«Қазақ» этнонимі

Жоспар
Кіріспе

«Қазақ» этнонимі
Тайпалық бірлестіктердің этникалық ұйытқысы

XIV—XV ғасырларда Қазақстан аумағының тұрғывдарына байланысты «қазақ» атауымен қатар деректемелерде басқа да: «өзбек», «өзбек-қазақ», «моғоддар», «ноғайлар» ұғымдары да аталады. Бұл атаулар осы кезенде Қазақстан аумағывда өмір сүрген Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы мемлекетгерінің тұрғыңдарына қатысты айтылады. Олар халықты емес, этносаяси қауымдастықты құрады. Тарихи-этнографиялық әдебиетге белгілі бір тарихи-этнографиялык аймақшебінде құрылған мемлекет тұрғынынын этносаяси қауымдастық деп аталатынын білеміз. Қандай халық болса да, өзінің ұзаққасозылған қалыптасу жолыңда көбіне-көп әр түрлі феодалдык мемлекеттер шеңберінде оқшауланып қалады да, басқа халықтар бөлшектерімен бірге өздерінің жекелеген қүрамаларымен әр түрлі этносаяси қауымдастық құрайды. Көшпелі қоғам жағдайында мемлекеттердін шекаралары әдетте халық болып топтасып, сол мемлекеттердің шеңберінде уақытша этносаяси қауымдастық кұрған рулардың, тайпалар мен өзге де этникалық бөлімшелердің көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезіндегі этникалық коныстануының өзгермелі шекараларымен сәйкес келе бермеді. Пайда болып, жойылып кеткен мемлекеттер мен туыс тайпалардың этникалық орналасу шекараларының сәйкес келмеуі олардын этникалық жағынан жакындасуын қиындатты, өйткені саяси бөліну ежелден қалыптасқан шаруашылық, мәдени, этникалық байланыстардың сақталуы мен орнығуына кедергі жасады. Бұл жағдайдың қазақ халқы калыптасуының соңғы кезеңінде де (XIII ғасырды айтпағанның өзінде, XIV—XV ғасырларда) едәуір дәрежеде әсері болды. Ол әсіресе XV ғасырдын екінші жартысының аяғына қарай, кезінде жергілікті халықтың этникалык, мемлекетпк дамуында зор рөл атқарған мемлекеттер құлдырай бастап, калыптасқан халықтардың барлық бөліктерінің мемлекет болып бірігуіне объективті қажеттігі пісіп-жетілген кезде ерекше айқын аңғарыдды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақ этнонимі

XIV—XV ғасырларда Қазақстан аумағының тұрғывдарына байланысты қазақ
атауымен қатар деректемелерде басқа да: өзбек, өзбек-қазақ, моғоддар,
ноғайлар ұғымдары да аталады. Бұл атаулар осы кезенде Қазақстан аумағывда
өмір сүрген Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы
мемлекетгерінің тұрғыңдарына қатысты айтылады. Олар халықты емес, этносаяси
қауымдастықты құрады. Тарихи-этнографиялық әдебиетге белгілі бір тарихи-
этнографиялык аймақшебінде құрылған мемлекет тұрғынынын этносаяси
қауымдастық деп аталатынын білеміз. Қандай халық болса да, өзінің
ұзаққасозылған қалыптасу жолыңда көбіне-көп әр түрлі феодалдык мемлекеттер
шеңберінде оқшауланып қалады да, басқа халықтар бөлшектерімен бірге
өздерінің жекелеген қүрамаларымен әр түрлі этносаяси қауымдастық құрайды.
Көшпелі қоғам жағдайында мемлекеттердін шекаралары әдетте халық болып
топтасып, сол мемлекеттердің шеңберінде уақытша этносаяси қауымдастық
кұрған рулардың, тайпалар мен өзге де этникалық бөлімшелердің көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезіндегі этникалық коныстануының
өзгермелі шекараларымен сәйкес келе бермеді. Пайда болып, жойылып кеткен
мемлекеттер мен туыс тайпалардың этникалық орналасу шекараларының сәйкес
келмеуі олардын этникалық жағынан жакындасуын қиындатты, өйткені саяси
бөліну ежелден қалыптасқан шаруашылық, мәдени, этникалық байланыстардың
сақталуы мен орнығуына кедергі жасады. Бұл жағдайдың қазақ халқы
калыптасуының соңғы кезеңінде де (XIII ғасырды айтпағанның өзінде, XIV—XV
ғасырларда) едәуір дәрежеде әсері болды. Ол әсіресе XV ғасырдын екінші
жартысының аяғына қарай, кезінде жергілікті халықтың этникалык, мемлекетпк
дамуында зор рөл атқарған мемлекеттер құлдырай бастап, калыптасқан
халықтардың барлық бөліктерінің мемлекет болып бірігуіне объективті
қажеттігі пісіп-жетілген кезде ерекше айқын аңғарыдды.
Қазақстан аумағыңда белгілі бір этносаяси қауымдастық қалыптасқан
халықты түгел камтымай, оның бір бөлігін ғана қамтығандыктан, қазақ халй
ның тарихы тек Ақ Ордамен және оның өзбек, өзбек-қазак, сонан соң қазақ
этносаяси қауымдастығымен ғана байланысты емес. Қазақ халұын құраған
тайпалардың бәрі Ақ Ордаға ғана кірген жоқ. Қазақтардың этникалық тарихы
Әбілқайыр хандығы мен оның көшпелі өзбектердің этносаяси қауымдастығымен
де, Ноғай Ордасы мен оның этносаяси қауымдастығымен де байланысты.
Этникалық бірлесу Моғолстанға қарағанда Ақ Ордада (және Әбілқайыр
ңдығьінда) жылдам жүрді. Ақ Ордадағы этникалық топтасу сыртгай да, шьш
мәнінде де Моғолстанға карағанда неғұрльш айқын жүрді. Ол деректемелерде
айкьшырақ керсетілген, өйткені мемлекеттердің біріншісіне — Ақ Ордаға
негізінен алғанда кыпшақ одағының этникалык жағынан жакын рулары мен
тайпалары негіз болса, екіншісі екі кауымдастық - қазақ (үйсін) және қырғыз
кауымдастықтарьшың, ал кейде Шығыс Түркістанньщ ұйғыр халқьш қоса, үш
кауымдастықтың да саяси бірлестігіне негізделді. Мүның езі бүл топтарын
этникалық дамуын қиындатгы. Қолда бар деректемелерде Моғолстан халқы
моғолдар деп аталған, сондықтан зерттеушілер оны бірде этникалык
қауымдастық, бірде тайпалар одағы, енді бірде халык деп санайды. Алайда осы
атаудың артында Жетісу қазақтары да, Тянь-Шань қырғыздары да жатыр, оны
моғолдардың рулык-тайпалық құрамы ғана емес, сонымен катар Мүхаммед
Хайдардың қырғыздар да моғол тайпаларына жатады деп тікелей көрсетуі
дәлелдейді. Жәнібек пен Керей көшіп келгенге дейін Жетісуда қазақтар тұрған
деп тікелей көрсетілмеуі мыналарға әкеп соқты: сол кезде казақ халқы мен
қазақ мемлекеттігінің даму процесінде Ақ Орданың елеулі рөл атқарғанына
күмән келтірілмейді, Моғолстан, бір жағынан, Қазақстанның орта ғасырлардағы
проблемаларының тарихнамасында әлі де тиісті ор-нын алған жоқ, ал екінші
жағынан, Жетісу ауданына қатынасы жөнінен қазақтар әлі де өдебиетте осы
ауданға сырттан көшіп келген келімсектер деп са-налып жүр, қалыптасқан
халықты іздестіргенде оны қүрған этникалық компонентгерді емес, қазақ
терминінің ізінен қалмайтын дәстүрлі қате пікір осыған байланысты. Шьшьша
келгенде, каралған материалдың көрсеткеніңдей, ХІУ-ХУ ғасырлардағы
Қазақстан аумағындағы этносаяси тарихтың бүкіл барысы Ақ Орданың, Әбілкайыр
хандығының ғана емес, сәл кейініректе қазақтардың Ұлы жүзіне келіп
тірелетін тайпалар, әсіресе Жетісу ауданындағы халқының кұрамдас бөлігі
болған Моғолстанның да саяси, шаруашылық және әлеуметтік өмірімен
байланысты еді.
Қатар дамыған Ақ Орда мен Моғолстан Шыңғысханның Қазақстан мен Орта
Азияны жаулап алуы нәтижесінде пайда болған қырық ру монғол үлыс-тарьіның
халық болып қалыптасқан тайпаларының саяси жағынан бөлінуін кЙҮ ғасырдың
езівде-ақ қамтамасыз еткен еді. Олар өздерінің даму кезенінде Монғолдар
жаулап алуының теріс зардаптарын жоюға жәрдемдесті, Қазақстан аумағындағы
этникалык процестерді тездетті. Бірақ үш жүзде халықтың Қалыптасуына осы
мемлекетгер ықпал жасағаны анық.
Қалыптасып жатқан казақхалкьшың жекелеген бөліктерінің саяси жағынан
Моғолстан, Ақ Орда, Ноғай Ордасы мемлекеттеріне белшектеліп кетуі
Дзақтардың этникалық тарихыньщ барысына ықпал етгі — ол қалыптасқан
халықтың ертедегі этникалық орталыктар аумакгарының табиғи-географиялық
жағынан оқшаулануы себепті ежелден айқындалған жүздерге бөлінуін
орнықтырды.
Ежелгі тарихи-этногеографиялық аймақтар жерінде – Қыпшақ және Үйсін
одақтарының тайпалары қоныстанған аймакта пайда болғаг Ақ Орда мен
Моғолстан XIV—XV ғасырларда ежелгі Қазакстанның автохтондық тайпаларының
негізгі этникалық кұрамын сақтап қалды. Бұл мемлекетгердің және қазақтардың
Үлы жүзі мен Орта жүзінің этникалық негізі белгілі бір этникалық аумақта
ірге тепкен белгілі бір жергілікті түрік тайпалары болды, олар-дың
төңірегіне күрделі этникалық өзара байланыстар нәтижеснде жергілікті және
сырттан келген, туыс және туыстығы жоқ, тұтас және шашыраңқы, түрік және
түріктенген (сіңісіп кеткен) тайпалар, рулар және олардың бөлімшелері
ғасырлар бойы топтаса берген. Мүның өзі Ақ Орда мен Моғолстанның ежелгі
Қазақстанның этнотарихи аймақтарының нақ жоғарыда аталған аумағында пайда
болуының зандылығын, бүл феодалдақ-көшпелілер мемлекеттерінің айқындаушы
этникалық негізі жергілікті түрік халқы болғанын көрсетеді.
Тайпалық бірлестіктердің этникалық ұйытқысы мейлінше тұрақтылығымен
ерекшеленеді және Ақ Орда мен Моғолстан кезеңінде де өзінің ежелгі жерінде
мекендеді. Мәселен, қыпшақтар әрқашанда ертедегі және орта ғасырлардағы
Қазақстанның орталық бөлігіндегі негізгі халык болып, ғасырлар бойы
калыптасқан халықты құрушы негізі болып қала берді. Олар XI—XIII
ғасырлардағы қыпшақ мемлекеттік бірлестігінде ғана емес, Алтын Эрданың кең-
байтақ аумағында сонымен қатар XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарын
біріктірген Ақ Ордада да сондай бодды. Деректемелерде көшпелі өзбектер
мемлекеті делінетін Әбілқайыр хандығының тайішары арасында да қыпшақтар
аталады, ақырыңда, олар қазақтың Орта жүзінің едәуір бөлігі болды. Шығыстың
барлық деректемелерінде орасан зор ауиақтың ғасыр-лар бойы Қыпшақ даласы
(Дешті Қыпшақ) деп аталатыны да кзздейсоқ емес. Кейініректе Орта жүз
құрамында аталатын тайпалардың бәрідерлік, соның ішінде Моғолстан ханының
бодандары арасында да аталатын арғындар мен керейлер Батыйдың қыпшақ әскері
құрамына (оларды Махмұд ибн Уәли арғын, оғыз, найман, бұйрақ, ойрат,
қарлық, қосшы, үйсін, минг, қоңырат, керей және барластар деп атаған)
енгені кептеген жағдащарда қыпшақ аталатындарды нақ қыпшақ тайпасы ғана деп
санамай, бұл терминді кыпшақтар бас болған тайпалар одағына, этносаяси
қауымдастаққа қатысты жинақтаушы мағынасында үғыну керек деген ойды
қуаттайды.
Аталған тайпалар бірлестіктердің сан ғасырлық тұрақтылығы, біріншіден,
оларды құраған бөліктердің, рулардың, тайпалардың автохтонды болғанын және
екіншіден, қазақ халқының қалыптасу процесінің жалгы алғанда(агрессиялар,
соғыстар, қалыптасқан байланыстардың үзілуі түрівдегі сыртқы кедергілердің
бәріне қарамастан) тұракты, үздіксіз жүргенін керсетеді.
Ақ Орданың түрақтылығын оның негізінде ірі бөліктерінің бірі — Орта
жүзде іс жүзінде қалыптаскдн халықтың этникалық орнықтылығы жатқанымен
түсіндіруге, ал ол халықтың айқындалуын Ак Орданың өзнен-ақ көруге болады.
Феодалдық иеліктердің, ұлыстардың, жаңа мемлекеттік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.