіргі кездегі музыкалық шығармаларын сазына келтіріп орындайды.
Адырна
Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып жасады. Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды.
Аса таяқ
Аса таяқ - сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы 110- 130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, өрнектермен әшекейленеді. Аса таяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде көне үлгілері қайта жасалынып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылады.
Домбыра
Домбыра - қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда, қоңыр, құлаққа жағымды.
Дауылпаз
Дауылпаз - ұрып ойналатын музыкалық көне аспаптың бірі. Халық тұрмысында кеңінен қолданылған. Әсіресе, бұрынғы кезде, жаугершілікте дабыл қағып, белгі беру үшін пайдаланған. Аспаптың жасалу құрылысы анағұрлым күрделі. Ол тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы терімен, қапталады. Иыққа асып алып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі. Дауылпаз ағаш тоқпақпен ұру арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде дауылпаз аспабы көптеген фольклорлық ансамбльдерде кеңінен қолданылып жүр. Дауылпаз тектес аспаптар әр түрлі атпен басқа халықтарда да кездеседі. Айталық, өзбек халқында - Тәбльбасс, Қырғызда Доолбас деп аталады.
Жетіген
Жетіген - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым. Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтседе, баяғы қарапа йым күйінде. Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы тиектер қойылады. Аспаптың үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде : өткен заманда өмір сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған әуен- деседі. Бізге жетіген деген атау осылай жеткен. Қазіргі кезде жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен насихатталып келеді.
Желбуаз
Желбуаз - үрлемелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе жатқан, ел көзіне еленбеген көне музыкалық аспабының бірі. Аспап иленген мал терісінен жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Аузын бекітіп тұратын тығыны болады.Әуен шығаратын екі сырнай түтікше бекітеді. Мойынға асып алып жүруге ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге өте жеңіл. Желбуаз аспабын белгілі компазитор Н. Тілендиев Отырар сазы оркестрінде қолданды.
Қыл қобыз
Қыл қобыз - ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті ысқышпен ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның еркіне көне қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады. Қобыз аспабының екі ішектісімен бірге - үш, төрт ішектілер және нар қобыз, жез қобыз деп аталатын түрлері де бар.Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жасайды. Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек. Ерте заманда қобызды тек бақсы - балгерлер ғана ұстаған. Халық аңызында қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен тығыз байланысты екені де айтылады.
Сақпан
Сақпан - өзіндік үнімен ерекшеленетін сілкімелі қазақ халқының көне музыкалық аспаптарының бірі. Ертеде үй тұрмысында, әсіресе мал шаруашылығында кеңінен қолданылған. Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл аспаптың дыбысымен қой қайырған. Шаруалар егістікке қонған құстарды үркіту үшін де пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен өзінің әуенін сүйемелдеген.Сөйтіп, сақпан музыкалық аспап дәрежесіне көтерілді.
Шаң қобыз
Шаң қобыз - бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық аспабы. Үні құлаққа жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені қозғалысқа келтіргенде шығады.Аспапта жеке ән- күй орындап қана қоймай, басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін сүйемелдеуге болады. Шаң қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
Шертер - қазақ халқының үш ішекті көне музыкалық аспабы. Оның мойны қысқа, шанағы қақпақсыз ашық, жылқы қыылынан жасалған ішектер тағылған ежелгі нұсқасын өнер зерттеушісі Б.Сарыбаев поляктың белгілі саяхатшысы Б.Залесскийдің 1865 жылы Парижде бастырылған альбомынан тапқан. Б.Сарыбаев мұны қазақтың музыкалық аспап нұсқасының негізінде дүниеге қайта келтіріп қана қоймай, оның жетілдірілген түрін де жасап, оркестрлерге қосты. Ал қазіргі шертердің түрі бұрыңғы түпнұсқаның жалпы түрін жоғалтпай, жаңадан өңделіп кең таралды. Шертердің құрылысы домбыра пішінімен бірдей. Жалпы ұзындығы - 675 мм. Шертер негізгі он бес бөліктен құралады: алақан, құлақтары, мойны, ішектері, қақпағы, тиегі, өкше тиегі, ілгегі, шанаққа тартылған көнтері, табалдырық тиек, қосымша мойын беті, шанақтың астыңғы бөлігі, шанақ, көнтерінің қайырылған шетіне желімделген шпон ағашы, үн тесіктер.
Шертердің жаңа түрі 12-суретте көрсетілген. Оның шанағының 80 мм-і қақпақпен, ал қалған 160 мм-і көнтерімен қапталады. Ал 11, б-суретте шертердің жанынан қарағандағы көрінісі бейнеленген.
10-суретте шертердің қосымша мойнына тағылатын пернелердің өлшем бірліктері көрсетілген. Мұндағы пернелер саны 19, яғни домбыраның пернелер санына сәйкес. Өлшем бірліктері миллиметрмен алынды. Қосымша мойын беті қалыңдығы 3-4 мм қатты ағаштан жасалынады. Оның жалпақтығы суретте көрсетілгендей 25х30 мм-ге тең, ал ұзыңдығы - 330 мм.
Шанақтың жалпы жалпақтығы - 210 мм, шанақ түбінің жалпақтығы - 140 мм (11, ә-сурет). Бұл - шертердің құрама түрінің өлшемдері. Ал оны, негізінен, бүтіндей шауып жасауға мүмкіндік мол. Сондықтан оның сырт пішінінің әртүрлі бейнесін 12-суретте ұсынып отырмыз. Негізгі өлшемдерінің барлығы бірдей, олардың тек сырт пішіндері ғана өзгерген. Бұл аспапты жалғыз оқушы 20 сағат ішінде жасап шыға алады.
Дауылпаздың жасалу құрылысы күрделі. Ол қызыл қайың, үйеңкі сияқты тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы ешкінің немесе өте жұқа малдың терісімен қапталады. Иыққа асып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі.
Қазақтың қара домбырасы - қазақ халқының ұлттық музыкалық аспабы. Домбыраның қазақ тарихында алар орны өз алдына, мәні мен мазмұны, өзіндік қасиеті тым биік. Домбыра әр қазақтың жүрек пернесін шертер күй болып төгіледі, әсем әнге сүйемел болады, өсиетті жыр-толғауларға арқау болады, термелерді тербейді. Қазақ даласында қалыптасқан күй мектебі осы күнге шейін өз маңыздылығын жоғалтқан емес. Күй атасы Құрманғазы дүниеге келген батыс топырағынан қаншама күйшілер шығып, әлемді мойындатты. Домбыра ХХІ ғасыр бренді. Шығыс халықтарының әрбірінде домбыраға ұқсас бірнеше ішекті аспаптары бар, бірақ қазақ үшін домбыраның орны әрдайым өзгеше.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол - қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма - күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Домбыра ежелде қазақтың тарихын баяндаған музыкалық аспаптардың бірі.
XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған Музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.
Әр түрлі ескерткіштерге, сондай-ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі:
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі, динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол ``халықтық'' және ``кәсіби музыкалық аспаптар'' болып бөлінеді. Әр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады.
Түркі тілдес халықтардың бірінің музыкалық аспаптарының тарихи дамуын көз алдымызға толық елестету үшін оны өзге халықтардың аспаптарымен байланыста алып қарау қажет. Белгілі музыка зерттеушісі В.С.Виноградов өзінің қырғыз музыкасы туралы кітабында былай деп жа-зады: Оның байланыстарының ең бір көзге ұрып көрініп турған және ең табиғи бағыты...бізді солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға қарай жетектейді. Музыкалық аспаптар саласында, шыныңда да, қырғыздар мен қазақтар және Сібірдің түркі тілдес халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, якуттар аралығында тамыры тереңде жатқан ортақтылық бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жекелеген халықтардың музыкалық аспаптарын зерттей отырып, осындай аспаптар дамуының жалпы процесін айқындауда жас ұрпақты рухани- тұрғыда дамуына ықпал ету. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, технологияға оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Музыкалық аспаптардың тарихымен таныстыру
- Домбыра түрлері
- Домбыраның жасалу технологиясы
Зерттеудің обьектісі:
Музыкалық аспаптардың жасалу ерекшелігі.Домбыра жасау.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтежелерін жалпы орта мектепте технология пән мұғалімдері мен педогогикалық практика кезінде студенттер пайдалана алады. Сонымен бірге көркемсурет педогогикалық колледждері мен көркемсурет мектептері, жоғары оқу орындарының көркем сурет факультеттерінде "бейнелеу өнері,технология" сабағында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, суреттемелер тізімінен тұрады.
I тарау Кіріспе бөлім
1.1 Музыкалық аспаптардың тарихы
Музыкалық аспаптар - адамның қатысуымен белгілі бір ырғақтағы және тұрақты жоғарылықтағы дыбыстарды шығарып, музыкалық шығармашылыққа мүмкіндік беретін аспаптар.
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі (бояуы), динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол ``халықтық'' және ``кәсіби музыкалық аспаптар'' болып бөлінеді. Әр халықтың музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады. Сондай-ақ өзара этникалық, тарихи-мәдени байланысы бар бірнеше халықтарға ортақ әрі олардың "ұлттық аспабы" болып саналатын музыкалық аспаптар бар. Мысалы, бандура тек Украинада, пандури мен чонгури Грузиядағана болса, гусли, жалейка, волынкалар орыстарда, украиндарда, белорустарда да бар; саз, тар, зурна Әзірбайжан мен Арменияда кездессе, Өзбекстан менТәжікстанның бірқатар аспаптары ұқсас болып келеді. 19 ғасырдың аяғында В.В. Андреевтің және оның серіктері С.И. Налимов, Ф.С. Пассербский, Н.П. Фоминдердің көмегімен кейбір музыкалық аспаптар (балалайка, гусли, домрат, т.б.) жетілдіріліп, солардың негізінде орыс халық аспаптар оркестрі құрылды.
Кәсіби музыкалық аспаптар:
Кәсіби музыкалық аспаптарға симфониялық (опералық), үрлеп ойнай-тын және эстрадалық оркестрлер құрамына енетін аспаптар жатады. Кәсіби аспаптардың шығу тегі халықтық музыкалық аспаптарға саяды. Музыкалық аспаптардың даму жолы адамзат қоғамының, оның мәдениетінің, музыкасының, орындаушылық өнерінің жолымен тығыз байланысты. Музыка жанрларының дамуына орай кейбір музыкалық аспаптар халық арасына кең тараған, өзгермей қазіргі заманға жеткен, ал бірқатары біртіндеп жойылып, олардың орнына жаңа музыкалық аспаптар пайда болған. Осы кездегі симфониялық оркестрде қолданып жүрген скрипка, флейта, гобой, кларнет, литавра, арфа, фортепьяно, т.б. ертеден келе жатқан аспаптар қатарына жатады. Бұл аспаптарды жетілдіру жұмысы 15 ғ-дан басталды, ал 18 ғ-да кеңінен қолға алынды. 16 - 18 ғ-лардағы брешан және кремон шеберлері (Гаспаро да Сало, Н.Амати, А.Страдивари, Дж.Гварнери) жасаған скрипкалар өте жоғары бағаланды.
Дыбыс шығару ерекшеліктеріне қарай музыкалық аспаптар негізі-нен үрлемелі (флейта, кларнет, саксофон, гобой, труба, валторна, сурнай, лимба, шоор, қурай, сыбызғы, т.б.); шекті ысқылы (виола, скрипка, альт, виолончель, контрабас, гиджак, икили, қылқобыз, т.б.) және шертпелі (арфа, лютня, гитара, балалайка, жетіген, дутар, рубаб, чанг, домбыра); соқпалы (барабан, литавра, ксилофон, челеста, нагора, дойра, дауылпаз, дабыл), т.б. болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі заманда қолданылатын ``электрлі музыкалық аспаптар'' тобы бар.
Соқпалы шулы аспаптар:
Соғып ойналатын аспаптардың үлгі-нұсқалары көп. Соның бірі - дабыл. Оның шанағы дөңгелек шеңбер етіліп, екі жағына жас мөлшері екі айдан алты айға дейінгі бүзау, түйе терісі қапталып жаса-лады. Музыкалық аспаптарға арналған мал терісін пайдалану және оны қаптап жасау күрделі әдістермен атқарылады. Ол үшін мал терісін немесе қарнын дөңгелек ағаш шанаққа керіп қаптайды. Жаңа со-йылған малдың жүнін қырқып алып, сары етін сыпы-рып алады. Аспаптарға қолданатын тері жарғақтың жүні жас кезінде жидітіп алынады. Тазартудың екі тәсілі бар және ол күрделі әдіспен игеріледі. Бірі - и салу тәсілі. Бүл тәсілде идің быршыған өткір иісін теріге сіңдірмей жасау маңызды. Екіншісінде - теріні жібітіп барып, өткір үстарамен түгі сылынып алы-нады. Содан соң түксіз терінің шуашы мен шайыры кеткенше жуылады. Әбден тазарған кезде теріні шала кептіріп алып қолданады.
Дабыл:
Шанағы төзімді әрі сәнді болу үшін сыртынан өн бойын қуалай айналдыра тері қаптап, оның сыртын күйдіру әдісімен өрнектер салып безендіреді. Халық шеберлері кейде шеңбер сыртына мүйіз, сүйек, үкі, шашақ салып та жасайды. Шанақтың бір бүйіріне қолға ұстайтын тұтқасы қайыстан өріп тағылады. Дабылды саусақпен немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Даусы -терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты не-месе орташа керілуіне және арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады.
Жорық дабылы - үлкен етіп жасалады. Жалпы шеңбер аумағы - 3 метр 40 см, биігі - 1 метр болып келеді. Оның екі жағын қаптауға екі түйенің терісі жұмсалады. Даусы 3-4 шақырым жерге дейін естіледі, даусы күркіреген күндей зор. Мұны дайындау да-былды жасау әдіс-тәсілімен бірдей. Аспаптың жалғыз
этнографиялық нұсқасы Қазақтың халық музыка ас-паптары музейінің қорында сақталып отыр 49. Инв. № 307. Бүл аспап ел арасында аттаныс дабылы деп те аталады. Ертедегі жаугершілік заманда оны алып жүретін арнайы көлік пен сарбаздар бөлінетін болған. Аспап даусы Батыр Баян, Бейбарыс, Көшпенділер секілді тарихи көркем фильмдерде қолданылды.
Дауылпаз :
халықтық нұсқада жасалатын көне аспап. Ертеде аңшылық, саятшылық, құсбегілік салт-дәстүрлерде қолданылған. Шанағы өзегі алынған сыр-ты жұмыр бітеу ағаштан жасалып, сыртына ғаныштау әдісімен ою-өрнектер салынады. Шеңбер аумағы 40-50 см болып келетін бұл аспаптың тек бір жағы ғана шала кепкен терімен қапталады. Сал-серілер саятшылыққа қолданатын дауылпазға үкі қауырсыны тағылып, жиектеріне күміс немесе асыл тастар орна-тып жасайтын болған. Қайыстан жасалатын белбеуін аңшылар құс, аң қуған кезде ертоқымның алдыңғы қас бетіне немесе мойынға асып алады.
Бұл аспаптың ел арасында қол дауылпаз, нар дауыл-паз аталатын түрлері бар. Қол дауылпаздың шеңбер аумағы 30-35 см мөлшерінде жасалады. Шанағы тұтас ағаштан ішін ойып, кейде тілікше етіп кесілген ағаштардан құрап жасалады. Шанағы алынып-салынатын үш сирағы бар қондырғыға орнатылады. Қол дауылпаздың беті түйенің немесе бүзаудың терісі-мен қапталады. Дауылпаздың осы нұсқасы қолдануға ыңғайлы болғандықтан өнер топтары арасында сүраныс көп. Ал нар дауылпаз үлкен етіп жасалады, бетіне нар түйенің терісі қапталады. Үлкендігі мен жасалу затына байланысты ел арасында „нар дауыл" деп атайды
Үрлемелі аспаптар :
Үрлемелі аспаптар маңызды екі белгісімен ерекшеленеді. Біріншіден жаратынды табиғи түп тегі болса, екіншіден зат талғамайтындығы. Олар қайсыбір аспаптарға қарағанда қайың қабығынан (тозынан) бастап қамыс-қурай, бамбук, ағаш, тері, саз балшық, қыш, пластмасса, сүйек, мүйіз, темір, мыс, жез, мал қуығы, түйе өңеші,балық пен жылан терісі секілді заттардан жасала береді. Қайсыбірінің атауларына дыбыс шығару ерекшелігі емес, жасалатын заты анықтауыш роль атқарады
Сазсырнай:
Үлкендігін қаздың жұмыртқасындай сопақша етіп, тұтасымен саздан жасалады. Өткен ғасырдың 1968-70 жылдары Шымкент өңірінің Темір ауылынан түпнұсқа үлгісі кездейсоқ табылды. Сапалы саз балшықтан жасалған бұл аспапқа 3-4 жерден дыбыс ойығы салынған. Сырты боялмаған, күйдірілмеген. Жергілікті жердің тұрғындары арасында ол Фарабидің саз сырнайы деп те аталған көрінеді.
Аспаптың дыбыс қатарын, құрылысын, жасалу әдіс-тәсілін Б. Сарыбаев, К. Қарабдалов секілді зерттеуші-ғалымдар анықтады. Қазіргі кезде оның 5-6 жерден дыбыс ойықтары салынып, шеңбер аумағы 16-18 см, жалпы ұзыны 10-12 см етіп дамыта жасалынған
нұсқалары орындаушылар арасында сұранысқа ие. Аспапты жасау тәжірибелі шеберлерге, әсіресе саз, керамика заттарымен айналысатын қолөнерші-мамандарға онша қиын емес. Аспап сапалы саздан әбден иі қандырып иленген соң, белгілі бір қалыпқа келтіріп кептіріледі. Содан кейін белгілі температурада қыздырылған пешке салып күйдіріледі. Қазіргі кезде шеберлер оның сыртына ою-өрнектер салып, сілтілік металдар ерітіндісін (глазурь) жағып жасайтын болды. Үскірік :
Оңтүстік Қазақстан, көне Отырар қазбасы, көне түрік (б.з. VIII г.) дәуірі. Осыған ұқсас және тұтасымен саздан жасалатын аспаптың бірі - үскірік. Бұл аспаптың сипаты, заты, ойналу, жасалу әдіс-тәсілі бұрын белгісіз болып келді. Аспап алғаш рет 1974 жылы Маңғыстау өңірінен ашылып қалған көне қоныс орнынан кездейсоқ табылды. Жалпы ұзыны 8-10, аумағы 12-14 см болып келеді. Сапалы саздан, қыштан жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уілі-не ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек аталады. Қазіргі кезде аспаптың этнографиялық қазба нұсқасы музейде сақталып, дамыта жасалынған түр-лері шағын ансамбльдерде қолданылып жүр.
Құссайрауық:
Тұтасымен саздан жасалған үрлемелі археологиялық көне аспаптың бірі құссайрауық. Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (VІІ-VІІІ-жж.) жатады. Қазіргі кезде біздің зерттеуіміз бойынша дыбыс ауқымы, лебіз жүйесі, ойналу тәсілі, сипаты, заты анықталды. Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.
Жетіген:
жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.
Шертпелі аспаптардың ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз. Сондықтан бүл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ғана шектелулері мүмкін. Әр түрлі халық аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтар бар дедік. Осындай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте-бірте көбейе берген. Аспаптар тұтас ағаштан ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталған, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында да сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен керіп байлаған. Күйге келтіру үшін тиек орнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың түрі өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып, байланатын пернелер саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.
Өз еңбектерінде XVIII ғасырдың ғалымдары үш ішекті домбыраны қалай тартатындары жайлы көргендерін жазады және осыған орай садак, түріндегі шертпелі көне аспаптан қылқобыздың пайда болуы мүмкін дегенді айтады.
Мысалы, XVIII ғасырдағы саяхатшылар И. Лепехин, П. Паллас, И. Георги және П. Рычков өздерінің жазбаларында түркі халықтары арасында тараған шертіп ойналатын көп ішекті көне аспап жайында жиі-жиі ауызға алады. Олар бұл аспапты көбінесе Сібірдің батыс бөлігін мекендеуші тұрғындар арасынан кездестірген. Осы аспаптардың құрылысын суреттеп жаза отырып, ғалымдар оның гуслиге, арфаға және лютняға ұқсайтындығын айтқан, сол себепті өз еңбектерінде оны гусли, жатқызылған арфа деп атайды. Соңғы атаудың тағылу себебі, аспапты ойнаған кезде көлденеңдете ұстау керек. Зерттеушілердің барлық еңбектерінде жеті ішекті көне аспап -- жетіген жайлы баяндалады. Бірақ әр этнограф оны өзінше атаған, мысалы, етиге, етиган, ятага, елтаға, джатыган дейді, солай бола тұра, түркі тілінің, келтірілген сөздерінде ортақ түбір бар екенін байқау қиын емес.
Гармоньның тарихы
Гармоньның тарихы жайлы нақты ақпарат сирек кездеседі. Оның дәл қай уақытта жасалғаны туралы да айту қиын. Бірақ та кейбір деректер көзіне сенсек, гармонь аспабы бізге немістердің елінен жеткен көрінеді. Өткенімізге үңіліп қарасақ, гармоньдар 18-19 ғасырларда Германия, Австрия, Италия, Франция және Англия елдерінде қатар қолданылған. Сондықтан да гармоньның шығыс жақта қалай тап болғаны жөнінде де нақты дерек келтіре алмаймыз.
Гармондардың жасалуыне келер болсақ, кезінде әр шебер аспап жасау ісінде түрлі формаларды пайдаланды. Бірақ гармонь тарихы дегенде оның тақтайшасын алғашқылардың бірі болып кім жасағанын біліп алған жөн. Кейбір деректерге сүйенсек, гармоньның тақтайшасын жасаумен ресейлік академик А.М.Миреку айналысқан. Ол 1783 жылы тұңғыш толық құрылымды гармоньды ең алғаш рет жұрт алдына шығарды. Ол осы жасаған жаңа аспабына гармония деп ат қойды. Кейінірек гармония сөзі ауыздан-ауызға айтылып жүріп, гармошка де атала бастады. Ал аспатың бүгінгі ресми атауы - гармонь.
Саксафонның тарихы:
Саксафон - үрмелі музыкалық аспап. Саксафон осыған дейін ешқандай ағаштан жасалмаса да, оны музыкада ағаштан жасалған үрмелі аспаптардың қатарына жатқызады. Саксафонның туысы саналатын аспап - кларнет.
Саксафон аспабы 19 ғасырдың 40 жылдары өмірге келді. Оны бельгиялық танымал қолөнер шебір Адольфом Сакс жасап шықты. Уақыт өте келе саксафонның баритон, тенор, альт, сопрано және сопранино түрлері де өмірге келе бастады.
Скрипканың тарихы:
Скрипканың өзіндік халықтық тарихы бар. Бұл аспаптың арғы тегі арабтардың ребаб аспабы мен француздардың фиделі, немістердің ротасы.
Скрипканың бұрынғы формасы XVI ғасырда жасала бастады. Осы ғасыр мен XVII ғасырдың басында белгілі Аматилер отбасы скрипка жасау ісімен шұғылданды. Олардың аспаптары өзіндік өзгеше формасымен және жақсы сапасымен үнемі ерекшеленді. Осы скрипка өндірісі-ақ Италия елінің абыройын біраз аспандатып тастады. Сол замандағы Страдивари мен Гварнери атты шеберлердің скрипкасы өте өтімді болды. Спасына тағар ешкім де мін тапқан жоқ. Олардың жасаған аспаптарының құны да жоғары болды.
Скрипканың бүгінгі түрі XVI ғасырдың аяғында пайда болып, XVII ғасырдан бастап кең түрде қолданыла бастады.
Археологиялық зерттеулер кезінде Месопотамия жерінен б.з.д алты мыңыншы жылдардан сақталған кішкентай цилиндр пішінде жасалынған ежелгі ұрмалы аспап табылған. Оңтүстік Америкадағы үңгірлерде ұшырасқан қабырғадағы суреттерде де осы аспаптың бейнесі кездеседі. Ал Моравия жеріне табылған барабан б.з.д 5 мыңжылдан бері сақталып келген. Алғашқы барабанға ұқсас ұрмалы аспаптарды ежелгі шумерлер тайпасы да қолданған. Демек, бұл аспаптың тарихы басқалармен салыстырғанда тым тереңде жатыр. Сол уақыттан бері сақталып келе жатқан бұл аспаптың бүгіндері де сұранысы аз емес.
Бұрындары барабан тек сигналдық не дабылдық құрал ретінде ғана қолданылып келген. Сонымен қатар барабанның дыбырына қосылып ежелгі тайпалар діни билерін билеген, осылайша өздерінің ғұрыптық рәсімдерін өткізіп тұрған. Әскери шаралар мен түрлі жиындарда да бұл белгілі бір өзінің маңызы бар рөлдерді атқарған.
Уақыт өте келе, осындай рәсімдердің ретімен барабан үндері салмақты жиындарда басқару рөлін атқарып жүрді.
Мәселен, XVI ғасырда барабандар британдық әскердің жаяу әскерлік жауынгерлерінде де қолданылды. Генрих VIII кезінде 100 адамдық құрайтын әскери бір ротада екі барабаншы болу керек болған. Ол кездері барабан аспабы Назар аудар!, Қатарға тұр!, Дайындал!, Алға қадам бас!, Атысқа шық! , Шегін! сынды бұйрықтарды жеткізу үшін қызмет атқарған.
ХХ ғасырда барабан аспабының екі маңызды атқарар қызметі болды. 1920-1940 жылдары Gretsch компаниясы ағаштан көпқабатты етіп барабанның сыртын жасады. Барбан құрастырудағы бұл әдіс бүгіндері де қолданылып келеді.
Арфаның тарихы
Арфа аспабы Ирландия елінің ұлттық символы саналады. Бұрындары осы елдерде арфашылар өте сыйлы адамдар саналған. Олардың әлеуметтік дәрежелері де қара халықтан не басқа да өнер иелерінен жоғары болған. Соғыс басталған тұста арфашылар шайқасқа қатысатын ерлердің рухын көтеру мақсатында арфа аспабында ойнаған. Құнды арфалардың бетінде өзгеше асыл тастары мен қымбат бұйымдары болған. Тіпті кейбірі оны алтын жалатып та жасаған.
Кельт арфалары ирландық ұлтшылдықты танытатын символ есебінде болған. 19 ғасырдың алты жүзінші жылдары ағылшын патшасы Генри VIII Жаңа Жердің ресми символына арфаның бейнесін жасатты. Сол уақытта шыққан тиындарға да осы бейнені орнатты.
Кейінірек жергілікті арфашылар ирландықтардың бас бостандығын көздеген ел ішіндегі революциялық қақтығыстарға қатыса бастады. Содан бастап британ ел басқарушылары тез арада кельт арфаларының дәрежесін бұрынғыдан түсіріп тастада да, арфистерге өлім жазасын бұйыруды талап етті. Міне, осы кез арфа аспабы үшін қаралы жылдар еді. Осындай жағдайлардан кейін, кельт ұлтының музыкасы да құрдымға кете бастады.
Бірақ 1792 жылдан бастап, арфа өз іргесін қайта көтере бастады. Сол жылы жоғалған дәстүрді қайта жаңғырту үшін Белфаст жерінде байқау өткізілмек болды. Шақырулар мен хабарландырулар жергілікті газет беттерінде жариялана бастады. Кең түрде өткізілетін жиынға арфашыларды да шақырды. Жеңімпаздарға қаржылай сыйлық тағайындалды. Бірақ та қорқынышқа бой алдырған 15 жастан 97 жасқа дейінгі арфистерден тек оны ғана жиналды. Бүкіл Ирландия жерінен осынша ғана арфашының жиналуы түсінікті де еді. Өйткені бағзыдан бері арфадан көңілін басқаға аударып көрмеген өнерлі халықтың мысын британ үкіметі басып тастап еді.
Бірақ байқауды ұйымдастыруға кеткен қаражат өзін-өзі ақтай алмай қалмады. Байқауға ағылшын органшысы Эдвард Бантинг арфада ойнайтын арфашылардың туындыларының нотасын жазып алу үшін арнайы шақырылған болатын. Бантинг 1797, 1809 және 1840 жылдары жазып алған ноталарын жинақ етіп шығарды. Осы арқылы ол арфа аспабына байланысты түрлі теориялық және техникалық білім алып үлгерді. Мұнан кейін Бантинг арфа аспабын өзі де қолға алып көргісі келді. Бантингтың жинақтарына негізгі дәйектемелерді дарынды кәрі арфашы Торла О'Каролане (1670-1738) берді. Ол өз саналы ғұмырында жүзге жуық шығарманы өмірге әкелген. Олардың кейбірі қазір де кездеседі.
1.2 Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптары.
Түркі тілдес халықтардың қазіргі музыкалық аспаптарын тереңірек зерттеп білу үшін, қолдағы бар деректерге сүйене отырып, көне музыка аспаптарының үлгілерін мүмкіндігінше дәлірек етіп қайта жасап шығу жұмысы тұрды.
Тіл білімі сияқты музыкада да екі түрлі қозғаушы күш болатыны байқалады, олардың бірін -- негізгі қозғаушы күші десек, екіншісі -- жанама, яғни өзге халықтардан алынатын өзге жүрттан келіп қосылатын қозғаушы күш дер едік.
Белгілі этнограф ғалым С. Е. Малов V -- XV ғасырлаға жататын ежелгі түркі жазу-сызуларын көп уақыт бойы зерттегеннен кейін: ...Осы ескерткіштердің бәрі немесе осы ескерткіштердің бәрінің айтары түркі тілдес халықтар тарихы үшін ортақ арқау болып табыладьі - деген деді
Қазақтың музыкалық аспаптар Батыс Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарының, сондай-ақ қалмақтар мен моңғолдардың музыкалық аспаптарына көп ұқсастығы бар. Қырғыздың халық музыкасын зерттеуші - Виноградов былай дейді: Музыка аспаптарының өз ара байланыстылығы тайға таңба басқандай болып, ап-айқын көрінетін белгілері Солтүстікке, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға жетелейді. Одан әрі былай делінген: .„қырғыз музыкасы да, қазақ халық музыкасыда бір кезде бейне бір тамырдан өсіп шығып, бөлек-бөлек бүр жарған қос өркен іспетті. Аспаптар өздерінің аталуына, құрылысына пішін-түріне, ою-өрнегіне, шығатын үніне қарай белгілі бір ұлтқа тән болған, сол үлттың өнерін паш еткен.
Бізге белгілі бір тектес аспаптар өз ара ұқсас болғанымен, олардың жасалуында бірқатар айырмашылықтар бар. Сібір халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, тофылар, шорцылар өз музыкалық аспаптарыныц бұрынғы құрылысын өзгертпей, сол күйі сақтаған. Әр түрлі халықтардың бір тектес аспаптарын зерттегенде оның, эволюциялық дамуының кейбір жақтарын аңғаруға болады.
Үрлеп және ұрып ойналатын аспаптар ерте заманда адамдардың бір-біріне дыбыс беруі үшін немесе аң мен құстың даусын салу үшін пайдаланылғаны ешқандай дау туғызбаса керек. Мұндай аспаптарды біздің арғы аталарымыз жорыққа шыққандарында, ан, аулағанда өздерімен бірге ала жүрген, сондай-ақ діни салт жораларда, бекзадалардың сауық-сайранында пайдаланған. Әсіресе, дабыл қағуға өте қажет болғандықтан көне аспаптардың үрлеп тартылатын және мембраналық ұрып ойналатын түрлері өте көп болған, өйткені, бұлардың даусы қатты шығады. Ал, кейін келе сирек қолданылатын болғандықтан осы айтылған аспатардың кейбір түрлері мүлде ұмыт қалдырылған. Көне аспаптардың бір қатары ән мен жырды сүйемелдеу үшін пайдаланылған. Халықтың ән-күйінің дамуы аспапты жетілдірумен және орындау шеберлігін арттырумен қатарласа жүріп отырған. Әуелгі қарапайым әндер әдетте аспаптық техникалық мүмкіндігіне қарай, сондай-ақ, айтушының өнері мен шеберлігіне қарай түрлі нұсқада орындалып келген.
Музыканы, ән мен биді ансамбль сүйемелімен орындау түрлері кен дамыған халықтар да көне аспаптар жақсы сақталған.
Ансамбльдік аспаптарға жататындар: үрлеп тартыілатын керней; сілку арқылы дыбыс шығаратын сафаиль, ұрып ойналатын нагора. Тунур, орба сияқты аспаптар Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтардабақсылар арасында ғана сақталған. Ежелгі тайпалардың негізінен аңшылықпен айналысқаны белгілі. Олар аңға шыққанда пырғы, амырғы, авырғы, эдиски, сымысха, хомыс және басқа аспаптарды пайдаланған. Бұл аспаптар алтайлықтарда, хакастар мен тувалықтарда күні бүгінге дейін сақталып отыр, өйткені оларда аңшылықпен айналысу кәсібі қазір де экономикалық маңызды саласы болып табылады.
Шертіп ойналатын аспаптың бірі -- арфаның алғашқы түрі садаққа ұқсас болып келген. Варган (шаңқобыз) тектес сым тілшелі аспап, флейта тектес үрлеп тартылатынаспап, қобыз тектес қияқпен ойналатын аспап, барабан, бубен тектес ұрып ойналатын аспап т. б. бұрын барлық халықтарда болған, оларда қазір де бар.
Көптеген халықтарда жекелегем кейбір аспаптардың кең тарағаны байқалады. Мысалы, өзбектердің, азербайжандардың, ұйғырлардың, музыкалық аспаптары, парсыжәне араб аспаптарымен, тувалықтардікі моңғол аспапта -рымен біршама ұқсас келеді. Өзбек пен ұйғырлардың аспаптарының аталуы да, жасалуы да араб, иранаспаптарына ұқсайды (ауған аспаптары -- тамбур, дамбура, дотар, рабаб, дойра, чанг). Нақ осындай, тува аспабы -- лимби, буиікуур, бурээ, чанзы, кеигирге, шан моңғол аспаптарынан аумайды. Сәйтсе де, сырттан келген аспаптар жергілікі і халықтың бұрынғы өз аспаптарын ығыстырмақ емес. Мысалы, Өзбекстандабақташылардың үрлеп тартатын қошнай (қазақтың, қоссырнайына ұқсас жіңішке екі түтікті біріктіре жасалған), қазақтың сыбызғысына ұқсас чупон най немесе гажир най намыс сырнайына ұқсас.
Ескі Қазан маңындағы қазбалардан (XIII -- XV ғасырлар) төрт тесігі бар балшық ысқырғыш және ені 0, 7 см, ұзындығы 7 см. қырналған қаз сүйегі табылған. Балшықысқырғыштың, балшықтан жасалған саз сырнай және үскірік сияқты аспаптардың ұқсастығы бар. Саз сырнай Шымкент облысындағы орта ғасырлық Отырар қаласының орнын қазғанда табылған болатын.
Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптарының пайда болу, шыққан тегі бір. Ежелгі түрік жазу-сызуларында аттары аталатын кейбір аспаптар түркі тілдес халықтарда күні бүгінде, кездеседі. Бұлар -- сырнай, чанг, жетіген, накара, шаңқобыз, сыбызғы, дабыл, керней, абырға. О баста бір нұсқадан шыққан музыкалық аспаптар кейін келе, әрбір халықтың өзіне тәи ерекшелігімен көптеген өзгерістерге ұшырай отырып дамыған.
II тарау негізгі бөлім
2.1 Қазақ халқының музыкалық аспаптары.
Қазақтың музыкалық аспаптар (домбыра, қобыз, сыбызғы,даңғара, үскірік, кепшік, шаңқобыз, жетіген т.б.) ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан мәдени мұра. Қазақстанда ұлттық музыкалық аспаптарды жетілдіру мақсатымен бірнеше шеберханалар ашылып (1932 ж. Алматыда, 1947 ж. Осакаровкада, 1957 ж. Алматы мемлекеттік консерваториясы жанында), осылардың негізінде А.Жұбановтың басшылығымен қазіргі Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі құрылды. Қ.Қасымов, А.Ермеков, Э.И. Романенко, О.Бейсенбаев, А.Ауқадиев, Д.Шоқпаров, т.б. шеберлер әр түрлі музыкалық аспаптар үлгілерін жасады.
Қазақтың музыка аспаптарын жалпы ұлттық және фольклорлық деп екі топқа бөлуге болады. Негізгі ұлттық музыка аспаптары:домбыра, қобыз және сыбызғы. .Домбыраның шанағы қырлы немесе жұмыр болып келеді.Оның мойнынан шанағының түбіне тартылған қос ішегі, бұл ішекті көтеріп тұратын екі кішкене ағаш тиегі болады.Мойнындағы тиек қозғалмайтын болып келсе, шанақтағы тиек жылжымалы болады.Мойнына перне байланады.Пернелердің саны әр түрлі:сегіз, он, он бір, он үш болады.Домбыраның ішегі қой мен ешкінің ащы ішегінен ширатылып жасалады.Домбыра - қазақ арасына кең жайылған, шертіліп ойналатын аспап. Қобыз - қазақ қауымына көп таралған ыспалы аспап.Қобыздың мойны имек, шанағы ожау тәрізді және қуыс, бет жағы ашық, ал түбі көнмен(терімен) қапталады.Екі ішегі және садақ тәріздес ысқыш жылқының қылынан жасалады. Сыбызғы - үрлеп тартатын аспап, оны қамыстан немесе жұмсақ ағаштың ішін үңгіп жасайды.Сыбызғыда саусақпен басып ойнайтын төрт тесік болады.Оның үні майда қоңыр, мұңды келеді.Сыбызғы да қазақ арасында ерте кезден таралған аспаптардың бірі.Ол үнемі алып жүруге ыңғайлы.Сыбызғыны ен далада мал жайып жүрген қазақ малшылары көп тартқан. Фольклорлық халық музыка аспаптарына уілдек, сазген, желбуаз, даңғыра, дабыл, дауылпаз, шыңдауыл, керней, дудыға, дүңгіршек, тоқылдақ, асатаяқ, адырна, шыртылдауық, сақпан жатады.Осымен бірге бұл топқа құрылысы, жасау әдісі, музыкалық үні, дыбыс шығару тәсілі көрші елдерден алынған сырнай, кепшік, жетіген, бұғышақ, шың, шаңқобыз, ауыз сырнай қосылады. Ұлттық музыка аспаптарының ішіндегі ең бастысы-домбыра.Домбыраның бір өзімен күй орындалады.Оны әнге қосып, сүйемелдеу үшін де тартады.Қазақтың Құрманғазы атындағы халық музыка аспаптары оркестрінің құрамында домбыра жетекші орын алды. Сонымен бірге оркестрде қазақ арасында бұрыннан тараған қобыз, сыбызғы, сырнай, дауылпаз сияқты аспаптар да кеңінен қолданылады.Құрманғазы атындағы халық музыка аспаптары оркестрі Қазақтың дәстүрлі күйлерімен қатар орыстың және Батыс Еуропаның классикалық және қазіргі кездегі музыкалық шығармаларын сазына келтіріп орындайды.
Адырна
Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып жасады. Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды.
Аса таяқ
Аса таяқ - сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы 110- 130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, өрнектермен әшекейленеді. Аса таяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде көне үлгілері қайта жасалынып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылады.
Домбыра
Домбыра - қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда, қоңыр, құлаққа жағымды.
Дауылпаз
Дауылпаз - ұрып ойналатын музыкалық көне аспаптың бірі. Халық тұрмысында кеңінен қолданылған. Әсіресе, бұрынғы кезде, жаугершілікте дабыл қағып, белгі беру үшін пайдаланған. Аспаптың жасалу құрылысы анағұрлым күрделі. Ол тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы терімен, қапталады. Иыққа асып алып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі. Дауылпаз ағаш тоқпақпен ұру арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде дауылпаз аспабы көптеген фольклорлық ансамбльдерде кеңінен қолданылып жүр. Дауылпаз тектес аспаптар әр түрлі атпен басқа халықтарда да кездеседі. Айталық, өзбек халқында - Тәбльбасс, Қырғызда Доолбас деп аталады.
Жетіген
Жетіген - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым. Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтседе, баяғы қарапа йым күйінде. Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы тиектер қойылады. Аспаптың үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде : өткен заманда өмір сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған әуен- деседі. Бізге жетіген деген атау осылай жеткен. Қазіргі кезде жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен насихатталып келеді.
Желбуаз
Желбуаз - үрлемелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе жатқан, ел көзіне еленбеген көне музыкалық аспабының бірі. Аспап иленген мал терісінен жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Аузын бекітіп тұратын тығыны болады.Әуен шығаратын екі сырнай түтікше бекітеді. Мойынға асып алып жүруге ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге өте жеңіл. Желбуаз аспабын белгілі компазитор Н. Тілендиев Отырар сазы оркестрінде қолданды.
Қыл қобыз
Қыл қобыз - ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті ысқышпен ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның еркіне көне қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады. Қобыз аспабының екі ішектісімен бірге - үш, төрт ішектілер және нар қобыз, жез қобыз деп аталатын түрлері де бар.Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жасайды. Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек. Ерте заманда қобызды тек бақсы - балгерлер ғана ұстаған. Халық аңызында қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен тығыз байланысты екені де айтылады.
Сақпан
Сақпан - өзіндік үнімен ерекшеленетін сілкімелі қазақ халқының көне музыкалық аспаптарының бірі. Ертеде үй тұрмысында, әсіресе мал шаруашылығында кеңінен қолданылған. Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл аспаптың дыбысымен қой қайырған. Шаруалар егістікке қонған құстарды үркіту үшін де пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен өзінің әуенін сүйемелдеген.Сөйтіп, сақпан музыкалық аспап дәрежесіне көтерілді.
Шаң қобыз
Шаң қобыз - бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық аспабы. Үні құлаққа жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені қозғалысқа келтіргенде шығады.Аспапта жеке ән- күй орындап қана қоймай, басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін сүйемелдеуге болады. Шаң қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.
2.2 Қазақ халқының музыкалық аспаптарының құрылысы.
Шертер - қазақ халқының үш ішекті көне музыкалық аспабы. Оның мойны қысқа, шанағы қақпақсыз ашық, жылқы қыылынан жасалған ішектер тағылған ежелгі нұсқасын өнер зерттеушісі Б.Сарыбаев поляктың белгілі саяхатшысы Б.Залесскийдің 1865 жылы Парижде бастырылған альбомынан тапқан. Б.Сарыбаев мұны қазақтың музыкалық аспап нұсқасының негізінде дүниеге қайта келтіріп қана қоймай, оның жетілдірілген түрін де жасап, оркестрлерге қосты. Ал қазіргі шертердің түрі бұрыңғы түпнұсқаның жалпы түрін жоғалтпай, жаңадан өңделіп кең таралды. Шертердің құрылысы домбыра пішінімен бірдей. Жалпы ұзындығы - 675 мм. Шертер негізгі он бес бөліктен құралады: алақан, құлақтары, мойны, ішектері, қақпағы, тиегі, өкше тиегі, ілгегі, шанаққа тартылған көнтері, табалдырық тиек, қосымша мойын беті, шанақтың астыңғы бөлігі, шанақ, көнтерінің қайырылған шетіне желімделген шпон ағашы, үн тесіктер.
Шертердің жаңа түрі 12-суретте көрсетілген. Оның шанағының 80 мм-і қақпақпен, ал қалған 160 мм-і көнтерімен қапталады. Ал 11, б-суретте шертердің жанынан қарағандағы көрінісі бейнеленген.
10-суретте шертердің қосымша мойнына тағылатын пернелердің өлшем бірліктері көрсетілген. Мұндағы пернелер саны 19, яғни домбыраның пернелер санына сәйкес. Өлшем бірліктері миллиметрмен алынды. Қосымша мойын беті қалыңдығы 3-4 мм қатты ағаштан жасалынады. Оның жалпақтығы суретте көрсетілгендей 25х30 мм-ге тең, ал ұзыңдығы - 330 мм.
Шанақтың жалпы жалпақтығы - 210 мм, шанақ түбінің жалпақтығы - 140 мм (11, ә-сурет). Бұл - шертердің құрама түрінің өлшемдері. Ал оны, негізінен, бүтіндей шауып жасауға мүмкіндік мол. Сондықтан оның сырт пішінінің әртүрлі бейнесін 12-суретте ұсынып отырмыз. Негізгі өлшемдерінің барлығы бірдей, олардың тек сырт пішіндері ғана өзгерген. Бұл аспапты жалғыз оқушы 20 сағат ішінде жасап шыға алады.
Дауылпаздың жасалу құрылысы күрделі. Ол қызыл қайың, үйеңкі сияқты тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы ешкінің немесе өте жұқа малдың терісімен қапталады. Иыққа асып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі.
Қазақтың қара домбырасы - қазақ халқының ұлттық музыкалық аспабы. Домбыраның қазақ тарихында алар орны өз алдына, мәні мен мазмұны, өзіндік қасиеті тым биік. Домбыра әр қазақтың жүрек пернесін шертер күй болып төгіледі, әсем әнге сүйемел болады, өсиетті жыр-толғауларға арқау болады, термелерді тербейді. Қазақ даласында қалыптасқан күй мектебі осы күнге шейін өз маңыздылығын жоғалтқан емес. Күй атасы Құрманғазы дүниеге келген батыс топырағынан қаншама күйшілер шығып, әлемді мойындатты. Домбыра ХХІ ғасыр бренді. Шығыс халықтарының әрбірінде домбыраға ұқсас бірнеше ішекті аспаптары бар, бірақ қазақ үшін домбыраның орны әрдайым өзгеше.
2.3 Домбыра.Домбыраның тарихы
Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол - қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма - күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Домбыра ежелде қазақтың тарихын баяндаған музыкалық аспаптардың бірі.
XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған Музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.
Әр түрлі ескерткіштерге, сондай-ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz