Қазақ жүздері

Жоспар
Кіріспе

Қазақ жүздері.
Олардың этникалық территориясы.

Кез келген этноәлеуметтік организмнің (ЭӘО) өз аумағы шегіңде экономикалық байланыстардың белгілі бір қауымдастығы болады. Қазақ халқы мен оның этникалық аумағының құрылу, калыптасу дәуіріңдегі белгілі бір шаруашылык-мәдени үлгі (ПІМҮ), этносаяси процестер негізіндеқалыптасқан ірі этноаумақтық тайпалар бірлестіктері (немесе одақтары) - жүздер этноәлеуметгік организмнің жоғары санатгарының бірі болды. Қазақтар тарихындағы мұндай бірлесгіктер - Үлы жүз, Орта Жүз және Кіші жүз.
Жүздердің пайда болу себептері туралы әдебиет көп, бірақ олардын ен ертеректе айтылуы XVII ғасырдың аяғына жатады. Жүздердің тарихымен көптеген зерттеушілер айналысты жөне айналысып келеді, ал бұл мөселе жөніндегі пікірлер әр түрлі. Мысалы, С. А. Аманжолов ертедегі кдзақ жері үш жүзге монғолдарға дейінгі кезенде - Х-ХП ғасырларда бөлінді деп санайды. Н. А. Аристов бүл процесті жоңғар шапқыншылығы дәуіріне жаткызады. Ш. Ш. Уәлиханов қазақтардьщ «үш жүзге» бөлінуі «...әздері көшіп жүретін жерлерде өз құқықгарын қамтамасыз ету үшін одақтар құрған...» «ала-сапыран кезге» (Алтын Орданың ыдырау кезеңіне. — ред.) байланыстырады.
Ш. Ш. Уөлихановтың жүздер пайда болуының себептері, уақыты туралы пікірі шындыққа мейлінше жақын, оған кейінгі тарихшылардың көзқарастары да жақындайды. В. В. Бартольд жүздердің пайда болу себебін қоршаған табиғатқа байланысты кешпелі мал шаруашылығын жүргізу жағдайларынын айырмашылығында деп біледі. Осындай аудандардың бірі - Жетісу жөне Сырдарияның орта ағысы, екіншісі - Сарысу өзені мен Сырдарияның төменгі ағысы, үшіншісі — кдзіргі Батыс Қазақстан аумағы болатын. В. В. Бартольдтің пікірінше, жүздердің құрылуына да осылайша оқшаулану себеп болған.
В. В. Бартольдтің пікірін М. Вяткин қолдап және одан әрі дамытып, географиялық фактормен қоса саяси процестер де зор рөл атқарғанын айтты. «Жекелеген ордалардың ерекше саяси одактар ретінде қалыптасуын...» М. Вяткин XVI ғасырдың аяғына жатқызады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қазақ жүздері. Олардың этникалық территориясы.

Кез келген этноәлеуметтік организмнің (ЭӘО) өз аумағы шегіңде
экономикалық байланыстардың белгілі бір қауымдастығы болады. Қазақ халқы
мен оның этникалық аумағының құрылу, калыптасу дәуіріңдегі белгілі бір
шаруашылык-мәдени үлгі (ПІМҮ), этносаяси процестер негізіндеқалыптасқан ірі
этноаумақтық тайпалар бірлестіктері (немесе одақтары) - жүздер
этноәлеуметгік организмнің жоғары санатгарының бірі болды. Қазақтар
тарихындағы мұндай бірлесгіктер - Үлы жүз, Орта Жүз және Кіші жүз.
Жүздердің пайда болу себептері туралы әдебиет көп, бірақ олардын ен
ертеректе айтылуы XVII ғасырдың аяғына жатады. Жүздердің тарихымен көптеген
зерттеушілер айналысты жөне айналысып келеді, ал бұл мөселе жөніндегі
пікірлер әр түрлі. Мысалы, С. А. Аманжолов ертедегі кдзақ жері үш жүзге
монғолдарға дейінгі кезенде - Х-ХП ғасырларда бөлінді деп санайды. Н. А.
Аристов бүл процесті жоңғар шапқыншылығы дәуіріне жаткызады. Ш. Ш.
Уәлиханов қазақтардьщ үш жүзге бөлінуі ...әздері көшіп жүретін жерлерде
өз құқықгарын қамтамасыз ету үшін одақтар құрған... ала-сапыран кезге
(Алтын Орданың ыдырау кезеңіне. — ред.) байланыстырады.
Ш. Ш. Уөлихановтың жүздер пайда болуының себептері, уақыты туралы
пікірі шындыққа мейлінше жақын, оған кейінгі тарихшылардың көзқарастары да
жақындайды. В. В. Бартольд жүздердің пайда болу себебін қоршаған табиғатқа
байланысты кешпелі мал шаруашылығын жүргізу жағдайларынын айырмашылығында
деп біледі. Осындай аудандардың бірі - Жетісу жөне Сырдарияның орта ағысы,
екіншісі - Сарысу өзені мен Сырдарияның төменгі ағысы, үшіншісі — кдзіргі
Батыс Қазақстан аумағы болатын. В. В. Бартольдтің пікірінше, жүздердің
құрылуына да осылайша оқшаулану себеп болған.
В. В. Бартольдтің пікірін М. Вяткин қолдап және одан әрі дамытып,
географиялық фактормен қоса саяси процестер де зор рөл атқарғанын айтты.
Жекелеген ордалардың ерекше саяси одактар ретінде қалыптасуын... М.
Вяткин XVI ғасырдың аяғына жатқызады.
Бізде, - деп жазады Т. Сұлтанов, - жүздердің қашан жөне қалай
құрылғаны туралы накты мөліметгер жоқ. Шығыстын азын-аулақ деректемелерінде
қазактар туралы еш нәрсе айтылмайды. Бұдан кейін Т. Сұлтанов XVI ғасырдың
екінші жартысында қазақ қоғамы үйымдасуының бір нысаны екінші нысанымен -
Ұлыс жүйесінің жүздермен біртіндеп ауысуы орын алған деп жорамалдайды.
Жүз терминінің шығу тегі туралы нақты пікір және қазақ жүздерінің
пайда болу уақытын анықтаудағы үйлесімді келісім осы кезге дейін болмай
отыр. Қазақстан тарихының осы күрделі де маңызды проблемаларын ашу мен шешу
бөлігі міне осында жатқан болуы мүмкін. Көптеген зерттеушілер қазақ жүзін
арабтың джуз — бір нәрсенің басты бөлігі, тармақ деген сезімен
сәйкестендіреді. Алайда араб деректемелерінде тайпалар одақтары
(бірлестіктері) аумақтарының бір бөлігі ретіндегі жүздер туралы ешқандай
мәліметгер жоқ. Олар орта ғасырлардың аса ыждағатты тарихшылары Рашид ад-
Дин (ХІП-ХІҮ ғғ.) мен Фазлаллах ибн Рузбиханидың (ХҮ-ХҮІ ғғ.) шы-
ғармаларынан да табылмайды.
Махмүд бен Уәлидің 1634—1641 жылдарда жазылған шығармасында Шайбани хан
өлгеннен кейін оның ұлы Баһадүр осы ел мен ұлысқа басшылық ете бастады
делінген. Және одан әрі: ...ол қыстауы мен жайлауы үшін Ақ Орданы тандап
алды, ол әрі Йуз-Орда ретінде де белгілі, - дейді.
В. П. Юдин Йуз-Орданы қазіргі қазақтардың жүз-ордасына теліп, бұл
арада ертеде йуз терминінің болғаны туралы айтылуы мүмкін, бірақ оны
жүздер уақытымен ешбір байланыстыруға болмайды дейді.
Йуз-орда — жүз-орда қоғамның ұйымдық құрылысын көрсететініне және
өткен кездерге мұқият шолу жасау оның түп-тамыры Еуразия далалары
кеңістігіндегі ертедегі мемлекеттердің құрылысында жатканын анықтауға
мүмкіндік беретіні күмәнсіз. Б. з. б. III ғасырдың аяғы — б. з. II ғасырдың
басыңда күш-қуаты кемеліне келген Ғұн державасы екі бөлікке — шығыс және
батыс бөліктеріне бөлінген 24 тайпанын одағынан құралған. Әрбір тайпаның өз
жері болған. Ен маңызды істер жалпы көсемді де сайлайтын жалпы ғұн
кеңесінде шешілген. Ғүн әскерін ондықтарға, жүздіктерге, мындықтарға бөлу
сол кездің өзінде-ақ калыптасқан.
Мемлекетті екі бөлікке бөлуді ғұн әскерлері құрылысының ондық есебімен
бөліну жүйесін жуан-жуань тайпаларының қуатты одағы, ертеде ' түрік
қағанаты қабылдаған. Батыс түрік елінің толис-тардуш, екі қанаттық жүйесі
монғол қоғамы ұйымының негізіне алынған Шыңғысхан өз империясының, соның
ішінде жаулап алынған жерлердің де әскери жүйесінің негізіне аумақтық және
рулық тұрмыс негізін қалады: шаңырақтардяң жүздер, мындар, он мындар
кұрадды. Монғоддардың ескі ғұрпы бойынша әскер үш белікке: орталык, — кэль,
сол қанат немесе сол жак қол (шығыс жағы) — зюнгар, оң қанат немесе оң жак
қол (батыс жағы) — бэрунгар бөліктеріне бөлінген.
Боғыршыны оң жақ қолдың (батыс жағының) билеушісі кызметіне
тағайындаған кезде Шыңғысханның төменде келтіріліп отырған ...түменбасы
бол да, осы батыс жағын алтын тауларға (яғни Алтайға дейін) басқар деген
сөздеріндегі түменбасы (он мыңцық әскер корпусының командирі) сөзіне
назар аударыңыздар. Мұқалиді ол сол жақ қолдың (шығыс жағының) түмен-басы
етіп тағайындаған.
Бұл арада түменбасы деген сөзді Шьщғысхан онын сөзбе-сөз мәніңде емес
(қанатқа бірнеше корпус енген), қайта әскери-аумақтық шен мағынасында
қолданған.
Мұңцай әскери мағынадағы әкімшілік-аумактық белініс Алтын Орда
ыдырағаннан кейін де сақталған және қазақ халқыньщ этногенезі мен құрылуы
кезеңінде де сақталғаны күмәнсіз. Кезінде Ақ Орданың Жошы ұрпақтарының сол
қанаты болғанын айтудың езі жеткілікті. Баһадүр кезінде ол Йуз-Ордаға
сәйкес келеді — бұрынғы оңдык жүйе сақталады.
Сонымен, Алтын Орданың ыдырауы мен жана этноәлеуметгік организмнің
қүрылуы кезеңіндегі әскери-аумақтык күрылымдардың шамамен алынған схемасы
мынадай болған (кеми беретін рет бойынша): Орда — канат (жақ) -йуз-жүз
(жүздің - канаттың әлдебір бөлігі мағынасында). Уақыт өте келе монғолдардын
үшке белінген әскери-аумақтық үйымының орнын этноаумактық құрылымдар басып,
оларда экономикалық-географиялық және этносая-си факторлар ұйымдастыру
негізіне айналады, бұл Иуз-Орда мысалынан көрінеді. Жүзге бөліну принципі
кейінгі мемлекеттік кұрылымдар мен Казақ хандығының негізіне алынған.
К. А. Пищулина Ақ Орда мен Моғолстан кезеңінде (XIV ғасырдың екінші
жартысы — XV ғасырдың бірінші жартысы) сол мемлекеттер тайпаларынын
этникалық тұрақтануы орын алды және Қазақстан халқы этникалык жағынан
барған сайын біртекті, көпшілігі түрік тектес болды... деп жазады.
Қазакстан халқының XIII ғасырда монғолдардың шапқыншылығы үзген этносаяси
және шаруашылық-мәдени даму дәстүрлері кайта жанданып, екі казак жүзінің:
Ұлы (Жетісу және Моғолстанньщ басты бөлігі) және Орта (Орталық Қазақстан
және Оңтүстік Кдзақстанның кейбір аудандары) жүздерінін қалыптасу
орталыктарына айналды. Бұған үшінші орталык — Кіші жүз қалыптасқан Батыс
Қазақстанды да косу керек.
Алтын Орда ыдырағаннан кейін Маңғыт ұлысы едәуір салмакка ие болды, ол
Едігенің мұрагерлері кезінде (XV—XVI ғғ.) бұл ордада ноғайлар санынын өсуі
себепті Ноғай Ордасы деп атала бастады, оның осындай салмак алуы
маңғыттардың монғол тайпаларының біржола түріктенуіне әкеп соқты. Ноғай
Ордасына түрік тайпалары: кыпшактар, қаңлылар, қоңыраттар, керейітгер,
наймандар, арғындар және басқалар"', яғни қазак халкынын құрамына кірген
тайпалар ұйытқы болды. Қазақтар мен ноғайларды тілдерінің жақындығы ғана
емес, материалдык және рухани мәдениеті де туыстастырады. Бұл
этностардыңжері де шектес болатын: ...Хвалын теңізі мен Астрахан дасында
казак ордалары және Жайықтың басынан Еділге карай үлкен ноғайлар
орналасқан. Ноғай Ордасындағы XVI ғасырдың екінші жартысындағы өзара
қырқыстар Ноғай Ордасының ыдырауына, олардың бір бөлігінін Кавказға (Кіші
Ноғай Ордасы немесе Кизи ұлысы) көшіп кетуіне әкеп соқты, ал Жайык өзенінде
қалған ноғайлар (бұрын 1563 жылы бекзада Жүсіптін балалары өлтірген сұлтан
Ысмайыддың қол астындағылар) қазақ халқының құрамына және оның этноаумақтық
бөлігі - Кіші жүзге кірді.
Казақтардың рубасыларының сездерінен жазып алынған әскери қызмет
атқарған адамдардың хабарларын деректі деректемелер тобына жатқызып, оларды
өткен ғасырларға (мәселен, ХҮІ-ХҮП ғасырларға) аударуға болады, өйткені
көшпелі қоғамның рулык-тайпалык құрылымы тіпті өзгерген түрінде де
өздерінің негізгі сипаттамаларын сақтап қалады, ал олардың сырткы көрінісі
— рулық схеманың негізгі таксономикалық деңгейлері өзгермейтін қасиеті
болады.
Әскери кызмет атқаратын адамдар Т. Петров пен И. Кунициннің Қалмак
даласына барған кезінде көргендері туралы сүрап алынған сөзінде:
... қазір Қалмақ жерінде қазақтардың Үлкен ордасы мен Қырғыз ордасының
бодан-дықтаекенінжәнеоларғақұлакаса тынынкердік... Бұл хабар 1616жылы
айтылған және қазақтардың Үлкен (¥лы) ордасы туралы ең ертеректегі айтылған
сөз болып табылады. Егер Үлкен орда болса, оның антиподы — Кіші орда өзінен-
өзі сұранып тұрады. Тарихта мұндай мысалдар болған — Ноғай Ордасы ыдыраған
кезде екі: Жайық езенінде — Үлкен, ал Солтүстік Кавказға кеткендерден Кіші
ноғайлар (Кіші Ноғай Ордасы немесе басшысының атымен Кизи үлысы) құралғанын-
ак еске алайық.
1731 жылдың аяғында қазақтардың бодандығы туралы келіссөз жүргізу үшін
Кіші жүзге келген тілмаш М. Тевкелев Бөкенбай батырдың айтуынан:
...Қырғызқайсақ ордасы үш беліктен, атап айтқанда: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші
жүзден (Үлкен орда, Орта орда, Кіші орда) тұрады деп жазып алған.
Орынбор экспедициясының (1734 ж.) бастығы И. Кирилловтың хабарында
Қазақ жүздері туралы жалпы түсінік бар.
XVIII ғасырдын аяғындағы құжаттарда қазақ жүздері туралы мейлінше
толықтүсініктер бар, оларды неғұрлым ертеректегі ғасырлар туралы айтқанда
келтіруге болады, өйткені қазақтардьщ этникалық жерінің қалыптасуы — ұзаққа
созылған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.