«Қазақ» этнонимі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

«Қазақ» этнонимі

XIV-XV ғасырларда Қазақстан аумағының тұрғывдарына байланысты «қазақ» атауымен қатар деректемелерде басқа да: «өзбек», «өзбек-қазақ», «моғоддар», «ноғайлар» ұғымдары да аталады. Бұл атаулар осы кезенде Қазақстан аумағывда өмір сүрген Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы мемлекетгерінің тұрғыңдарына қатысты айтылады. Олар халықты емес, этносаяси қауымдастықты құрады. Тарихи-этнографиялық әдебиетге белгілі бір тарихи-этнографиялык аймақшебінде құрылған мемлекет тұрғынынын этносаяси қауымдастық деп аталатынын білеміз. Қандай халық болса да, өзінің ұзаққасозылған қалыптасу жолыңда көбіне-көп әр түрлі феодалдык мемлекеттер шеңберінде оқшауланып қалады да, басқа халықтар бөлшектерімен бірге өздерінің жекелеген қүрамаларымен әр түрлі этносаяси қауымдастық құрайды. Көшпелі қоғам жағдайында мемлекеттердін шекаралары әдетте халық болып топтасып, сол мемлекеттердің шеңберінде уақытша этносаяси қауымдастық кұрған рулардың, тайпалар мен өзге де этникалық бөлімшелердің көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезіндегі этникалық коныстануының өзгермелі шекараларымен сәйкес келе бермеді. Пайда болып, жойылып кеткен мемлекеттер мен туыс тайпалардың этникалық орналасу шекараларының сәйкес келмеуі олардын этникалық жағынан жакындасуын қиындатты, өйткені саяси бөліну ежелден қалыптасқан шаруашылық, мәдени, этникалық байланыстардың сақталуы мен орнығуына кедергі жасады. Бұл жағдайдың қазақ халқы калыптасуының соңғы кезеңінде де (XIII ғасырды айтпағанның өзінде, XIV-XV ғасырларда) едәуір дәрежеде әсері болды. Ол әсіресе XV ғасырдын екінші жартысының аяғына қарай, кезінде жергілікті халықтың этникалык, мемлекетпк дамуында зор рөл атқарған мемлекеттер құлдырай бастап, калыптасқан халықтардың барлық бөліктерінің мемлекет болып бірігуіне объективті қажеттігі пісіп-жетілген кезде ерекше айқын аңғарыдды.

Қазақстан аумағыңда белгілі бір этносаяси қауымдастық қалыптасқан халықты түгел камтымай, оның бір бөлігін ғана қамтығандыктан, қазақ халй ның тарихы тек Ақ Ордамен және оның өзбек, өзбек-қазак, сонан соң қазақ этносаяси қауымдастығымен ғана байланысты емес. Қазақ халұын құраған тайпалардың бәрі Ақ Ордаға ғана кірген жоқ. Қазақтардың этникалық тарихы Әбілқайыр хандығы мен оның көшпелі өзбектердің этносаяси қауымдастығымен де, Ноғай Ордасы мен оның этносаяси қауымдастығымен де байланысты.

Этникалық бірлесу Моғолстанға қарағанда Ақ Ордада (және Әбілқайыр ңдығьінда) жылдам жүрді. Ақ Ордадағы этникалық топтасу сыртгай да, шьш мәнінде де Моғолстанға карағанда неғұрльш айқын жүрді. Ол деректемелерде айкьшырақ керсетілген, өйткені мемлекеттердің біріншісіне - Ақ Ордаға негізінен алғанда кыпшақ одағының этникалык жағынан жакын рулары мен тайпалары негіз болса, екіншісі екі кауымдастық - қазақ (үйсін) және қырғыз кауымдастықтарьшың, ал кейде Шығыс Түркістанньщ ұйғыр халқьш қоса, үш кауымдастықтың да саяси бірлестігіне негізделді. Мүның езі бүл топтарын этникалық дамуын қиындатгы. Қолда бар деректемелерде Моғолстан халқы моғолдар деп аталған, сондықтан зерттеушілер оны бірде этникалык қауымдастық, бірде тайпалар одағы, енді бірде халык деп санайды. Алайда осы атаудың артында Жетісу қазақтары да, Тянь-Шань қырғыздары да жатыр, оны моғолдардың рулык-тайпалық құрамы ғана емес, сонымен катар Мүхаммед Хайдардың қырғыздар да моғол тайпаларына жатады деп тікелей көрсетуі дәлелдейді. Жәнібек пен Керей көшіп келгенге дейін Жетісуда қазақтар тұрған деп тікелей көрсетілмеуі мыналарға әкеп соқты: сол кезде казақ халқы мен қазақ мемлекеттігінің даму процесінде Ақ Орданың елеулі рөл атқарғанына күмән келтірілмейді, Моғолстан, бір жағынан, Қазақстанның орта ғасырлардағы проблемаларының тарихнамасында әлі де тиісті ор-нын алған жоқ, ал екінші жағынан, Жетісу ауданына қатынасы жөнінен қазақтар әлі де өдебиетте осы ауданға сырттан «көшіп келген» келімсектер деп са-налып жүр, қалыптасқан халықты іздестіргенде оны қүрған этникалық компонентгерді емес, қазақ терминінің ізінен қалмайтын дәстүрлі қате пікір осыған байланысты. Шьшьша келгенде, каралған материалдың көрсеткеніңдей, ХІУ-ХУ ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы этносаяси тарихтың бүкіл барысы Ақ Орданың, Әбілкайыр хандығының ғана емес, сәл кейініректе қазақтардың Ұлы жүзіне келіп тірелетін тайпалар, әсіресе Жетісу ауданындағы халқының кұрамдас бөлігі болған Моғолстанның да саяси, шаруашылық және әлеуметтік өмірімен байланысты еді.

Қатар дамыған Ақ Орда мен Моғолстан Шыңғысханның Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы нәтижесінде пайда болған қырық ру монғол үлыс-тарьіның халық болып қалыптасқан тайпаларының саяси жағынан бөлінуін кЙҮ ғасырдың езівде-ақ қамтамасыз еткен еді. Олар өздерінің даму кезенінде Монғолдар жаулап алуының теріс зардаптарын жоюға жәрдемдесті, Қазақстан аумағындағы этникалык процестерді тездетті. Бірақ үш жүзде халықтың Қалыптасуына осы мемлекетгер ықпал жасағаны анық.

Қалыптасып жатқан казақхалкьшың жекелеген бөліктерінің саяси жағынан Моғолстан, Ақ Орда, Ноғай Ордасы мемлекеттеріне белшектеліп кетуі Дзақтардың этникалық тарихыньщ барысына ықпал етгі - ол қалыптасқан халықтың ертедегі этникалық орталыктар аумакгарының табиғи-географиялық жағынан оқшаулануы себепті ежелден айқындалған жүздерге бөлінуін орнықтырды.

Ежелгі тарихи-этногеографиялық аймақтар жерінде - Қыпшақ және Үйсін одақтарының тайпалары қоныстанған аймакта пайда болғаг Ақ Орда мен Моғолстан XIV-XV ғасырларда ежелгі Қазакстанның автохтондық тайпаларының негізгі этникалық кұрамын сақтап қалды. Бұл мемлекетгердің және қазақтардың Үлы жүзі мен Орта жүзінің этникалық негізі белгілі бір этникалық аумақта ірге тепкен белгілі бір жергілікті түрік тайпалары болды, олар-дың төңірегіне күрделі этникалық өзара байланыстар нәтижеснде жергілікті және сырттан келген, туыс және туыстығы жоқ, тұтас және шашыраңқы, түрік және түріктенген (сіңісіп кеткен) тайпалар, рулар және олардың бөлімшелері ғасырлар бойы топтаса берген. Мүның өзі Ақ Орда мен Моғолстанның ежелгі Қазақстанның этнотарихи аймақтарының нақ жоғарыда аталған аумағында пайда болуының зандылығын, бүл феодалдақ-көшпелілер мемлекеттерінің айқындаушы этникалық негізі жергілікті түрік халқы болғанын көрсетеді.

Тайпалық бірлестіктердің этникалық ұйытқысы мейлінше тұрақтылығымен ерекшеленеді және Ақ Орда мен Моғолстан кезеңінде де өзінің ежелгі жерінде мекендеді. Мәселен, қыпшақтар әрқашанда ертедегі және орта ғасырлардағы Қазақстанның орталық бөлігіндегі негізгі халык болып, ғасырлар бойы калыптасқан халықты құрушы негізі болып қала берді. Олар XI-XIII ғасырлардағы қыпшақ мемлекеттік бірлестігінде ғана емес, Алтын Эрданың кең-байтақ аумағында сонымен қатар XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарын біріктірген Ақ Ордада да сондай бодды. Деректемелерде көшпелі өзбектер мемлекеті делінетін Әбілқайыр хандығының тайішары арасында да қыпшақтар аталады, ақырыңда, олар қазақтың Орта жүзінің едәуір бөлігі болды. Шығыстың барлық деректемелерінде орасан зор ауиақтың ғасыр-лар бойы Қыпшақ даласы (Дешті Қыпшақ) деп аталатыны да кзздейсоқ емес. Кейініректе Орта жүз құрамында аталатын тайпалардың бәрідерлік, соның ішінде Моғолстан ханының бодандары арасында да аталатын арғындар мен керейлер Батыйдың қыпшақ әскері құрамына (оларды Махмұд ибн Уәли арғын, оғыз, найман, бұйрақ, ойрат, қарлық, қосшы, үйсін, минг, қоңырат, керей және барластар деп атаған) енгені кептеген жағдащарда қыпшақ аталатындарды нақ қыпшақ тайпасы ғана деп санамай, бұл терминді кыпшақтар бас болған тайпалар одағына, этносаяси қауымдастаққа қатысты жинақтаушы мағынасында үғыну керек деген ойды қуаттайды.

Аталған тайпалар бірлестіктердің сан ғасырлық тұрақтылығы, біріншіден, оларды құраған бөліктердің, рулардың, тайпалардың автохтонды болғанын және екіншіден, қазақ халқының қалыптасу процесінің жалгы алғанда(агрессиялар, соғыстар, қалыптасқан байланыстардың үзілуі түрівдегі сыртқы кедергілердің бәріне қарамастан) тұракты, үздіксіз жүргенін керсетеді.

Ақ Орданың түрақтылығын оның негізінде ірі бөліктерінің бірі - Орта жүзде іс жүзінде қалыптаскдн халықтың этникалық орнықтылығы жатқанымен түсіндіруге, ал ол халықтың айқындалуын Ак Орданың өзнен-ақ көруге болады. Феодалдық иеліктердің, ұлыстардың, жаңа мемлекеттік құрылымдардың көп, тіпті олардың ең ірілері шекараларының тұрақсы; болуы халық-тың этникалык, қауымдастығы болмауының салдарынан емес, феодалдык мемлекеттің әлсіздігі, феодалдық талас-тартыстар, үлестік билеушілердің дербестікке ұмтылу саясаты, феодалдық, әсіресе көшпелі қоғамдағы шаруа-шылық байланыстарының жеткіліксіздігі саддарынан болған.

XV ғасырдағы Шығыс Дешті Қыпшақтың - XV ғасырдың бірінші ширегіндегі көптеген ұсақ ұлыстардың және Ақ Орда, Әбілқайыр ханднғы, Ноғай Ордасы, Қазақ хандығыың Орта және Кіші жүздері сияқты ірілері саяси бірлестіктерінің этникаық қүрамы іс жүзінде бірдей болды. Олардың құрамына мәдени-тұрмыстық, тілі, шаруашылығы жағынан айырмашылығы жок, деуге болатын бегілі түркі және түркіленген тайпалардың бөліктері белгілі бір мөлшерденген. Деректемелерде екінің бірінде өзара жауласушы түрлі Жошы ұрпақтары бодандарының арасында рулык-тайпалық тегі бір әмірлер, бектер және феодалдық-көшпелі үстем таптың басқа да екілдері айтылады. Деректмелерде қыпшак, найман, қоңырат, қарлұқ, үйсін (уйшин), керей, маңғьпсияқты ірі тайпалардың өкілдері мейлінше жиі аталады. Онша елеулі емеібүркіт, кият, косшы, отаршы, жат, шымбай, кенегес, дұрман, күрлеуіт, танұт, үйғыр, қытай, таймас, шабақты, шұнқарлы, ойрат, мажар және басқалр сияқты тайпалар мен рулардан шықкандар да айтылады. Бұлардьщ бәрі- Орта Азия мен Қазақстанның түркі халықтарына ортақ, 92 көшпелі «өзбк» тайпаларының ең кейінгі тізімі бойынша белгілі, ХІП-ХІV ғасырлардың буырқанған оқиғалар (монғолдардың шап-қыншылығы мен Жошы жәнеШағатай ұлыстарывдағы езара талас-тартыстар) Орта Азия-Қазақстан аймғының кең-байтак аумағына шашыратып, ара-ластырып жіберген түркі жәнітүркіленген тайпалар мен рулар.

XIV ғасырдың 50-60-жылдрынан Ақ Орданы, яғни Шығыс Дешті Қып-шақ аумағын мекендеген тайплар қыпшактардьщ орнына көбінесе өзбектер деп атала бастады. Соңғы жыдардағы тарихи әдебиетте ол кезде, XIV және XV ғасырларда өзбек атауынщ этноним ретінде емес, Шығыс Дешті Қып-шақтьщ жергілікті түркі жәшсіңісіп кеткен монғол тайпаларын көрсететін жиынтык, саяси атау ретінде шданылғаны женінде әбден негізделген пікір анықталды. Бұл кезенде Шыыс Дешті Қыпшакта өзбек атауынын этноним болмағаны XVI ғасырдың басшдагы әр оқиғадан хабары автор Рузбихан Ис-фахани берген түсіндірмеден акын көрінеді. Ол саяси бағдарымен ғана емес, этникалық дамуы оқшауланушың ежелгі дәстүрімен де бөлінген «үш халықты», үш тайпа (таифе) тобын вбектерге жатқызған, олар: Шайбанилер, яғни көсемдері Мұхаммед Шайбамге бағынған шығыс-қыпшак тайпаларының бәлігі немесе олардың бөлімчелері жөне «қазактардың» өздері, Жетісуды жайлаған қазақруларынан бака Еділден Сырдарияға дейінгі үлан-байтақда-лада көшіп жүрген, қазақ хащарынын бодандарын «қазақгар» деп түсінген. «Михманнаме» авторы маңыттарды да - Ноғай Ордасы халқының Батыс Қазақстан аумағында мекендеген және ХУ-ХУІ ғасырлар шебівде жетекшілері қазақ хандары мен Шайбан ұрпақтарының Дешті Қыпшактағы билік үшін күресіне араласқан бөлігін өзбектерге жатқызған (қазақ тайпаларының бұл бөлігінің дәстүрлі атауы :ейіннен ноғай ретівде ұзақ уақыт бойы сақта-лып қалды, ал Жәнібек хангүсында «ноғайлар мен қазақтардың екі туыс ордасының» одақтық қатынстарының заманы, Ш. Ш. Уөлихановтың айтуынша, эпоста «алтын ғасыр ретінде жьфланған) . Зерттеушілер ноғай тайпа-ларының арасынан «өзбектодің» Әбілқайыр хандығына, қазактардың Орта жүзіне ғана емес, қырғыздарың да қүрамына енген он шақты рулары атай-ды. Олардың қатарында - нйман, қыпшак, қоңырат, қаңлы, кытай, катаған және басқалар.

Шын мәнінде бүрын калштасқан жағдайды баяндағанымен, Мұхаммед Шайбанидін саясатын білдііуші ретінде Рузбихан Исфахани дала тұрғында-рын бүрынғысынша Шайбяиден тараған өзбек ханының бодандары деп көрсеткісі келсе де, езбек тайаларының осы үш тобынан казақтың екі жүзіне - Орта жүзі мен Кіші жүзіне және Мұхаммед Шайбаниді қолдап, онымен бірге Мауараннахрға барған және ол жақкд өзбек атауын әкеткен тайпадаг мен рулар тобына (немесе олардың бөліктеріне) бөлінген этносаяси топтап аңғарылады. Оны жақтаушылар саны көп емес еді, Мұхаммед Шайбанидің Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр ханның бұрынғы иеліктерінде билікті қолына ала алмағанын айтпағанның өзінде, оның Сыр өңірі қалаларьш иеленуіне ұзақ уақыт бойы мүмкіндік бермеген де нақ осы жағдай болатын. Рузбихан Ис-фахани айтқан казақтардың көшіп жүретін коныстарының географиялық бағыт-бағдарына қарағанда, кдзақтардың Үлы жүзі ол қарастырған мәліметтерден тыс қалған (Жетісу қазақтарына «өзбек» деген жиынтық термин ешқашан қолданылмаған) .

Жалпы алғавда Ақ Орда мен Әбілқайыр хаңдығының өзбектер деп аталған халқының этносаяси қауымдастығын түркі тілдес халықтың қалыптасқан үжен тармағы деп санауға болады. Осы тармақгың қалыптасу процесінің аякгалуы барысында XIV-XV ғасырларда қыпшақ, езбек, өзбек-қазақ, казақ деген жиынтық этносаяси терминдердің ауысуы арқылы қазақтар (қазақ) деген этникалық атау анықталып, орнықты. Әулеттер өзгеріп, олардың әрқайсысы Жошы ұрпақтарының белгілі бір тектер мен тайпа көсемдері қолдаған өзіндік басқару бағытын нығайтгы, бірақ шын мәнівде Ақ Орда мен Әбілқайыр ханның хандығы кезінде-ақ калыптасқан қазақ халқының мемлекеті болған еді. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Моғолстан, Қырғызстандағы сияқты, бұл мемлекетгер де автохтондық негізде пайда болды; олардың әрқайсысы этникалық қауымдастықтың азды-көпті бөлігін қамтыды. Бұл орайда халықтың бір әулетке бодандықтан екіншісіне ауысып отыруы жиі кездесгі. Бұл әсіресе көшпелі және жартылай көшпелі жағдайда оңай еді, мұның өзі халықтың іс жүзінде қалыптаскан этникалықтұтастығын қалыптастыруға кедергі жасай-ды. XV-XVI ғасырлар шебівде Шығыс Дешті Қыпшақтайпалары мен рула-рының бір бөлігінің (немесе бөліктерінің) Мауараннахрға кетуі, XVI ғасырдың орта шенінде (Астрахан және Сібір хандықтары құлағаннан кейін) жеке-леген рулардың қосып алынуы, 1514 жылы Жетісудан Қашғарияға әкетілген жекелеген топтардың XVI ғасырдың 20-30-жылдарында қайтып оралуы (олардың туған жерге қайтып оралуды қатты аңсағаны жөнінде Мұхаммед Хайдар көп жазған) халыктың шағын белігін ғана қамтыған, ал қалыптаскан халықтың негізгі бөлігі орнында қалып, XV ғасырдың екінші жартысына қарай этносаяси тұрғыда әбден айқындалған еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.