Етқоректілер описторхозын балау және емдеу

Етқоректілер описторхозын балау және емдеу

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Дипломдық жұмыста келесідей сілтемелер қолданылған:

АНЫҚТАМАЛАР

Диплом жұмыста төмендегідей терминдер келтірілген:

Антигельминтиктер - гельминтоздарды емдеуге бағытталған дәрі-дәрмектер. Антигельминтиктер құрттардың белгілі бір топтарына (жұмыр құрттар, таспа құрттар, сорғыш құрттар) әсер ету факторы (физикалық, химиялық, физико-химиялық) бойынша жіктеледі.

Алды алынған экономикалық шығын - жануарлардың паразитоздардан келетін өлімін және ауруын болдырмауға бағытталған сақтандыру және сауықтыру шаралар кешенін жүргізу нәтижесінде шығынының алды алынған мал шаруашылығы өнімдерінің ақшалай түрде көрсетілуі.

Антропозоонозды аурулар - қоздырғышы адам және жануар (үй немесе жабайы) арасында айналымда болатын жұқпалы (инфекциялық және инвазиялық) ауру.

Биотоп - биоценоздың мекендеу орыны.

Гельминттер - адам және жануарлар ауруларын тудыратын паразит құрттар.

Гельминтоздар - гельминттер тудыратын инвазиялық аурулар тобы.

балау - жануар экскриментінен (нәжісінен) гельминт жұмыртқасын және дернәсілін табу арқылы балау.

Гельминтоовоскопиялық зерттеу - жұмыртқалардың қырындысынан көптеген паразитарлық құрттарды тірі кезінде бөліп алып, зерттеуге негізделген. Гельминт жұмыртқаларын нәжістен табу әдісі.

Дегельминтизация - адам, жануарлар ағзасынан және қоршаған ортадан гельминттерді толығымен жоюға бағытталған шаралардың атауы.

Дефинитивті (негізгі) ие - гельминттің жыныстық жетілген, репродукциялық қызметін атқара алатын сатысы дамитын және паразиттік тіршілік ететін иесі.

Дезинвазия - инвазиялық құрттарды жою үшін бағытталған зоогигиеналық шаралардың жалпы атауы. Дезинвазияны тәсілдері және әдістері бойынша физикалық және химиялық болып бөлінеді.

Дезинфекция - француздың des - жоямын, латынның infectio - жұқтыру деген сөзінен тұрады, оның баламасы залалсыздандыру.

Диагностикалық дегельминтизация - 1% бромды сутекті ареколин ерітіндісін 0, 5-0, 7 мл/кг салмағына есептелген мөлшерде пайдаланады. Иттің артынан бақылау жүргізіп, 0, 5-1 тәулікте бөлінген экскриментін (нәжісін) жинап, гельминттер мен олардың тілім бөліктерін байқау мақсатында зерттейді.

Инвазия - жануар ағзасына паразиттің енуі (құрт) .

Инвазия экстенсивтілігі - залалданған балық санының жалпы зерттелген балық санына қатынасы (% есебімен) .

Инвазия интенсивтілігі - бір түрге жататын залалданған балықтағы паразиттер саны (дана) .

Метацеркарий - описторхоз қоздырғышының дернәсіл стадиясы.

Марит - жынысы жетілген описторхоз қоздырғышы.

Описторхоз - Opisthorchis felineus тудыратын ауру.

Паразиттерге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі - паразиттерге қарсы шаралар жүргізу нәтижесінде алды алынған шығындардың сандық және сапалық тұрғыдан өнім құны, жануарларды емдеудің және аурулардың алдын алудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолдану нәтижесінде үнемделген еңбек және материалдық шығындардың жалпы көрсеткіші.

Паразитоценология - әртүрлі систематикалық топтарға жататын өсімдік, жануартектес паразиттер және шартты патогенді ағзалардың бірлестігін зерттейді.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген аймақтарында антропозоонозды гельминтті аурулардың таралуына байланысты олармен күресу шаралары Денсаулық сақтау және Ветеринария саласында маңызды орын алуда. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектер мен есептер, көптеген паразитарлық аурулардың эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайлары, соның ішінде описторхоз, эхинококкоз, аскаридоз, токсакароз, трихинеллез және т. б. дәлелі бола алады.

Бұл гельминтоздар бүкіл адамзатқа елеулі шығын әкелуде. Оған тек адам денсаулығы мен жануарлар ағзасына тигізіп отырған зардаптың әсері ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың осы гельминтоздардан сауықтыру мен сақтандыруға жұмсап отырған экономикалық шығындары да аз емес.

Адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің негізгі иесі - ит, мысық, ал қосымша (аралық) иесі - тұқы тұқымдас балықтар болғандықтан, халық денсаулығына үлкен қауіп төнуде. Бұл қауіп бұралқы ит пен мысықтардың көптігіне және адамдардың азықтану рационындағы балық және балық өнімдеріне деген сұранысына, балық аулауға әуесқой адамдардың көбеюіне байланысты.

Елдің әлеуметтік - тұрмыстық жағдайы, көпшіліктің гигиеналық тазалық сақтау мәдениеті, қоршаған орта жыл өткен сайын ластануы төзгісіз жағдайға әкеліп отыр. Соның салдарынан әртүрлі жұқпалы кеселдер бас көтеріп, жануарлардан жұғатын инфекциялық, паразиттік аурулар халық арасында кездесіп отырғаны барлығымызға жақсы мәлім. Мұндай паразиттік аурулардың бірі - описторхоз.

Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды [1] .

Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген. Содан соң описторхоз ошақтары еліміздің басқа да аумақтарында байқалған.

Қазіргі уақытта Қазақстанның және шет ел ғалымдары аурумен күресу үшін негізгі инвазиялық аурулардан сауықтыру және сақтандыру әдіс - тәсілдерін жетілдіру, өте бағалы жануарларды оперативті және консервативті сауықтырудың жаңа жолдарын табуға, етқоректілерге жаңа антигельминтиктер өндіруге, тұрмыс заттарын, өнеркәсіп өнімдерін, дезинвазиялаудың жаңа әдістерін және зәру заттарын шығаруға бағыттап отыр. Қазақстанда описторхоздан сақтандыру мақсатындағы жұмыстарымен С. М. Хавкин, Е. Г. Сидоров, А. И. Шустов, Я. М. Кереев, А. М. Абдыбекова, және т. б жұмыстанды [1, 2, 3, 4, 5] .

Ұзақ жылдар бойы жиналған ғылыми тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, бұл аурумен күресуде жетістікке жетудің ең шешуші жолы үгіт-насихат жұмыстарын белсенді түрде жүргізу. Бірақ, бұл жұмыстың бүгінгі күнде жүргізілу барысы жеткілікті деңгейде емес. Бұл жұмыстарды кең көлемде жүргізу үшін арнайы зерттеу жоспары құрылып, оның көлемі анықталып, қаражат бөлінуі керек.

Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі - описторхоз болғандықтан денсаулық саласындағы дәрігерлердің, мал дәрігерлерінің, зоотехниктердің, биологтардың, экономистердің, программистердің және математиктердің назарын өзіне аудартуда. Бұл мәселемен барлық елдердің университеттерінде, медициналық және ауыл шаруашылығы академияларында, ғылыми зерттеу институттарында, ветеринарлық ғылыми зерттеу бекеттерінде жұмыстар жүргізілуде.

Описторхоз індетінің таралуына суқоймаларының жағалауларында қоныстанған халықтың көп болуы, тұрмыстық ағын сулардың зарарсыздандырылмауы, балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен дамуы және т. б. факторлар себепші болып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары халықтың көпшілігі шала ысталған және нашар тұздалған, сапасыз аспаздық өнімдерімен тамақтануы және балық сататын орындарда ветеринарлық санитарлық сараптау жұмыстарының жүргізілмеуі салдарынан описторхоз белсенді түрде таралуда.

Біздің облыс тұщы суқоймаларына бай, яғни, балықтарды жерсіндіру мақсатында көшіру жұмыстарын жүзеге асырып, суқоймаларын жаңа балық тұқымдарымен толықтыру балық шаруашылығының дамуына ықпал етеді. Соған байланысты балық аурулары жөнінде үгіттеу жұмыстарын және алдын алу шараларын жүргізу, сонымен қатар балық, балық өнімдерінің санын және сапасын жоғарылату суқоймалары мен балықтарды үнемі зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.

Қазіргі таңда біздің облысымызда описторхоз ошақтарының орналасу аймақтарын зерттеу жұмыстарының жүргізілуі жеткілікті деңгейде емес, себебі халық арасында описторхоз ауруының таралуы әлдеқайда жоғары болып отыр. Облысымыздағы су қоймалардағы балықтарды аулауды реттеу, халыққа балық өнімдерін өткізу және де қажетті санитарлық шараларды жүргізу үшін облыс аумағындағы описторхоздың таралуын және ошақтардың орналасу аймақтарын жан - жақты білуді қажет етеді.

Облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бекетінің мәліметтері бойынша облысымызда жыл сайын описторхозға шалдыққан адамдар тіркеліп, ауру адам саны артуда. Олардың көп бөлігі Зеленов ауданы мен Орал қаласында, сонымен қатар Ақжайық, Бөрлі, Теректі және Шыңғырлау аудандарында тіркелген.

Ауруға шалдыққандар саны әлі де жоғары деңгейде. Сондай-ақ, ит пен мысықтардың описторхпен инвазияланғаны анықталды. Яғни, ресми статистика мәліметтері ауруға шалдығушылардың тек жартысы ғана болуы мүмкін.

Мұндай гельминтозды аурулар халық денсаулығы мен экономикаға ауқымды әсерін тигізеді. Өйткені, олар аурушандылық дәрежесі мен жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді.

Қазақстан Республикасының өзіндік табиғи жағдайлары, әсіресе суқоймаларының гидрологиялық режимдері описторхоз ошақтарының дамуына ықпал етуде.

Қазіргі кезде қоршаған ортада әртүрлі нысандағы инвазияның берілу жолдарын және таралуын анықтап, эпидемиологиялық және эпизоотологиялық маңыздылығына баға беріп, алдын алу шараларын жүргізу үшін - бақылау әдістерін жетілдіру қажет етеді.

Батыс Қазақстан облысында эпизоотологиялық қауіпке қарамастан қазіргі таңда описторхоз ошақтарын анықтау және зерттеу жұмыстары тұрақты жүргізілуді талап етеді. Бұл, денсаулық сақтау және ветеринария салаларындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.

Диплом жұмысының практикалық мәні: Жүргізілген зерттеу жұмыс нәтижелері - описторхоз қоздырғышының таралуын болдырмауға немесе сақтандыруға мүкіндік береді.

Жұмыстың мақсаты : Батыс Қазақстан облысы Орла қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілердің (мысықтар) описторхозбен залалдануын анықтау, аралық және дефинитивті иелерінің морфо-биологиялық ерекшеліктеріне тоқталып, емдеудің тиімді жолын қарастыру.

Жұмыстың міндеттері :

- Мысық косезуінің (Opisthorсhis felineus) дернәсілдерімен аралық және дефинитивті иелерінің зақымдалуының зерттеу әдістерін меңгеру;

- Opisthorсhis felineus-тің морфо-биологиялық ерекшеліктерімен танысу;

- Батыс Қазақстан облысында описторхоздың таралуын анықтау;

- Етқоректілердің описторхоз қоздырығышымен зақымдануын анықтау;

-Етқоректілер описторхозын емдеуде антигельминттік препараттың тиімді дозасын анықтау және алдын алу шараларын жетілдіру.

Зерттеу нысандары: Батыс Қазақстан облысының Орал қаласы және жақын орналасқан елді-мекендердегі етқоректілер (мысықтар) .

Зерттеу әдістері: копрологиялық, жүйелілік шаю әдісі, флотациялау, Котельников бойынша [6] құнарландырылған, Горячев [7], паразитологиялық зерттеу әдістері, сонымен қатар сойып - жару тәсілдері негізінде зерттеледі.

Диплом жұмысының сыннан өтуі: Дипломдық жұмыс нәтижелері Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Ветеринарлық медицина және биотехнология факультетінің, «Жұқпалы емес аурулар және морфология» кафедрасының отырысында (2013-2014 жж. ) мақұлданып, студенттердің ғылыми - практикалық конференциясында баяндалды.

Автордың жеке үлесі: ғылыми жетекшісінің кеңесімен автордың өзі дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттер жинау, шолу, оны талдау және өңдеу жұмыстарын, барлық зерттеу нәтижелерін жинақтап, қорытындылау, сонымен қатар жұмыстың негізгі тәжірибелік бөлімдерін орындады.

Диплом жұмысының көлемі мен құрылымы: Диплом жұмысы компьютермен 60 бетке теріліп, кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытынды, ұсыныс және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 7 кестемен, 11 суретпен және 1 диаграмма, 1 карта-сызбамен безендірілген. Қолданылған әдебиеттер тізіміне 62 ғылыми еңбек кірді.

ІІ. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Ондаған және жүздеген жылдар бұрын біздің арғы ата - бабалар «Көгілдір Нива» өнімділігін кеңінен қолданды. Ежелгі тайпалардың басым көпшілігі адамдардың алғашқы тұрмыстық тағамдық өнімдерінің ішінде балық және балық өнімдері маңызды рөл атқарды.

Әсіресе соңғы онжылдықта адамзаттың тамақтану рационында балық өнімдерінің маңыздылығы артты. Барлық ел жыл сайын көздеген мақсатында балық өнімдерін 100 млн. т. және барлық жануар ақуыздарының 25%-н өндіріп, су объектілері арасында өсіріп, жерде қоныстанушылардың қолдануына теңіз және тұщы су объектілеріне өздерінің пайда болуымен борышты [4, 6, 9] .

Кәсіптік балықтардың көбі адам мен жануарларға қауіпті болып табылатын көптеген гельминттердің қосымша (екінші аралық) иесі болып табылады. Гельминттер туғызатын адамға қауіпті аурулардың бірі - описторхоз.

ТМД территориясында Байкалдан батыс шекарасына дейін тіркелген бұл гельминт қоздырғышының әлемдік ауру тараған аймақтарының 2/3 бөлігі Ресей аймағында орналасқан. Ресей Федерациясының 87% территориясы описторхоз бойынша сәтсіз (А. С. Довгалев, 1999) [10] .

Описторхоздың тіркелген орындары: Новосибирск, Томск, Тюмен, Калининград, Архангельск, Киров, Владимирск, Мәскеулік, Воронеж, Брянск, Ивановск, Вологодск, Липецк, Тверск, Пензенск, Ростов, Волгоград, Саратов, Ульяновск, Самара, Астрахан, Свердловск, Челябинск, Курганск, Оренбург, Пермск, Омск, Кемеровск, Иркутскобластары, республикалар Коми, Мордовия, Чувашия, Хакасия, Калмыкия, Татарстан, Башкортостан, Удмуртия, Марий-Эл, Карелия, Алтай және Красноярск өлкесі, Коми- Пермяцкий, Ханты-Мансийский және Ямало-Ненецкий автономды округтары [5] .

1991-2002 жылдары кезеңінде Ресей Федерациясы халқының гельминтоздармен науқастану деңгейі жоғары көрсеткішті көрсетеді, соның ішінде описторхоз бойынша 100 мың халыққа 25, 8-тен 30, 9-ға дейін (1, 2 рет) .

Көптеген мәліметтермен салыстырғанда (1991-1999) описторхозға шалдыққандар саны 2002 жылы Татарстан Республикасында 2 рет, Марий-Элде 1, 4 рет және Киров облысында 94 %, Нижегородск облысында 47 %, Новосибирскте 45 %. В Татарстанда 1990 жылдан 1999 жыл аралығында нозоареал 17 ден 22 ауданға дейін таралған (И. А. Архипов, 2004) [11] .

Ресей Федерациясындағы әртүрлі субъектілердегі описторхоздың эпизоотологиялық жағдайын қарастырса, Обь-Иртыш бассейнінде описторхозға шалдыққандар 75%. Орта есеппен Обь өзені алқабындағы тұрғындардың описторхозға шалдығуы 75-95%, ал үй жануарлары 60-100% жетеді. Обь-Иртыш бассейніннен алыстай келе описторхоз қоздырғышының ареалы, айналмалы инвазиядағы адам қатынасы біртіндеп төмендейді.

Енисей, Урал, Дон, солтүстік Двина, Днепр бассейндерінде орналасқан жекелеген аудан тұрғындарының ауруға шалдығу деңгейі 5-6%, бірақ гидрологиялық аудандарда (Коми және Татарстан Республикасында, Кировский және Пермский облыстарынының шекарасында Волга-Камский бассейінінде) тұрғындардың инвазиялануы 45-60% дейін жетеді (Т. Г. Сыскова, 1997; А. С. Довгалев, 1999) [10, 12] .

Описторхоз қоздырғышы мысық (сібір) қосезуі - Opisthorchis felineus-тің ең жоғары инвазиялылығы елецта, ал ең төменгі көрсеткіші - қаяз бен тортада байқалады. Ақтабанның және пескарьдің инвазиялылығы төмен келеді. Бірақ негізгі жетекші ауруды кеңінен таратушы рөл қаяз. Содан кейінгі орынды елец және плотва алады. Описторхтармен инвазиялануда мұндай айырмашылық тек жоғары ересек топтағы балықтарда байқалады. Жоғарыда аталған балық түрлері описторхозды бірдей қабылдағыш келеді. Бір суқоймадағы инвазия экстенсивтілігі мен интенсивтілігінің айтарлықтай айырмашылықтары жоқ. Осылайша, ландшафты - географиялық зоналарда екінші аралық иесінің метацеркарийін жұқтыру қабілеттілігі жоғары екендігі анықталды. Тұқы тұқымдас балықтарды өнеркәсіпте көпшілік жағдайда аулап, пайдалануы және балық аулауға әуесқойлықтың кеңінен таралуы салдарынан оңтүстік облыстарында, әсіресе Ертіс, Тобыл өзендеріне жақын орналасқан аймақтарда тұрғындардың описторхозға шалдығу қауіпі жоғары (Р. Г. Фаттахов, 1998; М. И. Беляева, 2003) [13, 14] .

Описторхоз бойынша Корған облысында эпидемиялогиялық жағдай өршіп келеді. Егер 1998 жылы 279 адам ауруға шалдыққан болса, 2000 жылы бұндай жағдайлардың тіркелуі 293 дейін артты. Ауырғандардын жартысынын көбі шағын базарларда жаңа ауланған балықтарды сатып алып, тамақтанғаны анықталды. Сонымен қатар, Челябинск облысыда описторхоз бойынша сәтсіз. Жыл сайын өзен паразиттерінен жапа шеккендер саны артып келеді. Троицкий ауданында 1999 жылы 23 ауру шығып, ауруға шалдыққандар көрсеткіші 18, 8%-ы 100 мың халық санына орта ауданда 7, 7 % болды. 2001 жылы облыстағы ауруға шалдыққандар саны 2000 жылмен салыстырғанда 2, 3 есе (4, 1-ден 9, 5-ке дейін 100 мың) жоғарылады. Ал, 2002 жылы облыста 100 мың халық санына 7, 2 көтерілді. Яғни, Сібірден әкелінген балықтармен тамақтануы салдарынан ауруға шалдыққандар саны артуда [15] .

Астрахань облысы, Төменгі Еділ бойы балық шаруашылығы мен балық аулаудың қарқынды аймағы болып табылады. Бұнда экологиялық паразиттер жүйесін қалыптастыру үшін табиғи географиялық және экологиялық шаруашылық алғышарты бар. Волга және Солтүстік Каспий аймақтары әртүрлі айрықша табиғи ошақтармен, әсіресе паразитарлық ошақтармен ерекшеленеді. 2001 жылы Астрахань облысында 34 инвазия аурулары тіркелген, олардың 92, 8 % гельминтоздар. 2001 жылы 153426 зерттелген балықтардың 24905­-нен (16, 23 %) әртүрлі паразитоздар анықталды. Тұқы тұқымдас балықтар арасында 19 инвазиялық ауруы, оның ішінде 16 (69, 8 %) гельминтоздар тіркелді [16] .

O. felineus метацеркарийларымен залалданған балықтар, балық ағзасының резистенттілігінің төмендеуіне және оның тез бұзылуына әкеледі (С. А. Веденеев, 2004; Р. С. Кармалиев, 2005; Е. В. Михалева, 2005) [14, 17, 18] .

2001 жылы Буг өзеніндегі (Украина, Беларусия) балықтарын зерттеу нәтижесінде 95 торта бұлшықетінен екі O. felineus метацеркарийі анықталды.

Балықтарда анықталған метацеркарийлер Буг өзенінде описторхоз ошағының бар екенін дәлелдейді.

1991-1998 жылдар аралығында Брестск облысында описторхозға шалдыққан 13 адам тіркелген. Описторхоздың ірі ошақтары Украинаның облыстары: Сумск, Днепропетров, Киев, Черниговск және Полтавскте байқалған (В. В. Шималов, 2001) [19] .

Қазақстаннан тыс елдерде: Албанияда, Румынияда, Турцияда, Испанияда, Италияда, Португалияда, Францияда, Германияда, Голландияда, Польшада, Венгрияда, Швейцарияда, Швецияда, Украинада, Беларусияда, Молдавияда және Өзбекстанда описторхозға шалдыққан адамдар байқалған, ал Америкада және Вьетнамда бұл инвазия түрі күмән тудыратын жергілікті ауру болып саналады (Л. В. Филимонова, 2000) [20] .

Гельминтологиялық зерттеулердің кеңінен таралуына байланысты описторхоз Австралияда, Америкада, Венгрияда, Голландияда, Италияда, Францияда және Японияда анықталды (К. С. Покровский, 1971) [21] .

Осылайша әдебиеттерді шола отырып, балықтардың да, адамдардың да описторхозы Ресей Федерациясында және басқада шет елдерінде кеңінен таралған деген қорытындыға келуге болады. [22, 23] .

Opisthorсhis felineus-тің ареалы Қазақстан Республикасының шығыс шекарасынан батысына дейін үзіліссіз жалғасып, соның ішінде Батыс Қазақстан облысын да қамтиды (С. М. Хавкин, 1988) [1] .

Ең ірі описторхоздың табиғи ошағы Обь-Ертіс территориясы болып табылады, бұнда адам мен ет қоректілердің ең жоғары зақымдалуы белгіленген.

Солтүстік Қазақстан облысында да описторхоз тіркелген. 2003 жылдың бірінші жарты жылдығында 100 мың тұрғынның 2, 9%-ы, осы аралықта 2004 жылы 100 мың тұрғынның 5, 5 % адам описторхозбен залалданғаны анықталды. 2003 жылы барлығы 45 жағдай байқалса, 2004 жылдың тек 6 айында барлығы 37 адамнан описторхоз анықталды.

Батыс Қазақстан облысының Жайық өзені бассейні жағалауындағы мысықтардың описторхозға шалдығу деңгейі 99, 8 % құрады.

Қазақстан Республикасының Ақмола облысының Есіл өзені бассейніндегі және оның ағындарындағы балықтар описторхозбен залалданған. Зерттелген 779 қаяз балықтарының 753, зерттелген 226 тұқы балығынан 190, зерттелген 420 мөңке балығынан 299, зерттелген 218 сазан балығынан 103, зертелген 173 ақтабан балығынан 151 описторхоз метацеркарийлері табылды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс