Кәсіпорын қаржысының түсінігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қаржылық жағдайды талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 ҚМКК «ЖЕТІСУ СУ ҚҰБЫРЫ» ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 ҚМКК «Жетісу су құбыры» жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қаржылық жағдайды талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 ҚМКК «ЖЕТІСУ СУ ҚҰБЫРЫ» ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 ҚМКК «Жетісу су құбыры» жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ . ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз») меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тат басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негіздеу үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз») меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тат басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негіздеу үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т.Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы – Алматы, 2008 – 791б.
2. 1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 -310б.
3. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995 – 343б.
4. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995 – 271б.
5. Грязнов А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса . — М.: Изд-во «Перспектива», 2001 – 508б.
6. Крейнина М.Н. Анализ финансовой деятельности предприятия для совершенствования бизнеса - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр»- 2004 -450б.
7. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, - 2006-184б.
8. Балабанов И.Т. Финансы: Учебник для вузов - М.: Финансы и статистика – 2004-504б.
9. Рубин Ю.Б., Основы бизнеса: учебник. - М.: «ОМИНТЭК», 2009- 320б.
10. Артеменко В.Г., Анализ финансовой отчетности. Учебное пособие. — М.: Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 2006- 270б.
11. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 2009-264б.
12. О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г., №2732.
13. Маркарьян,Э.А.,Герасименко Г.П., Маркарьян С.Э. . Экономический анализ хозяйственной деятельности – М.: КноРус,2008-552б.
14. Дмитриева, Никольская Э. В. Бухгалтерский учет и анализ хозяйственной деятельности.- М.: Финансы и статистика, 2004 – 240б .
15. Введение в бухгалтерское дело: Пер. с англ.: — К.: Торгово-издательское бюро ВНҮ, 1994. – 311б.
16. Мейірбеков А.К. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы – Алматы: Экономика , 2003 – 251б.
17. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік- Астана: Фолиант,2005-175б.
18. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник /Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 2005 – 480б.
19. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994. – 350б.
20. .Экономика предприятия: Учебник для вузов. Изд. 5-е. М.: Юнити-Дана, 2008 – 767б.
21. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994 -208б.
22. Ковалев В.В. Финансы организаций (предприятий). Учебник – М.: Проспект, 2009 – 352б.
23. «Жетісу Су құбыры» ҚМКК бухгалтерлік баланстар 2008ж, 2009ж.
24. Шакеев С.С. Кәсіпорында материалдық ресурстарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№ 1.- 87-91бб
25. Елшібаев Р. Қ. Қазақстан республикасындағы әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың қызмет етуінің өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары // Қаз ЭУ хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006.- № 1.- 71-75 бб.
26. Кубышкин И. Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4 – 12-14б.
27. Қаржылық жағандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. -2008.-№5.-47-50бб
28. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -№2. -51-54бб
29. Сәкібаева К.С. Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006.-№4.-87-91бб.
30. Кәмшат Тасболатова. Уақытша қиындықтан қалай шығуға болады? // Егеменді Қазақстан. -2009. -4 сәуір.- 2б
31. Қаржылық жағандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. -2008.-№5.-47-50 бб
32. Ниязов Т. Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2009.-№.10 -33-38бб
33. Е. Смағұлов. Әлемдік дағдарыстың қаржыға әсері // Аналитик. -2009. – 1 сәуір
1. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т.Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы – Алматы, 2008 – 791б.
2. 1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 -310б.
3. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995 – 343б.
4. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995 – 271б.
5. Грязнов А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса . — М.: Изд-во «Перспектива», 2001 – 508б.
6. Крейнина М.Н. Анализ финансовой деятельности предприятия для совершенствования бизнеса - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр»- 2004 -450б.
7. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, - 2006-184б.
8. Балабанов И.Т. Финансы: Учебник для вузов - М.: Финансы и статистика – 2004-504б.
9. Рубин Ю.Б., Основы бизнеса: учебник. - М.: «ОМИНТЭК», 2009- 320б.
10. Артеменко В.Г., Анализ финансовой отчетности. Учебное пособие. — М.: Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 2006- 270б.
11. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 2009-264б.
12. О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г., №2732.
13. Маркарьян,Э.А.,Герасименко Г.П., Маркарьян С.Э. . Экономический анализ хозяйственной деятельности – М.: КноРус,2008-552б.
14. Дмитриева, Никольская Э. В. Бухгалтерский учет и анализ хозяйственной деятельности.- М.: Финансы и статистика, 2004 – 240б .
15. Введение в бухгалтерское дело: Пер. с англ.: — К.: Торгово-издательское бюро ВНҮ, 1994. – 311б.
16. Мейірбеков А.К. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы – Алматы: Экономика , 2003 – 251б.
17. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік- Астана: Фолиант,2005-175б.
18. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник /Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 2005 – 480б.
19. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994. – 350б.
20. .Экономика предприятия: Учебник для вузов. Изд. 5-е. М.: Юнити-Дана, 2008 – 767б.
21. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994 -208б.
22. Ковалев В.В. Финансы организаций (предприятий). Учебник – М.: Проспект, 2009 – 352б.
23. «Жетісу Су құбыры» ҚМКК бухгалтерлік баланстар 2008ж, 2009ж.
24. Шакеев С.С. Кәсіпорында материалдық ресурстарды қолданудың тиімділігін бағалау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. -№ 1.- 87-91бб
25. Елшібаев Р. Қ. Қазақстан республикасындағы әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың қызмет етуінің өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары // Қаз ЭУ хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006.- № 1.- 71-75 бб.
26. Кубышкин И. Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4 – 12-14б.
27. Қаржылық жағандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. -2008.-№5.-47-50бб
28. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -№2. -51-54бб
29. Сәкібаева К.С. Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006.-№4.-87-91бб.
30. Кәмшат Тасболатова. Уақытша қиындықтан қалай шығуға болады? // Егеменді Қазақстан. -2009. -4 сәуір.- 2б
31. Қаржылық жағандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. -2008.-№5.-47-50 бб
32. Ниязов Т. Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру // Қаржы-қаражат. -2009.-№.10 -33-38бб
33. Е. Смағұлов. Әлемдік дағдарыстың қаржыға әсері // Аналитик. -2009. – 1 сәуір
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... ...1 6
1.3 Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚМКК ЖЕТІСУ СУ ҚҰБЫРЫ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..29
2.1 ҚМКК Жетісу су құбыры жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. .43
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
КІРІСПЕ
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тат басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негіздеу
үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау
негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін
арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты
ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер анықталы:
-теориялық білімді және өндірістік практикада жинаған тәжірибені
пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Талдау объектісі ретінде ҚМКК Жетісу су құбыры алынды. Оның негізгі
қызметі жобалык, құрылыс, консалтингілік пайдалану және басқа да
жұмыстарды орындау; тапсырыс берушінің, мердігердің және қосалқы
мердігердің тапсырыстарын орындау; құрылыс, өңдеу материалдарын және
конструкцияларын өндіру дайындау және қайта өңдеу құрылыс жұмыстарын
атқару; құрылыс жұмыстары: өндірістік — азаматтық құрылыс және тағы
басқа қызметтері болып табылады.
Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары,
міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері
мен тәсілдері туралы ақпараттарды қамтиды.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі ҚМКК Жетісу су құбыры қаржылық жағдайын
талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға
негізделген.
Жұмыстың теориялық базасы болып А.К.Мейірбекговтің,
А.Д.Үмбеталиевтің, Ғ.Е.Керімбектің, В.В.Ковалевтің, А.Д. еңбектері болып
табылады.
Жұмыс барысында ҚР-ның заң актілері және Талдыкорган жолдары ЖШН-
нің қаржылық есебі пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және қызметтері
Нарықтық экономика жағдайында болатын экономикалық қатынастар
жүйесінде қаржы маңызды орын алады. Кәсіпорын қаржысы деп оның
қарамағындағы барлық ақша қаражаттар жиынтығын, сондай-ақ оны қалыптастыру,
бөлістіру және пайдалану жүйесін айтамыз.
Кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті барысында қаржылық қарым-қатынастар
қалыптасады. Қаржылық қарым-қатынастар төрт топтан құралады:
өзге кәсіпорын және ұйымдармен;
өзінен жоғары тұратын және бірлесіп жұмыс атқаратын серіктестермен
түзілетін кәсіпорын ішіндегі қарым-қатынас;
қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас.
Өзге кәсіпорын және ұйымдармен түзілетін қарым-қатынастарға
жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, кұрылыс-құру және тасымалдау
мекемелерімен, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым кәсіпорындары және
шетел кәсіпорындары арасындағы қарым-қатынастар кіреді. Көлемі жағынан өте
көп ақша айналымдарына кәсіпорындардың бір-бірімен өзара іске асыратын
операциялары кезінде шаруашылық іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті
материалдық құндылықтар сатып алумен және дайын өнімді сатумен байланысты
қажетті ақша айналымдары жатаңы. Мұндай операцияларды ұйымдастыру тікелей
түрде кәсіпоран іс-әрекетінің қаржылық нәтижесіне әсер етеді.
Кәсіпорынішілік қаржылық қарым-қатынастарға кәсіпорынның ішкі бөлімшелері
арасындағы қаржылық операциялар кіреді. Бөлімшеаралық қатынастар бекітілген
басқару жүйесі мен ішкі коммерциялық есеп жүйесіне негізделеді. Олардың
қабылдаған міндеттемелердің орындалуы үшін материалдық жауапкершілік пен
ынталандырудың тиімді тетігін құруға арналған.
Қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас әрқилы болып келеді. Ең алдымен,
бұл әр деңгейлі бюджеттермен, сақтандыру жүйесімен, бюджеттен тыс қорлар
мен несие беру мекемелерімен болатын қарым-қатынас.
Салықтың ауыр қыспағы болған жағдайда кәсіпорынның қаржылық жұмысын
ұйымдастырудың басты да маңызды міндеті - бюджетке төленетін салық
төлемдерін оңтайландырудың тиімді әдістемесін құру, салық төлемдерін төлеу,
күнтізбелік жоспарын жасау, салықтық есеп беруді дайындау және салықтық
төлемнің ағымдық қорларын құруды қамтитын дербес салық саясатын белгілеу
болып табылады.
Қаржылық жүйенің сақтандыру буынымен арадағы қарым-қатынасы
кәсіпорынның мүлкін, валюталық және коммерциялық тәуекелдерін және т.б.
сақтандырғаны үшін тиісті компаниялар есебіне қаржы аударуды ұйымдастырудан
құралады.
Коммерциялық банктермен арадағы қаржылық қарым-қатынас қолма-қол
ақшасыз есеп айырысу мен несие алу немесе өтеуге байланысты түзіледі.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу төлеуші мен төлем қабылдаушы әр түрлі
банктер қызметін пайдаланған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай есеп айырысу
банктердің қорреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру арқылы іске асады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына тікелей ықпал етеді.
Несие айналмалы капиталды қалыптастырудың, өндірісті дамытудың көзі
болып табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта несие мөлшерлемелері жоғары
болуына байланысты, ол шын мәнінде инвестиция көзі бола алмай отыр. Банктер
үшін ұзақ мерзімді инвестициялық несиелендіру тәуекелділігі жоғары
болғандықтан, банк қызметінің аталған дәстүрлі түрі іс жүзінде кең дамымай
отыр. Банктер мен өзге де несие институттары кәсіпорындарға дәстүрлі емес
қызмет түрлерін де ұсынады. Олар:
-лизинг;
-факторинг;
-форфейтинг;
-траст және т.б.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр
түрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі,
өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске
асырылады.
Мұндай қорларға келесілерді жатқызуға болады:
жарғылық капитал,
төленген қосымша капитал;
төленбеген қосымша капитал;
резервтік капитал;
бөлінбеген табыс;
басқа қорлар.
Аталғандардан бөлек, кәсіпорын мезгілді оралымды ақша қорларын
құрайды. Мысалы, кәсіпорында айына бір немесе екі рет еңбекақы қоры
түзіледі. Қатал мезгілді түрде (салықтарды төлеу күнтізбесіне сәйкес)
кәсіпорын бюджетке төленетін салық түрлеріне арнап қор ұйымдастырады.
Оралымды қор жасақтаудың басты міндеті - ағымдық (оралымды) келесі
мәселелерді шешу, яғни:
еңбекақы төлеу;
салық төлеу;
несиелік пайыздарды өтеу;
ғылыми-техникалық іс-шараларды қаржыландыру және т.б.
Кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың мәні - өндірістің соңғы
нәтижесіне барынша тиімді түрде ықпал ету мақсатымен ақша қорын
қалыптастыру және ақша ағындарының қозғалысымен байланыстырылған қаржылық
қарым-қатынас ұйымдастыруды қамтитын қаржы тетігін құру және оның қызмет
етуін қамтамасыз ету, яғни кәсіпорынның қаржылық тетігі ұзақ мерзімді, орта
мерзімдегі және ағымдағы кәсіпорынның қаржылық даму мақсатына жету үшін
қаржылық қарым-қатынас пен ақша қорының оңтайлы әрекеттесуін ұйымдастыратын
кәсіпорын басқарудағы ішкі жүйесі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы тетігінің жетекші түрде болуы материалдық өндіріс
саласында қаржының жетекші рөл атқаруымен түсіндіріледі. Кәсіпорынның қаржы
тетігі қаржының өз қызметін толыққанды әрі барынша тиімді түрде іске
асыруына жағдай жасауы тиіс. Кәсіпорынды қажетті қаржы ресурсымен
қамтамасыз етуге де дәл осы қаржы тетігі көмегімен қол жеткізеді.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дербес құрылымдық бөлімшесі қаржы
бөлімімен жүзеге асырылады. Қаржы бөлімінің бастығы тікелей кәсіпорын
басшысына бағынады. Қаржы бөлімінің жұмысында пайданы бөлу, өнімнің өзіндік
құнын төмендету мәселелері маңызды орын алады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы қиын күйде
қалып отыр (өндіріске қажетті капиталдың тапшылығы, несиелік
өлшерлемелердің тым жоғары болуы, төлемдердің дер кезінде өтелмеуі және
т.б.), сол себепті дәл қазір кәсіпорынның қаржылық күйін нығайту басты
міндет болып табылады.
Кәсіпорынның қаржысын тұрақтандырудың негізгі жолдары пайдаланымдағы
ақша қаражаттарын оңтайландырумен және олардың тапшылығын жоюмен байланысты
қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады:
1. Кәсіпорынның іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі түрде таңдау.
2. Кәсіпорынның стратегиялық қаржы саясатын әзірлеу және оны іске асыру.
3. Кәсіпорында қаржылық жоспарлаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру.
4. Кәсіпорынның мүліктік құрылымын және олардың құралу көздерін
оңтайландыру арқылы нәтижесі төмен теңдестік құрылымының орын алуына жол
бермеу.
5. Пайданы пайдалануды оңтайландыру және неғұрлым тиімді дивиденд саясатын
таңдау.
6. Бухгалтерлік есеп жүйесін қаржыны басқару міндеттеріне карай бейімдеу.
7. Қаржы ресурстары көздерін оңтайландыру мақсатында несие берушілер мен
инвесторлармен қарым-қатынасты дамыту.
8. Кәсіпорын шығындарын оңтайландыру.
9. Кәсіпорынның іс-әрекетін кешенді түрде жан-жақты талдап, кәсіпорынның
мақсатын орындауға бағдарланған бірыңғай, кешенді даму стратегиясына
сәйкес кәсіпорын жұмысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыда айтылған
түйткіл мәселелерді шешу мүмкін болады.
Кәсіпорынды кешенді талдау негізінде, оның борышын орындауға
бағытталған кәсіпорынның бірыңғай кешенді даму стратегиясына сәйкес оның
жұмысын ұйымдастыру тек жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешуді ұйымдастыру
арқылы жетуге болады.
Нарықтық экономикада қаржылық жағдайдың беталысын анықтау қажеттілігі
туындайды. Кәсіпорынға өзіндік қаржы стратегиясын құру қажет. Қаржы
стратегиясы - бұл кәсіпорынның жалпы стратегиясының құраушы бөлігі болып
саналады. Ол кәсіпорынды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жөніндегі іс-
амалдардың бас жоспарын жасау мен оны іске асыру әрекетінен көрінеді.
Қаржылық стратегия теориясы іс жүргізудің нарықтық заңдылықтарын зерттейді,
кәсіпорынның жаңа ортаға тіршілік ету, даму үлгісін жасайды.
Қаржылық стратегияға мыналар кіреді: қаржылық жағдайды талдау; кәсіпорын
мүлкін оңтайландыру; табысты бөлу, қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуды ұйымдастыру, салық және баға ұстану саясаты; құнды қағаздар
саясаты.
Қаржы стратегияларын басты және оралымды, басты стратегиялық мақсат
және жекелеген стратегиялық міндет-терді орындау стратегиясы деп бөлінеді.
Басты қаржы стра тегиясы деп кәсіпорынның ұзақ мерзімді кезеңге арналған
қаржылық іс-әрекетін айтады.
Егер кәсіпорын өз тәжірибесінде ұзақ мерзімді, кыска мерзімді және
агымдық қаржылық жоспарлау жүйесін қолдана-тын болса, онда жоспарлау көлемі
де тиісінше бөлшектелінеді. Отандық тәжірибеде ол, негізінен: ұзақ мерзімді
жоспарлау-да - үштен бес жылға дейін, орта мерзімді жоспарлауда - бір
жылдан үш жылға дейін; ағымдық (оралымды) жоспарлауда-тоқсанға, бір айға
немесе, егер қажет болса, одан да қысқа мерзімге жасалынады. Оралымды
қаржылық стратегияның басты ерекшелігі - мұнда жоспарланған кезең ішінде
барлық жалпы табыс пен шығын қаражаттары қамтылады. Табыстар мен шығындарды
осылай мұқият есептеп жоспарлаған жағдайда ғана ақша ағынын дұрыс
үйлестіріп, пайданың шығыннан басым түсуіне қол жеткізуге болады.
Қаржының басты стратегиялық қызметі - кәсіпорынды оның мақсатын
орындауға қажетті әрі жеткілікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету.
Қаржылық стратегия басты стратегиялық мақсатқа қол жеткізетін тәсілдер
мен іс-әрекеттерді қамтиды, атап айтқанда: қаржы ресурстарды кұру және оны
орталықтан стратегиялық тұрғыда басқару; шешуші бағыттарды анықтап,
ресурстарды сонда шоғырландыру; мақсаттарды дәрежесіне қарай бөліп, оларға
кезең-кезеңмен қол жеткізу; қаржылық іс-әрекеттің кәсіпорынның экономикалық
жағдайы мен материалдық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы; әрбір уақыт шегін-де
кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын шынайы түрде ескеріп отыру;
стратегиялық резервтер кұру және даярлау; кәсіпорынның және бәсекелестердің
экономикалық және қаржылық мүмкіндіктерін есепке алу; бәсекелестерінен
жоғары дәрежеге қол жеткізу үшін күресу және әдіс-амалдар қолдану.
Демек, кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеттегі табысы қаржы стратегиясының
теориясы мен тәжірибесін ұштастырғанда, сонымен бірге, қаржылық стратегия
кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес келген жағдайда ғана толық
қамтамасыз етіледі. Қаржы стратегиясы кәсіпорынның қаржы жоспарын жасап,
оны орындау үдерісінде, яғни кәсіпорын ішіндегі қаржылық жоспарлауды
ұйымдастыру барысында іске асады. Кәсіпорынішілік жоспарлауды ұйымдастыруда
басым бағыттың бірі - отандық тәжірибеге бизнес-жоспар жүйесін ендіру болып
табылады. Бизнес-жоспар кәсіпорынішілік жоспарлау құжаты бола отырып,
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетінің барлық негізгі
аспектілерін қамтиды. Кәсіпорын іс-әрекетінің барысында кездесуі мүмкін
мәселелерді сараптап, соған қоса қаржылық-шаруашылық мәселелерді шешу
жолдарын белгілейді. Қазіргі қолданыстағы заңнама бизнес-жоспарды міндетті
етіп бекітпейді. Ал дамыған елдер тәжірибесі мен өз кәсіпорындарымыз
жинақтаған әзірге тым аз тәжірибесі көрсеткендей, бизнес-жоспар құру - өмір
талабы болып отыр. Осы тұста отандық кәсіпорындардың өндірістік-техникалық-
қаржылық жоспарларын әкімшілік басқару жүйесінде құруы мен іске асыруын
және оның маңызды құраушы бөлігі - төлемдер күнтізбесін салыстырма түрінде
келтіруге болады. Төлемдер күнтізбесі кәсіпорынның барлық табысы мен
шығысын өзара үйлестіре отырып, дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Күнтізбе құру міндетті емес, дегенмен, көптеген кәсіпорындардың үнемі төлем
күнтізбесін жасауы оларға ауыр қаржылық жағдайы кезеңі туындайтынын алдын
ала көріп-біліп, уақытша қаржылай қиындықтарды жоюға қосымша ресурстар табу
үшін дер кезінде қажетті шара қолдануға мүмкіндік береді. Бизнес-жоспарын
қаржы бөлімінің төлемдер күнтізбесі секілді кәсіпорынішілік жоспарлау
құжатымен салыстыруға болмайды. Олардың тек жекелеген жоспарлау әдістері
ғана ұқсас. Нақтырақ айтқанда, бизнес-жоспар оралымды және орта мерзімді
жоспарлау мәселелерін шешетін және стратегиялық мақсатқа ие болумен қатар,
шетелдік әріптестермен іскерлік қарым-қатынас орнаған (немесе кеңейген)
жағдайда, сыртқы экономикалық мәселелерді де шешуге бағытталады. Бизнес-
жоспар құрудағы шетелдік және отандық тәжірибеге сүйенер болсақ, оның ең
маңызды бөлігі - қаржылық жоспарлау екендігіне көзіміз жетеді. Қаржылық
бөлім (қаржылық жоспар) қаржылық нәтижелер болжамын қамтиды, бұл - қосымша
инвестициялық мұқтаждық және қаржыландыру көздерін құру; дисконтталған ақша
қорларының үлгісі; залалсыздық нүктелерін анықтау және т.б. кұжаттар жасау
деген сөз.
Сонымен қатар, қаржылық жоспар құру кезінде кәсіпорынның қаржылық
дамуына қажетті қаражаттарды анықтау үшін қаржылық жоспарды инвестициялық
жоба ретінде бағалауды қажет етеді деп болжанады. Бұл дегеніміз - бизнес-
жоспарда қарастырылған қаржы жұмсалымдары экономикалық тиімділік жағынан
негізделген болуы тиіс. Жоспардың баска бөлімдеріндегі барлық
көрсеткіштердің негіздемесі болғанда ғана қаржылық нәтижелер болжамы нақты
болады. Мысалы, сатудан түскен табыс болжамдық бағаға сүйеніп анықталады
және түбегейлі маркетингтік зерітеулерге негізделуі тиіс. Болжамдық есептеу
дәлдігіне өндіріске жұмсауы жоспарланған материалдар мен шығындар көлемі
көбірек ықпал етеді. Оны анықтау кезінде жоспарлық кезең ішінде орын алуы
мүмкін өзгерістерді ескере отырып, есептеулерді бірнеше нұсқада жасау
қажет. Сатылым көлемін, сатылған өнімді өндіруге жұмсалған шығындар,
сатылымнан бөлек операциялардан келген табыс пен шығынды болжап, өндірісті
дамытуға және өнімді өткізуге қажет қосымша резерв көздерін табуды көздеу
керек. Мұндай косымша мүмкіндіктер кәсіпорын іс-әрекетінің бейіміне қарай
құрылған бизнес-жоспарда белгіленуі мүмкін. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
іс-әрекетін талдау нәтижесінде анықталған қосымша қаржы мүмкіндіктері
шынайы бағалануы үшін оны жоспарлық кезеңнің әр түрлі мүмкін жағдайын
ескере отырып, бірнеше нұсқада жасау қажет.
Дисконтталатын ақша ағындары үлгісі қаржы-шаруашылық іс-әрекет
нәтижелерін болжау негізінде құралады. Бұл жағдайда жалпы қаржылық нәтиже
кәсіпорынды сауықтыру қаржылық жоспарын іске асыратын әр жылдың
дисконтталатын акша ағындары және жоспарлық кезеңнен тыс ағымдық
дисконтталатын кұн жиынтығының реті есептеледі. Дисконтталатын ақша
ағындары үлгісін құру мен оны бизнес-жоспарға енгізу қажеттілігі қаржылық
нәтижелер болжамындағы шығындардың басым бөлігі төлемдер кезектілігін
көрсетпейтіндігінен келіп туындайды. Дәлірек айтқанда, пайда әр-қашан
кәсіпорын есепшотындағы қаржы артықтығын білдірмейді, ал есепшотта қаржы
болуы кәсіпорынға пайда түсті деген сөз де емес.
Ақша ағындары үлгісін құру арқылы болжаудың басты міндеті - ақша
қаражаттары түсу және жұмсалуын белгілі бір уақыт кезінде бірдей болуын
ұйымдастыру, демек, кәсіпорынның келешектегі өтімділігін қамтамасыз ету
болап табылады.
Бизнес-жоспарды бағалау инвестициялық жоба ретінде бағалауды қажет
етеді. Осы арада жобаны жүзеге асыру барысында (бұл - нөлдік уақыт сәті)
инвестицияға жұмсалған ақша қаражаттарының орны кейінгі жылдары сол
инвестициядан түскен ақшалай табыс есебінен толтырылатындығын есте ұстау
керек. Осы сомалар тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін нөлдік уақыт
аралығында жобаны жүзеге асыру кезеңі ішінде инвестицияның қосымша
қаражаттар кұнына түзету енгізіледі. Аталған үдеріс дисконттау деп аталады.
Нөлдік уақыт аралығындағы ақша қаражаттары мөлшері ағымдық (дисконтталған,
келтірілген) құнын көрсетеді.
Бастапқысынан басқа іске асырылатын барлық кейінгі инвестициялар да
олардың ағымдық кұнына келтіріледі. Ол үшін олардың құны дисконттау
коэффициентіне (ағымдық құн коэффициентіне) көбейтіледі:
ағымдық құн коэффициенті = 1 (1 + р)n, (1)
мұнда:
р - таңдап алынғын дисконт мөлшерлемесі (пайда мөлшері немесе инвестор
талап еткен табыс деңгейі);
n - жылдар саны.
Ақша қаражаттарының қозғалысы кәсіпорын теңдестігінің активі мен
пассивінде болып жатқан барлық өзгерістерді көрсетіп отырады, ал ақша ағыны
- шаруашылық іс-әрекет үдерісіндегі табыстар мен төлемдерді теңестіреді.
Қаржылық нәтиже болжамына сәйкес инвестициялық жобаны іске асыру
кезеңі ішінде ақша ағындарының үлгісі құрылады. Мұнда ақша ағындары қалдық
кұнының ағындық(дисконтталған) құны ескеріледі. Ол барлық осы ағындардың
жоспарлық кезеңнен тыс жердегі кұнын білдіреді және Гордон формуласымен
есептеледі:
Wост =CFn (1+ g) ( r + g)
(2)
мұнда:
СҒп - жоспарлық кезеңнің соңғы жылындағы ақша ағыны;
r - дисконт мөлшерлемесі;
g - ақшалай пайданың көбею қарқыны;
(1+ g) - ақшалай пайданың өсу қаркыны.
Есептеулер нәтижесінде таза ағымдық (дисконтталған) құн мөлшері оң
шама болуы тиіс, бұл дегеніміз - салынғын инвестициялар дисконт
мөлшерлемесі деңгейінде пайда табуға мүмкіндік береді деген сөз. Сонан соң
пайданың ішкі мөлшері есептеледі. Есептеуде әр түрлі дисконт мөлшерлемелері
қойылып, ағымдық (дисконтталған) құн нөлдік мәнге мейлінше жуықтауы, бірак
теріс мәнге өтіп кетпеуі ескеріледі. Алынған нәтиже қандай уақыт аралығында
болатындығы анықталады. Аталған кезең жоба өтелуінің дисконтталған кезеңі
деп аталады. Қаржылық жоспардың осы бөлімінде несиелік қарыздарды өтеу
графигі де келтіріледі.
Келтірілген құжаттарға қосымша графиктік және талдау әдістерімен
залалсыздық нүктесі (табыстылық шегі) анықталады. Табыстылық шегі -
кәсіпорынның сатылымнан түскен табыс бойынша залалға ұшырамайтын, бірақ
пайда да келмейтін аралығы. Табыстылық шегін анықтау әдістері өте күрделі
болғандықтан, іс жүзінде залалсыздық шегіне жетті деп тану үшін жай ғана
кәсіпорынның таза пайдасы болса жеткілікті.
Қаржы ресурстары ұғымы. Нарықтық экономикада қаржы жайын ойластыру
кәсіпорын іс-әрекетінің бастапқы бастау шегі мен соңғы нәтижесі болып
табылады. Әрбір шаруашылық оны іске асыруға қажетті қаржы ресурсын тартудан
басталады. Кәсіпорынның қаржы ресурсы - бұл қаржылық міндеттемелерді
орындауға және кеңейтілген қайта жаңғыртуды қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының табыстары және амортизациялар, сыртқы табыстар мен
кідіртілген төлемдер түріндегі бір бөлігі. Шығу тегіне қарай қаржы
ресурстары ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) қаражаттар болып
бөлінеді. Өз кезегінде ішкі (меншікті) ресурстар таза пайда және
амортизация түрінде, сонымен қатар кәсіпорын қызметкерлері, салық
органдары, бюджеттен тыс мекемелер алдындағы міндеттемелер түрінде болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары (ішкі де, сыртқы да) кәсіпорынның қарамағында
болған уақытына қарай қысқа мерзімді (бір жылға дейін), ұзақ мерзімді (бір
жылдан артық) болып бөлінеді. Дегенмен, мұндай бөліп-ажырату шартты түрде
ғана болады, ал уақыт аралығының ауқымы тек бір елдің қаржылық заңнамасына,
қаржылық есеп беру ережелеріне, сондай-ақ ұлттық дәстүрлеріне де тәуелді
болады [1, 737б.].
Ішкі қаржы ресурстары. Таза пайда кәсіпорынның жалпы түскен табыс
сомасынан шығындар мен міндетті төлемдерді (салықтар, алымдар, айыппүлдар,
өсімақы, пайыздар және т.б. міндетті төлемдер) алып тастағанда қалатын
табысын білдіреді. Таза пайда кәсіпорынның қарамағында және ол басқарушы
органдарының шешімімен жұмсалады. Амортизация - кәсіпорынның негізгі және
басқа да айналымсыз қорлары тозуының ақшалай көрінісі. Өз табиғатына қарап
амортизация ешқашан да табыс түрінде болмайды, ал кәсіпорынның ішкі қаржы
ресурстары құрамына мынадай екі себепке байланысты кіреді: 1) есептеліп
жатқан амортизация кәсіпорынның қаражат құрамынан алынып тасталмайды; 2)
амортизациялық төлем аударылып отырған жабдықтар немесе өзге де нысандардың
қызмет ету мерзімі ішінде жинақталған амортизациялық аударымдар негізгі
капитал істен шыққанға дейін уақытша бос ақшалай қаражат болып табылады.
Сыртқы қаржы ресурстары. Сыртқы қаржы ресурстары да екі топқа бөлінеді
- тартылған және несиеге алынған. Бұлайша бөлу, ең алдымен осы кәсіпорынды
дамытуға сырттан қатысушылардың салым капиталының түріне байланысты
(кәсіпкерлік немесе несиелік капитал). Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал
салымының нәтижесінде тартылған меншікті қаражаттары және несиелік капитал
пайда болады.
Кәсіпкерлік капитал - пайда алу және кәсіпорынды басқару құқығын
иемдену мақсатымен салынған (инвестицияланған) капитал. Несиелік капитал -
бұл өсім түрінде ақы төлеп қайтару талабымен несиеге берілетін ақша
капиталы. Оның кәсіпкерлік капиталдан ерекшелігі - несие капиталы
кәсіпорынды дамыту үшін салым ретінде қаралмайды, ол пайыздық пайда табу
мақсатында уақытша пайдалануға беріледі. Бизнестің бұл түрімен арнайы
кәсіби институттар шұғылданады (банктер, несиелік одақтар, сақтандыру
компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар және т.б.). Нақты
өмірде кәсіпкерлік немесе несиелік капитал өзара тығыз байланысқан. Қазіргі
заманда нарықтық шаруашылық әртараптандырылған, яғни қызмет түріне қарай
да, кеңістікте де бөліп жайғастырып ұйымдастырылған. Әртараптандыру қазіргі
таңда нарықтық шаруашылықтың тұрақтылығы мен орнықтылығын (ең алдымен,
оның қаржы жүйесін) қамтамасыз етудің ең маңызды факторларының бірі.
Алайда, әр-тараптандырудың тереңдеп енуі қаржы ағындары мен капитал
қозғалысы күрделене түсуіне, қаржылық тәжірибеде қолданылатын арнайы
кұралдар қатарын кеңейтуге әкеледі, ал мұның өзі, айналып келгенде,
кәсіпорынның қаржылық жұмысын тым күрделендіріп жібереді.
Тартылған қаржы ресурстары - кәсіпорын құрылған сәтінде жинақтылып,
бүкіл қызмет ету барысында кәсіпорынның қарамағында болатын қаржы
ресурстарының негізгі бір бөлігі. Оны кәсіпорынның жарғылық капиталы деп
атау қабылданған. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық түріне қарай оның жарғылық
капиталы акция жасап шығарып, оны сату есебінен (қарапайым, ерекше немесе
аралас), жарғылық капиталға салынған пайлық, үлестік және т.б. салымдардан
түзіледі. Кәсіпорынның жұмыс істеу уақыты ішінде жар ғылық капитал бөлінуі,
кемуі, артуы да мүмкін. Несиелік қаржы ресурстары көбінесе мына түрлерде
кездеседі:
банктік несие мен басқа да несиелер;
кәсіпорын облигацияларын шығару және сату;
нарықтың өзге банктік емес субъектілерінен алынған қарыздар.
Қаржыландыру және инвестициялау. Осыған дейін сөз болған кәсіпорынның
қаржы ресурстары мен капиталы бір ғана ақша қаражаттарынан кұралатын еді.
Алайда, нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай түрде ұзақ уақыт тұра
алмайды, себебі ол жаңадан табыс табуы тиіс. Ал кәсіп-орын кассасында
немесе оның банктегі есепшотында қалдық ақша түрінде тұрғанда ол
кәсіпорынға пайда экелмейді.
Осыған байланысты капиталдың ақшалай түрден табыс экелетін қабілеті
бар өндіруші түрге өзгерудің мәнін түсіну маңызды. Бұл өзгеру (яғни,
метаморфоза) инвестициялау деп аталады. Бұл құбылысты қаржыландырумен
шатастыруға болмайды.
Кәсіпорынды қаржыландыру - бұл кәсіпорынның ақша қаражаттарының
статикада пайда болу үдерісі (ақша қорлары түрінде) және динамикадағы ақша
айналымына (ақша ағында-ры түрінде) қызмет көрсету үдерісі. Демек,
қаржыландыру деп қаржы ресурстарын түзуді, ал инвестициялау деп оларды
пайдалануды түсінеміз. Инвестициялау және қаржыландыру ұғымдары үнемі
нақтылап отыруды қажет етеді. Оның себебі, қаржы ресурстарын кез келген
түрдегі пайдалануы инвестициялау болмайтынында, қаржы қаражаттарын
пайдалану түрлерінің барлығын инвестициялау деп атай алмаймыз. Акциялар
эмиссиясы көмегімен қаржыландыру да әрдайым ақша қаражаттарын алумен
байланысты бола бермейді. Мысалы, акционерлік компания жаңа акциялар
пакетін шығарды делік, ал сатып алушы ақша орнына компанияға жер телімін,
машиналар мен жабдықтар және т.с.с. беруі мүмкін. Бұл жағдайда қаржыландыру
және инвестициялау бір уақытта, қатар жүріп жатыр. Жалпы алғанда
кәсіпорынның айналымы - бұл инвестициялау және дезинвестициялау талассыз
үдерісі, қаржы ресурстарын байланыстыратын және босататын үдеріс, үздіксіз
қаржылық операциялар үдерісі. Халықаралық қаржы тәжірибесінде
қаржыландырудың екі түрін - сырттан және іштен қаржыландыру деп ажырата-ды.
Бұлайша бөлу кәсіпорын капиталы мен қаржы ресурсы түрлерінің қаржыландыру
үдерісімен тығыз байланысуымен түсіндіріледі. Қаржыландыру түрлерінің
сипаттамасы төменде келтірілген(кесте 1). Кәсіпорын қайтарылмайтын
облигациялар шығарған жағдайда ол несиелік капиталға негізделген сырттан
қаржыландыру түрін білдіреді.
Қаржы ресурстары мен активтердің өзара байланысы. Тауар және қаржы
ағындарының диалектикалық байланысы кәсіпорынның өзара байланысты ресурстар
сипаты мен динамикасында көрініс табады. Кәсіпорынның байланысты ресурстары
деп кәсіпорынның үздіксіз өзінің әрекет етуіне қажетті тұрақты қаржылық
ресурстар көлемін айтамыз. Осы анықтамадан түсінгендей кәсіпорын байланысты
ресурстар айналмалы және айналымсыз активтер арасындағы екі жақты
байланысты білдіреді. Ол меншікті және қарызға алынған қаражаттарымен
қаржыландыру арқылы кәсіпорынның толассыз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
қажет.
Кәсіпорын активтерін келесі топтарға бөлуге болады:
кәсіпорынның өндіріс куаттарына ағымдық қызмет көрсетумен байланысты
активтер;
бірінші топ активтерін тәуекелден қорғауға қажетті резервтік активтер;
бизнес аясын кеңейтумен байланысты инвестициялық активтер.
Кесте1
Қаржыландыру турлерінің саралануы
Қаржыландыру түрлері Сырттан қаржыландыру Іштен қаржыландыру
Меншікті капиталмен Салымдар мен қатысу Салық алынған пайда
қаржыландыру үлесі негізінде есебінен қаржыландыру
қаржыландыру (мысалы, (жай мағынасында
облигациялар, акцияларөзін-өзі қаржыландыру)
шыгару, жаңадан
жарнашыларды тарту)
Қарызға алынған капиталменНесиелік қаржыландыру Кәсіпорынның табысынан
қаржыландыру (мысалы: несиелер, кұралған капитал
қарыздар, банктік резервтік капитал
несие, материалдармен арқылы каржыландыру
жабдықтаушылардың
несиесімен)
Меншікті және қарызға Акцияға айырбастау Тұрақты пассивтер
алынган капитал негізінде мүмкіндігі бар
аралас қаржыландыру облигациялар шыгару,
опциялық қарыздар,
пайдаға ортақтасу
кұқығын беру
негізін-де несие,
артықшылығы бар
акциялар
Қайнар көзі: [1, 738б.]
Бірінші топта өндірісте пайдалануға үнемі дайын болатын айналымдағы
және айналымнан тыс активтер деп бөлінеді. Көп жылдық тәжірибе
көрсеткендей, барлығы бірдей болған жағдайда бұл талаптың орындалуы
бірінші топ активтерін кәсіпорынның өз меншігіндегі капиталмен немесе, тым
болмаса, ұзақ мерзімді алынған қаражаттар есебінен қаржыланғанда ғана
мүмкін болады. Бұл жағдайды орындауға жинақталған амортизация да қиындата
түседі. Амортизация кәсіпорынның істен шыққан айналымнан тыс активтерін
қаржыландыру көзі бола отырып және көбінесе кәсіпорынның уақытша бос қаржы
капиталы ретінде ағымдық шығындарды қаржыландыруға пайдаланылады. Дегенмен
де осы ретте екі жайтты айта кету керек:
- жеделдетілген амортизация әдісімен жинақталған амортизациялық
төлемдердің уақытша болса да өз қызметінен өзге мақсатта пайдаланудың соңы
қаржылық жазалау шараларына әкеп соғуы мүмкін;
- кәсіпорынның істен шыққан құрал-жабдықты алмастыруды
қаржыландыратын қаржы қаражаттары болуы тиіс және ол қаржыландыру қандай
көздерден жүзеге асырылатындығы аса маңызды емес, бастысы - өзге
мақсаттарға жұмсалған амортизация орнын толтыру.
Құрал-жабдықтың кенеттен бұзылуы, шикізатты жеткізу мерзімінің
созылуынан кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алмау жағдайларынан бірде-
бір кәсіпорын сақталмаған. Осы секілді жағымсыз жайттардан сақтандыруға
арналған резервтер активті сақтандыруға арналған қаражаттан қаржыландырылуы
керек.
Үшінші топта күрделі салымдар ерекше орын алады. Айта кететін жағдай -
күрделі салымдар кәсіпорынның ағымдықемес, келешектегі өндіріс қуаттарына
ықпал ететіндіктен, кәсіпорынның ағымдық қаржы тепе-теңдігі бұзылған
жағдайда кәсіпорын одан бас тарта алады. Осыған байланысты, үшінші топ
активтерін қаржыландырудың кем дегенде екі жолы бар:
- егер күрделі салымдар кәсіпорында жұмыс істеп тұрған өндіріс
қуаттарын кеңейту мен қайта жаңғыртуға байланысты болса, онда ол
сөзсіз бірінші топтағы активтерді қаржыландыру ережесімен жұмыс істеу
керек. Егер инвестициялық жобаны іске асыруға кәсіпорынның шамасы келмесе,
онда ол едәуір күрделі қаржы дағдарысына үшырауы мүмкін;
- егер ұзақ мерзімді инвестициялар кәсіпорында жұмыс істеп түрған
өндіріс қуаттарын кеңейту мен қайта жаңғыртуға байланыссыз болса, онда
қаржыландыру көзін таңдау қатаң шектеулерді қажет етпейді, яғни мұндай
инвестицияларды қаржыландыруға кейбір кысқа мерзімді қаражаттар да жарайды.
Сонымен, өндіріспен байланысты активтер оңтайлы мөлшерде болғанда ғана
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің ең жоғары тиімділігіне қол жеткізуге
болады. Оңтайлық көрсеткіші үш актив тобының анықтамаларында-ақ берілген.
Бірақ іс жүзінде оңтайлық көрсеткішінен гөрі оларды қамтамасыз ету әдістері
маңыздырақ. Айналмалы капиталдың оңтайлы көлемін қамтамасыз ету
қаражаттарына қаржы мөлшерлері, нормативтері мен лимиттері жатаңы.
Кәсіпорынның байланысты айналмалы капитал көлемін оңтайлау - қаржы
қызметінің ең күрделі міндеттерінің бірі. Ол қызметкерден тек кәсіпорынның
байланысты активтерінің оңтайлы мөлшерін жинақтап, оны ұстап түруды ғана
емес, соған қоса аталған кәсіпорында іске асырылып жатқан бизнес-үдерісінің
мәнін тереңінен ұғынуды, әрбір кәсіпорындағы қаржылық парапарлыққа ықпал
ететін сыртқы ортаның қызмет ету заңдылықтарын білуді талап етеді.
Қаржыландырудың алтын ережесі. Кәсіпорынның қаржы қызметі аясындағы
тағы бір маңызды мәселе - байланысты активтердің оңтайлы мөлшерін ұтымды
қаржыландыруды ұйымдастыру. Кәсіпорынның байланыстағы активтерін
қаржыландыру заңдылықтары іс жүзінде ережелер түрінде қалыптасып, жалпылама
түрде олар қаржыландырудың алтын ережесі деп аталады. Экономика ғылымында
аталған алтын ереженің бірнеше анықтамасы бар, дегенмен көбірек танылғаны
келесі түсініктер:
инвестициялауға қажетті қаржы ресурстары осы инвестицияның нәтижесімен
қаншалықты байланысты болса, сонша уақыт кәсіпорын қарамағында болуы керек
кәсіпорынның несиелік берешектерін ұтымды басқару дегеніміз - қалыптасқан
іскерлік қатынастарға нұқсан келтірмей, қарызды өтеу мерзімін барынша
кешіктіру.
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады деп жазған[3, 204б.].
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен си-
патталады[4, 12б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақ-
сылығын көрсетеді.
А.К Грязнов пен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады[5, 22б.].
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: ''Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіш-тер
жиынтығы [6, 24б.].
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау [6, 31б.].
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді [7, 10б.].
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл ұғымды былай анықтауға
болады:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді. [8, 401б.]. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз
қаражаттарының байланысы деп жазады. Енді біреулер өз қаражаттары есебінен
активтерге (негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары)
жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және
кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында
қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп
жазады [9, 281б.].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы [3, 205б.].
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды[10, 118б.].
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады [9, 282б.]. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру,
тарату және пайдаланумен анықталады - деп жазады В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир.
А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді. Олар
қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі - деп түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста [11,
204б.]. Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі [4,
206б.] немесе Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады. Кәсіпорынның жұмысы нарық
жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын
іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу орнына
байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша-тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
шеберлігі - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет
болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың
ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы (мен
құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық
капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар
үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады. Және де бұл жерде
кәсіпорын-ның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде
резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
•кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
•шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
•төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
•шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
•кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу -
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-
ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақыттаоблигация құнын толық өтеуді талап
ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын
сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз
қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және
бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал
бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша мерзімге
деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... ...1 6
1.3 Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚМКК ЖЕТІСУ СУ ҚҰБЫРЫ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..29
2.1 ҚМКК Жетісу су құбыры жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. .43
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
3.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
КІРІСПЕ
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тат басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негіздеу
үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау
негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсеңділігін
арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты
ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер анықталы:
-теориялық білімді және өндірістік практикада жинаған тәжірибені
пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Талдау объектісі ретінде ҚМКК Жетісу су құбыры алынды. Оның негізгі
қызметі жобалык, құрылыс, консалтингілік пайдалану және басқа да
жұмыстарды орындау; тапсырыс берушінің, мердігердің және қосалқы
мердігердің тапсырыстарын орындау; құрылыс, өңдеу материалдарын және
конструкцияларын өндіру дайындау және қайта өңдеу құрылыс жұмыстарын
атқару; құрылыс жұмыстары: өндірістік — азаматтық құрылыс және тағы
басқа қызметтері болып табылады.
Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары,
міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері
мен тәсілдері туралы ақпараттарды қамтиды.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі ҚМКК Жетісу су құбыры қаржылық жағдайын
талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға
негізделген.
Жұмыстың теориялық базасы болып А.К.Мейірбекговтің,
А.Д.Үмбеталиевтің, Ғ.Е.Керімбектің, В.В.Ковалевтің, А.Д. еңбектері болып
табылады.
Жұмыс барысында ҚР-ның заң актілері және Талдыкорган жолдары ЖШН-
нің қаржылық есебі пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ - ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының түсінігі және қызметтері
Нарықтық экономика жағдайында болатын экономикалық қатынастар
жүйесінде қаржы маңызды орын алады. Кәсіпорын қаржысы деп оның
қарамағындағы барлық ақша қаражаттар жиынтығын, сондай-ақ оны қалыптастыру,
бөлістіру және пайдалану жүйесін айтамыз.
Кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті барысында қаржылық қарым-қатынастар
қалыптасады. Қаржылық қарым-қатынастар төрт топтан құралады:
өзге кәсіпорын және ұйымдармен;
өзінен жоғары тұратын және бірлесіп жұмыс атқаратын серіктестермен
түзілетін кәсіпорын ішіндегі қарым-қатынас;
қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас.
Өзге кәсіпорын және ұйымдармен түзілетін қарым-қатынастарға
жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, кұрылыс-құру және тасымалдау
мекемелерімен, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым кәсіпорындары және
шетел кәсіпорындары арасындағы қарым-қатынастар кіреді. Көлемі жағынан өте
көп ақша айналымдарына кәсіпорындардың бір-бірімен өзара іске асыратын
операциялары кезінде шаруашылық іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті
материалдық құндылықтар сатып алумен және дайын өнімді сатумен байланысты
қажетті ақша айналымдары жатаңы. Мұндай операцияларды ұйымдастыру тікелей
түрде кәсіпоран іс-әрекетінің қаржылық нәтижесіне әсер етеді.
Кәсіпорынішілік қаржылық қарым-қатынастарға кәсіпорынның ішкі бөлімшелері
арасындағы қаржылық операциялар кіреді. Бөлімшеаралық қатынастар бекітілген
басқару жүйесі мен ішкі коммерциялық есеп жүйесіне негізделеді. Олардың
қабылдаған міндеттемелердің орындалуы үшін материалдық жауапкершілік пен
ынталандырудың тиімді тетігін құруға арналған.
Қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас әрқилы болып келеді. Ең алдымен,
бұл әр деңгейлі бюджеттермен, сақтандыру жүйесімен, бюджеттен тыс қорлар
мен несие беру мекемелерімен болатын қарым-қатынас.
Салықтың ауыр қыспағы болған жағдайда кәсіпорынның қаржылық жұмысын
ұйымдастырудың басты да маңызды міндеті - бюджетке төленетін салық
төлемдерін оңтайландырудың тиімді әдістемесін құру, салық төлемдерін төлеу,
күнтізбелік жоспарын жасау, салықтық есеп беруді дайындау және салықтық
төлемнің ағымдық қорларын құруды қамтитын дербес салық саясатын белгілеу
болып табылады.
Қаржылық жүйенің сақтандыру буынымен арадағы қарым-қатынасы
кәсіпорынның мүлкін, валюталық және коммерциялық тәуекелдерін және т.б.
сақтандырғаны үшін тиісті компаниялар есебіне қаржы аударуды ұйымдастырудан
құралады.
Коммерциялық банктермен арадағы қаржылық қарым-қатынас қолма-қол
ақшасыз есеп айырысу мен несие алу немесе өтеуге байланысты түзіледі.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу төлеуші мен төлем қабылдаушы әр түрлі
банктер қызметін пайдаланған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай есеп айырысу
банктердің қорреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру арқылы іске асады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына тікелей ықпал етеді.
Несие айналмалы капиталды қалыптастырудың, өндірісті дамытудың көзі
болып табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта несие мөлшерлемелері жоғары
болуына байланысты, ол шын мәнінде инвестиция көзі бола алмай отыр. Банктер
үшін ұзақ мерзімді инвестициялық несиелендіру тәуекелділігі жоғары
болғандықтан, банк қызметінің аталған дәстүрлі түрі іс жүзінде кең дамымай
отыр. Банктер мен өзге де несие институттары кәсіпорындарға дәстүрлі емес
қызмет түрлерін де ұсынады. Олар:
-лизинг;
-факторинг;
-форфейтинг;
-траст және т.б.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр
түрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі,
өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске
асырылады.
Мұндай қорларға келесілерді жатқызуға болады:
жарғылық капитал,
төленген қосымша капитал;
төленбеген қосымша капитал;
резервтік капитал;
бөлінбеген табыс;
басқа қорлар.
Аталғандардан бөлек, кәсіпорын мезгілді оралымды ақша қорларын
құрайды. Мысалы, кәсіпорында айына бір немесе екі рет еңбекақы қоры
түзіледі. Қатал мезгілді түрде (салықтарды төлеу күнтізбесіне сәйкес)
кәсіпорын бюджетке төленетін салық түрлеріне арнап қор ұйымдастырады.
Оралымды қор жасақтаудың басты міндеті - ағымдық (оралымды) келесі
мәселелерді шешу, яғни:
еңбекақы төлеу;
салық төлеу;
несиелік пайыздарды өтеу;
ғылыми-техникалық іс-шараларды қаржыландыру және т.б.
Кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың мәні - өндірістің соңғы
нәтижесіне барынша тиімді түрде ықпал ету мақсатымен ақша қорын
қалыптастыру және ақша ағындарының қозғалысымен байланыстырылған қаржылық
қарым-қатынас ұйымдастыруды қамтитын қаржы тетігін құру және оның қызмет
етуін қамтамасыз ету, яғни кәсіпорынның қаржылық тетігі ұзақ мерзімді, орта
мерзімдегі және ағымдағы кәсіпорынның қаржылық даму мақсатына жету үшін
қаржылық қарым-қатынас пен ақша қорының оңтайлы әрекеттесуін ұйымдастыратын
кәсіпорын басқарудағы ішкі жүйесі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы тетігінің жетекші түрде болуы материалдық өндіріс
саласында қаржының жетекші рөл атқаруымен түсіндіріледі. Кәсіпорынның қаржы
тетігі қаржының өз қызметін толыққанды әрі барынша тиімді түрде іске
асыруына жағдай жасауы тиіс. Кәсіпорынды қажетті қаржы ресурсымен
қамтамасыз етуге де дәл осы қаржы тетігі көмегімен қол жеткізеді.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дербес құрылымдық бөлімшесі қаржы
бөлімімен жүзеге асырылады. Қаржы бөлімінің бастығы тікелей кәсіпорын
басшысына бағынады. Қаржы бөлімінің жұмысында пайданы бөлу, өнімнің өзіндік
құнын төмендету мәселелері маңызды орын алады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы қиын күйде
қалып отыр (өндіріске қажетті капиталдың тапшылығы, несиелік
өлшерлемелердің тым жоғары болуы, төлемдердің дер кезінде өтелмеуі және
т.б.), сол себепті дәл қазір кәсіпорынның қаржылық күйін нығайту басты
міндет болып табылады.
Кәсіпорынның қаржысын тұрақтандырудың негізгі жолдары пайдаланымдағы
ақша қаражаттарын оңтайландырумен және олардың тапшылығын жоюмен байланысты
қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады:
1. Кәсіпорынның іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі түрде таңдау.
2. Кәсіпорынның стратегиялық қаржы саясатын әзірлеу және оны іске асыру.
3. Кәсіпорында қаржылық жоспарлаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру.
4. Кәсіпорынның мүліктік құрылымын және олардың құралу көздерін
оңтайландыру арқылы нәтижесі төмен теңдестік құрылымының орын алуына жол
бермеу.
5. Пайданы пайдалануды оңтайландыру және неғұрлым тиімді дивиденд саясатын
таңдау.
6. Бухгалтерлік есеп жүйесін қаржыны басқару міндеттеріне карай бейімдеу.
7. Қаржы ресурстары көздерін оңтайландыру мақсатында несие берушілер мен
инвесторлармен қарым-қатынасты дамыту.
8. Кәсіпорын шығындарын оңтайландыру.
9. Кәсіпорынның іс-әрекетін кешенді түрде жан-жақты талдап, кәсіпорынның
мақсатын орындауға бағдарланған бірыңғай, кешенді даму стратегиясына
сәйкес кәсіпорын жұмысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыда айтылған
түйткіл мәселелерді шешу мүмкін болады.
Кәсіпорынды кешенді талдау негізінде, оның борышын орындауға
бағытталған кәсіпорынның бірыңғай кешенді даму стратегиясына сәйкес оның
жұмысын ұйымдастыру тек жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешуді ұйымдастыру
арқылы жетуге болады.
Нарықтық экономикада қаржылық жағдайдың беталысын анықтау қажеттілігі
туындайды. Кәсіпорынға өзіндік қаржы стратегиясын құру қажет. Қаржы
стратегиясы - бұл кәсіпорынның жалпы стратегиясының құраушы бөлігі болып
саналады. Ол кәсіпорынды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жөніндегі іс-
амалдардың бас жоспарын жасау мен оны іске асыру әрекетінен көрінеді.
Қаржылық стратегия теориясы іс жүргізудің нарықтық заңдылықтарын зерттейді,
кәсіпорынның жаңа ортаға тіршілік ету, даму үлгісін жасайды.
Қаржылық стратегияға мыналар кіреді: қаржылық жағдайды талдау; кәсіпорын
мүлкін оңтайландыру; табысты бөлу, қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуды ұйымдастыру, салық және баға ұстану саясаты; құнды қағаздар
саясаты.
Қаржы стратегияларын басты және оралымды, басты стратегиялық мақсат
және жекелеген стратегиялық міндет-терді орындау стратегиясы деп бөлінеді.
Басты қаржы стра тегиясы деп кәсіпорынның ұзақ мерзімді кезеңге арналған
қаржылық іс-әрекетін айтады.
Егер кәсіпорын өз тәжірибесінде ұзақ мерзімді, кыска мерзімді және
агымдық қаржылық жоспарлау жүйесін қолдана-тын болса, онда жоспарлау көлемі
де тиісінше бөлшектелінеді. Отандық тәжірибеде ол, негізінен: ұзақ мерзімді
жоспарлау-да - үштен бес жылға дейін, орта мерзімді жоспарлауда - бір
жылдан үш жылға дейін; ағымдық (оралымды) жоспарлауда-тоқсанға, бір айға
немесе, егер қажет болса, одан да қысқа мерзімге жасалынады. Оралымды
қаржылық стратегияның басты ерекшелігі - мұнда жоспарланған кезең ішінде
барлық жалпы табыс пен шығын қаражаттары қамтылады. Табыстар мен шығындарды
осылай мұқият есептеп жоспарлаған жағдайда ғана ақша ағынын дұрыс
үйлестіріп, пайданың шығыннан басым түсуіне қол жеткізуге болады.
Қаржының басты стратегиялық қызметі - кәсіпорынды оның мақсатын
орындауға қажетті әрі жеткілікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету.
Қаржылық стратегия басты стратегиялық мақсатқа қол жеткізетін тәсілдер
мен іс-әрекеттерді қамтиды, атап айтқанда: қаржы ресурстарды кұру және оны
орталықтан стратегиялық тұрғыда басқару; шешуші бағыттарды анықтап,
ресурстарды сонда шоғырландыру; мақсаттарды дәрежесіне қарай бөліп, оларға
кезең-кезеңмен қол жеткізу; қаржылық іс-әрекеттің кәсіпорынның экономикалық
жағдайы мен материалдық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы; әрбір уақыт шегін-де
кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын шынайы түрде ескеріп отыру;
стратегиялық резервтер кұру және даярлау; кәсіпорынның және бәсекелестердің
экономикалық және қаржылық мүмкіндіктерін есепке алу; бәсекелестерінен
жоғары дәрежеге қол жеткізу үшін күресу және әдіс-амалдар қолдану.
Демек, кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеттегі табысы қаржы стратегиясының
теориясы мен тәжірибесін ұштастырғанда, сонымен бірге, қаржылық стратегия
кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес келген жағдайда ғана толық
қамтамасыз етіледі. Қаржы стратегиясы кәсіпорынның қаржы жоспарын жасап,
оны орындау үдерісінде, яғни кәсіпорын ішіндегі қаржылық жоспарлауды
ұйымдастыру барысында іске асады. Кәсіпорынішілік жоспарлауды ұйымдастыруда
басым бағыттың бірі - отандық тәжірибеге бизнес-жоспар жүйесін ендіру болып
табылады. Бизнес-жоспар кәсіпорынішілік жоспарлау құжаты бола отырып,
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетінің барлық негізгі
аспектілерін қамтиды. Кәсіпорын іс-әрекетінің барысында кездесуі мүмкін
мәселелерді сараптап, соған қоса қаржылық-шаруашылық мәселелерді шешу
жолдарын белгілейді. Қазіргі қолданыстағы заңнама бизнес-жоспарды міндетті
етіп бекітпейді. Ал дамыған елдер тәжірибесі мен өз кәсіпорындарымыз
жинақтаған әзірге тым аз тәжірибесі көрсеткендей, бизнес-жоспар құру - өмір
талабы болып отыр. Осы тұста отандық кәсіпорындардың өндірістік-техникалық-
қаржылық жоспарларын әкімшілік басқару жүйесінде құруы мен іске асыруын
және оның маңызды құраушы бөлігі - төлемдер күнтізбесін салыстырма түрінде
келтіруге болады. Төлемдер күнтізбесі кәсіпорынның барлық табысы мен
шығысын өзара үйлестіре отырып, дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Күнтізбе құру міндетті емес, дегенмен, көптеген кәсіпорындардың үнемі төлем
күнтізбесін жасауы оларға ауыр қаржылық жағдайы кезеңі туындайтынын алдын
ала көріп-біліп, уақытша қаржылай қиындықтарды жоюға қосымша ресурстар табу
үшін дер кезінде қажетті шара қолдануға мүмкіндік береді. Бизнес-жоспарын
қаржы бөлімінің төлемдер күнтізбесі секілді кәсіпорынішілік жоспарлау
құжатымен салыстыруға болмайды. Олардың тек жекелеген жоспарлау әдістері
ғана ұқсас. Нақтырақ айтқанда, бизнес-жоспар оралымды және орта мерзімді
жоспарлау мәселелерін шешетін және стратегиялық мақсатқа ие болумен қатар,
шетелдік әріптестермен іскерлік қарым-қатынас орнаған (немесе кеңейген)
жағдайда, сыртқы экономикалық мәселелерді де шешуге бағытталады. Бизнес-
жоспар құрудағы шетелдік және отандық тәжірибеге сүйенер болсақ, оның ең
маңызды бөлігі - қаржылық жоспарлау екендігіне көзіміз жетеді. Қаржылық
бөлім (қаржылық жоспар) қаржылық нәтижелер болжамын қамтиды, бұл - қосымша
инвестициялық мұқтаждық және қаржыландыру көздерін құру; дисконтталған ақша
қорларының үлгісі; залалсыздық нүктелерін анықтау және т.б. кұжаттар жасау
деген сөз.
Сонымен қатар, қаржылық жоспар құру кезінде кәсіпорынның қаржылық
дамуына қажетті қаражаттарды анықтау үшін қаржылық жоспарды инвестициялық
жоба ретінде бағалауды қажет етеді деп болжанады. Бұл дегеніміз - бизнес-
жоспарда қарастырылған қаржы жұмсалымдары экономикалық тиімділік жағынан
негізделген болуы тиіс. Жоспардың баска бөлімдеріндегі барлық
көрсеткіштердің негіздемесі болғанда ғана қаржылық нәтижелер болжамы нақты
болады. Мысалы, сатудан түскен табыс болжамдық бағаға сүйеніп анықталады
және түбегейлі маркетингтік зерітеулерге негізделуі тиіс. Болжамдық есептеу
дәлдігіне өндіріске жұмсауы жоспарланған материалдар мен шығындар көлемі
көбірек ықпал етеді. Оны анықтау кезінде жоспарлық кезең ішінде орын алуы
мүмкін өзгерістерді ескере отырып, есептеулерді бірнеше нұсқада жасау
қажет. Сатылым көлемін, сатылған өнімді өндіруге жұмсалған шығындар,
сатылымнан бөлек операциялардан келген табыс пен шығынды болжап, өндірісті
дамытуға және өнімді өткізуге қажет қосымша резерв көздерін табуды көздеу
керек. Мұндай косымша мүмкіндіктер кәсіпорын іс-әрекетінің бейіміне қарай
құрылған бизнес-жоспарда белгіленуі мүмкін. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
іс-әрекетін талдау нәтижесінде анықталған қосымша қаржы мүмкіндіктері
шынайы бағалануы үшін оны жоспарлық кезеңнің әр түрлі мүмкін жағдайын
ескере отырып, бірнеше нұсқада жасау қажет.
Дисконтталатын ақша ағындары үлгісі қаржы-шаруашылық іс-әрекет
нәтижелерін болжау негізінде құралады. Бұл жағдайда жалпы қаржылық нәтиже
кәсіпорынды сауықтыру қаржылық жоспарын іске асыратын әр жылдың
дисконтталатын акша ағындары және жоспарлық кезеңнен тыс ағымдық
дисконтталатын кұн жиынтығының реті есептеледі. Дисконтталатын ақша
ағындары үлгісін құру мен оны бизнес-жоспарға енгізу қажеттілігі қаржылық
нәтижелер болжамындағы шығындардың басым бөлігі төлемдер кезектілігін
көрсетпейтіндігінен келіп туындайды. Дәлірек айтқанда, пайда әр-қашан
кәсіпорын есепшотындағы қаржы артықтығын білдірмейді, ал есепшотта қаржы
болуы кәсіпорынға пайда түсті деген сөз де емес.
Ақша ағындары үлгісін құру арқылы болжаудың басты міндеті - ақша
қаражаттары түсу және жұмсалуын белгілі бір уақыт кезінде бірдей болуын
ұйымдастыру, демек, кәсіпорынның келешектегі өтімділігін қамтамасыз ету
болап табылады.
Бизнес-жоспарды бағалау инвестициялық жоба ретінде бағалауды қажет
етеді. Осы арада жобаны жүзеге асыру барысында (бұл - нөлдік уақыт сәті)
инвестицияға жұмсалған ақша қаражаттарының орны кейінгі жылдары сол
инвестициядан түскен ақшалай табыс есебінен толтырылатындығын есте ұстау
керек. Осы сомалар тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін нөлдік уақыт
аралығында жобаны жүзеге асыру кезеңі ішінде инвестицияның қосымша
қаражаттар кұнына түзету енгізіледі. Аталған үдеріс дисконттау деп аталады.
Нөлдік уақыт аралығындағы ақша қаражаттары мөлшері ағымдық (дисконтталған,
келтірілген) құнын көрсетеді.
Бастапқысынан басқа іске асырылатын барлық кейінгі инвестициялар да
олардың ағымдық кұнына келтіріледі. Ол үшін олардың құны дисконттау
коэффициентіне (ағымдық құн коэффициентіне) көбейтіледі:
ағымдық құн коэффициенті = 1 (1 + р)n, (1)
мұнда:
р - таңдап алынғын дисконт мөлшерлемесі (пайда мөлшері немесе инвестор
талап еткен табыс деңгейі);
n - жылдар саны.
Ақша қаражаттарының қозғалысы кәсіпорын теңдестігінің активі мен
пассивінде болып жатқан барлық өзгерістерді көрсетіп отырады, ал ақша ағыны
- шаруашылық іс-әрекет үдерісіндегі табыстар мен төлемдерді теңестіреді.
Қаржылық нәтиже болжамына сәйкес инвестициялық жобаны іске асыру
кезеңі ішінде ақша ағындарының үлгісі құрылады. Мұнда ақша ағындары қалдық
кұнының ағындық(дисконтталған) құны ескеріледі. Ол барлық осы ағындардың
жоспарлық кезеңнен тыс жердегі кұнын білдіреді және Гордон формуласымен
есептеледі:
Wост =CFn (1+ g) ( r + g)
(2)
мұнда:
СҒп - жоспарлық кезеңнің соңғы жылындағы ақша ағыны;
r - дисконт мөлшерлемесі;
g - ақшалай пайданың көбею қарқыны;
(1+ g) - ақшалай пайданың өсу қаркыны.
Есептеулер нәтижесінде таза ағымдық (дисконтталған) құн мөлшері оң
шама болуы тиіс, бұл дегеніміз - салынғын инвестициялар дисконт
мөлшерлемесі деңгейінде пайда табуға мүмкіндік береді деген сөз. Сонан соң
пайданың ішкі мөлшері есептеледі. Есептеуде әр түрлі дисконт мөлшерлемелері
қойылып, ағымдық (дисконтталған) құн нөлдік мәнге мейлінше жуықтауы, бірак
теріс мәнге өтіп кетпеуі ескеріледі. Алынған нәтиже қандай уақыт аралығында
болатындығы анықталады. Аталған кезең жоба өтелуінің дисконтталған кезеңі
деп аталады. Қаржылық жоспардың осы бөлімінде несиелік қарыздарды өтеу
графигі де келтіріледі.
Келтірілген құжаттарға қосымша графиктік және талдау әдістерімен
залалсыздық нүктесі (табыстылық шегі) анықталады. Табыстылық шегі -
кәсіпорынның сатылымнан түскен табыс бойынша залалға ұшырамайтын, бірақ
пайда да келмейтін аралығы. Табыстылық шегін анықтау әдістері өте күрделі
болғандықтан, іс жүзінде залалсыздық шегіне жетті деп тану үшін жай ғана
кәсіпорынның таза пайдасы болса жеткілікті.
Қаржы ресурстары ұғымы. Нарықтық экономикада қаржы жайын ойластыру
кәсіпорын іс-әрекетінің бастапқы бастау шегі мен соңғы нәтижесі болып
табылады. Әрбір шаруашылық оны іске асыруға қажетті қаржы ресурсын тартудан
басталады. Кәсіпорынның қаржы ресурсы - бұл қаржылық міндеттемелерді
орындауға және кеңейтілген қайта жаңғыртуды қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының табыстары және амортизациялар, сыртқы табыстар мен
кідіртілген төлемдер түріндегі бір бөлігі. Шығу тегіне қарай қаржы
ресурстары ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) қаражаттар болып
бөлінеді. Өз кезегінде ішкі (меншікті) ресурстар таза пайда және
амортизация түрінде, сонымен қатар кәсіпорын қызметкерлері, салық
органдары, бюджеттен тыс мекемелер алдындағы міндеттемелер түрінде болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары (ішкі де, сыртқы да) кәсіпорынның қарамағында
болған уақытына қарай қысқа мерзімді (бір жылға дейін), ұзақ мерзімді (бір
жылдан артық) болып бөлінеді. Дегенмен, мұндай бөліп-ажырату шартты түрде
ғана болады, ал уақыт аралығының ауқымы тек бір елдің қаржылық заңнамасына,
қаржылық есеп беру ережелеріне, сондай-ақ ұлттық дәстүрлеріне де тәуелді
болады [1, 737б.].
Ішкі қаржы ресурстары. Таза пайда кәсіпорынның жалпы түскен табыс
сомасынан шығындар мен міндетті төлемдерді (салықтар, алымдар, айыппүлдар,
өсімақы, пайыздар және т.б. міндетті төлемдер) алып тастағанда қалатын
табысын білдіреді. Таза пайда кәсіпорынның қарамағында және ол басқарушы
органдарының шешімімен жұмсалады. Амортизация - кәсіпорынның негізгі және
басқа да айналымсыз қорлары тозуының ақшалай көрінісі. Өз табиғатына қарап
амортизация ешқашан да табыс түрінде болмайды, ал кәсіпорынның ішкі қаржы
ресурстары құрамына мынадай екі себепке байланысты кіреді: 1) есептеліп
жатқан амортизация кәсіпорынның қаражат құрамынан алынып тасталмайды; 2)
амортизациялық төлем аударылып отырған жабдықтар немесе өзге де нысандардың
қызмет ету мерзімі ішінде жинақталған амортизациялық аударымдар негізгі
капитал істен шыққанға дейін уақытша бос ақшалай қаражат болып табылады.
Сыртқы қаржы ресурстары. Сыртқы қаржы ресурстары да екі топқа бөлінеді
- тартылған және несиеге алынған. Бұлайша бөлу, ең алдымен осы кәсіпорынды
дамытуға сырттан қатысушылардың салым капиталының түріне байланысты
(кәсіпкерлік немесе несиелік капитал). Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал
салымының нәтижесінде тартылған меншікті қаражаттары және несиелік капитал
пайда болады.
Кәсіпкерлік капитал - пайда алу және кәсіпорынды басқару құқығын
иемдену мақсатымен салынған (инвестицияланған) капитал. Несиелік капитал -
бұл өсім түрінде ақы төлеп қайтару талабымен несиеге берілетін ақша
капиталы. Оның кәсіпкерлік капиталдан ерекшелігі - несие капиталы
кәсіпорынды дамыту үшін салым ретінде қаралмайды, ол пайыздық пайда табу
мақсатында уақытша пайдалануға беріледі. Бизнестің бұл түрімен арнайы
кәсіби институттар шұғылданады (банктер, несиелік одақтар, сақтандыру
компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар және т.б.). Нақты
өмірде кәсіпкерлік немесе несиелік капитал өзара тығыз байланысқан. Қазіргі
заманда нарықтық шаруашылық әртараптандырылған, яғни қызмет түріне қарай
да, кеңістікте де бөліп жайғастырып ұйымдастырылған. Әртараптандыру қазіргі
таңда нарықтық шаруашылықтың тұрақтылығы мен орнықтылығын (ең алдымен,
оның қаржы жүйесін) қамтамасыз етудің ең маңызды факторларының бірі.
Алайда, әр-тараптандырудың тереңдеп енуі қаржы ағындары мен капитал
қозғалысы күрделене түсуіне, қаржылық тәжірибеде қолданылатын арнайы
кұралдар қатарын кеңейтуге әкеледі, ал мұның өзі, айналып келгенде,
кәсіпорынның қаржылық жұмысын тым күрделендіріп жібереді.
Тартылған қаржы ресурстары - кәсіпорын құрылған сәтінде жинақтылып,
бүкіл қызмет ету барысында кәсіпорынның қарамағында болатын қаржы
ресурстарының негізгі бір бөлігі. Оны кәсіпорынның жарғылық капиталы деп
атау қабылданған. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық түріне қарай оның жарғылық
капиталы акция жасап шығарып, оны сату есебінен (қарапайым, ерекше немесе
аралас), жарғылық капиталға салынған пайлық, үлестік және т.б. салымдардан
түзіледі. Кәсіпорынның жұмыс істеу уақыты ішінде жар ғылық капитал бөлінуі,
кемуі, артуы да мүмкін. Несиелік қаржы ресурстары көбінесе мына түрлерде
кездеседі:
банктік несие мен басқа да несиелер;
кәсіпорын облигацияларын шығару және сату;
нарықтың өзге банктік емес субъектілерінен алынған қарыздар.
Қаржыландыру және инвестициялау. Осыған дейін сөз болған кәсіпорынның
қаржы ресурстары мен капиталы бір ғана ақша қаражаттарынан кұралатын еді.
Алайда, нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай түрде ұзақ уақыт тұра
алмайды, себебі ол жаңадан табыс табуы тиіс. Ал кәсіп-орын кассасында
немесе оның банктегі есепшотында қалдық ақша түрінде тұрғанда ол
кәсіпорынға пайда экелмейді.
Осыған байланысты капиталдың ақшалай түрден табыс экелетін қабілеті
бар өндіруші түрге өзгерудің мәнін түсіну маңызды. Бұл өзгеру (яғни,
метаморфоза) инвестициялау деп аталады. Бұл құбылысты қаржыландырумен
шатастыруға болмайды.
Кәсіпорынды қаржыландыру - бұл кәсіпорынның ақша қаражаттарының
статикада пайда болу үдерісі (ақша қорлары түрінде) және динамикадағы ақша
айналымына (ақша ағында-ры түрінде) қызмет көрсету үдерісі. Демек,
қаржыландыру деп қаржы ресурстарын түзуді, ал инвестициялау деп оларды
пайдалануды түсінеміз. Инвестициялау және қаржыландыру ұғымдары үнемі
нақтылап отыруды қажет етеді. Оның себебі, қаржы ресурстарын кез келген
түрдегі пайдалануы инвестициялау болмайтынында, қаржы қаражаттарын
пайдалану түрлерінің барлығын инвестициялау деп атай алмаймыз. Акциялар
эмиссиясы көмегімен қаржыландыру да әрдайым ақша қаражаттарын алумен
байланысты бола бермейді. Мысалы, акционерлік компания жаңа акциялар
пакетін шығарды делік, ал сатып алушы ақша орнына компанияға жер телімін,
машиналар мен жабдықтар және т.с.с. беруі мүмкін. Бұл жағдайда қаржыландыру
және инвестициялау бір уақытта, қатар жүріп жатыр. Жалпы алғанда
кәсіпорынның айналымы - бұл инвестициялау және дезинвестициялау талассыз
үдерісі, қаржы ресурстарын байланыстыратын және босататын үдеріс, үздіксіз
қаржылық операциялар үдерісі. Халықаралық қаржы тәжірибесінде
қаржыландырудың екі түрін - сырттан және іштен қаржыландыру деп ажырата-ды.
Бұлайша бөлу кәсіпорын капиталы мен қаржы ресурсы түрлерінің қаржыландыру
үдерісімен тығыз байланысуымен түсіндіріледі. Қаржыландыру түрлерінің
сипаттамасы төменде келтірілген(кесте 1). Кәсіпорын қайтарылмайтын
облигациялар шығарған жағдайда ол несиелік капиталға негізделген сырттан
қаржыландыру түрін білдіреді.
Қаржы ресурстары мен активтердің өзара байланысы. Тауар және қаржы
ағындарының диалектикалық байланысы кәсіпорынның өзара байланысты ресурстар
сипаты мен динамикасында көрініс табады. Кәсіпорынның байланысты ресурстары
деп кәсіпорынның үздіксіз өзінің әрекет етуіне қажетті тұрақты қаржылық
ресурстар көлемін айтамыз. Осы анықтамадан түсінгендей кәсіпорын байланысты
ресурстар айналмалы және айналымсыз активтер арасындағы екі жақты
байланысты білдіреді. Ол меншікті және қарызға алынған қаражаттарымен
қаржыландыру арқылы кәсіпорынның толассыз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
қажет.
Кәсіпорын активтерін келесі топтарға бөлуге болады:
кәсіпорынның өндіріс куаттарына ағымдық қызмет көрсетумен байланысты
активтер;
бірінші топ активтерін тәуекелден қорғауға қажетті резервтік активтер;
бизнес аясын кеңейтумен байланысты инвестициялық активтер.
Кесте1
Қаржыландыру турлерінің саралануы
Қаржыландыру түрлері Сырттан қаржыландыру Іштен қаржыландыру
Меншікті капиталмен Салымдар мен қатысу Салық алынған пайда
қаржыландыру үлесі негізінде есебінен қаржыландыру
қаржыландыру (мысалы, (жай мағынасында
облигациялар, акцияларөзін-өзі қаржыландыру)
шыгару, жаңадан
жарнашыларды тарту)
Қарызға алынған капиталменНесиелік қаржыландыру Кәсіпорынның табысынан
қаржыландыру (мысалы: несиелер, кұралған капитал
қарыздар, банктік резервтік капитал
несие, материалдармен арқылы каржыландыру
жабдықтаушылардың
несиесімен)
Меншікті және қарызға Акцияға айырбастау Тұрақты пассивтер
алынган капитал негізінде мүмкіндігі бар
аралас қаржыландыру облигациялар шыгару,
опциялық қарыздар,
пайдаға ортақтасу
кұқығын беру
негізін-де несие,
артықшылығы бар
акциялар
Қайнар көзі: [1, 738б.]
Бірінші топта өндірісте пайдалануға үнемі дайын болатын айналымдағы
және айналымнан тыс активтер деп бөлінеді. Көп жылдық тәжірибе
көрсеткендей, барлығы бірдей болған жағдайда бұл талаптың орындалуы
бірінші топ активтерін кәсіпорынның өз меншігіндегі капиталмен немесе, тым
болмаса, ұзақ мерзімді алынған қаражаттар есебінен қаржыланғанда ғана
мүмкін болады. Бұл жағдайды орындауға жинақталған амортизация да қиындата
түседі. Амортизация кәсіпорынның істен шыққан айналымнан тыс активтерін
қаржыландыру көзі бола отырып және көбінесе кәсіпорынның уақытша бос қаржы
капиталы ретінде ағымдық шығындарды қаржыландыруға пайдаланылады. Дегенмен
де осы ретте екі жайтты айта кету керек:
- жеделдетілген амортизация әдісімен жинақталған амортизациялық
төлемдердің уақытша болса да өз қызметінен өзге мақсатта пайдаланудың соңы
қаржылық жазалау шараларына әкеп соғуы мүмкін;
- кәсіпорынның істен шыққан құрал-жабдықты алмастыруды
қаржыландыратын қаржы қаражаттары болуы тиіс және ол қаржыландыру қандай
көздерден жүзеге асырылатындығы аса маңызды емес, бастысы - өзге
мақсаттарға жұмсалған амортизация орнын толтыру.
Құрал-жабдықтың кенеттен бұзылуы, шикізатты жеткізу мерзімінің
созылуынан кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алмау жағдайларынан бірде-
бір кәсіпорын сақталмаған. Осы секілді жағымсыз жайттардан сақтандыруға
арналған резервтер активті сақтандыруға арналған қаражаттан қаржыландырылуы
керек.
Үшінші топта күрделі салымдар ерекше орын алады. Айта кететін жағдай -
күрделі салымдар кәсіпорынның ағымдықемес, келешектегі өндіріс қуаттарына
ықпал ететіндіктен, кәсіпорынның ағымдық қаржы тепе-теңдігі бұзылған
жағдайда кәсіпорын одан бас тарта алады. Осыған байланысты, үшінші топ
активтерін қаржыландырудың кем дегенде екі жолы бар:
- егер күрделі салымдар кәсіпорында жұмыс істеп тұрған өндіріс
қуаттарын кеңейту мен қайта жаңғыртуға байланысты болса, онда ол
сөзсіз бірінші топтағы активтерді қаржыландыру ережесімен жұмыс істеу
керек. Егер инвестициялық жобаны іске асыруға кәсіпорынның шамасы келмесе,
онда ол едәуір күрделі қаржы дағдарысына үшырауы мүмкін;
- егер ұзақ мерзімді инвестициялар кәсіпорында жұмыс істеп түрған
өндіріс қуаттарын кеңейту мен қайта жаңғыртуға байланыссыз болса, онда
қаржыландыру көзін таңдау қатаң шектеулерді қажет етпейді, яғни мұндай
инвестицияларды қаржыландыруға кейбір кысқа мерзімді қаражаттар да жарайды.
Сонымен, өндіріспен байланысты активтер оңтайлы мөлшерде болғанда ғана
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің ең жоғары тиімділігіне қол жеткізуге
болады. Оңтайлық көрсеткіші үш актив тобының анықтамаларында-ақ берілген.
Бірақ іс жүзінде оңтайлық көрсеткішінен гөрі оларды қамтамасыз ету әдістері
маңыздырақ. Айналмалы капиталдың оңтайлы көлемін қамтамасыз ету
қаражаттарына қаржы мөлшерлері, нормативтері мен лимиттері жатаңы.
Кәсіпорынның байланысты айналмалы капитал көлемін оңтайлау - қаржы
қызметінің ең күрделі міндеттерінің бірі. Ол қызметкерден тек кәсіпорынның
байланысты активтерінің оңтайлы мөлшерін жинақтап, оны ұстап түруды ғана
емес, соған қоса аталған кәсіпорында іске асырылып жатқан бизнес-үдерісінің
мәнін тереңінен ұғынуды, әрбір кәсіпорындағы қаржылық парапарлыққа ықпал
ететін сыртқы ортаның қызмет ету заңдылықтарын білуді талап етеді.
Қаржыландырудың алтын ережесі. Кәсіпорынның қаржы қызметі аясындағы
тағы бір маңызды мәселе - байланысты активтердің оңтайлы мөлшерін ұтымды
қаржыландыруды ұйымдастыру. Кәсіпорынның байланыстағы активтерін
қаржыландыру заңдылықтары іс жүзінде ережелер түрінде қалыптасып, жалпылама
түрде олар қаржыландырудың алтын ережесі деп аталады. Экономика ғылымында
аталған алтын ереженің бірнеше анықтамасы бар, дегенмен көбірек танылғаны
келесі түсініктер:
инвестициялауға қажетті қаржы ресурстары осы инвестицияның нәтижесімен
қаншалықты байланысты болса, сонша уақыт кәсіпорын қарамағында болуы керек
кәсіпорынның несиелік берешектерін ұтымды басқару дегеніміз - қалыптасқан
іскерлік қатынастарға нұқсан келтірмей, қарызды өтеу мерзімін барынша
кешіктіру.
1.2 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады деп жазған[3, 204б.].
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен си-
патталады[4, 12б.].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақ-
сылығын көрсетеді.
А.К Грязнов пен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының калаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазады[5, 22б.].
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: ''Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіш-тер
жиынтығы [6, 24б.].
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау [6, 31б.].
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді [7, 10б.].
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл ұғымды былай анықтауға
болады:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді. [8, 401б.]. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз
қаражаттарының байланысы деп жазады. Енді біреулер өз қаражаттары есебінен
активтерге (негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым қаражаттары)
жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және
кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында
қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп
жазады [9, 281б.].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы [3, 205б.].
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды[10, 118б.].
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады [9, 282б.]. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеггемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру,
тарату және пайдаланумен анықталады - деп жазады В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир.
А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді. Олар
қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі - деп түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста [11,
204б.]. Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі [4,
206б.] немесе Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін телем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады. Кәсіпорынның жұмысы нарық
жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын
іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу орнына
байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша-тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
шеберлігі - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет
болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың
ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы (мен
құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық
капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар
үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады. Және де бұл жерде
кәсіпорын-ның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде
резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
•кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
•шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
•төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
•шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
•кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу -
жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс. Сондай-
ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алғысы
келетін, ал заем мерзімі біткен уақыттаоблигация құнын толық өтеуді талап
ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын
сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз
қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және
бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал
бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша мерзімге
деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz