ҚАЗАҚ - ЖОҢҒАР СОҒЫСЫ

Жоспар
Кіріспе

1 Жарты ғасырға созылған қазақ.жоңғар соғысы
2 Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
3 Аңырақай шайқасы

Бүгінгі күні кеңестік империя ыдырап, коммунистік қағидалар келмеске кетіп, уақыт әр нәрсені өз орнына қойып жатқан заманда бұрын бұрмаланып келген қазақ-жоңғар соғысы туралы шындықгы қалпына келтіру керек.
Қазақ елінід өткендегі тарихында елеулі із қалдырған, дүркін-дүркін үзілістермен 100 жылға жалғасқан қазақ-жоңғар соғысын жазуда оқушылардың қалың көпшілігіне арналған еңбектерде 1729—1730 жылдардағы Аңырақай шайқасына дейінгі кезенде 1711, 1718, 1723—1727 жылдардағы қазактардың жоңғарлармен соғысын жазғанда қазақтардың елін, жерін қорғауын, ерен ерліктерін төмендетуге тырысушылықтың бар екенін байқаймыз. Тіпті қазақтардың жеңісін бұрмалап, қазақтар халық ретінде жоқ болып құрып кетер еді деп жазғандар да болған. Қазақ хандығы жойылды, қазақтар түгел босқын болды деп көрсетуге ыңғай білдіретін пиғылдар да болды. Мысалы, М.Тевкелев өзінің Ресейге жазған бір хабарламасында: "Қазақ елі Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген, ешқашан тыныштық көрмеген еді. Қашып, босып жүріп, малынан да, кейде тіпті қатын-баласынан да айырылып, өз бастарын сақтау үшін бас паналайтын жаққа кетті. Жоңғар қалмақтары шапқанда былай қашты, башқұрттар шапқанда кері қашты. Ал, Еділ бойындағы қалмақтар мен Жайық бойындағы орыс, Сібірдегі орыс-казактар бас салғанда, барар жер, басар тау таппай қалды" деген сөзі сақталып қалыпты.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ - ЖОҢҒАР СОҒЫСЫ
Бүгінгі күні кеңестік империя ыдырап, коммунистік қағидалар келмеске
кетіп, уақыт әр нәрсені өз орнына қойып жатқан заманда бұрын бұрмаланып
келген қазақ-жоңғар соғысы туралы шындықгы қалпына келтіру керек.
Қазақ елінід өткендегі тарихында елеулі із қалдырған, дүркін-дүркін
үзілістермен 100 жылға жалғасқан қазақ-жоңғар соғысын жазуда оқушылардың
қалың көпшілігіне арналған еңбектерде 1729—1730 жылдардағы Аңырақай
шайқасына дейінгі кезенде 1711, 1718, 1723—1727 жылдардағы қазактардың
жоңғарлармен соғысын жазғанда қазақтардың елін, жерін қорғауын, ерен
ерліктерін төмендетуге тырысушылықтың бар екенін байқаймыз. Тіпті
қазақтардың жеңісін бұрмалап, қазақтар халық ретінде жоқ болып құрып кетер
еді деп жазғандар да болған. Қазақ хандығы жойылды, қазақтар түгел босқын
болды деп көрсетуге ыңғай білдіретін пиғылдар да болды. Мысалы, М.Тевкелев
өзінің Ресейге жазған бір хабарламасында: "Қазақ елі Ресей империясының
қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген, ешқашан
тыныштық көрмеген еді. Қашып, босып жүріп, малынан да, кейде тіпті қатын-
баласынан да айырылып, өз бастарын сақтау үшін бас паналайтын жаққа кетті.
Жоңғар қалмақтары шапқанда былай қашты, башқұрттар шапқанда кері қашты. Ал,
Еділ бойындағы қалмақтар мен Жайық бойындағы орыс, Сібірдегі орыс-казактар
бас салғанда, барар жер, басар тау таппай қалды" деген сөзі сақталып
қалыпты.
Тевкелевтен кейін орыс тарихшылары қазақ-жоңғар соғысын жазғанда
қазактардың мемлекеті жоқ болып кетті, қазақтар елін, жерін қорғаған халық
емес, "Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада
безіп жүрген" деп, андарға теңеуден бастады.
Ал, жалпы алғанда, басаяғы жарты ғасырға созылған қазақ-жоңғар соғысы,
Тевкелевтің пікірінше, тек Ресейге қосылудың алғы шарты болды делініп,
қазақтың өз алдына дербес өмір сүре алмайтынының бір белгісі ретінде ғана
карастыры-лады. Осы секілді жалған пікірлер Ш.Уәлихановтың еңбектерінде де
кездеседі. Қазақ-жоңғар соғыстарының бірі болған 1723 ж. уақиғаны Ш.
Уәлиханов тым әсірелеп: "Қан-құмар жоңғарлар өкшелей қуған қазақтар
бейнебір үріккен киіктей жол бойы дүние-мүлкін, жүре алмай қалған жас
балаларын, қартгарын, арык малдарын тастап... босып кетті..." -деп жазған
еді.
Ал Қазақ ССР тарихының I томында: "1723 ж. жоңғар шапқыншылығынан Орта
жүз бен Ұлы жүз руларының кепшілігі қатты күйзеліске үшырап, мал-жандары
қырылды. Ел топ-топ болып бас сауғалап, Оңтүстік пен Шығысқа қарай қашты.
Тек Ресеймен қарым-қатынастың күшеюі, орыстардың туысқандық қалтқысыз
көмегі қазақ халқының азаттық күресіне көмектесіп, оларды жау тепкісінде
қалу қаупінен құтқарып қалды",- дейді.
Ал анығына келсек, қазақтар "үріккен киіктей" немесе "ит қуған қояндай"
қаша бермеген. Ол туралы архивтік де-ректер орыс ғалымдарының еңбектерінде,
қазақтардың батырлар жыры және шежірелерде бар.
Бір айта кететін мәселе қазақтардың "ит қуған киіктей немесе қояндай
қашқаны" туралы сөз жоқ. Архив құжаттарымен қоса, қазақтардың 1723 ж. өз
жерін ерлікпен қорғағаны туралы орыс авторларының, соның ішінде "Материалы
по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по
исследованию степных областей под руководством Щербины Ф.А. (Том 1-12,
Воронеж. 1898-1909 жж.) деген еңбектің 1-12-томының барлығында қазақтардың
өз жері мен елін ерлікпен қорғағанын көреміз. Мәселен, Ф.А.Щербина:
"Шідерті өзенінің жоғарғы жағында уездің оңтүстік-батыс бұрышындағы "Шүршіт
қырған" қыраты мен уездің оңтүстік-шығысындағы "Қалмақ қырылған" тауы
-қазақтар мен қалмақтар арасындағы Павлодар уезінің жерінде болған сондай
қырғындардан қалған мәңгілік ескерткіш", - дейді.
"Өтеген батыр" жырында Орта жүз бен Ұлы жүздегі дулат, жалайыр, албан,
найман руларынан әскер жасақталғаны жайында айтылады. Дулаттардың біразы
Сарысуға қоныс аударған кезінде Өтеген солармен бірге кетпекші болғанда,
ақын Өтегенге арнап:
Ақтабан болган алыс жал,
Бул сапардан сескенем.
Атыңның басын кейін бур,
Кутеді көмек ел сенен, —
деген халықтың сөзінен Өтеген шыға алмай мойынсұнады. Орта жүз Ұлы жүзге,
үйсіндерге көмекке келеді.
Екі жүздің баласы
Төмен қарай бір ықты.
Елін қоргап өлімнен,
Жауга қарай қал шықты.
Қалды бастап, найза устап,
Әтеген батыр ол шықты2, —
дейді. Қазақтардың жоңғарлармен соғысын айта келе, белгілі ғалым У.
Шалекенов өз еңбегінде: "1723 ж. "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаға"
көбірек ұшыраған Қазақстанның оңтүстігі болып, осы жерге шығыстан
ығыстырылып келген . кейбір қазақ тайпалары Сырдарияны темендей көшіп,
Мұғаджар тауына дейін барған". Олар онша көп болған жоқ деген қорытынды
жасайды.
Шындығына келсек, 1723 ж. жоңғарларға іргелес отырған найман, керей,
үйсін руларының ішінара жоңғарларға бағынуы қазақ елінің болашағына қатер
бұлтын төндіргенімен, бірақ ол алғашқы кезеңде ел тағдырын шешетіндей басты
оқиға бола алған жоқ. Өйткені 1723 ж. көктемде дулат, шымыр, жаныс рулары
әлі қысқы қыстауында еді, дәлірек айтқанда, олардың қыстаулары Ташкент
төңірегіндегі Сарыағаш маңайы болған. Қарақамыс аталатын жерде де шымырлар,
жаныстар қыстаған еді. Ал Ұлы жүздің жаз жайлауы -Билікөл, Ақкөл, Шу
маңайы. Арқадағы Ұлытауға дейін әлі көшіп келе қойған жоқ болатын.
Қазақ хандығының жасақтары (әскерлері) 1723 ж. Түркістан, Ташкентті
тастап шегінгенімен, қазақ хандығы жойылған жоқ, қазақтар өздерінің
мемлекеттігін сақтап қалды. Ал Ш.Уәлиханов айтқан "...Шошынған ел
(қазақтар) сайғақтың үйіріндей дүние-мүлкі мен мал-жанын тастап, түстікке
қашқаны, Орта жүз Самарқан маңына, Кіші жүз Хиуа мен Бұхараға дейін барып
токтағаны"' туралы құжат жоқ. Ал Ш.Уәлихановтың бұл сөзі тарихи шындық
емес, Ұлы жүз бен Орта жүз негізінен, өздерінің ата қонысында жоңғар шапқын-
шылығы кезінде де қала берді. Сондағы аңғарғанымыз — 1723 ж. жоңғарлардың
алғашқы шабуылында Ш.Уәлиханов айтқандай, Орта жүз Самарқан, Кіші жүз Хиуа
мен Бұхара маңына шегінбеген, өздерінің ата қонысындағы қыстауында болып,
әлі жайлауға көшпеген.
Тағы бір көңіл аударар мәселе, ол тарихшылардың тілге тиек етіп жүрген
"Ақтабан шұбырынды, алқакөл сүлама" сөз тіркесі мен "Елім-ай" өлеңі.
"Ақгабан шүбырынды, алқакөл сұлама" тіркесін жер аты жок мақал-мәтелдерге
ұқсас пайда-ланады. Ал "Елім-ай" жыр-өлеңіне келсек, ол ел бірлігін сақтап,
азаттық жолында күш біріктіру, мемлекетті сақтау идея-сы. Өлең Түркістанды
қорғау кезінде шыққан көрінеді. Сонымен, бұл өлең қазақтың "ит қуған
қояндай қашқанын" емес, Отанды, жерді, мемлекетті, елді қорғауға шақырған
үндеуі еді. Осындай Отанды жаудан қорғауға шақырған үндеулердің басқа
түрлері де болған. Батырларды, азаматтарды жауға қарсы түрар ерлікке
шақырып, бірлікті дәріптеу, батырларды намысқа шақыру үндеулері көп болған.
Мәселен, соның бірі:
Қатын-бала, бауырың жауда кетті,
Қаратаудан к,атал жау бермен әтті.
Қайдасыңдар, қазақтың батырлары ?
Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті, —
деп, жазықсыз қатын-баланың көз жасы үшін ата жаумен соғысқа аттан
деген үндеу еді. Осындай үндеулер хундар заманынан бар. Ол халықты жауға
тойтарыс беруге шақырады. Кейбір деректерге қарағанда, ел қорғауға үндеу
түрі хундар заманынан бар десек, мөселен, біздің заманымызға дейінгі 121-
жылы Хо Цюн-Бин басқарған қытай әскерлері хундарды Еңлік ("Яньчжн") тауы
мен Цилянь тауы алқабынан ығысты-рып шығарғанда, туған жерінен босып келе
жатқан хундар ата мекенімен қоштасып, өлең шығарғаны белгілі. Өлең
мәтінінің қытай жылнамаларының жазбаларында сақталып қалған ("Қаратаудың
басынан көш келедіге" ұқсайды) төрт жолы темендегідей:
Еңлік тауынан айыршдық,
Қыз-келіншектеріміз Еңліксіз қалды.
Цилянь тауынан айырылдық,
Алты тулік мшіымыз қысыр қшіды'.
Жау шапқыншылығының салдарынан тозған хундардың ұрпақтары қазақтардың
"Қаратаудың басынан көш келеді", "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.