Етқоректілер описторхозын балау және емдеу
КІРІСПЕ
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ (Зерттеу тарихы)
ІІ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Батыс Қазақстан облысының физико.географиялық сипаттамасы
2. 2. Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
2.3. Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1. Батыс Қазақстан облысы ғылыми.зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК «Вет Сервис» ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
ІV. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
V. OPISTHORCHIS FELINEUS.ТІҢ МОРФО.БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5.1. Opisthorchis felineus.тің морфологиялық ерекшелігі
5.2. Описторхоз қоздырғышының биологиясы және даму айналымы
5.3. Opisthorchis felineus.тің бірінші аралық иелерінің экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
5.4. O. felineus.тің екінші аралық иесі
5.5. Описторхоз қоздырғышының дефинитивті иелері, оның табиғи ошақтарының таралуына ықпал етуі
VІ. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
6.1. Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді.мекендердегі мысықтардың құрттармен залалдануын анықтау
6.2. Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді.мекендердегі описторхозбен залалданған мысықтарды емдеу
6.3. Етқоректілер описторхозы кезінде емдеудің экономикалық тиімділігі
6.4. Описторхозбен зақымдану жолдары және оның алдын алу шаралары
VІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
VІІІ. ҰСЫНЫСТАР
ІХ. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ (Зерттеу тарихы)
ІІ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Батыс Қазақстан облысының физико.географиялық сипаттамасы
2. 2. Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
2.3. Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1. Батыс Қазақстан облысы ғылыми.зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК «Вет Сервис» ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
ІV. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
V. OPISTHORCHIS FELINEUS.ТІҢ МОРФО.БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5.1. Opisthorchis felineus.тің морфологиялық ерекшелігі
5.2. Описторхоз қоздырғышының биологиясы және даму айналымы
5.3. Opisthorchis felineus.тің бірінші аралық иелерінің экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
5.4. O. felineus.тің екінші аралық иесі
5.5. Описторхоз қоздырғышының дефинитивті иелері, оның табиғи ошақтарының таралуына ықпал етуі
VІ. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
6.1. Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді.мекендердегі мысықтардың құрттармен залалдануын анықтау
6.2. Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді.мекендердегі описторхозбен залалданған мысықтарды емдеу
6.3. Етқоректілер описторхозы кезінде емдеудің экономикалық тиімділігі
6.4. Описторхозбен зақымдану жолдары және оның алдын алу шаралары
VІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
VІІІ. ҰСЫНЫСТАР
ІХ. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген аймақтарында антропозоонозды гельминтті аурулардың таралуына байланысты олармен күресу шаралары Денсаулық сақтау және Ветеринария саласында маңызды орын алуда. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектер мен есептер, көптеген паразитарлық аурулардың эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайлары, соның ішінде описторхоз, эхинококкоз, аскаридоз, токсакароз, трихинеллез және т.б. дәлелі бола алады.
Бұл гельминтоздар бүкіл адамзатқа елеулішығын әкелуде. Оған тек адам денсаулығы мен жануарлар ағзасына тигізіп отырған зардаптың әсері ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың осы гельминтоздардан сауықтыру мен сақтандыруға жұмсап отырған экономикалық шығындары да аз емес.
Адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің негізгі иесі – ит, мысық, ал қосымша (аралық) иесі – тұқы тұқымдас балықтар болғандықтан, халық денсаулығына үлкен қауіп төнуде. Бұл қауіп бұралқы ит пен мысықтардың көптігіне және адамдардың азықтану рационындағы балық және балық өнімдеріне деген сұранысына, балық аулауға әуесқой адамдардың көбеюіне байланысты.
Елдің әлеуметтік – тұрмыстық жағдайы, көпшіліктің гигиеналық тазалық сақтау мәдениеті, қоршаған орта жыл өткен сайын ластануы төзгісіз жағдайға әкеліп отыр. Соның салдарынан әртүрлі жұқпалы кеселдер бас көтеріп, жануарлардан жұғатын инфекциялық, паразиттік аурулар халық арасында кездесіп отырғаны барлығымызға жақсы мәлім. Мұндай паразиттік аурулардың бірі – описторхоз.
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген. Содан соң описторхоз ошақтары еліміздің басқа да аумақтарында байқалған.
Қазіргі уақытта Қазақстанның және шет ел ғалымдары аурумен күресу үшін негізгі инвазиялық аурулардан сауықтыру және сақтандыру әдіс – тәсілдерін жетілдіру, өте бағалы жануарларды оперативті және консервативті сауықтырудың жаңа жолдарын табуға, етқоректілерге жаңа антигельминтиктер өндіруге, тұрмыс заттарын, өнеркәсіп өнімдерін, дезинвазиялаудың жаңа әдістерін және зәру заттарын шығаруға бағыттап отыр. Қазақстанда описторхоздан сақтандыру мақсатындағы жұмыстарымен С.М. Хавкин, Е.Г. Сидоров, А.И.Шустов, Я.М. Кереев, А.М. Абдыбекова, және т.б жұмыстанды [1,2,3,4,5].
Бұл гельминтоздар бүкіл адамзатқа елеулішығын әкелуде. Оған тек адам денсаулығы мен жануарлар ағзасына тигізіп отырған зардаптың әсері ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың осы гельминтоздардан сауықтыру мен сақтандыруға жұмсап отырған экономикалық шығындары да аз емес.
Адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің негізгі иесі – ит, мысық, ал қосымша (аралық) иесі – тұқы тұқымдас балықтар болғандықтан, халық денсаулығына үлкен қауіп төнуде. Бұл қауіп бұралқы ит пен мысықтардың көптігіне және адамдардың азықтану рационындағы балық және балық өнімдеріне деген сұранысына, балық аулауға әуесқой адамдардың көбеюіне байланысты.
Елдің әлеуметтік – тұрмыстық жағдайы, көпшіліктің гигиеналық тазалық сақтау мәдениеті, қоршаған орта жыл өткен сайын ластануы төзгісіз жағдайға әкеліп отыр. Соның салдарынан әртүрлі жұқпалы кеселдер бас көтеріп, жануарлардан жұғатын инфекциялық, паразиттік аурулар халық арасында кездесіп отырғаны барлығымызға жақсы мәлім. Мұндай паразиттік аурулардың бірі – описторхоз.
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген. Содан соң описторхоз ошақтары еліміздің басқа да аумақтарында байқалған.
Қазіргі уақытта Қазақстанның және шет ел ғалымдары аурумен күресу үшін негізгі инвазиялық аурулардан сауықтыру және сақтандыру әдіс – тәсілдерін жетілдіру, өте бағалы жануарларды оперативті және консервативті сауықтырудың жаңа жолдарын табуға, етқоректілерге жаңа антигельминтиктер өндіруге, тұрмыс заттарын, өнеркәсіп өнімдерін, дезинвазиялаудың жаңа әдістерін және зәру заттарын шығаруға бағыттап отыр. Қазақстанда описторхоздан сақтандыру мақсатындағы жұмыстарымен С.М. Хавкин, Е.Г. Сидоров, А.И.Шустов, Я.М. Кереев, А.М. Абдыбекова, және т.б жұмыстанды [1,2,3,4,5].
[1] Хавкин С.М. Гельминты домашней кошки и ее роль в распространении гельминтозов человека и домашних животных в Северном Прикаспии: автореф. дис… кан. биол. наук. - Алма-ата, 1988.-18 с.
[2] Сидоров Е.Г. Новое в структуре Уральского очага описторхоза// Мат. межд. Конф. - Алматы, 1999.-191-192 с.
[3] Шустов А.И., Середина Т.А. Необычная локализация метацеркарий описторхиса // Мед. паразит., -1977. –Т.46. - № 2.-233-234 с.
[4] Кереев Я.М. Химиопрофилактика ларвальных цестодозов животных // Автореф. дисс…. докт. вет. наук. - Алматы, 1999. - 46 с.
[5] Абдыбекова А.М. Эпизоотология, диагностика и профилактика гастроинтестинальных гельминтозов плотоядных семейства Canidae // Автореф. дисс. док. вет. наук. - Алматы, 2007. - 53 с.
[6] Котельников Г.А. Гельминтологические исследования животных и окружающей среды. -М.: Колос. 1984. - 207 с.
[7] Горячев П.П. Некоторые особенности развития описторхиса в промежуточном хозяине в условиях Западной Сибири // Сборник работ по гельминтологии, посвящ. 80-летию акад. К.И.Скрябина. - М.: ВИГИС. -119-122 с.
[8] Кармалиев Р.С. Описторхоз плотоядных в Западном Казахстане и его терапия// Труды ВИГИС. - М., 2005. - Т. 41. - С.178-179.Ковальчук Е.С. Гельминты диких промысловых млекопитающих тюменской облатси и некоторые вопросы их экологического анализа // Экология и морфология гельминтов Западной Сибири. Новосибирск. Наука. -56-93 с.
[9] Коблицкая А.Ф. Определитель молоди пресноводных рыб. - М.: Пищ. Промышленность. -1980.-139 с.
[10] Беэр С.А. Типизация мест обитания малюсков – промежуточных хозяйев описторхиса .// Мед. паразитол.1986.-№4.-53-60 с.
[11]Близнюк И.Д. Экспериментальное заражение рыбсвободноплавающими церкариями кошачьей двуустки (O. felineus). – Вестн. зоол., 1969. - № 3.-76-79 с.
[12] Быков В.П.,Зюзин И.Е., Ковтунов А.И. Гельминтозоонозы рыб и Астраханской области.// Ветеринария.-2001.-№6.-15-17 с.
[13] Вьюшкова Л.А.,Проскурина В.В. Опасные для человека паразиты промысловых рыб дельты Волги.//Рыбоводство и рыболовство.-2000г.-№4.- 29-30 с.
[14] Веденеев С.А. Распространение паразитозов собак в Нижнем Поволжье.// Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями.- М. – вып. 5. – 2004.-102-104 с.
[15] Агапова А.И. Паразиты рыб Западного Казахстана. Тр. Ин-та зоол. АН Каз. ССР. - Алма-ата, 1956. - Т.5 - С. 5-60.Белоусов В.И.Надзор за безопасностью в ветеринарном отношении продуктов аквакультуры.// «Сборник эпизоотический мониторинг в аквакультуре: состояние и перспективы».М.-2005г.-10-15 с.
[16] Архипов И.А. и др. Состояние по основным гельминтозам животных в Россий и перспективый их профилактики.// Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями. – М.. – вып.5. – 2004. –35 – 39 с.
[17] Кармалиев Р.С.Описторхоз плотоядных в западном Казахстане и его терапия.//Труды всероссийского института гельминтологии им. К.И.Скрябина.- М.-2005г. – т.41.-131-139 с.
[18] Михалева Е.В. Ветеринарно – санитарная оценка описторхозной рыбы и формокологический эффект препарата SaussureaAmara при описторхозе собак.// Автореферат.-Казань.-2005.-21с.
[19] Шималов В.В. Личинки гельминтов рыб реки Буг, опасные для человека.//Медицинская паразитология и паразитарные болезни.-2001г.-№2.-
28-31 с.
[20] Филимонова Л.В. Таксономический обзор двух под семейств (Opisthorchiinae Looss,1899 и Plotnikoviinae skrjabin,1945) семейства(Opisthorchiinae Looss,1899) фауны России.//Труды института паразитологии.-М.-изд. «Наука».-2000.- 307-309 с.
[21] Покровский К.С. Гигиена питания.//М.-т.2.-изд.Медицина.-1971.- 31-46 с.
[22] Быков В.П., Митинская Р.Г., Зюзин И.Е. Гельминтозоонозный мониторинг водоемов.// Ветеринария. - №3. – 2001.- 13 – 15 с.
[23]БыковВ.П.Эпизоотологическии надзор при описторхозе.//Ветеринарный врач.-№12002г.- 62-69 с.
[24] Галимов А.Г., Амельченко В.И.,Галмов М.А. Батыс Қазақстан облысының географиясы - Орал 2011,-160 б.
[25] Малевицкая М.А. К вопросу о наличии описторхоза в бассейне Днепра. –Мед. паразитология и паразитарные болезни, 1937. - Т. 6. - № 1.-135-136 с.
[26] Мусыргалина Ф.Ф.Ситуация по описторхозу в краснокоменском районе республики Башкортостан.//Мед.паразитология и паразитарные болезни.-1999.-№3.-27-28 с.
[27] Бонина О.М., Федоров К.П., Ростовцев А. А. Профилактика описторхоза в акватории Новосибирского водохранилища. Мет. рекомендации. - Новосибирск, 2005.-27 с.
[28] Беэр С.А., Белякова Ю.В., Сидоров Е.Г. Методы изучения промежуточных хозяев возбудителя описторхоза. - Алма-ата: Наука, 1987.- 83 с.
[29] Малагин И.П. Эпидемиология и анализ заболеваемости описторхозом в Троицком районе.//Челябиск. -1996.- 41-44 с.
[30] Фаттахов Р.Г. Зараженность карповых рыб метацеркариями возбудителей описторхозо и меторхоза.// Проблемы паразитологий и токсикологий при рыбохозяйственной эксплуатаций водоемов. – Тюмень. – 2004г.-81-99 с.
[31] Плотников Н.Н., Зерчанинов Л.К.. Материалы по биологии Opisthorchis felineusи по лечению описторхоза: мед.паразитол. и паразитарные болезни. - 1932. - Т.1. - № 3-4.-130-139 с.
[32] . Федоров В.Г. О круге дефинитивных хозяев O. Felineus // В кн.: Проблемы паразитологии. Киев, 1969а. - Ч. 1.- 255 с.
[33] Старобогатов Я.И. Определитель пресноводных беспозвоночных европейской части СССР. –Л.: Гидрометеоиздат, 1977.- 52-174 с.
[34] Старобогатов Я.И., Затравкин М.Н. Bithyniodea (Gastropoda, Pectinibranchia) фауны СССР // Моллюски: результаты и перспективы их исследований. – Л.: Наука, 1987. - Вып.8.-150-152 с.
[35] Герасимов А.С., Жуков Н.И., Седов В.А. Проблемы госветнадзора на рыбодобывающих и рыбоперерабатующих предприятиях. // Ветеринария. - № 8. – 1999.- 3-10 с.
[36] Грищенко Л.И., Акбаев М.Ш., Васильков Г.В. Болезни рыб и основы рыбоводства.// М. – 1999г.- 332-338 с.
[37] Акбаев М.Ш. и др. Паразитология и инвазионные болезни.//М. – 2002г.- 246 – 251 с.
[38] Судариков В.Е. Шигин А.А, Корочкин Ю.В., Ломакин В.В Метацеркарий трематод – паразиты гидробионтов России.// т. 1. – М. – изд. «Наука». – 2002г. – 298с.
[39] Беэр С.А. Биология возбудителя описторхоза. – М.: Товарищество научных изданий КМК, 2005. - 336 с.
[40] Большакова Г.Н., Епачинцева О.В. Проблема описторхоза в г.Троицке и Троицко районе.//Актуальные проблемы ветеринарной медицины, животноводства Васильков Г.В.Паразитарные болезни рыб и санитарная оценка рыбной продукции .//М.-изд.- «ВНИРО».-1999г .-148-155 с.
[41] Горохов В.В Прогноз эпизоотической ситуаций в России по основным гельминтозам животных (вторая половина 2007 г).//Ветеринарный консультант.2007г.-№13.- 28-33 с.
[42] Никитина Л.П., Драбкин Б.С. Некоторые экологические аспекты O. felineus в Ириклинском водохранилище. //Тезисы докладов. В кн.1 Всесоюзный съезд паразитоценологов. - Киев, 1978. - Ч. 2. - С. 32-33.Покровский В.И. Краткая медицинская энциклопедия.// М. – изд. «Крон – пресс». – 1994г.-81 с.
[43] Радченко Н.М.Паразиты рыб озера Вожже.//Вологда.-2002г.- 95-97 с.
[44] Соусь С.М., Малышев Ю.Ф. Очаги описторхоза и их эволюция на юге Обь-Иртышского бассейна // Диагностика, профилактика и меры борьбы с болезнями с/х животных и птиц // Тр.Новосибирского СХИ. -Новосибирск, 1976. –Т.95.-82-89 с.
[45] Соусь С.М., Малышев Ю.Ф. Очаги описторхоза и их эволюция на юге Обь-Иртышского бассейна // Диагностика, профилактика и меры борьбы с болезнями с/х животных и птиц // Тр.Новосибирского СХИ. -Новосибирск, 1976. –Т.95. - 82-89 с.
[46] Лысенко А.Я., Беляев А.Е. К вопросу об эпидемиологической классификации гельминтозов. –Мед. парази тол. и паразитарн. болезни, 1971. – Т.40. - № 4.-477-48 с.
[47] Виноградов Л.И. Циркуляция возбудителя описторхоза O. felineus в условиях семипалатинской области // Автореф. дис…канд. биол. наук. Алма-ата, 1970.-22 с.
[48] Виноградов Л.И. Циркуляция возбудителя описторхоза O. felineus в условиях семипалатинской области // Автореф. дис…канд. биол. наук. Алма-ата, 1970.-22 с.
[49] Герман С.М. Взаимоотношения возбудителя описторхоза с промежуточными хозяевами-моллюсками: автореф. дис… кан. биол. наук. - М., 1988. - 23 с.
[50]Гюрджи Л.Н. Ветеринарно-санитарная экспертиза рыбы при описторхозе.// Актуальные проблемы ветеринарной медицины , животноводства, обществознания и подготовки-кадров на Южном Урале.-Челябиск .-1997.- 37-39 с.
[51]Горчакова Н.Г., Сочнев В.В,Зюзин И.Е. Хозяинный состав паразитарной системы описторхоза в условиях Нижнего и Среднего Поволжья .//Инфекционные и инвазионные болезни животных в современных условиях.-Нижнего Новгород.-2000г.- 230-233 с.
[52] Фаттахов Р.Г. Адаптация паразитарной системы Opisthorchisfelineus к воздейсвию антропогенных факторов в Обь-Иртышском бассейне.//Актуальные вопросы теоритической и прекладной тремотологии и цистодологии.-М.-1997.- 155-156 с.
[53] Сидоров Е.Г., Дружинин Н.Д. Природные очаги описторхоза в Актюбинской области // вопросы природной очаговости болезней. Алма-ата, 1970.-100-106 с.
[54] Сидоров Е.Г. Природная очаговость описторхоза в Кустанайской области. –В кн.: Вопросы природной очаговости болезней. Алма-ата, 1968.-36-46 с.
[55] Фаттахов Р.Г. Экология паразитарной системы описторхид Обь-Иртышского бассейна в условии антропрессии.//Автореферат.- Тюменский НИИ краевой инфекционной патологии.-Тюмень.-1996.-50с.
[56] Сыскова Т.Г.,Цыбина Т.Н. Природно – очаговые гельминтозый в Российской Федераций.// Материал VIII Всероссийского съезда эпидемиологов, микробиологов и паразитологов. – М. – 2002.- 409-410 с.
[57] Смирнова В.А. Пресноводные моллюски Западного Казахстана как промежуточные хозяева трематод // Автореф. дис…канд биол. наук. Алма-ата, 1967. – 22 с.
[58] Шарапова Л.И., Фаломеева А.П. Методическое пособие при гидробиологических рыбохозяйственных исследованиях водоемов Казахстана. – Алматы, 2006.-10-23 с.
[59] Троицкая А.А. Итоги и задачи изучения фауны гельминтов диких пушных зверей Волжско-Камского края. -В кн.: Материалы итоговой научной конференции зоологов Волжско-Камского края. Казань, 1970.-20-28 с.
[60] Заблоцкий Д.К., Пирогов В.В. Биология B. leachi и структура описторхозного очага в Астраханской области // Паразитология. -1968. - Т. 2.- 509-513 с.
[61]Фаттахов Р.Г. Второй промежуточный хозяин возбудителя описторхоза в Обь-Иртышском очаге: автореф. дисс…наук. - Алма-ата, 1990. - 20 с.
[62] Ертлеуова Б.О., Булатова Қ.Б.Описторхоз инвазиясын зерттеу әдістері// М. Өтемісов ат
[2] Сидоров Е.Г. Новое в структуре Уральского очага описторхоза// Мат. межд. Конф. - Алматы, 1999.-191-192 с.
[3] Шустов А.И., Середина Т.А. Необычная локализация метацеркарий описторхиса // Мед. паразит., -1977. –Т.46. - № 2.-233-234 с.
[4] Кереев Я.М. Химиопрофилактика ларвальных цестодозов животных // Автореф. дисс…. докт. вет. наук. - Алматы, 1999. - 46 с.
[5] Абдыбекова А.М. Эпизоотология, диагностика и профилактика гастроинтестинальных гельминтозов плотоядных семейства Canidae // Автореф. дисс. док. вет. наук. - Алматы, 2007. - 53 с.
[6] Котельников Г.А. Гельминтологические исследования животных и окружающей среды. -М.: Колос. 1984. - 207 с.
[7] Горячев П.П. Некоторые особенности развития описторхиса в промежуточном хозяине в условиях Западной Сибири // Сборник работ по гельминтологии, посвящ. 80-летию акад. К.И.Скрябина. - М.: ВИГИС. -119-122 с.
[8] Кармалиев Р.С. Описторхоз плотоядных в Западном Казахстане и его терапия// Труды ВИГИС. - М., 2005. - Т. 41. - С.178-179.Ковальчук Е.С. Гельминты диких промысловых млекопитающих тюменской облатси и некоторые вопросы их экологического анализа // Экология и морфология гельминтов Западной Сибири. Новосибирск. Наука. -56-93 с.
[9] Коблицкая А.Ф. Определитель молоди пресноводных рыб. - М.: Пищ. Промышленность. -1980.-139 с.
[10] Беэр С.А. Типизация мест обитания малюсков – промежуточных хозяйев описторхиса .// Мед. паразитол.1986.-№4.-53-60 с.
[11]Близнюк И.Д. Экспериментальное заражение рыбсвободноплавающими церкариями кошачьей двуустки (O. felineus). – Вестн. зоол., 1969. - № 3.-76-79 с.
[12] Быков В.П.,Зюзин И.Е., Ковтунов А.И. Гельминтозоонозы рыб и Астраханской области.// Ветеринария.-2001.-№6.-15-17 с.
[13] Вьюшкова Л.А.,Проскурина В.В. Опасные для человека паразиты промысловых рыб дельты Волги.//Рыбоводство и рыболовство.-2000г.-№4.- 29-30 с.
[14] Веденеев С.А. Распространение паразитозов собак в Нижнем Поволжье.// Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями.- М. – вып. 5. – 2004.-102-104 с.
[15] Агапова А.И. Паразиты рыб Западного Казахстана. Тр. Ин-та зоол. АН Каз. ССР. - Алма-ата, 1956. - Т.5 - С. 5-60.Белоусов В.И.Надзор за безопасностью в ветеринарном отношении продуктов аквакультуры.// «Сборник эпизоотический мониторинг в аквакультуре: состояние и перспективы».М.-2005г.-10-15 с.
[16] Архипов И.А. и др. Состояние по основным гельминтозам животных в Россий и перспективый их профилактики.// Теория и практика борьбы с паразитарными болезнями. – М.. – вып.5. – 2004. –35 – 39 с.
[17] Кармалиев Р.С.Описторхоз плотоядных в западном Казахстане и его терапия.//Труды всероссийского института гельминтологии им. К.И.Скрябина.- М.-2005г. – т.41.-131-139 с.
[18] Михалева Е.В. Ветеринарно – санитарная оценка описторхозной рыбы и формокологический эффект препарата SaussureaAmara при описторхозе собак.// Автореферат.-Казань.-2005.-21с.
[19] Шималов В.В. Личинки гельминтов рыб реки Буг, опасные для человека.//Медицинская паразитология и паразитарные болезни.-2001г.-№2.-
28-31 с.
[20] Филимонова Л.В. Таксономический обзор двух под семейств (Opisthorchiinae Looss,1899 и Plotnikoviinae skrjabin,1945) семейства(Opisthorchiinae Looss,1899) фауны России.//Труды института паразитологии.-М.-изд. «Наука».-2000.- 307-309 с.
[21] Покровский К.С. Гигиена питания.//М.-т.2.-изд.Медицина.-1971.- 31-46 с.
[22] Быков В.П., Митинская Р.Г., Зюзин И.Е. Гельминтозоонозный мониторинг водоемов.// Ветеринария. - №3. – 2001.- 13 – 15 с.
[23]БыковВ.П.Эпизоотологическии надзор при описторхозе.//Ветеринарный врач.-№12002г.- 62-69 с.
[24] Галимов А.Г., Амельченко В.И.,Галмов М.А. Батыс Қазақстан облысының географиясы - Орал 2011,-160 б.
[25] Малевицкая М.А. К вопросу о наличии описторхоза в бассейне Днепра. –Мед. паразитология и паразитарные болезни, 1937. - Т. 6. - № 1.-135-136 с.
[26] Мусыргалина Ф.Ф.Ситуация по описторхозу в краснокоменском районе республики Башкортостан.//Мед.паразитология и паразитарные болезни.-1999.-№3.-27-28 с.
[27] Бонина О.М., Федоров К.П., Ростовцев А. А. Профилактика описторхоза в акватории Новосибирского водохранилища. Мет. рекомендации. - Новосибирск, 2005.-27 с.
[28] Беэр С.А., Белякова Ю.В., Сидоров Е.Г. Методы изучения промежуточных хозяев возбудителя описторхоза. - Алма-ата: Наука, 1987.- 83 с.
[29] Малагин И.П. Эпидемиология и анализ заболеваемости описторхозом в Троицком районе.//Челябиск. -1996.- 41-44 с.
[30] Фаттахов Р.Г. Зараженность карповых рыб метацеркариями возбудителей описторхозо и меторхоза.// Проблемы паразитологий и токсикологий при рыбохозяйственной эксплуатаций водоемов. – Тюмень. – 2004г.-81-99 с.
[31] Плотников Н.Н., Зерчанинов Л.К.. Материалы по биологии Opisthorchis felineusи по лечению описторхоза: мед.паразитол. и паразитарные болезни. - 1932. - Т.1. - № 3-4.-130-139 с.
[32] . Федоров В.Г. О круге дефинитивных хозяев O. Felineus // В кн.: Проблемы паразитологии. Киев, 1969а. - Ч. 1.- 255 с.
[33] Старобогатов Я.И. Определитель пресноводных беспозвоночных европейской части СССР. –Л.: Гидрометеоиздат, 1977.- 52-174 с.
[34] Старобогатов Я.И., Затравкин М.Н. Bithyniodea (Gastropoda, Pectinibranchia) фауны СССР // Моллюски: результаты и перспективы их исследований. – Л.: Наука, 1987. - Вып.8.-150-152 с.
[35] Герасимов А.С., Жуков Н.И., Седов В.А. Проблемы госветнадзора на рыбодобывающих и рыбоперерабатующих предприятиях. // Ветеринария. - № 8. – 1999.- 3-10 с.
[36] Грищенко Л.И., Акбаев М.Ш., Васильков Г.В. Болезни рыб и основы рыбоводства.// М. – 1999г.- 332-338 с.
[37] Акбаев М.Ш. и др. Паразитология и инвазионные болезни.//М. – 2002г.- 246 – 251 с.
[38] Судариков В.Е. Шигин А.А, Корочкин Ю.В., Ломакин В.В Метацеркарий трематод – паразиты гидробионтов России.// т. 1. – М. – изд. «Наука». – 2002г. – 298с.
[39] Беэр С.А. Биология возбудителя описторхоза. – М.: Товарищество научных изданий КМК, 2005. - 336 с.
[40] Большакова Г.Н., Епачинцева О.В. Проблема описторхоза в г.Троицке и Троицко районе.//Актуальные проблемы ветеринарной медицины, животноводства Васильков Г.В.Паразитарные болезни рыб и санитарная оценка рыбной продукции .//М.-изд.- «ВНИРО».-1999г .-148-155 с.
[41] Горохов В.В Прогноз эпизоотической ситуаций в России по основным гельминтозам животных (вторая половина 2007 г).//Ветеринарный консультант.2007г.-№13.- 28-33 с.
[42] Никитина Л.П., Драбкин Б.С. Некоторые экологические аспекты O. felineus в Ириклинском водохранилище. //Тезисы докладов. В кн.1 Всесоюзный съезд паразитоценологов. - Киев, 1978. - Ч. 2. - С. 32-33.Покровский В.И. Краткая медицинская энциклопедия.// М. – изд. «Крон – пресс». – 1994г.-81 с.
[43] Радченко Н.М.Паразиты рыб озера Вожже.//Вологда.-2002г.- 95-97 с.
[44] Соусь С.М., Малышев Ю.Ф. Очаги описторхоза и их эволюция на юге Обь-Иртышского бассейна // Диагностика, профилактика и меры борьбы с болезнями с/х животных и птиц // Тр.Новосибирского СХИ. -Новосибирск, 1976. –Т.95.-82-89 с.
[45] Соусь С.М., Малышев Ю.Ф. Очаги описторхоза и их эволюция на юге Обь-Иртышского бассейна // Диагностика, профилактика и меры борьбы с болезнями с/х животных и птиц // Тр.Новосибирского СХИ. -Новосибирск, 1976. –Т.95. - 82-89 с.
[46] Лысенко А.Я., Беляев А.Е. К вопросу об эпидемиологической классификации гельминтозов. –Мед. парази тол. и паразитарн. болезни, 1971. – Т.40. - № 4.-477-48 с.
[47] Виноградов Л.И. Циркуляция возбудителя описторхоза O. felineus в условиях семипалатинской области // Автореф. дис…канд. биол. наук. Алма-ата, 1970.-22 с.
[48] Виноградов Л.И. Циркуляция возбудителя описторхоза O. felineus в условиях семипалатинской области // Автореф. дис…канд. биол. наук. Алма-ата, 1970.-22 с.
[49] Герман С.М. Взаимоотношения возбудителя описторхоза с промежуточными хозяевами-моллюсками: автореф. дис… кан. биол. наук. - М., 1988. - 23 с.
[50]Гюрджи Л.Н. Ветеринарно-санитарная экспертиза рыбы при описторхозе.// Актуальные проблемы ветеринарной медицины , животноводства, обществознания и подготовки-кадров на Южном Урале.-Челябиск .-1997.- 37-39 с.
[51]Горчакова Н.Г., Сочнев В.В,Зюзин И.Е. Хозяинный состав паразитарной системы описторхоза в условиях Нижнего и Среднего Поволжья .//Инфекционные и инвазионные болезни животных в современных условиях.-Нижнего Новгород.-2000г.- 230-233 с.
[52] Фаттахов Р.Г. Адаптация паразитарной системы Opisthorchisfelineus к воздейсвию антропогенных факторов в Обь-Иртышском бассейне.//Актуальные вопросы теоритической и прекладной тремотологии и цистодологии.-М.-1997.- 155-156 с.
[53] Сидоров Е.Г., Дружинин Н.Д. Природные очаги описторхоза в Актюбинской области // вопросы природной очаговости болезней. Алма-ата, 1970.-100-106 с.
[54] Сидоров Е.Г. Природная очаговость описторхоза в Кустанайской области. –В кн.: Вопросы природной очаговости болезней. Алма-ата, 1968.-36-46 с.
[55] Фаттахов Р.Г. Экология паразитарной системы описторхид Обь-Иртышского бассейна в условии антропрессии.//Автореферат.- Тюменский НИИ краевой инфекционной патологии.-Тюмень.-1996.-50с.
[56] Сыскова Т.Г.,Цыбина Т.Н. Природно – очаговые гельминтозый в Российской Федераций.// Материал VIII Всероссийского съезда эпидемиологов, микробиологов и паразитологов. – М. – 2002.- 409-410 с.
[57] Смирнова В.А. Пресноводные моллюски Западного Казахстана как промежуточные хозяева трематод // Автореф. дис…канд биол. наук. Алма-ата, 1967. – 22 с.
[58] Шарапова Л.И., Фаломеева А.П. Методическое пособие при гидробиологических рыбохозяйственных исследованиях водоемов Казахстана. – Алматы, 2006.-10-23 с.
[59] Троицкая А.А. Итоги и задачи изучения фауны гельминтов диких пушных зверей Волжско-Камского края. -В кн.: Материалы итоговой научной конференции зоологов Волжско-Камского края. Казань, 1970.-20-28 с.
[60] Заблоцкий Д.К., Пирогов В.В. Биология B. leachi и структура описторхозного очага в Астраханской области // Паразитология. -1968. - Т. 2.- 509-513 с.
[61]Фаттахов Р.Г. Второй промежуточный хозяин возбудителя описторхоза в Обь-Иртышском очаге: автореф. дисс…наук. - Алма-ата, 1990. - 20 с.
[62] Ертлеуова Б.О., Булатова Қ.Б.Описторхоз инвазиясын зерттеу әдістері// М. Өтемісов ат
Етқоректілер описторхозын балау және емдеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесідей сілтемелер қолданылған:
МЕМСТ12.1.008-76
Еңбек қауіпсіздігі стандарттар жүйесі. Биологиялық қауіпсіздік. Жалпы талаптар
МЕМСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық шарттар
МЕМСТ 5962-67
Этиленді ректификатты - спирт. Техникалық шарттар
МЕМСТ 4.451-86
Стериоскопиялық биологиялық микроскоп МБС-1
МЕМСТ 1770-74
Зертханалық өлшегіш әйнек ыдыс. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар
МЕМСТ 9147-80
Зертханалық - фарфорлық ыдыстар және құрылғылар. Техникалық шарттар
МЕМСТ 24104
Зертханалық таразылар, 200 г. дейін өлшеуге арналған
МЕМСТ 29227-91
Зертханалық әйнек ыдыс. Градуирленген пипеткалар
МЕМСТ 4.318-85
Петри аяқшасы
МЕМСТ 4.307-85
Скальпельдер
МЕМСТ 21241-77
Пинцеттер
МЕМСТ 120-26-66
Сүзгі қағаз
МЕМСТ 5556-81
Медициналық гигроскопиялық мақта. Техникалық шарттар
МЕМСТ 22379-93
Дәке және мақта өнімдері. Техникалық шарттар
МЕМСТ 26678-85
Тоңазытқыш және мұздатқыштар, тұрмыстық, электрлік, компессиондық қасиеттері бойынша. Жалпы техникалық шарттар
АНЫҚТАМАЛАР
Диплом жұмыста төмендегідей терминдер келтірілген:
Антигельминтиктер - гельминтоздарды емдеуге бағытталған дәрі-дәрмектер. Антигельминтиктер құрттардың белгілі бір топтарына (жұмыр құрттар, таспа құрттар, сорғыш құрттар) әсер ету факторы (физикалық, химиялық, физико-химиялық) бойынша жіктеледі.
Алды алынған экономикалық шығын - жануарлардың паразитоздардан келетін өлімін және ауруын болдырмауға бағытталған сақтандыру және сауықтыру шаралар кешенін жүргізу нәтижесінде шығынының алды алынған мал шаруашылығы өнімдерінің ақшалай түрде көрсетілуі.
Антропозоонозды аурулар - қоздырғышы адам және жануар (үй немесе жабайы) арасында айналымда болатын жұқпалы (инфекциялық және инвазиялық) ауру.
Биотоп - биоценоздың мекендеу орыны.
Гельминттер - адам және жануарлар ауруларын тудыратын паразит құрттар.
Гельминтоздар - гельминттер тудыратын инвазиялық аурулар тобы.
Гельминтокопрологиялық балау - жануар экскриментінен (нәжісінен) гельминт жұмыртқасын және дернәсілін табу арқылы балау.
Гельминтоовоскопиялық зерттеу - жұмыртқалардың қырындысынан көптеген паразитарлық құрттарды тірі кезінде бөліп алып, зерттеуге негізделген. Гельминт жұмыртқаларын нәжістен табу әдісі.
Дегельминтизация - адам, жануарлар ағзасынан және қоршаған ортадан гельминттерді толығымен жоюға бағытталған шаралардың атауы.
Дефинитивті (негізгі) ие - гельминттің жыныстық жетілген, репродукциялық қызметін атқара алатын сатысы дамитын және паразиттік тіршілік ететін иесі.
Дезинвазия - инвазиялық құрттарды жою үшін бағытталған зоогигиеналық шаралардың жалпы атауы. Дезинвазияны тәсілдері және әдістері бойынша физикалық және химиялық болып бөлінеді.
Дезинфекция - француздың des - жоямын, латынның infectio - жұқтыру деген сөзінен тұрады, оның баламасы залалсыздандыру.
Диагностикалық дегельминтизация - 1% бромды сутекті ареколин ерітіндісін 0,5-0,7 млкг салмағына есептелген мөлшерде пайдаланады. Иттің артынан бақылау жүргізіп, 0,5-1 тәулікте бөлінген экскриментін (нәжісін) жинап, гельминттер мен олардың тілім бөліктерін байқау мақсатында зерттейді.
Инвазия - жануар ағзасына паразиттің енуі (құрт).
Инвазия экстенсивтілігі - залалданған балық санының жалпы зерттелген балық санына қатынасы (% есебімен).
Инвазия интенсивтілігі - бір түрге жататын залалданған балықтағы паразиттер саны (дана).
Метацеркарий - описторхоз қоздырғышының дернәсіл стадиясы.
Марит - жынысы жетілген описторхоз қоздырғышы.
Описторхоз - Opisthorchis felineus тудыратын ауру.
Паразиттерге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі - паразиттерге қарсы шаралар жүргізу нәтижесінде алды алынған шығындардың сандық және сапалық тұрғыдан өнім құны, жануарларды емдеудің және аурулардың алдын алудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану нәтижесінде үнемделген еңбек және материалдық шығындардың жалпы көрсеткіші.
Паразитоценология - әртүрлі систематикалық топтарға жататын өсімдік, жануартектес паразиттер және шартты патогенді ағзалардың бірлестігін зерттейді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
9
І.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ (Зерттеу тарихы)
12
ІІ.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1.
Батыс Қазақстан облысының физико-географиялық сипаттамасы
16
2. 2.
Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
17
2.3.
Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
18
ІІІ.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1.
Батыс Қазақстан облысы ғылыми-зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК Вет Сервис ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
21
ІV.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
22
V.
OPISTHORCHIS FELINEUS-ТІҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5.1.
Opisthorchis felineus-тің морфологиялық ерекшелігі
24
5.2.
Описторхоз қоздырғышының биологиясы және даму айналымы
25
5.3.
Opisthorchis felineus-тің бірінші аралық иелерінің экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
30
5.4.
O. felineus-тің екінші аралық иесі
32
5.5.
Описторхоз қоздырғышының дефинитивті иелері, оның табиғи ошақтарының таралуына ықпал етуі
35
VІ.
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
6.1.
Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі мысықтардың құрттармен залалдануын анықтау
37
6.2.
Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі описторхозбен залалданған мысықтарды емдеу
39
6.3.
Етқоректілер описторхозы кезінде емдеудің экономикалық тиімділігі
47
6.4.
Описторхозбен зақымдану жолдары және оның алдын алу шаралары
49
VІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ
52
VІІІ.
ҰСЫНЫСТАР
54
ІХ.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген аймақтарында антропозоонозды гельминтті аурулардың таралуына байланысты олармен күресу шаралары Денсаулық сақтау және Ветеринария саласында маңызды орын алуда. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектер мен есептер, көптеген паразитарлық аурулардың эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайлары, соның ішінде описторхоз, эхинококкоз, аскаридоз, токсакароз, трихинеллез және т.б. дәлелі бола алады.
Бұл гельминтоздар бүкіл адамзатқа елеулі шығын әкелуде. Оған тек адам денсаулығы мен жануарлар ағзасына тигізіп отырған зардаптың әсері ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың осы гельминтоздардан сауықтыру мен сақтандыруға жұмсап отырған экономикалық шығындары да аз емес.
Адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің негізгі иесі - ит, мысық, ал қосымша (аралық) иесі - тұқы тұқымдас балықтар болғандықтан, халық денсаулығына үлкен қауіп төнуде. Бұл қауіп бұралқы ит пен мысықтардың көптігіне және адамдардың азықтану рационындағы балық және балық өнімдеріне деген сұранысына, балық аулауға әуесқой адамдардың көбеюіне байланысты.
Елдің әлеуметтік - тұрмыстық жағдайы, көпшіліктің гигиеналық тазалық сақтау мәдениеті, қоршаған орта жыл өткен сайын ластануы төзгісіз жағдайға әкеліп отыр. Соның салдарынан әртүрлі жұқпалы кеселдер бас көтеріп, жануарлардан жұғатын инфекциялық, паразиттік аурулар халық арасында кездесіп отырғаны барлығымызға жақсы мәлім. Мұндай паразиттік аурулардың бірі - описторхоз.
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген. Содан соң описторхоз ошақтары еліміздің басқа да аумақтарында байқалған.
Қазіргі уақытта Қазақстанның және шет ел ғалымдары аурумен күресу үшін негізгі инвазиялық аурулардан сауықтыру және сақтандыру әдіс - тәсілдерін жетілдіру, өте бағалы жануарларды оперативті және консервативті сауықтырудың жаңа жолдарын табуға, етқоректілерге жаңа антигельминтиктер өндіруге, тұрмыс заттарын, өнеркәсіп өнімдерін, дезинвазиялаудың жаңа әдістерін және зәру заттарын шығаруға бағыттап отыр. Қазақстанда описторхоздан сақтандыру мақсатындағы жұмыстарымен С.М. Хавкин, Е.Г. Сидоров, А.И.Шустов, Я.М. Кереев, А.М. Абдыбекова, және т.б жұмыстанды [1,2,3,4,5].
Ұзақ жылдар бойы жиналған ғылыми тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, бұл аурумен күресуде жетістікке жетудің ең шешуші жолы үгіт-насихат жұмыстарын белсенді түрде жүргізу. Бірақ, бұл жұмыстың бүгінгі күнде жүргізілу барысы жеткілікті деңгейде емес. Бұл жұмыстарды кең көлемде жүргізу үшін арнайы зерттеу жоспары құрылып, оның көлемі анықталып, қаражат бөлінуі керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі - описторхоз болғандықтан денсаулық саласындағы дәрігерлердің, мал дәрігерлерінің, зоотехниктердің, биологтардың, экономистердің, программистердің және математиктердің назарын өзіне аудартуда. Бұл мәселемен барлық елдердің университеттерінде, медициналық және ауыл шаруашылығы академияларында, ғылыми зерттеу институттарында, ветеринарлық ғылыми зерттеу бекеттерінде жұмыстар жүргізілуде.
Описторхоз індетінің таралуына суқоймаларының жағалауларында қоныстанған халықтың көп болуы, тұрмыстық ағын сулардың зарарсыздандырылмауы, балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен дамуы және т.б. факторлар себепші болып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары халықтың көпшілігі шала ысталған және нашар тұздалған, сапасыз аспаздық өнімдерімен тамақтануы және балық сататын орындарда ветеринарлық санитарлық сараптау жұмыстарының жүргізілмеуі салдарынан описторхоз белсенді түрде таралуда.
Біздің облыс тұщы суқоймаларына бай, яғни, балықтарды жерсіндіру мақсатында көшіру жұмыстарын жүзеге асырып, суқоймаларын жаңа балық тұқымдарымен толықтыру балық шаруашылығының дамуына ықпал етеді. Соған байланысты балық аурулары жөнінде үгіттеу жұмыстарын және алдын алу шараларын жүргізу, сонымен қатар балық, балық өнімдерінің санын және сапасын жоғарылату суқоймалары мен балықтарды үнемі зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Қазіргі таңда біздің облысымызда описторхоз ошақтарының орналасу аймақтарын зерттеу жұмыстарының жүргізілуі жеткілікті деңгейде емес, себебі халық арасында описторхоз ауруының таралуы әлдеқайда жоғары болып отыр. Облысымыздағы су қоймалардағы балықтарды аулауды реттеу, халыққа балық өнімдерін өткізу және де қажетті санитарлық шараларды жүргізу үшін облыс аумағындағы описторхоздың таралуын және ошақтардың орналасу аймақтарын жан - жақты білуді қажет етеді.
Облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бекетінің мәліметтері бойынша облысымызда жыл сайын описторхозға шалдыққан адамдар тіркеліп, ауру адам саны артуда. Олардың көп бөлігі Зеленов ауданы мен Орал қаласында, сонымен қатар Ақжайық, Бөрлі, Теректі және Шыңғырлау аудандарында тіркелген.
Ауруға шалдыққандар саны әлі де жоғары деңгейде. Сондай-ақ, ит пен мысықтардың описторхпен инвазияланғаны анықталды. Яғни, ресми статистика мәліметтері ауруға шалдығушылардың тек жартысы ғана болуы мүмкін.
Мұндай гельминтозды аурулар халық денсаулығы мен экономикаға ауқымды әсерін тигізеді. Өйткені, олар аурушандылық дәрежесі мен жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді.
Қазақстан Республикасының өзіндік табиғи жағдайлары, әсіресе суқоймаларының гидрологиялық режимдері описторхоз ошақтарының дамуына ықпал етуде.
Қазіргі кезде қоршаған ортада әртүрлі нысандағы инвазияның берілу жолдарын және таралуын анықтап, эпидемиологиялық және эпизоотологиялық маңыздылығына баға беріп, алдын алу шараларын жүргізу үшін - бақылау әдістерін жетілдіру қажет етеді.
Батыс Қазақстан облысында эпизоотологиялық қауіпке қарамастан қазіргі таңда описторхоз ошақтарын анықтау және зерттеу жұмыстары тұрақты жүргізілуді талап етеді. Бұл, денсаулық сақтау және ветеринария салаларындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Диплом жұмысының практикалық мәні: Жүргізілген зерттеу жұмыс нәтижелері - описторхоз қоздырғышының таралуын болдырмауға немесе сақтандыруға мүкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты: Батыс Қазақстан облысы Орла қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілердің (мысықтар) описторхозбен залалдануын анықтау, аралық және дефинитивті иелерінің морфо-биологиялық ерекшеліктеріне тоқталып, емдеудің тиімді жолын қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
- Мысық косезуінің (Opisthorсhis felineus) дернәсілдерімен аралық және дефинитивті иелерінің зақымдалуының зерттеу әдістерін меңгеру;
- Opisthorсhis felineus-тің морфо-биологиялық ерекшеліктерімен танысу;
- Батыс Қазақстан облысында описторхоздың таралуын анықтау;
- Етқоректілердің описторхоз қоздырығышымен зақымдануын анықтау;
-Етқоректілер описторхозын емдеуде антигельминттік препараттың тиімді дозасын анықтау және алдын алу шараларын жетілдіру.
Зерттеу нысандары: Батыс Қазақстан облысының Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілер (мысықтар).
Зерттеу әдістері: копрологиялық, жүйелілік шаю әдісі, флотациялау, Котельников бойынша [6] құнарландырылған, Горячев [7], паразитологиялық зерттеу әдістері, сонымен қатар сойып - жару тәсілдері негізінде зерттеледі.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Дипломдық жұмыс нәтижелері Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Ветеринарлық медицина және биотехнология факультетінің, Жұқпалы емес аурулар және морфология кафедрасының отырысында (2013-2014 жж.) мақұлданып, студенттердің ғылыми - практикалық конференциясында баяндалды.
Автордың жеке үлесі: ғылыми жетекшісінің кеңесімен автордың өзі дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттер жинау, шолу, оны талдау және өңдеу жұмыстарын, барлық зерттеу нәтижелерін жинақтап, қорытындылау, сонымен қатар жұмыстың негізгі тәжірибелік бөлімдерін орындады.
Диплом жұмысының көлемі мен құрылымы: Диплом жұмысы компьютермен 60 бетке теріліп, кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытынды, ұсыныс және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 7 кестемен, 11 суретпен және 1 диаграмма, 1 карта-сызбамен безендірілген. Қолданылған әдебиеттер тізіміне 62 ғылыми еңбек кірді.
ІІ. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Ондаған және жүздеген жылдар бұрын біздің арғы ата - бабалар Көгілдір Нива өнімділігін кеңінен қолданды. Ежелгі тайпалардың басым көпшілігі адамдардың алғашқы тұрмыстық тағамдық өнімдерінің ішінде балық және балық өнімдері маңызды рөл атқарды.
Әсіресе соңғы онжылдықта адамзаттың тамақтану рационында балық өнімдерінің маңыздылығы артты. Барлық ел жыл сайын көздеген мақсатында балық өнімдерін 100 млн.т. және барлық жануар ақуыздарының 25%-н өндіріп, су объектілері арасында өсіріп, жерде қоныстанушылардың қолдануына теңіз және тұщы су объектілеріне өздерінің пайда болуымен борышты [4,6,9].
Кәсіптік балықтардың көбі адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің қосымша (екінші аралық) иесі болып табылады. Гельминттер туғызатын адамға қауіпті аурулардың бірі - описторхоз.
ТМД территориясында Байкалдан батыс шекарасына дейін тіркелген бұл гельминт қоздырғышының әлемдік ауру тараған аймақтарының 23 бөлігі Ресей аймағында орналасқан. Ресей Федерациясының 87% территориясы описторхоз бойынша сәтсіз (А.С. Довгалев, 1999) [10].
Описторхоздың тіркелген орындары: Новосибирск, Томск, Тюмен, Калининград, Архангельск, Киров, Владимирск, Мәскеулік, Воронеж, Брянск, Ивановск, Вологодск, Липецк, Тверск, Пензенск, Ростов, Волгоград, Саратов, Ульяновск, Самара, Астрахан, Свердловск, Челябинск, Курганск, Оренбург, Пермск, Омск, Кемеровск, Иркутскобластары, республикалар Коми, Мордовия, Чувашия, Хакасия, Калмыкия, Татарстан, Башкортостан, Удмуртия, Марий-Эл, Карелия, Алтай және Красноярск өлкесі, Коми- Пермяцкий, Ханты-Мансийский және Ямало-Ненецкий автономды округтары [5].
1991-2002 жылдары кезеңінде Ресей Федерациясы халқының гельминтоздармен науқастану деңгейі жоғары көрсеткішті көрсетеді, соның ішінде описторхоз бойынша 100 мың халыққа 25,8-тен 30,9-ға дейін (1,2 рет).
Көптеген мәліметтермен салыстырғанда (1991-1999) описторхозға шалдыққандар саны 2002 жылы Татарстан Республикасында 2 рет, Марий-Элде 1,4 рет және Киров облысында 94 %, Нижегородск облысында 47 %, Новосибирскте 45 %. В Татарстанда 1990 жылдан 1999 жыл аралығында нозоареал 17 ден 22 ауданға дейін таралған (И. А. Архипов, 2004) [11].
Ресей Федерациясындағы әртүрлі субъектілердегі описторхоздың эпизоотологиялық жағдайын қарастырса, Обь-Иртыш бассейнінде описторхозға шалдыққандар 75%. Орта есеппен Обь өзені алқабындағы тұрғындардың описторхозға шалдығуы 75-95%, ал үй жануарлары 60-100% жетеді. Обь-Иртыш бассейніннен алыстай келе описторхоз қоздырғышының ареалы, айналмалы инвазиядағы адам қатынасы біртіндеп төмендейді.
Енисей, Урал, Дон, солтүстік Двина, Днепр бассейндерінде орналасқан жекелеген аудан тұрғындарының ауруға шалдығу деңгейі 5-6%, бірақ гидрологиялық аудандарда (Коми және Татарстан Республикасында, Кировский және Пермский облыстарынының шекарасында Волга-Камский бассейінінде) тұрғындардың инвазиялануы 45-60% дейін жетеді (Т.Г. Сыскова,1997; А.С. Довгалев, 1999) [10,12].
Описторхоз қоздырғышы мысық (сібір) қосезуі - Opisthorchis felineus-тің ең жоғары инвазиялылығы елецта, ал ең төменгі көрсеткіші - қаяз бен тортада байқалады. Ақтабанның және пескарьдің инвазиялылығы төмен келеді. Бірақ негізгі жетекші ауруды кеңінен таратушы рөл қаяз. Содан кейінгі орынды елец және плотва алады. Описторхтармен инвазиялануда мұндай айырмашылық тек жоғары ересек топтағы балықтарда байқалады. Жоғарыда аталған балық түрлері описторхозды бірдей қабылдағыш келеді. Бір суқоймадағы инвазия экстенсивтілігі мен интенсивтілігінің айтарлықтай айырмашылықтары жоқ. Осылайша, ландшафты - географиялық зоналарда екінші аралық иесінің метацеркарийін жұқтыру қабілеттілігі жоғары екендігі анықталды. Тұқы тұқымдас балықтарды өнеркәсіпте көпшілік жағдайда аулап, пайдалануы және балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен таралуы салдарынан оңтүстік облыстарында, әсіресе Ертіс, Тобыл өзендеріне жақын орналасқан аймақтарда тұрғындардың описторхозға шалдығу қауіпі жоғары (Р.Г. Фаттахов, 1998; М.И. Беляева, 2003) [13,14].
Описторхоз бойынша Корған облысында эпидемиялогиялық жағдай өршіп келеді. Егер 1998 жылы 279 адам ауруға шалдыққан болса, 2000 жылы бұндай жағдайлардың тіркелуі 293 дейін артты. Ауырғандардын жартысынын көбі шағын базарларда жаңа ауланған балықтарды сатып алып, тамақтанғаны анықталды. Сонымен қатар, Челябинск облысыда описторхоз бойынша сәтсіз. Жыл сайын өзен паразиттерінен жапа шеккендер саны артып келеді. Троицкий ауданында 1999 жылы 23 ауру шығып, ауруға шалдыққандар көрсеткіші 18,8%-ы 100 мың халық санына орта ауданда 7,7 % болды. 2001 жылы облыстағы ауруға шалдыққандар саны 2000 жылмен салыстырғанда 2,3 есе (4,1-ден 9,5-ке дейін 100 мың) жоғарылады. Ал, 2002 жылы облыста 100 мың халық санына 7,2 көтерілді. Яғни, Сібірден әкелінген балықтармен тамақтануы салдарынан ауруға шалдыққандар саны артуда [15].
Астрахань облысы, Төменгі Еділ бойы балық шаруашылығы мен балық аулаудың қарқынды аймағы болып табылады. Бұнда экологиялық паразиттер жүйесін қалыптастыру үшін табиғи географиялық және экологиялық шаруашылық алғышарты бар. Волга және Солтүстік Каспий аймақтары әртүрлі айрықша табиғи ошақтармен, әсіресе паразитарлық ошақтармен ерекшеленеді. 2001 жылы Астрахань облысында 34 инвазия аурулары тіркелген, олардың 92,8 % гельминтоздар. 2001 жылы 153426 зерттелген балықтардың 24905 - -нен (16,23 %) әртүрлі паразитоздар анықталды. Тұқы тұқымдас балықтар арасында 19 инвазиялық ауруы, оның ішінде 16 (69,8 %) гельминтоздар тіркелді [16].
O.felineus метацеркарийларымен залалданған балықтар, балық ағзасының резистенттілігінің төмендеуіне және оның тез бұзылуына әкеледі (С.А. Веденеев, 2004; Р.С. Кармалиев, 2005; Е.В.Михалева, 2005) [14,17,18].
2001 жылы Буг өзеніндегі (Украина, Беларусия) балықтарын зерттеу нәтижесінде 95 торта бұлшықетінен екі O.felineus метацеркарийі анықталды.
Балықтарда анықталған метацеркарийлер Буг өзенінде описторхоз ошағының бар екенін дәлелдейді.
1991-1998 жылдар аралығында Брестск облысында описторхозға шалдыққан 13 адам тіркелген. Описторхоздың ірі ошақтары Украинаның облыстары: Сумск, Днепропетров, Киев, Черниговск және Полтавскте байқалған (В.В. Шималов, 2001) [19].
Қазақстаннан тыс елдерде: Албанияда, Румынияда, Турцияда, Испанияда, Италияда, Португалияда, Францияда, Германияда, Голландияда, Польшада, Венгрияда, Швейцарияда, Швецияда, Украинада, Беларусияда, Молдавияда және Өзбекстанда описторхозға шалдыққан адамдар байқалған, ал Америкада және Вьетнамда бұл инвазия түрі күмән тудыратын жергілікті ауру болып саналады (Л.В. Филимонова, 2000) [20].
Гельминтологиялық зерттеулердің кеңінен таралуына байланысты описторхоз Австралияда, Америкада, Венгрияда, Голландияда, Италияда, Францияда және Японияда анықталды (К.С. Покровский, 1971) [21].
Осылайша әдебиеттерді шола отырып, балықтардың да, адамдардың да описторхозы Ресей Федерациясында және басқада шет елдерінде кеңінен таралған деген қорытындыға келуге болады. [22,23].
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды (С.М. Хавкин, 1988) [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген.
Солтүстік Қазақстан облысында да описторхоз тіркелген. 2003 жылдың бірінші жарты жылдығында 100 мың тұрғынның 2,9%-ы, осы аралықта 2004 жылы 100 мың тұрғынның 5,5 % адам описторхозбен залалданғаны анықталды. 2003 жылы барлығы 45 жағдай байқалса, 2004 жылдың тек 6 айында барлығы 37 адамнан описторхоз анықталды.
Батыс Қазақстан облысының Жайық өзені бассейні жағалауындағы мысықтардың описторхозға шалдығу деңгейі 99,8 % құрады.
Қазақстан Республикасының Ақмола облысының Есіл өзені бассейніндегі және оның ағындарындағы балықтар описторхозбен залалданған. Зерттелген 779 қаяз балықтарының 753, зерттелген 226 тұқы балығынан 190, зерттелген 420 мөңке балығынан 299, зерттелген 218 сазан балығынан 103, зертелген 173 ақтабан балығынан 151 описторхоз метацеркарийлері табылды.
1951 жылы Батыс Қазақстан облысын ихтиопаразитарлық зерттеген А.И. Агапов өз деректерінде О. felineus-тің таралғаны жөнінде айтып өткен. Камыш - Самара көлдерінен ауланған 35 ақтабаннан 2 метацеркарий тапқан [15].
Жайық өзенінің жоғарғы бөліктеріне жүргізілген зерттеу жұмыстары описторхоз қоздырғышының даму айналымындағы барлық сатысын бөліп алуға мүмкіндік берді [8,17].
Ирлинский суқоймасының бөлінген шығанақтарындағы және оған ағып келген өзендердегі битиниялар саны өзгермелі, яғни бірліктен 212 экзм2-ға дейін. Суқоймалардағы ақтабан және қаяз залалдануы орта есеппен 5,3 %, ал жалпы суқоймалары мен көлдердің описторхозбен залалдану деңгейі орта есеппен 50% құрайды. Барлық жағдайда да инвазия интенсивтілігі төмен болды. Өзен жағалауларындағы елді - мекендерде, Ириклинский және Кумакс суқоймаларындағы қоздырғыш мариттері мысықтардан (2-ден 200 данаға дейін) табылды. Сонымен қатар описторхозға шалдыққан адамдарда тіркелген.
С. М. Хавкин [4] Жайық ағынының оң жағындағы ауылдардағы (Рубежка және Көшім) үй және жабайы етқоректілердің гельминттер фаунасын зерттеп, мысықтардан описторхис метацеркарийларын тапқан. Орташа залалдану деңгейі - 13,5 % (2-4 дана).
Жайық өзенінің жағалауындағы ауылдарында (облыстың ортаңғы аймақтары) мысықтардың инвазиялылығы 25,5 % (1-ден 2 дана) жетеді. Ал, Орал қаласының мысықтарынан 19,5 %, 1-ден 25-ке дейін описторхтар табылды.
С. М. Хавкин описторхоздың кішкене табиғи ошағын Жайық өзенінің сол жағалауындағы ауылдардағы мысықтардан O. felineus-тің 37 %-н 12-ден 600 дана дейін тапты. Сонымен бірге бұл паразит қарсақтан да табылды (5,3 %).
С. М. Хавкин [9] 1972 жылдан 1978 жылға дейін Орал өзеніндегі және оның ағындарындағы 1300 дана балықтарды зерттеп, қаяз (1,2 %), қызылқанат (0,5 %), торта (1,5 %), ақкөз (5,2 %) және тексерілген 5 ақтабаннан 1 O. felineus-тің метацеркарийін тапты.
Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданындағы Жайық өзені жағалауларындағы Дарьинск, Рубежка, Январцев, Володарка, Трекино ауылдарын зерттеу нәтижесінде мысықтардың 99,8 % инвазиялану деңгейі анықтады. Жайық өзеніндегі балықтардың паразитарлық фаунасын зерттеу нәтижесінде вобладан O. felineus метацеркарийін тапты [6].
Е.Г. Сидоровтың [2] мәліметтері бойынша Жайық бассейні описторхоздың автохтонды табиғи ошағы.
Осыдан басқа соңғы жылдарда описторхоз ошақтарын анықтау мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстары болмады.
Жоғарыда аталған зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, ХХ ғ-дың 70-шы жылдарда Жайық өзенінің жоғарғы және ортаңғы бөліктеріне жүргізілген зерттеу нәтижелері аталмыш бассейнде описторхоз ошақтарының барын дәлелдейді.
ІІ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Батыс Қазақстан облысының физико-географиялық сипаттамасы
Батыс Қазақстан облысы жер бетінде экватор мен бастапқы меридианға қатысы бойынша 48º-51.35º солтүстік ендікте 45.30º- 54.35º шығыс бойлықтар аралығын қамтиды. Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының солтүстік батысында Жайық өзенінің ортанғы ағысының төменгі, ал төменгі ағысының жоғарғы алабында кең жазықты, қыратты аймақта орналасқан. Ең абсолютті биік нүктесі 235 м Ембі үстірті, 0 м депрессиясы Тайпақ елді-мекен ендігінен басталады. Жалпы территориясын дала және шөлейт зонасын алып жатыр. Жайық өзені және оның су жинау алабы облыс табиғатына өзіндік әсерін тигізеді.
БҚО-ның аймағының көлемі 151,2 мың шаршы щақырым, яғни Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды.
Батыс Қазақстан облысы территориясы кембрийге дейінгі қатты кристалды негізден тұратын Шығыс Еуропа платформасының құрамына кіреді. Сондықтан бұл аймақтар тау түзілу процесіне ұщырамаған.
Жайық өзенінің аңғары, Каспий теңізінің хвалық трангресясымен байланысты қалыптасқан.
Географиялық орнына байланысты Батыс Қазақстан облысының климаті қатаң континентті. Қысы суық, бірақ батыстан келетін циклондар серінен кей кездері жылылықпен ауысып отырады. Жазы ыссы, әрі құрғақ болады. Күн сәулесі мол, құрғақшылық жиі, қар жамылғысы жұқа, судың булануы жоғары топырақтағы ылғал қоры төмен келеді.
Жаздың ең ыстық айы шілдеде орташа тәуліктік температура +27º, +31º, кей жылдары +41º, +42 º-қа жетеді.
Қыс айларының орташа температурасы -14º, қаңтар және ақпан айларында -40º, -41º болуы мүмкін.
Батыс Қазақстан облысында 200-ден астам өзендер мен өзеншелер бар. Ең ірі Жайық өзені, оның ұзындығы 500 шақырым. Жайық өзенінің салалары: Ембулатовка, Быковка, рубежка, Шаған, Деркөл, Елек, Шыңғырлау, Барбастау, т.б.
Топырақ жамылғысы: оңтүстік қара топырақ, қоңып қызғылт топфрақ, қызғылт, ашық қызғылт және сұр топырақ.
В.В.Иванов (1956,1958) бойынша Батыс Қазақстан облысының солтүстігін ақселеулі-бетегелі дала, ортаңғы бөлігінде шөлейт зонасында жусанды астық тұқымдас өсімдіктер басым келеді.Оңтүстігін шөл зонасы алып жатыр. Оған Нарын құм алқабы түгел кіреді.
Облысымызда 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 220, айбас бұршақты139, астық тұқымдас 118, көкпек 113, зиягүл 104 түрлері бар. Ал орман алқаптарында аралас өскен бұталы, үйеңкі, қара және ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары негізгі табиғат байлықтары.
Батыс Қазақстан облысының жануарлап дүниесі алуантүрлі. Сүтқоректілердің 75 түрі, құстардың 314 түрі, рептилиялардың 19, қосмекенділердің 7, балықтардың 51 түрі кездеседі [24].
2.2. Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
2011-2012 жж. зерттелген суқоймаларына: Жайық өзені (284 км), Ембулатовка (99 км), Рубежка (82 км) және Быковка (90 км) су жүйесі жатады.
Быковка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының солтүстік - батысындағы Чиров мансабындағы Зеленов ауданы шекарасында орналасқан. Батыс жағалауы құламалы, жағажайсыз, көптеген қаратеректер мен қамыс өскіндері өскен.
Суқоймасының шығыс және солтүстік - батыс жағалауындағы ағаш - бұталардың өсу өнімділігі артып келеді. Суқойма айналасын шөпті дала алып жатыр. Суқойманың ағыс бағыты солтүстік - шығысқа ағады және ирек - ирек келген. Тоғаннын гидротехникалық іргетасы өзен су деңгейінің өрлеуі үшін оның қысымының пайда болуына және суқоймасының құрылуына ықпал етеді. Кіші Быковка өзенінің іргетас құрылысына құрама заттар (бетонды және топырақ) пайдаланылған. Іргетастың ені жоғары жағы бойынша - 3 м, ұзындығы 740 м. Іргетас жолы өрленген қақпақты ағызғыш шүмекті, жарлы бағынды келеді. Сүлтүстік - шығыс бөлігі белдік бөгетке айналады.
Суқоймасынның су жинау алаңы - 1273,5 га, су айнасы - 111,25 га, ұзындығы - 4,5 км, ең үлкен ені - 600 м, ең кіші ені - 150 м, орташа ені - 312,5 м, жағалауының созылу желі - 14,4 км, ең үлкен тереңдігі - 2, 7 м.
Ембулатовка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданының солтүстік шығысындағы Чесноков ауылына жақын орналасқан. Арқалығы топырақты. Тоғанның сипаттамасы келесідей: жоғары жағындағы ені - 3 м, тоған ұзындығы - 700 м. Ағыс бағыты - солтүстік шығысты. Су жиналу алаңы - 385,425 га, су айнасының алаңы - 46,06 га, ұзындығы - 1,95 км, максималды ені - 450 м, минималды ені - 75 м, орташа ені - 243,7 м.
Рубежка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданынан 80 км қашықтықта Раздольное ауылының оңтүстік шығысында орналасқан. Жағалаулары құламалы, батыс жағалауы жағажайсыз. Жағалау құламасының ең үлкен тереңдігі 3,3 м. су ағысының бағыты солтүстік шығысты.
Суқойма асты топырағы негізінен лайлы. Жағалаудың созылу ұзақтығы - 2,6 км, минималды ені - 32 м, максималды ені - 120 м, орташа ені - 62,5 м, орташа тереңдігі - 2,0 м, максималды тереңдігі - 2,4 м, минималды тереңдігі - 1,6 м.
Утва суқоймасы. Батыс қазақстан облысының Орал өзені ағынының сол жағында Шыңғырлау ауылына жақын орналасқан, Ұзындығы 290 км, бассейннің алаңы 6940 км2. Су негізінен қардың еруі нәтижесінде жиналады. Көктемде тасқын, ал жаз мезгілі су тарылуы байқалады. Григорьевка ауылына кететін судың орташа шығыны 3,8 м[3]сек, максималды 227 м[3]сек, минималды 0,19 м[3]сек. Көл қараша айында қатып, суір айынының ортасында ери бастайды. Суландыру үшін сумен қамтамасыздандыру қолданылады.
Жоғарыда сипаттлған суқоймаларының картографиялық орналасуы 2.1- суретте бейнеленген.
Сурет 2.1 Батыс Қазақстан облысындағы суқоймаларының картографиясы
2.3. Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
Батыс Қазақстан облысының сыртқы сулары өзен, көл және суқоймаларымен көрсетілген. Олар жауын - шашын және қардың еруі, рельефтердің төмендеуі, сонымен қатар жердің беткі және жер асты ағындары нәтижесінде жиналып отырады.
Облыс территориясында барлығы 196 өзен ағып жатыр, олардың тек 8 ғана үнемі ағыс үстінде. Бассейнінің аумағы 50 км2 кем емес және бірнеше аймақта ағатын үлкен өзендер қатарына 14 өзен жатады. Олар: Ілек, Утва, Барбастау, Деркөл, Шаған, Караөзен және Сарыөзен, Бағырлай, Кушум, Есенаңқаты, Шолақаңқаты, Қалдығайты, Бұлдырты, Өленті. Басқа өзендер көктем өткен соң кеуіп кетеді.
Облысымыздың негізгі су артериясы Жайық өзені және оның бассейні Жайық асты платодан ағатын Жалпы Сырта өзенінен жиналған.
Жайық өзенінің суы және оның ағындары Каспий теңізіне ағады, бұл бассейн Евразия материгіндегі ағынсыз өзендердің бірі.
Жайық өзені - Республика территориясында су көлемі бойынша Ертіс өзенінен кейін екінші орында және Батыс Қазақстандағы негізгі су артериясы.
Ол өзінің бастауын Қазақстанның ар жағы Оңтүстік Жайық жағалауынан алып жатыр. Жайық өзенінің жалпы ұзындығы 2000 км-ден астам, олардың жартысынан көбі Қазақстан территориясында орналасқан. Мұнда ол ағын қатарларын: оң жағынан - Иртек, Быковка, Рубежка, Шаған, сол жағынан Орь, Илек, Утва, Бастастау және ең төменгі - Солянка өзендерін қабылдайды.
Қазақстан территориясындағы Жайық өзені бірнеше ондаған километр алқапты алатын, кең типті жазық өзен.
Арнаның ені орта есеппен 100 м, яғни кішкентай, ал кейбір жерлері үлкен. Жайық қатты ағысымен және құмды - тасты топырағымен сипатталады.
Жайықтың оң жағалауы - әрдайым жоғары, үздіксіз жыралары көп, ал сол жағалауы төмен, үнемі көктемсуымен толып отырады. Орташа және төменгі дәрежеде Жайықтың төменгі ағысы қыруар ескі арналармен, ағыстармен бірге ағады. Жайық өзені бұрын Самара - Камыш көлінің жүйесі мен біріге аққан болатын. Бұл қатынас тұрғызылған арық негізінде қайта қалыптасты. Жайық ағынының жоғарғы бөлігі суқоймаларының бөгеттерімен реттелген, олардың ішіндегі ең төменгісі - Ириклинский.
Сонымен қатар облысымызда көлдерде аз емес. Олардың үлкен бөлігі жазғы ыссылық әсерінен тайызданып және жаз аяқтала келе олардың орнында сор топырақтар пайда болады. Ең ірі үнемі балықты көлдер қатарына: Шалқар, Самара - Камыш және Көшім жатады.
Аталған суқоймаларынан басқа Батыс Қазақстан территориясында шағын далалық көлдер қатарыда бар. Олардың кейбіреуі көктем айларында көбейіп, өзінің суларын Жайық өзеніне тасиды, бірақ олардың көпшілігі аулақтанған суқоймалары болып табылады. Олардың барлығы Жайық өзені бағытына қарай ағады, яғни көктем айларында толып Жайық өзенімен ұштасады.
Жайық суы химиялық құрамы бойынша гидрокарбонатты классқа жатады. Оның минерализациялануы Қыс мезгілінде судың минерализациялануы өзен суының ең төменгі деңгейінде де 1500-ден 3000 мгл-ге дейін жоғарылайды, және су натрий тобының екінші типті хлорлы классына ауысады [25].
Өзен, көлдердің аздаған тереңдіктері судың жақсы жылынуына жақсы ықпал етеді. Судың минералинизациялануы түрлі суқоймаларында әртүрлі және жыл мезгіліне, жалпы жылдық су деңгейіне байланысты.
Жайық өзенінің бұрынғы географиялық жағдайы оның описторхоздан сәтсіздігін көрсетеді. Өзеннің батыс жағындағы төменгі жартысында Еділ гельминттер ошағы орналасқан, ал Жайық мен Еділдің құйылуларының аралығы оншалықты алшақ емес, яғни онда тіршілік ететін балықтардың алмасу мүмкіндігін естен шығармау қажет. Сонымен қатар тағы бір описторхоз ошағы болып табылатын бұрынғы ағын - Ойл, шығыстан келіп ағады [26].
Солтүстік - шығыстан Жайықтың жоғарғы бөлігіне Ертіс ошағы, ал оңтүстіктен Ырғыз - Торғай едәуір жақын келеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей, санитарлық-эпидемиялогиялық қызметтің соңғы жылдарда берген мәліметтері - халық қоныстанған аймақтарда описторхоз бойынша Жайық өзені бассейнінің акваториясының эпидемиялогиялық жағдайының нашарлауының айғағы.
Описторхоз ошағының қызметіне ықпал етуші - Жайық өзені бассейні қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің біріне айналып, зерттеу маңыздылығы артты.
Описторхоздың таралу көздерінің бірі далалық шағын тұщы сулы суқоймаларында тіршілік ететін аралық иелері - ұлулар болып табылады. Сондықтан описторхоз жазық, ағынсыз, баяу ағатын, тайыз су бойлары, өсімдігі қалың ескі арналар, өзендер мен өзен салаларында, яғни Обь және Ертіс, Жайық және Бирюса, шағын бассейндер Днепр, Дон, Волга және Немана, Солтүстік Двина және кейбір Енисей аудандарында кездеседі.
Сонымен қатар, инвазияның таралуы суға тазартылмаған немесе шамалы тазартылған ағын суларын құю, лас өзен көліктерінің нәтижесінде жүзеге асады (В.И. Покровский, 1994) [21].
Жайық өзенінің далалық кеуіп жатқан суқоймалары біршама ұзындыққа созылып жатыр. Бұндай жағдайларда суқоймаларының экологиялық жағдайы баяу ағынды немесе ағынсыз, көп жағдайларда судың мүлдем немесе кейбір бөліктерінің ғана кебуімен, көктемгі тасқын кезінде судың көтерілуімен, тасқын басылуында өзен арнасымен ерекшеленеді. Өзен жағалаулары қамыстармен және т.б. өзен өсімдіктерімен жаулап алынған.
Суқоймалары жақсы жылынып, су көтеріліп, ұлу биотоптарының міндетті компонеттері болып келеді. Осындай суқоймаларының түбі құм тасты, лайлы келеді. Бұның бәрі биотоптардың пайда болуына, Bithynia leachi ұлуларының өміршеңдігіне қолайлы жағдай туғызады. Суқоймалары жазық және әртүрлі келеді [27].
Балықтардың түрлік құрамы айтарлықтай алуан түрлі, олардың ішінде описторхоздың потенциалды метацеркарийлерін тасымалдаушы балықтарда бар. Осылайша, Жайық өзені бассейнінде описторхоз қоздырғышы- O.felineus-тің циркуляциясына қолайлы жағдай қалыптасқан деуге болады.
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1. Батыс Қазақстан облысы ғылыми-зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК Вет Сервис ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
ЖКВет Сервис ветеринарлық клиникасы Батыс Қазақстан ғылыми зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты, Гагарин көшесі 521 мекен-жайы бойынша орналасқан. Ветеринарлық клиниканың жалпы ауданы 36 мкв., оған келесідей бөлімдер кіреді: қабылдау бөлмесі - 12 мкв, операция бөлмесі - 8 мкв., әжетхана - 2 мкв., тұрмыстық бөлім - 11 мкв., дәліз - 7 мкв.
Ветеринарлық клиника ауа сорғышы, ыстық және салқын су, электр энергиясы, санитарлық жабдықтармен қамтамасыз етілген. Едені мен қабырғалары керамикалық плиткалармен қаланған, дезинфекция мен дератизация жүргізуге ыңғайлы. Клиникада ветеринарлық препараттарды жүзеге асыратын дәріхана жұмыс істейді. Сонымен қатар клиникада А тобының препараттарын сақтайтын металды сейфтер бар. Биопрепараттар, вакциналар, сарысулар +4 температурада тоңазытқышта сақталады. Қолданып болған соң вакцина флакондарын қайнатқан соң қалалық тұрмыстық қалдықтармен бірге утилдейді.
Ветеринарлық клиника құрылғылары: стерилизатор, хирургиялық үстел, бекемдеуші станок, хирургиялық құралдар т.б. Клиникада ветеринарлық құжаттама жүргізіледі: амбулаторлық журнал, клиникаға келген жануарлардың мәліметтері: түрі, жынысы, жасы, иесінің аты, клиникалық көріністері, диагноз жазылады. сонымен қатар инвазияға қарсы жүргізілген өндеулер тіркеледі. Онда күні, иесі мен жануар туралы мәліметтер, вакцина номері, сериясы, шығарылған күні, енгізілу мөлшері көрсетіледі.
ІV. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Диплом жұмысы 2013-2014 жж. отандық және жергілікті авторлардың ғылыми әдебиеттердегі зерттеу әдістемелері, ғылыми-тәжірибелік басылымдардағы мақалалары негізінде (www.maps.google.com), Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-нің Ветеринарлық медицина және биотехнология факультетінің профессор-оқытушылар құрамының зерттеу материалдарының негізіне сүйене отырып, Батыс Қазақстан ветеринарлық ғылыми-зерттеу бекетіне қарасты ЖК ВетСервис және Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің ветеринарлық клиникаларында орындалды.
Зерттеуге Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендерден әкелінген етқоректілер, яғни 70 бас мысық тәжірибелік зерттеуге алынды.
Зерттеулерді жүргізу үшін келесідей әдістер қолданылды: копрологиялық, жүйелілік шаю әдістемесі, флотациялау, Котельников, Вареничев (1991) құнарландырылған, Горячев (1949), паразитологиялық зерттеу әдістері, сонымен қатар сойып - жару тәсілдері негізінде зерттелді [28].
Жүйелілік шаю әдісі. 3 г нәжіс сынамасын стақанға салып, оған аз мөлшерде су құйып, әйнек таяқша көмегімен сұйық ботқа тәрізді күйге келгенше араластырады. Содан соң үнемі араластыра отыра 50 мл су құяды. Қоспаны басқа стақанға сүзіп, 5 минутқа тұндырады. Кейін ерітінді бетін төгіп тастап, тұнбасына сондай мөлшерде қайта су құйып, тағы 5 минут тұндырып, ерітіндісін төгіп тастайды. Тұнба қажетінше тазартылып, ерітінді мөлдір болғанша шаю әдісін қайталап отыру қажет. Соңғы қабатты төгіп тастап, тұнбасын қатарымен заттық әйнекке сала отырып, микроскоп арқылы зерттейді.
Флотациялау әдісі. Щербович бойынша (1 л қайнаған суға 1750 г) гипосульфит натрийінің қаныққан ерітіндісін, Калантарян бойынша (1 л суға 1 кг) нитрат натрийін қолданады.
Котельников және Вареничевтің (1991 бойынша) құнарландырылған әдіс. Флотационды ерітінділердің біреуін дайындайды: (1 л суға 1200 г тұз) 1,71 тығыздықта йод калийі немесе (1 л дистиллденген суға 1500 г тұз есебінде) 1,78 тығыздықта мырыш хлориді. Бұл үшін эмалданған суға мырыш хлоридін жылытпай, ал йод калийін араластырарда жылытады. Етқоректілердің 3 г нәжіс сынамасын 50 мл-к стақанға салып, 0,5-1 г карбонат натриін (майсыздандыру үшін) қосып, араластырады. Содан соң аз мөлшерде дистиллденген су қосып, әйнек таяқшамен араластырады. Араласуына қарап 50 мл-ге дейін дистеллденген су қосып отырады. Қоспаны араластыра отырып сүзгі көмегімен басқа стақанға сүзеді. Соңғысын 3-5 минуттай тұндырып, беткі қабатын төгіп тастап, 50 мл дистиллденген су қосып, тағы 3-5 минут тұндырады. Егер тұнба көп болса, онда шаюды қайталайды. Кейін беткі қабатындағы ерітіндіні стандартты центрифугалы шыны түтікке сиятындай етіп тұнба мөлшерімен бірдей деңгейде төгіп тастайды. Қоспамен толтырылған шыны түтікті 1000 минут-1 айналымда 1-2 минут центрифугалап, тұнбасын қалдырып, беткі ерітіндісін төгеді. Соңғысына мырыш хлоридінің немесе йод калийінің флотационды ерітіндісін құйып, майсыздандыратын жапқыш әйнекпен жабады да, сол режимде центрифугалайды. Содан соң жапқыш әйнекті алып тастап, заттық әйнекке салып, микроскопиялайды. Микроскопиялау үшін 6 мм диаметрлі ілмекпен қоспаның беткі қабыршағын заттық әйнекке салып, 5-6 тамшы глицерин ерітіндісін (1:1) сумен араластырып құйып, жапқыш әйнекпен жабады.
Горячев әдісі (1949). Ұзындығы 18-20 см, диаметрі 2,5-3 см цилиндрге 80-100 мл 20-22 %-і нарий калий ерітіндісін немесе қаныққан натрий хлоридін құяды. 0,5 г нәжіске 20-25 мл дистиллденген су қосып, жақсылап араластырады. Ұраға кигізілген темір (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесідей сілтемелер қолданылған:
МЕМСТ12.1.008-76
Еңбек қауіпсіздігі стандарттар жүйесі. Биологиялық қауіпсіздік. Жалпы талаптар
МЕМСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық шарттар
МЕМСТ 5962-67
Этиленді ректификатты - спирт. Техникалық шарттар
МЕМСТ 4.451-86
Стериоскопиялық биологиялық микроскоп МБС-1
МЕМСТ 1770-74
Зертханалық өлшегіш әйнек ыдыс. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар
МЕМСТ 9147-80
Зертханалық - фарфорлық ыдыстар және құрылғылар. Техникалық шарттар
МЕМСТ 24104
Зертханалық таразылар, 200 г. дейін өлшеуге арналған
МЕМСТ 29227-91
Зертханалық әйнек ыдыс. Градуирленген пипеткалар
МЕМСТ 4.318-85
Петри аяқшасы
МЕМСТ 4.307-85
Скальпельдер
МЕМСТ 21241-77
Пинцеттер
МЕМСТ 120-26-66
Сүзгі қағаз
МЕМСТ 5556-81
Медициналық гигроскопиялық мақта. Техникалық шарттар
МЕМСТ 22379-93
Дәке және мақта өнімдері. Техникалық шарттар
МЕМСТ 26678-85
Тоңазытқыш және мұздатқыштар, тұрмыстық, электрлік, компессиондық қасиеттері бойынша. Жалпы техникалық шарттар
АНЫҚТАМАЛАР
Диплом жұмыста төмендегідей терминдер келтірілген:
Антигельминтиктер - гельминтоздарды емдеуге бағытталған дәрі-дәрмектер. Антигельминтиктер құрттардың белгілі бір топтарына (жұмыр құрттар, таспа құрттар, сорғыш құрттар) әсер ету факторы (физикалық, химиялық, физико-химиялық) бойынша жіктеледі.
Алды алынған экономикалық шығын - жануарлардың паразитоздардан келетін өлімін және ауруын болдырмауға бағытталған сақтандыру және сауықтыру шаралар кешенін жүргізу нәтижесінде шығынының алды алынған мал шаруашылығы өнімдерінің ақшалай түрде көрсетілуі.
Антропозоонозды аурулар - қоздырғышы адам және жануар (үй немесе жабайы) арасында айналымда болатын жұқпалы (инфекциялық және инвазиялық) ауру.
Биотоп - биоценоздың мекендеу орыны.
Гельминттер - адам және жануарлар ауруларын тудыратын паразит құрттар.
Гельминтоздар - гельминттер тудыратын инвазиялық аурулар тобы.
Гельминтокопрологиялық балау - жануар экскриментінен (нәжісінен) гельминт жұмыртқасын және дернәсілін табу арқылы балау.
Гельминтоовоскопиялық зерттеу - жұмыртқалардың қырындысынан көптеген паразитарлық құрттарды тірі кезінде бөліп алып, зерттеуге негізделген. Гельминт жұмыртқаларын нәжістен табу әдісі.
Дегельминтизация - адам, жануарлар ағзасынан және қоршаған ортадан гельминттерді толығымен жоюға бағытталған шаралардың атауы.
Дефинитивті (негізгі) ие - гельминттің жыныстық жетілген, репродукциялық қызметін атқара алатын сатысы дамитын және паразиттік тіршілік ететін иесі.
Дезинвазия - инвазиялық құрттарды жою үшін бағытталған зоогигиеналық шаралардың жалпы атауы. Дезинвазияны тәсілдері және әдістері бойынша физикалық және химиялық болып бөлінеді.
Дезинфекция - француздың des - жоямын, латынның infectio - жұқтыру деген сөзінен тұрады, оның баламасы залалсыздандыру.
Диагностикалық дегельминтизация - 1% бромды сутекті ареколин ерітіндісін 0,5-0,7 млкг салмағына есептелген мөлшерде пайдаланады. Иттің артынан бақылау жүргізіп, 0,5-1 тәулікте бөлінген экскриментін (нәжісін) жинап, гельминттер мен олардың тілім бөліктерін байқау мақсатында зерттейді.
Инвазия - жануар ағзасына паразиттің енуі (құрт).
Инвазия экстенсивтілігі - залалданған балық санының жалпы зерттелген балық санына қатынасы (% есебімен).
Инвазия интенсивтілігі - бір түрге жататын залалданған балықтағы паразиттер саны (дана).
Метацеркарий - описторхоз қоздырғышының дернәсіл стадиясы.
Марит - жынысы жетілген описторхоз қоздырғышы.
Описторхоз - Opisthorchis felineus тудыратын ауру.
Паразиттерге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі - паразиттерге қарсы шаралар жүргізу нәтижесінде алды алынған шығындардың сандық және сапалық тұрғыдан өнім құны, жануарларды емдеудің және аурулардың алдын алудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану нәтижесінде үнемделген еңбек және материалдық шығындардың жалпы көрсеткіші.
Паразитоценология - әртүрлі систематикалық топтарға жататын өсімдік, жануартектес паразиттер және шартты патогенді ағзалардың бірлестігін зерттейді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
9
І.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ (Зерттеу тарихы)
12
ІІ.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1.
Батыс Қазақстан облысының физико-географиялық сипаттамасы
16
2. 2.
Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
17
2.3.
Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
18
ІІІ.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1.
Батыс Қазақстан облысы ғылыми-зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК Вет Сервис ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
21
ІV.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
22
V.
OPISTHORCHIS FELINEUS-ТІҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
5.1.
Opisthorchis felineus-тің морфологиялық ерекшелігі
24
5.2.
Описторхоз қоздырғышының биологиясы және даму айналымы
25
5.3.
Opisthorchis felineus-тің бірінші аралық иелерінің экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
30
5.4.
O. felineus-тің екінші аралық иесі
32
5.5.
Описторхоз қоздырғышының дефинитивті иелері, оның табиғи ошақтарының таралуына ықпал етуі
35
VІ.
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
6.1.
Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі мысықтардың құрттармен залалдануын анықтау
37
6.2.
Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі описторхозбен залалданған мысықтарды емдеу
39
6.3.
Етқоректілер описторхозы кезінде емдеудің экономикалық тиімділігі
47
6.4.
Описторхозбен зақымдану жолдары және оның алдын алу шаралары
49
VІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ
52
VІІІ.
ҰСЫНЫСТАР
54
ІХ.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген аймақтарында антропозоонозды гельминтті аурулардың таралуына байланысты олармен күресу шаралары Денсаулық сақтау және Ветеринария саласында маңызды орын алуда. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектер мен есептер, көптеген паразитарлық аурулардың эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайлары, соның ішінде описторхоз, эхинококкоз, аскаридоз, токсакароз, трихинеллез және т.б. дәлелі бола алады.
Бұл гельминтоздар бүкіл адамзатқа елеулі шығын әкелуде. Оған тек адам денсаулығы мен жануарлар ағзасына тигізіп отырған зардаптың әсері ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың осы гельминтоздардан сауықтыру мен сақтандыруға жұмсап отырған экономикалық шығындары да аз емес.
Адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің негізгі иесі - ит, мысық, ал қосымша (аралық) иесі - тұқы тұқымдас балықтар болғандықтан, халық денсаулығына үлкен қауіп төнуде. Бұл қауіп бұралқы ит пен мысықтардың көптігіне және адамдардың азықтану рационындағы балық және балық өнімдеріне деген сұранысына, балық аулауға әуесқой адамдардың көбеюіне байланысты.
Елдің әлеуметтік - тұрмыстық жағдайы, көпшіліктің гигиеналық тазалық сақтау мәдениеті, қоршаған орта жыл өткен сайын ластануы төзгісіз жағдайға әкеліп отыр. Соның салдарынан әртүрлі жұқпалы кеселдер бас көтеріп, жануарлардан жұғатын инфекциялық, паразиттік аурулар халық арасында кездесіп отырғаны барлығымызға жақсы мәлім. Мұндай паразиттік аурулардың бірі - описторхоз.
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген. Содан соң описторхоз ошақтары еліміздің басқа да аумақтарында байқалған.
Қазіргі уақытта Қазақстанның және шет ел ғалымдары аурумен күресу үшін негізгі инвазиялық аурулардан сауықтыру және сақтандыру әдіс - тәсілдерін жетілдіру, өте бағалы жануарларды оперативті және консервативті сауықтырудың жаңа жолдарын табуға, етқоректілерге жаңа антигельминтиктер өндіруге, тұрмыс заттарын, өнеркәсіп өнімдерін, дезинвазиялаудың жаңа әдістерін және зәру заттарын шығаруға бағыттап отыр. Қазақстанда описторхоздан сақтандыру мақсатындағы жұмыстарымен С.М. Хавкин, Е.Г. Сидоров, А.И.Шустов, Я.М. Кереев, А.М. Абдыбекова, және т.б жұмыстанды [1,2,3,4,5].
Ұзақ жылдар бойы жиналған ғылыми тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, бұл аурумен күресуде жетістікке жетудің ең шешуші жолы үгіт-насихат жұмыстарын белсенді түрде жүргізу. Бірақ, бұл жұмыстың бүгінгі күнде жүргізілу барысы жеткілікті деңгейде емес. Бұл жұмыстарды кең көлемде жүргізу үшін арнайы зерттеу жоспары құрылып, оның көлемі анықталып, қаражат бөлінуі керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі - описторхоз болғандықтан денсаулық саласындағы дәрігерлердің, мал дәрігерлерінің, зоотехниктердің, биологтардың, экономистердің, программистердің және математиктердің назарын өзіне аудартуда. Бұл мәселемен барлық елдердің университеттерінде, медициналық және ауыл шаруашылығы академияларында, ғылыми зерттеу институттарында, ветеринарлық ғылыми зерттеу бекеттерінде жұмыстар жүргізілуде.
Описторхоз індетінің таралуына суқоймаларының жағалауларында қоныстанған халықтың көп болуы, тұрмыстық ағын сулардың зарарсыздандырылмауы, балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен дамуы және т.б. факторлар себепші болып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары халықтың көпшілігі шала ысталған және нашар тұздалған, сапасыз аспаздық өнімдерімен тамақтануы және балық сататын орындарда ветеринарлық санитарлық сараптау жұмыстарының жүргізілмеуі салдарынан описторхоз белсенді түрде таралуда.
Біздің облыс тұщы суқоймаларына бай, яғни, балықтарды жерсіндіру мақсатында көшіру жұмыстарын жүзеге асырып, суқоймаларын жаңа балық тұқымдарымен толықтыру балық шаруашылығының дамуына ықпал етеді. Соған байланысты балық аурулары жөнінде үгіттеу жұмыстарын және алдын алу шараларын жүргізу, сонымен қатар балық, балық өнімдерінің санын және сапасын жоғарылату суқоймалары мен балықтарды үнемі зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Қазіргі таңда біздің облысымызда описторхоз ошақтарының орналасу аймақтарын зерттеу жұмыстарының жүргізілуі жеткілікті деңгейде емес, себебі халық арасында описторхоз ауруының таралуы әлдеқайда жоғары болып отыр. Облысымыздағы су қоймалардағы балықтарды аулауды реттеу, халыққа балық өнімдерін өткізу және де қажетті санитарлық шараларды жүргізу үшін облыс аумағындағы описторхоздың таралуын және ошақтардың орналасу аймақтарын жан - жақты білуді қажет етеді.
Облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бекетінің мәліметтері бойынша облысымызда жыл сайын описторхозға шалдыққан адамдар тіркеліп, ауру адам саны артуда. Олардың көп бөлігі Зеленов ауданы мен Орал қаласында, сонымен қатар Ақжайық, Бөрлі, Теректі және Шыңғырлау аудандарында тіркелген.
Ауруға шалдыққандар саны әлі де жоғары деңгейде. Сондай-ақ, ит пен мысықтардың описторхпен инвазияланғаны анықталды. Яғни, ресми статистика мәліметтері ауруға шалдығушылардың тек жартысы ғана болуы мүмкін.
Мұндай гельминтозды аурулар халық денсаулығы мен экономикаға ауқымды әсерін тигізеді. Өйткені, олар аурушандылық дәрежесі мен жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді.
Қазақстан Республикасының өзіндік табиғи жағдайлары, әсіресе суқоймаларының гидрологиялық режимдері описторхоз ошақтарының дамуына ықпал етуде.
Қазіргі кезде қоршаған ортада әртүрлі нысандағы инвазияның берілу жолдарын және таралуын анықтап, эпидемиологиялық және эпизоотологиялық маңыздылығына баға беріп, алдын алу шараларын жүргізу үшін - бақылау әдістерін жетілдіру қажет етеді.
Батыс Қазақстан облысында эпизоотологиялық қауіпке қарамастан қазіргі таңда описторхоз ошақтарын анықтау және зерттеу жұмыстары тұрақты жүргізілуді талап етеді. Бұл, денсаулық сақтау және ветеринария салаларындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Диплом жұмысының практикалық мәні: Жүргізілген зерттеу жұмыс нәтижелері - описторхоз қоздырғышының таралуын болдырмауға немесе сақтандыруға мүкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты: Батыс Қазақстан облысы Орла қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілердің (мысықтар) описторхозбен залалдануын анықтау, аралық және дефинитивті иелерінің морфо-биологиялық ерекшеліктеріне тоқталып, емдеудің тиімді жолын қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
- Мысық косезуінің (Opisthorсhis felineus) дернәсілдерімен аралық және дефинитивті иелерінің зақымдалуының зерттеу әдістерін меңгеру;
- Opisthorсhis felineus-тің морфо-биологиялық ерекшеліктерімен танысу;
- Батыс Қазақстан облысында описторхоздың таралуын анықтау;
- Етқоректілердің описторхоз қоздырығышымен зақымдануын анықтау;
-Етқоректілер описторхозын емдеуде антигельминттік препараттың тиімді дозасын анықтау және алдын алу шараларын жетілдіру.
Зерттеу нысандары: Батыс Қазақстан облысының Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілер (мысықтар).
Зерттеу әдістері: копрологиялық, жүйелілік шаю әдісі, флотациялау, Котельников бойынша [6] құнарландырылған, Горячев [7], паразитологиялық зерттеу әдістері, сонымен қатар сойып - жару тәсілдері негізінде зерттеледі.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Дипломдық жұмыс нәтижелері Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Ветеринарлық медицина және биотехнология факультетінің, Жұқпалы емес аурулар және морфология кафедрасының отырысында (2013-2014 жж.) мақұлданып, студенттердің ғылыми - практикалық конференциясында баяндалды.
Автордың жеке үлесі: ғылыми жетекшісінің кеңесімен автордың өзі дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттер жинау, шолу, оны талдау және өңдеу жұмыстарын, барлық зерттеу нәтижелерін жинақтап, қорытындылау, сонымен қатар жұмыстың негізгі тәжірибелік бөлімдерін орындады.
Диплом жұмысының көлемі мен құрылымы: Диплом жұмысы компьютермен 60 бетке теріліп, кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытынды, ұсыныс және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 7 кестемен, 11 суретпен және 1 диаграмма, 1 карта-сызбамен безендірілген. Қолданылған әдебиеттер тізіміне 62 ғылыми еңбек кірді.
ІІ. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Ондаған және жүздеген жылдар бұрын біздің арғы ата - бабалар Көгілдір Нива өнімділігін кеңінен қолданды. Ежелгі тайпалардың басым көпшілігі адамдардың алғашқы тұрмыстық тағамдық өнімдерінің ішінде балық және балық өнімдері маңызды рөл атқарды.
Әсіресе соңғы онжылдықта адамзаттың тамақтану рационында балық өнімдерінің маңыздылығы артты. Барлық ел жыл сайын көздеген мақсатында балық өнімдерін 100 млн.т. және барлық жануар ақуыздарының 25%-н өндіріп, су объектілері арасында өсіріп, жерде қоныстанушылардың қолдануына теңіз және тұщы су объектілеріне өздерінің пайда болуымен борышты [4,6,9].
Кәсіптік балықтардың көбі адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің қосымша (екінші аралық) иесі болып табылады. Гельминттер туғызатын адамға қауіпті аурулардың бірі - описторхоз.
ТМД территориясында Байкалдан батыс шекарасына дейін тіркелген бұл гельминт қоздырғышының әлемдік ауру тараған аймақтарының 23 бөлігі Ресей аймағында орналасқан. Ресей Федерациясының 87% территориясы описторхоз бойынша сәтсіз (А.С. Довгалев, 1999) [10].
Описторхоздың тіркелген орындары: Новосибирск, Томск, Тюмен, Калининград, Архангельск, Киров, Владимирск, Мәскеулік, Воронеж, Брянск, Ивановск, Вологодск, Липецк, Тверск, Пензенск, Ростов, Волгоград, Саратов, Ульяновск, Самара, Астрахан, Свердловск, Челябинск, Курганск, Оренбург, Пермск, Омск, Кемеровск, Иркутскобластары, республикалар Коми, Мордовия, Чувашия, Хакасия, Калмыкия, Татарстан, Башкортостан, Удмуртия, Марий-Эл, Карелия, Алтай және Красноярск өлкесі, Коми- Пермяцкий, Ханты-Мансийский және Ямало-Ненецкий автономды округтары [5].
1991-2002 жылдары кезеңінде Ресей Федерациясы халқының гельминтоздармен науқастану деңгейі жоғары көрсеткішті көрсетеді, соның ішінде описторхоз бойынша 100 мың халыққа 25,8-тен 30,9-ға дейін (1,2 рет).
Көптеген мәліметтермен салыстырғанда (1991-1999) описторхозға шалдыққандар саны 2002 жылы Татарстан Республикасында 2 рет, Марий-Элде 1,4 рет және Киров облысында 94 %, Нижегородск облысында 47 %, Новосибирскте 45 %. В Татарстанда 1990 жылдан 1999 жыл аралығында нозоареал 17 ден 22 ауданға дейін таралған (И. А. Архипов, 2004) [11].
Ресей Федерациясындағы әртүрлі субъектілердегі описторхоздың эпизоотологиялық жағдайын қарастырса, Обь-Иртыш бассейнінде описторхозға шалдыққандар 75%. Орта есеппен Обь өзені алқабындағы тұрғындардың описторхозға шалдығуы 75-95%, ал үй жануарлары 60-100% жетеді. Обь-Иртыш бассейніннен алыстай келе описторхоз қоздырғышының ареалы, айналмалы инвазиядағы адам қатынасы біртіндеп төмендейді.
Енисей, Урал, Дон, солтүстік Двина, Днепр бассейндерінде орналасқан жекелеген аудан тұрғындарының ауруға шалдығу деңгейі 5-6%, бірақ гидрологиялық аудандарда (Коми және Татарстан Республикасында, Кировский және Пермский облыстарынының шекарасында Волга-Камский бассейінінде) тұрғындардың инвазиялануы 45-60% дейін жетеді (Т.Г. Сыскова,1997; А.С. Довгалев, 1999) [10,12].
Описторхоз қоздырғышы мысық (сібір) қосезуі - Opisthorchis felineus-тің ең жоғары инвазиялылығы елецта, ал ең төменгі көрсеткіші - қаяз бен тортада байқалады. Ақтабанның және пескарьдің инвазиялылығы төмен келеді. Бірақ негізгі жетекші ауруды кеңінен таратушы рөл қаяз. Содан кейінгі орынды елец және плотва алады. Описторхтармен инвазиялануда мұндай айырмашылық тек жоғары ересек топтағы балықтарда байқалады. Жоғарыда аталған балық түрлері описторхозды бірдей қабылдағыш келеді. Бір суқоймадағы инвазия экстенсивтілігі мен интенсивтілігінің айтарлықтай айырмашылықтары жоқ. Осылайша, ландшафты - географиялық зоналарда екінші аралық иесінің метацеркарийін жұқтыру қабілеттілігі жоғары екендігі анықталды. Тұқы тұқымдас балықтарды өнеркәсіпте көпшілік жағдайда аулап, пайдалануы және балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен таралуы салдарынан оңтүстік облыстарында, әсіресе Ертіс, Тобыл өзендеріне жақын орналасқан аймақтарда тұрғындардың описторхозға шалдығу қауіпі жоғары (Р.Г. Фаттахов, 1998; М.И. Беляева, 2003) [13,14].
Описторхоз бойынша Корған облысында эпидемиялогиялық жағдай өршіп келеді. Егер 1998 жылы 279 адам ауруға шалдыққан болса, 2000 жылы бұндай жағдайлардың тіркелуі 293 дейін артты. Ауырғандардын жартысынын көбі шағын базарларда жаңа ауланған балықтарды сатып алып, тамақтанғаны анықталды. Сонымен қатар, Челябинск облысыда описторхоз бойынша сәтсіз. Жыл сайын өзен паразиттерінен жапа шеккендер саны артып келеді. Троицкий ауданында 1999 жылы 23 ауру шығып, ауруға шалдыққандар көрсеткіші 18,8%-ы 100 мың халық санына орта ауданда 7,7 % болды. 2001 жылы облыстағы ауруға шалдыққандар саны 2000 жылмен салыстырғанда 2,3 есе (4,1-ден 9,5-ке дейін 100 мың) жоғарылады. Ал, 2002 жылы облыста 100 мың халық санына 7,2 көтерілді. Яғни, Сібірден әкелінген балықтармен тамақтануы салдарынан ауруға шалдыққандар саны артуда [15].
Астрахань облысы, Төменгі Еділ бойы балық шаруашылығы мен балық аулаудың қарқынды аймағы болып табылады. Бұнда экологиялық паразиттер жүйесін қалыптастыру үшін табиғи географиялық және экологиялық шаруашылық алғышарты бар. Волга және Солтүстік Каспий аймақтары әртүрлі айрықша табиғи ошақтармен, әсіресе паразитарлық ошақтармен ерекшеленеді. 2001 жылы Астрахань облысында 34 инвазия аурулары тіркелген, олардың 92,8 % гельминтоздар. 2001 жылы 153426 зерттелген балықтардың 24905 - -нен (16,23 %) әртүрлі паразитоздар анықталды. Тұқы тұқымдас балықтар арасында 19 инвазиялық ауруы, оның ішінде 16 (69,8 %) гельминтоздар тіркелді [16].
O.felineus метацеркарийларымен залалданған балықтар, балық ағзасының резистенттілігінің төмендеуіне және оның тез бұзылуына әкеледі (С.А. Веденеев, 2004; Р.С. Кармалиев, 2005; Е.В.Михалева, 2005) [14,17,18].
2001 жылы Буг өзеніндегі (Украина, Беларусия) балықтарын зерттеу нәтижесінде 95 торта бұлшықетінен екі O.felineus метацеркарийі анықталды.
Балықтарда анықталған метацеркарийлер Буг өзенінде описторхоз ошағының бар екенін дәлелдейді.
1991-1998 жылдар аралығында Брестск облысында описторхозға шалдыққан 13 адам тіркелген. Описторхоздың ірі ошақтары Украинаның облыстары: Сумск, Днепропетров, Киев, Черниговск және Полтавскте байқалған (В.В. Шималов, 2001) [19].
Қазақстаннан тыс елдерде: Албанияда, Румынияда, Турцияда, Испанияда, Италияда, Португалияда, Францияда, Германияда, Голландияда, Польшада, Венгрияда, Швейцарияда, Швецияда, Украинада, Беларусияда, Молдавияда және Өзбекстанда описторхозға шалдыққан адамдар байқалған, ал Америкада және Вьетнамда бұл инвазия түрі күмән тудыратын жергілікті ауру болып саналады (Л.В. Филимонова, 2000) [20].
Гельминтологиялық зерттеулердің кеңінен таралуына байланысты описторхоз Австралияда, Америкада, Венгрияда, Голландияда, Италияда, Францияда және Японияда анықталды (К.С. Покровский, 1971) [21].
Осылайша әдебиеттерді шола отырып, балықтардың да, адамдардың да описторхозы Ресей Федерациясында және басқада шет елдерінде кеңінен таралған деген қорытындыға келуге болады. [22,23].
Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды (С.М. Хавкин, 1988) [1].
Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген.
Солтүстік Қазақстан облысында да описторхоз тіркелген. 2003 жылдың бірінші жарты жылдығында 100 мың тұрғынның 2,9%-ы, осы аралықта 2004 жылы 100 мың тұрғынның 5,5 % адам описторхозбен залалданғаны анықталды. 2003 жылы барлығы 45 жағдай байқалса, 2004 жылдың тек 6 айында барлығы 37 адамнан описторхоз анықталды.
Батыс Қазақстан облысының Жайық өзені бассейні жағалауындағы мысықтардың описторхозға шалдығу деңгейі 99,8 % құрады.
Қазақстан Республикасының Ақмола облысының Есіл өзені бассейніндегі және оның ағындарындағы балықтар описторхозбен залалданған. Зерттелген 779 қаяз балықтарының 753, зерттелген 226 тұқы балығынан 190, зерттелген 420 мөңке балығынан 299, зерттелген 218 сазан балығынан 103, зертелген 173 ақтабан балығынан 151 описторхоз метацеркарийлері табылды.
1951 жылы Батыс Қазақстан облысын ихтиопаразитарлық зерттеген А.И. Агапов өз деректерінде О. felineus-тің таралғаны жөнінде айтып өткен. Камыш - Самара көлдерінен ауланған 35 ақтабаннан 2 метацеркарий тапқан [15].
Жайық өзенінің жоғарғы бөліктеріне жүргізілген зерттеу жұмыстары описторхоз қоздырғышының даму айналымындағы барлық сатысын бөліп алуға мүмкіндік берді [8,17].
Ирлинский суқоймасының бөлінген шығанақтарындағы және оған ағып келген өзендердегі битиниялар саны өзгермелі, яғни бірліктен 212 экзм2-ға дейін. Суқоймалардағы ақтабан және қаяз залалдануы орта есеппен 5,3 %, ал жалпы суқоймалары мен көлдердің описторхозбен залалдану деңгейі орта есеппен 50% құрайды. Барлық жағдайда да инвазия интенсивтілігі төмен болды. Өзен жағалауларындағы елді - мекендерде, Ириклинский және Кумакс суқоймаларындағы қоздырғыш мариттері мысықтардан (2-ден 200 данаға дейін) табылды. Сонымен қатар описторхозға шалдыққан адамдарда тіркелген.
С. М. Хавкин [4] Жайық ағынының оң жағындағы ауылдардағы (Рубежка және Көшім) үй және жабайы етқоректілердің гельминттер фаунасын зерттеп, мысықтардан описторхис метацеркарийларын тапқан. Орташа залалдану деңгейі - 13,5 % (2-4 дана).
Жайық өзенінің жағалауындағы ауылдарында (облыстың ортаңғы аймақтары) мысықтардың инвазиялылығы 25,5 % (1-ден 2 дана) жетеді. Ал, Орал қаласының мысықтарынан 19,5 %, 1-ден 25-ке дейін описторхтар табылды.
С. М. Хавкин описторхоздың кішкене табиғи ошағын Жайық өзенінің сол жағалауындағы ауылдардағы мысықтардан O. felineus-тің 37 %-н 12-ден 600 дана дейін тапты. Сонымен бірге бұл паразит қарсақтан да табылды (5,3 %).
С. М. Хавкин [9] 1972 жылдан 1978 жылға дейін Орал өзеніндегі және оның ағындарындағы 1300 дана балықтарды зерттеп, қаяз (1,2 %), қызылқанат (0,5 %), торта (1,5 %), ақкөз (5,2 %) және тексерілген 5 ақтабаннан 1 O. felineus-тің метацеркарийін тапты.
Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданындағы Жайық өзені жағалауларындағы Дарьинск, Рубежка, Январцев, Володарка, Трекино ауылдарын зерттеу нәтижесінде мысықтардың 99,8 % инвазиялану деңгейі анықтады. Жайық өзеніндегі балықтардың паразитарлық фаунасын зерттеу нәтижесінде вобладан O. felineus метацеркарийін тапты [6].
Е.Г. Сидоровтың [2] мәліметтері бойынша Жайық бассейні описторхоздың автохтонды табиғи ошағы.
Осыдан басқа соңғы жылдарда описторхоз ошақтарын анықтау мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстары болмады.
Жоғарыда аталған зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, ХХ ғ-дың 70-шы жылдарда Жайық өзенінің жоғарғы және ортаңғы бөліктеріне жүргізілген зерттеу нәтижелері аталмыш бассейнде описторхоз ошақтарының барын дәлелдейді.
ІІ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1. Батыс Қазақстан облысының физико-географиялық сипаттамасы
Батыс Қазақстан облысы жер бетінде экватор мен бастапқы меридианға қатысы бойынша 48º-51.35º солтүстік ендікте 45.30º- 54.35º шығыс бойлықтар аралығын қамтиды. Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының солтүстік батысында Жайық өзенінің ортанғы ағысының төменгі, ал төменгі ағысының жоғарғы алабында кең жазықты, қыратты аймақта орналасқан. Ең абсолютті биік нүктесі 235 м Ембі үстірті, 0 м депрессиясы Тайпақ елді-мекен ендігінен басталады. Жалпы территориясын дала және шөлейт зонасын алып жатыр. Жайық өзені және оның су жинау алабы облыс табиғатына өзіндік әсерін тигізеді.
БҚО-ның аймағының көлемі 151,2 мың шаршы щақырым, яғни Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды.
Батыс Қазақстан облысы территориясы кембрийге дейінгі қатты кристалды негізден тұратын Шығыс Еуропа платформасының құрамына кіреді. Сондықтан бұл аймақтар тау түзілу процесіне ұщырамаған.
Жайық өзенінің аңғары, Каспий теңізінің хвалық трангресясымен байланысты қалыптасқан.
Географиялық орнына байланысты Батыс Қазақстан облысының климаті қатаң континентті. Қысы суық, бірақ батыстан келетін циклондар серінен кей кездері жылылықпен ауысып отырады. Жазы ыссы, әрі құрғақ болады. Күн сәулесі мол, құрғақшылық жиі, қар жамылғысы жұқа, судың булануы жоғары топырақтағы ылғал қоры төмен келеді.
Жаздың ең ыстық айы шілдеде орташа тәуліктік температура +27º, +31º, кей жылдары +41º, +42 º-қа жетеді.
Қыс айларының орташа температурасы -14º, қаңтар және ақпан айларында -40º, -41º болуы мүмкін.
Батыс Қазақстан облысында 200-ден астам өзендер мен өзеншелер бар. Ең ірі Жайық өзені, оның ұзындығы 500 шақырым. Жайық өзенінің салалары: Ембулатовка, Быковка, рубежка, Шаған, Деркөл, Елек, Шыңғырлау, Барбастау, т.б.
Топырақ жамылғысы: оңтүстік қара топырақ, қоңып қызғылт топфрақ, қызғылт, ашық қызғылт және сұр топырақ.
В.В.Иванов (1956,1958) бойынша Батыс Қазақстан облысының солтүстігін ақселеулі-бетегелі дала, ортаңғы бөлігінде шөлейт зонасында жусанды астық тұқымдас өсімдіктер басым келеді.Оңтүстігін шөл зонасы алып жатыр. Оған Нарын құм алқабы түгел кіреді.
Облысымызда 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 220, айбас бұршақты139, астық тұқымдас 118, көкпек 113, зиягүл 104 түрлері бар. Ал орман алқаптарында аралас өскен бұталы, үйеңкі, қара және ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары негізгі табиғат байлықтары.
Батыс Қазақстан облысының жануарлап дүниесі алуантүрлі. Сүтқоректілердің 75 түрі, құстардың 314 түрі, рептилиялардың 19, қосмекенділердің 7, балықтардың 51 түрі кездеседі [24].
2.2. Жайық өзені суқоймалары, олардың морфометриялық көрсеткіштері
2011-2012 жж. зерттелген суқоймаларына: Жайық өзені (284 км), Ембулатовка (99 км), Рубежка (82 км) және Быковка (90 км) су жүйесі жатады.
Быковка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының солтүстік - батысындағы Чиров мансабындағы Зеленов ауданы шекарасында орналасқан. Батыс жағалауы құламалы, жағажайсыз, көптеген қаратеректер мен қамыс өскіндері өскен.
Суқоймасының шығыс және солтүстік - батыс жағалауындағы ағаш - бұталардың өсу өнімділігі артып келеді. Суқойма айналасын шөпті дала алып жатыр. Суқойманың ағыс бағыты солтүстік - шығысқа ағады және ирек - ирек келген. Тоғаннын гидротехникалық іргетасы өзен су деңгейінің өрлеуі үшін оның қысымының пайда болуына және суқоймасының құрылуына ықпал етеді. Кіші Быковка өзенінің іргетас құрылысына құрама заттар (бетонды және топырақ) пайдаланылған. Іргетастың ені жоғары жағы бойынша - 3 м, ұзындығы 740 м. Іргетас жолы өрленген қақпақты ағызғыш шүмекті, жарлы бағынды келеді. Сүлтүстік - шығыс бөлігі белдік бөгетке айналады.
Суқоймасынның су жинау алаңы - 1273,5 га, су айнасы - 111,25 га, ұзындығы - 4,5 км, ең үлкен ені - 600 м, ең кіші ені - 150 м, орташа ені - 312,5 м, жағалауының созылу желі - 14,4 км, ең үлкен тереңдігі - 2, 7 м.
Ембулатовка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданының солтүстік шығысындағы Чесноков ауылына жақын орналасқан. Арқалығы топырақты. Тоғанның сипаттамасы келесідей: жоғары жағындағы ені - 3 м, тоған ұзындығы - 700 м. Ағыс бағыты - солтүстік шығысты. Су жиналу алаңы - 385,425 га, су айнасының алаңы - 46,06 га, ұзындығы - 1,95 км, максималды ені - 450 м, минималды ені - 75 м, орташа ені - 243,7 м.
Рубежка суқоймасы. Батыс Қазақстан облысының Зеленов ауданынан 80 км қашықтықта Раздольное ауылының оңтүстік шығысында орналасқан. Жағалаулары құламалы, батыс жағалауы жағажайсыз. Жағалау құламасының ең үлкен тереңдігі 3,3 м. су ағысының бағыты солтүстік шығысты.
Суқойма асты топырағы негізінен лайлы. Жағалаудың созылу ұзақтығы - 2,6 км, минималды ені - 32 м, максималды ені - 120 м, орташа ені - 62,5 м, орташа тереңдігі - 2,0 м, максималды тереңдігі - 2,4 м, минималды тереңдігі - 1,6 м.
Утва суқоймасы. Батыс қазақстан облысының Орал өзені ағынының сол жағында Шыңғырлау ауылына жақын орналасқан, Ұзындығы 290 км, бассейннің алаңы 6940 км2. Су негізінен қардың еруі нәтижесінде жиналады. Көктемде тасқын, ал жаз мезгілі су тарылуы байқалады. Григорьевка ауылына кететін судың орташа шығыны 3,8 м[3]сек, максималды 227 м[3]сек, минималды 0,19 м[3]сек. Көл қараша айында қатып, суір айынының ортасында ери бастайды. Суландыру үшін сумен қамтамасыздандыру қолданылады.
Жоғарыда сипаттлған суқоймаларының картографиялық орналасуы 2.1- суретте бейнеленген.
Сурет 2.1 Батыс Қазақстан облысындағы суқоймаларының картографиясы
2.3. Жайық өзені бассейнін описторхоздан алдын алуының теориялық және практикалық негіздемесі
Батыс Қазақстан облысының сыртқы сулары өзен, көл және суқоймаларымен көрсетілген. Олар жауын - шашын және қардың еруі, рельефтердің төмендеуі, сонымен қатар жердің беткі және жер асты ағындары нәтижесінде жиналып отырады.
Облыс территориясында барлығы 196 өзен ағып жатыр, олардың тек 8 ғана үнемі ағыс үстінде. Бассейнінің аумағы 50 км2 кем емес және бірнеше аймақта ағатын үлкен өзендер қатарына 14 өзен жатады. Олар: Ілек, Утва, Барбастау, Деркөл, Шаған, Караөзен және Сарыөзен, Бағырлай, Кушум, Есенаңқаты, Шолақаңқаты, Қалдығайты, Бұлдырты, Өленті. Басқа өзендер көктем өткен соң кеуіп кетеді.
Облысымыздың негізгі су артериясы Жайық өзені және оның бассейні Жайық асты платодан ағатын Жалпы Сырта өзенінен жиналған.
Жайық өзенінің суы және оның ағындары Каспий теңізіне ағады, бұл бассейн Евразия материгіндегі ағынсыз өзендердің бірі.
Жайық өзені - Республика территориясында су көлемі бойынша Ертіс өзенінен кейін екінші орында және Батыс Қазақстандағы негізгі су артериясы.
Ол өзінің бастауын Қазақстанның ар жағы Оңтүстік Жайық жағалауынан алып жатыр. Жайық өзенінің жалпы ұзындығы 2000 км-ден астам, олардың жартысынан көбі Қазақстан территориясында орналасқан. Мұнда ол ағын қатарларын: оң жағынан - Иртек, Быковка, Рубежка, Шаған, сол жағынан Орь, Илек, Утва, Бастастау және ең төменгі - Солянка өзендерін қабылдайды.
Қазақстан территориясындағы Жайық өзені бірнеше ондаған километр алқапты алатын, кең типті жазық өзен.
Арнаның ені орта есеппен 100 м, яғни кішкентай, ал кейбір жерлері үлкен. Жайық қатты ағысымен және құмды - тасты топырағымен сипатталады.
Жайықтың оң жағалауы - әрдайым жоғары, үздіксіз жыралары көп, ал сол жағалауы төмен, үнемі көктемсуымен толып отырады. Орташа және төменгі дәрежеде Жайықтың төменгі ағысы қыруар ескі арналармен, ағыстармен бірге ағады. Жайық өзені бұрын Самара - Камыш көлінің жүйесі мен біріге аққан болатын. Бұл қатынас тұрғызылған арық негізінде қайта қалыптасты. Жайық ағынының жоғарғы бөлігі суқоймаларының бөгеттерімен реттелген, олардың ішіндегі ең төменгісі - Ириклинский.
Сонымен қатар облысымызда көлдерде аз емес. Олардың үлкен бөлігі жазғы ыссылық әсерінен тайызданып және жаз аяқтала келе олардың орнында сор топырақтар пайда болады. Ең ірі үнемі балықты көлдер қатарына: Шалқар, Самара - Камыш және Көшім жатады.
Аталған суқоймаларынан басқа Батыс Қазақстан территориясында шағын далалық көлдер қатарыда бар. Олардың кейбіреуі көктем айларында көбейіп, өзінің суларын Жайық өзеніне тасиды, бірақ олардың көпшілігі аулақтанған суқоймалары болып табылады. Олардың барлығы Жайық өзені бағытына қарай ағады, яғни көктем айларында толып Жайық өзенімен ұштасады.
Жайық суы химиялық құрамы бойынша гидрокарбонатты классқа жатады. Оның минерализациялануы Қыс мезгілінде судың минерализациялануы өзен суының ең төменгі деңгейінде де 1500-ден 3000 мгл-ге дейін жоғарылайды, және су натрий тобының екінші типті хлорлы классына ауысады [25].
Өзен, көлдердің аздаған тереңдіктері судың жақсы жылынуына жақсы ықпал етеді. Судың минералинизациялануы түрлі суқоймаларында әртүрлі және жыл мезгіліне, жалпы жылдық су деңгейіне байланысты.
Жайық өзенінің бұрынғы географиялық жағдайы оның описторхоздан сәтсіздігін көрсетеді. Өзеннің батыс жағындағы төменгі жартысында Еділ гельминттер ошағы орналасқан, ал Жайық мен Еділдің құйылуларының аралығы оншалықты алшақ емес, яғни онда тіршілік ететін балықтардың алмасу мүмкіндігін естен шығармау қажет. Сонымен қатар тағы бір описторхоз ошағы болып табылатын бұрынғы ағын - Ойл, шығыстан келіп ағады [26].
Солтүстік - шығыстан Жайықтың жоғарғы бөлігіне Ертіс ошағы, ал оңтүстіктен Ырғыз - Торғай едәуір жақын келеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей, санитарлық-эпидемиялогиялық қызметтің соңғы жылдарда берген мәліметтері - халық қоныстанған аймақтарда описторхоз бойынша Жайық өзені бассейнінің акваториясының эпидемиялогиялық жағдайының нашарлауының айғағы.
Описторхоз ошағының қызметіне ықпал етуші - Жайық өзені бассейні қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің біріне айналып, зерттеу маңыздылығы артты.
Описторхоздың таралу көздерінің бірі далалық шағын тұщы сулы суқоймаларында тіршілік ететін аралық иелері - ұлулар болып табылады. Сондықтан описторхоз жазық, ағынсыз, баяу ағатын, тайыз су бойлары, өсімдігі қалың ескі арналар, өзендер мен өзен салаларында, яғни Обь және Ертіс, Жайық және Бирюса, шағын бассейндер Днепр, Дон, Волга және Немана, Солтүстік Двина және кейбір Енисей аудандарында кездеседі.
Сонымен қатар, инвазияның таралуы суға тазартылмаған немесе шамалы тазартылған ағын суларын құю, лас өзен көліктерінің нәтижесінде жүзеге асады (В.И. Покровский, 1994) [21].
Жайық өзенінің далалық кеуіп жатқан суқоймалары біршама ұзындыққа созылып жатыр. Бұндай жағдайларда суқоймаларының экологиялық жағдайы баяу ағынды немесе ағынсыз, көп жағдайларда судың мүлдем немесе кейбір бөліктерінің ғана кебуімен, көктемгі тасқын кезінде судың көтерілуімен, тасқын басылуында өзен арнасымен ерекшеленеді. Өзен жағалаулары қамыстармен және т.б. өзен өсімдіктерімен жаулап алынған.
Суқоймалары жақсы жылынып, су көтеріліп, ұлу биотоптарының міндетті компонеттері болып келеді. Осындай суқоймаларының түбі құм тасты, лайлы келеді. Бұның бәрі биотоптардың пайда болуына, Bithynia leachi ұлуларының өміршеңдігіне қолайлы жағдай туғызады. Суқоймалары жазық және әртүрлі келеді [27].
Балықтардың түрлік құрамы айтарлықтай алуан түрлі, олардың ішінде описторхоздың потенциалды метацеркарийлерін тасымалдаушы балықтарда бар. Осылайша, Жайық өзені бассейнінде описторхоз қоздырғышы- O.felineus-тің циркуляциясына қолайлы жағдай қалыптасқан деуге болады.
ІІІ. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
3.1. Батыс Қазақстан облысы ғылыми-зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты ЖК Вет Сервис ветеринарлық клиникасына қысқаша сипаттама
ЖКВет Сервис ветеринарлық клиникасы Батыс Қазақстан ғылыми зерттеу ветеринарлық бекетіне қарасты, Гагарин көшесі 521 мекен-жайы бойынша орналасқан. Ветеринарлық клиниканың жалпы ауданы 36 мкв., оған келесідей бөлімдер кіреді: қабылдау бөлмесі - 12 мкв, операция бөлмесі - 8 мкв., әжетхана - 2 мкв., тұрмыстық бөлім - 11 мкв., дәліз - 7 мкв.
Ветеринарлық клиника ауа сорғышы, ыстық және салқын су, электр энергиясы, санитарлық жабдықтармен қамтамасыз етілген. Едені мен қабырғалары керамикалық плиткалармен қаланған, дезинфекция мен дератизация жүргізуге ыңғайлы. Клиникада ветеринарлық препараттарды жүзеге асыратын дәріхана жұмыс істейді. Сонымен қатар клиникада А тобының препараттарын сақтайтын металды сейфтер бар. Биопрепараттар, вакциналар, сарысулар +4 температурада тоңазытқышта сақталады. Қолданып болған соң вакцина флакондарын қайнатқан соң қалалық тұрмыстық қалдықтармен бірге утилдейді.
Ветеринарлық клиника құрылғылары: стерилизатор, хирургиялық үстел, бекемдеуші станок, хирургиялық құралдар т.б. Клиникада ветеринарлық құжаттама жүргізіледі: амбулаторлық журнал, клиникаға келген жануарлардың мәліметтері: түрі, жынысы, жасы, иесінің аты, клиникалық көріністері, диагноз жазылады. сонымен қатар инвазияға қарсы жүргізілген өндеулер тіркеледі. Онда күні, иесі мен жануар туралы мәліметтер, вакцина номері, сериясы, шығарылған күні, енгізілу мөлшері көрсетіледі.
ІV. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Диплом жұмысы 2013-2014 жж. отандық және жергілікті авторлардың ғылыми әдебиеттердегі зерттеу әдістемелері, ғылыми-тәжірибелік басылымдардағы мақалалары негізінде (www.maps.google.com), Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-нің Ветеринарлық медицина және биотехнология факультетінің профессор-оқытушылар құрамының зерттеу материалдарының негізіне сүйене отырып, Батыс Қазақстан ветеринарлық ғылыми-зерттеу бекетіне қарасты ЖК ВетСервис және Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің ветеринарлық клиникаларында орындалды.
Зерттеуге Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендерден әкелінген етқоректілер, яғни 70 бас мысық тәжірибелік зерттеуге алынды.
Зерттеулерді жүргізу үшін келесідей әдістер қолданылды: копрологиялық, жүйелілік шаю әдістемесі, флотациялау, Котельников, Вареничев (1991) құнарландырылған, Горячев (1949), паразитологиялық зерттеу әдістері, сонымен қатар сойып - жару тәсілдері негізінде зерттелді [28].
Жүйелілік шаю әдісі. 3 г нәжіс сынамасын стақанға салып, оған аз мөлшерде су құйып, әйнек таяқша көмегімен сұйық ботқа тәрізді күйге келгенше араластырады. Содан соң үнемі араластыра отыра 50 мл су құяды. Қоспаны басқа стақанға сүзіп, 5 минутқа тұндырады. Кейін ерітінді бетін төгіп тастап, тұнбасына сондай мөлшерде қайта су құйып, тағы 5 минут тұндырып, ерітіндісін төгіп тастайды. Тұнба қажетінше тазартылып, ерітінді мөлдір болғанша шаю әдісін қайталап отыру қажет. Соңғы қабатты төгіп тастап, тұнбасын қатарымен заттық әйнекке сала отырып, микроскоп арқылы зерттейді.
Флотациялау әдісі. Щербович бойынша (1 л қайнаған суға 1750 г) гипосульфит натрийінің қаныққан ерітіндісін, Калантарян бойынша (1 л суға 1 кг) нитрат натрийін қолданады.
Котельников және Вареничевтің (1991 бойынша) құнарландырылған әдіс. Флотационды ерітінділердің біреуін дайындайды: (1 л суға 1200 г тұз) 1,71 тығыздықта йод калийі немесе (1 л дистиллденген суға 1500 г тұз есебінде) 1,78 тығыздықта мырыш хлориді. Бұл үшін эмалданған суға мырыш хлоридін жылытпай, ал йод калийін араластырарда жылытады. Етқоректілердің 3 г нәжіс сынамасын 50 мл-к стақанға салып, 0,5-1 г карбонат натриін (майсыздандыру үшін) қосып, араластырады. Содан соң аз мөлшерде дистиллденген су қосып, әйнек таяқшамен араластырады. Араласуына қарап 50 мл-ге дейін дистеллденген су қосып отырады. Қоспаны араластыра отырып сүзгі көмегімен басқа стақанға сүзеді. Соңғысын 3-5 минуттай тұндырып, беткі қабатын төгіп тастап, 50 мл дистиллденген су қосып, тағы 3-5 минут тұндырады. Егер тұнба көп болса, онда шаюды қайталайды. Кейін беткі қабатындағы ерітіндіні стандартты центрифугалы шыны түтікке сиятындай етіп тұнба мөлшерімен бірдей деңгейде төгіп тастайды. Қоспамен толтырылған шыны түтікті 1000 минут-1 айналымда 1-2 минут центрифугалап, тұнбасын қалдырып, беткі ерітіндісін төгеді. Соңғысына мырыш хлоридінің немесе йод калийінің флотационды ерітіндісін құйып, майсыздандыратын жапқыш әйнекпен жабады да, сол режимде центрифугалайды. Содан соң жапқыш әйнекті алып тастап, заттық әйнекке салып, микроскопиялайды. Микроскопиялау үшін 6 мм диаметрлі ілмекпен қоспаның беткі қабыршағын заттық әйнекке салып, 5-6 тамшы глицерин ерітіндісін (1:1) сумен араластырып құйып, жапқыш әйнекпен жабады.
Горячев әдісі (1949). Ұзындығы 18-20 см, диаметрі 2,5-3 см цилиндрге 80-100 мл 20-22 %-і нарий калий ерітіндісін немесе қаныққан натрий хлоридін құяды. 0,5 г нәжіске 20-25 мл дистиллденген су қосып, жақсылап араластырады. Ұраға кигізілген темір (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz