Қала мәдениеті. Сәулет ескерткіштері

Жоспар
Кіріспе

1 Қала мәдениеті
2 Сәулет ескерткіштері

Археологиялық зерттеулер мен материалдар қалалар санының көбейгенін айқын көрсетеді. Егер осының алдындағы кезенде Оңтүстік Қазақстанда 30 қаланың орны бар деп саналса, бүгінде олардың саны 37-ге жетіп отыр. Егер осының аддындағы кезеңнің жазбаша деректемелерівде 6 кала ғана аталса, казір олар - 33. Мұның езі бұл аудан туралы тарихи және географиялық әдебиетте мағлұматтың мол екенін ғана емес, сонымен катар Шығыстың экономикалык және мәдени байланыстар жүйесіне кеңінен араласқан қалалар маңызының артқанын да білдіреді.
Деректемелерде тау етегіндегі белдеулерде жаңадан Жумишлагу және Манкент қалалары аталады, сол кезде Арыстың орта ағысында орталығы Осбаникет болған Кенже округі құрылған. Фараб округінде орта ғасырлардағы авторлар Отырардан басқа, жаңа астана Кедерді, Весидж және Бұрық қалаларын атайды. Шауғарда Ясы жөне Шағылжан, Қарнақ, Қарашық және Шур (Сури) калалары пайда болады. Сауран қаласы, Сырдарияның төменгі ағысында Сығанақ, Жанкент, Жент, Аснас, Баршыкент белгілі болады. Қаратаудың теріскей беткейінде — Балаж бен Берукет, Сырдарияның орта ағысында Сүткент калалары орналасты. Сырдарияның төменгі ағысы мен Қаратаудың теріскей беткейлерінде қалалардың қалыптасу үрдісі мейлінше шапшандай түседі.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қала мәдениеті. Сәулет ескерткіштері.
Қала мәдениеті
Археологиялық зерттеулер мен материалдар қалалар санының көбейгенін
айқын көрсетеді. Егер осының алдындағы кезенде Оңтүстік Қазақстанда 30
қаланың орны бар деп саналса, бүгінде олардың саны 37-ге жетіп отыр. Егер
осының аддындағы кезеңнің жазбаша деректемелерівде 6 кала ғана аталса,
казір олар - 33. Мұның езі бұл аудан туралы тарихи және географиялық
әдебиетте мағлұматтың мол екенін ғана емес, сонымен катар Шығыстың
экономикалык және мәдени байланыстар жүйесіне кеңінен араласқан қалалар
маңызының артқанын да білдіреді.
Деректемелерде тау етегіндегі белдеулерде жаңадан Жумишлагу және
Манкент қалалары аталады, сол кезде Арыстың орта ағысында орталығы
Осбаникет болған Кенже округі құрылған. Фараб округінде орта ғасырлардағы
авторлар Отырардан басқа, жаңа астана Кедерді, Весидж және Бұрық қалаларын
атайды. Шауғарда Ясы жөне Шағылжан, Қарнақ, Қарашық және Шур (Сури)
калалары пайда болады. Сауран қаласы, Сырдарияның төменгі ағысында Сығанақ,
Жанкент, Жент, Аснас, Баршыкент белгілі болады. Қаратаудың теріскей
беткейінде — Балаж бен Берукет, Сырдарияның орта ағысында Сүткент калалары
орналасты. Сырдарияның төменгі ағысы мен Қаратаудың теріскей беткейлерінде
қалалардың қалыптасу үрдісі мейлінше шапшандай түседі.
Қалалардың аумағы ұлғаяды. Отырар рабадының көлемі 170 гектарға дейін
жетті, ал бұрын ол 5—7 гектардан аспаған еді. Әрине, бұл цифрларды кең
көлемде қазу жұмыстары жүргізілгенге дейін түпкілікті деп санауға болмайды,
бірақ рабадтардың аталған шекараларының нақ IX — XII ғасырларда
қалыптасқаны даусыз. Егер бұрын қалалар жұрты көпшілігінің жоғарғы
қабаттары VI — VIII ғасырларға жататындарын қоспағанда жалпы көлемі
белгісіз болып келсе, казір барлық дерлік ес-керткіштердің көлемі туралы
нақты деректер бар, олар Оңтүстік Қазакстандағы қала мәдениеті
ескерткіштерінің типологиясын жасауға мүмкіндік береді.
Бірінші топқа көлемі 30 гектардан асатын қала жұрттары кіреді. Бұлар —
Сайрам, Отырартөбе, Шортөбе (Қараспан), Құйрықтөбе, Сунақ-Ата, Сауран,
Жанкент, Жанқала, Құмкент. Бірінші топтағы кала жұрттарын салыстыру мынадай
көрініс береді: Сайрам қаласының жұрты Испиджабқа сәйкес йеледі, Шортөбе
(Қараспан-1) - Осбаникет, Отырартөбе - Отырар, Құйрықтөбе — Кедер, Шойтөбе
— Шауғар, Жанқала — Жанкент, Сунақ-Ата — Сығанақ, Сүткент — Сүткент деп
саналады. Жазбаша деректе мелердің мағлұматтарына карағанда, бұл қалалардың
бәрі, Сауран мен Сүткентген басқалары округтердің астаналары, ал Испиджаб
бүкіл Оңтүстік Қазақстанның басты каласы болған; Жанкент—ғұздардың
астанасы, ал Жент пен Сығанақ ХІІ-ХІІІ ғасырдын басында кыпшактар
иеліктерінің орталықтары болды. Бірінші топтағы кала жұрттары аймақтар,
жеке иеліктер орталықтарының немесе жай ірі калалардың орындары болып
табылады.
Екінші топ ескерткіштерінің көлемі 15 гектардан 30 гектарға дейін
жетеді. Олардың көпшілігі Испиджаб қалаларының тізіміне енетін калалардеп
саналады. Орта ғасырлардағы авторлардың бұл қалалар туралы сипаттамалары
үстірт болып келеді, оларда мешіттер мен базарлардың болуы атапөтіледі.
Бурух—үлкен кдла, Хурлуг — күмбезді мешіті бар үлкен қала деп атала-ды.
Жумишлагу да үлкен әрі көлемді қала делінеді. Олардың бәрінде де қаланың
маңызды белгісі — күмбезді мешіттер болған. Оңтүстік Қазақстан қала
жұрттарының екінші тобын көлемі орташа калалардың қалдықтары деуге болады.
Үшінші топтағы қала жұрттары мейлінше көп. Олардың бір бөлігі жазбаша
деректемелердегі қалалармен: Шарапхана—Газгирд, Бұлақ-Қоғал- Манкент, Тамды-
Берукет, Қазатлық- Будухкетдеп салыстырыла-ды. Ескерткіштердің бұл тобы —
шағын қалалардың, қалашықтардың қал-дықтары. Тамтаж, Абараж,
Барыскауыптағы бекет сияктыларды керуен-сарайлар деп санаған жөн тәрізді.
Оңтүегік-Батыс Жетісудағы деректемелерде белгілі болған қалалар саны 26-
ға дейін көбейді. Қалалар саны Жікіл, Балу, Шелже, Текабкет, Көл, Кенжек
қалалары қалыптаскдн Талас аңғары есебінен артты. Бірқатар көлемді
төрткүлдер — 36 төрткүл табыдды.
Қалалардың орталық қираған жұртының көлемі бұрынғы күйінде калған, оның
есесіне ұзын дуалдар ішіңдегі кұрылыстар неғұрлым тығыз бола түседі, онда
тұрғын үйлері бір-біріне қаратылып тұрғызылған және аулалары бар жүйелі
түрде жоспарланған усадьбалы учаскелер қальштасады. Бұлайша жоспарлау
қазіргі құрылыс жұмыстары аз жүргізілген Ақтебе, Степнинское, Төлек жөне
Сретинское кала жұртгарында сақталған.
Ертедегі орта ғасырларға арнап жасалған қала жұртгарының типологиясы
бойьшша Текабкет пен Сус (Талас Ақтөбесі және Шалдобар қалалары-ның
жүрттары), сондай-ак Кенжек-Сеңгір (Шаруашылық) және Шелже орташа қалаларға
жатады.
Шу аңғарында Баласағұн қаласы жетекші орынға шығып, астана рөлін
аткдрады. Ол X—XII ғасырларда хан ордасы ретінде қалыптасады. Алайда оның
орнывда неғұрлым ерте кездегі қала жұрты жатыр. Ескі қала жұрты-мен катар
мұнда қырық шақты төрткүлдер пайда болады, олар орда, бекініс жөне
егіншілік қоныстар ретівде қабыддаңды2. Талас және Шу аңғарларында осынша
көп жаңа калалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмірінің
дамығанын көрсетеді.
Солтүстік-Шығыс Жетісуда IX — XIII ғасырдын басында кала мәдениетінің
жаңа ауданы калыптасты. Егер IX—X ғасырларда Солтүстік-Шығыс Жетісудьщ
бүкіл аумағында 10 кдла ғана болса, XI — XIII ғасырлардың ба-сында олардын,
саны 70-ке дейін көбейген. X ғасырдағы деректер Іле аңғарының сол
жағалауында орналасқан екі қала — Талхиз (Талхар) және Лабан қалалары
т)шалы хабарласа, XI—XIII ғасырдың бас кезінде мұнда, ортағасырлардағы
авторлардың мәліметтеріне қарағанда, Екі-Оғыз, Қаялык, аймак астанасы
Несторианское селение, Ілебалық қалалары болған.
Солтүстік-Шығыс Жетісудағы барлық кала жұрттары төрткүл атала-тын
үлгіге жатады. Олар тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланған немесе
дөңгелек болып келеді, жалпы жер бетінен сөл дөңестеніп тұрады және барлық
жағынан бұрыштары мен бойыңца мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Әдетге
дуалдардың ортасына орналасқан бір, екі, үш және төрт қакдасы болады.
Төрткүлдер Солтүстік-Шығыс Жетісуда ғана емес, сонымен қатар Оңтүстік-Шығыс
Жетісуда, Тянь-Шаньда, Орталык Қазақставда, Тува мен Монғолияда таралған.
Осы үлгідегі, нақ осылайша немесе біршама өзгеше жоспарланған қала жүрттары
Сырдарияныңд төменгі ағысында, Азов теңізі маңында кездеседі. Олардың
тапологиясы жөнінде әр түрлі көзқарастар бар. Тянь-Шаньдағы Қошайқорған мен
Шырдабек сияқгы ірі калалардың жұртгары орда-қалалар деп саналады3 Ыстықкөл
казаншүңқырының терткүлдері бекіністер және ауылдық қоныстар деп
есептеледі. Сырдарияның төменгі ағысывдағы суретгеліп отырған үлгідегі қала
жұртгары ауылдық мекенжайлар мен қала үлгісіндегі қоныстар деп саналады.
Солтүстік-Шығыс Жетісудың төрткүлдері жөнівдегі сан деректерге тал-дау
жасау және бірінші кезекте, олардың көлемін салыстыру ескерткіштерді үш
топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Біріншісіне Антоновское, Дүнгене, Шілік; екіншісіне Талғар, Сүмбе,
Ақмола енгізілген; үшіншісіне Алматы, Лавар, Қапал, Бояулы, Ақтам, Ар-сан
және басқаларының бәрі жатқызылған.
Бірінші топқа көлемі 30 гектардан асагын қалалар енген. Бұлар—көп
қабатты ескерткіштер, мәдени қабатгарының калындығы 2—3 метрге дейін жетеді
және одан да қалың. Қазба жұмыстары кезівде қала жұртгарынан алуан түрлі
керамика, әйнек, теңгелер, қолөнер шеберханалары мен өндірістік күл-
қоқыстар табыдды, бұлар мұвда кщөнер мен сауданың дамығанын дәлелдейді. Бұл
қала жүрттарының кейбіреулері нақты қалаларға: Антоновское — Кдялыққа, Д
үнгене — Екі-Оғызға баланады. Олардың ішіндегі ең ірісі қарлұқ жабғуының
астанасы Қаялық ретівде танылған Антоновское болды. Бірінші топты құрайтын
төрткүлдер ірі қалалар және астаналық орталықтар болып табылады. Екінші
топтағы қалалардың көлемі 10 гектардан 30 гектарға дейін жетеді. Мұвда
қоленер кәсібінің дамығаны анықталды, басқа елдерден әкелінген бүйымдар
табылды. Бұлар — келемі орташа қалалар.
Үшінші топ қалаларының көлемі 10 гектарға да жетпейді. Мұндай қала
жұрттарының құрылысы Жақсылық каласының орнын кен көлемде қазған кезде
зерттелді. Оларда тұрғын үйлердің дуалдары-ның жанына ішкі жағында
орналасуы, ішкі ауланың болуы тән. Іле қалалары жұртының бұл тобын бүрынғы
көшпелілер мен жарты-лай көшпелілердің ауылдық қоныстары деп санауға
болады. Олар-дың кейбіреулері керуен-сарайлар болуы мүмкін. Сарыжас, Быжы
және Айнабұлак, бірнеше қалаларының жұрты бір-біріне жақын орналасқан екі
немесе тіпті үш бекіністен тұратындығымен ерекшеленеді. Олар орта
ғасырлардағы сияқты жолдардың қиылы-сында орналасқан.
Бұл кезеңде отырықшы және қала мәдениеті Қазақстанның орталык жвіе
шығыс аймактарына қарай ойысады. Қазақстанның баты-сында коныстар пайда
болады. Мәселен, Орталык Қазақстанда, Нұра, Кенгір жөне Жезді аңғарларында,
Үлытау етегінде ондаған төрткүлдер табылды, мұнда жүргізілген жұмыстар
олардың әукімшілік, қолөнер-сауда және ауыл шаруашылық сипатын көрсетеді.
Сәулет ескерткіштері
Іргелі сәулет өнері сонын алдындағы орта ғасырлардағы сәулет енерінің
дәстүрлерінде дамыды. Түрлері мен қүрылымы жетілдірілді. Нақ сол кез-ден
бастап сәулет-құрылыс дәстүрлері мен жаңа идеологияның (исламның) қуатты
ұштасуы негізінде сәулет өнері типологиясының негізі қалыптасып, ол содан
кейінгі мыңжылдықта тура XX ғасырдың басына дейін дамып келді. Қүрылыс
өнерінің одан кейінгі ілгері басуы, түрінің жаңаруы және бұл орайда
жасалған тәсілдердің жиынтығы жергілікті сәулет өнері бағыт-тарының даму
ерекшеліктеріне байланысты шоғырланған сарыны бар Қазақстан мен Орта Азия
үшін бірыңғай стиль болды. Уақыт өте келе шоғырланған ерекшелік барған
сайын айқын көрінетін және нақты сипат ала берді, мүның өзі Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісуда XI — XII ғасырларда дербес Солтүстік Түркістан
дәстүрін бөліп көрсетуге мүмкіндік туғызады.
Қоғамдық және діни үйлердің сәулеті ислам ережелеріне жөне мұсылман
Шығысы елдері сөулет өнерінің жалпы бағытына сәйкес дамиды. Діни кешендер
ерекше дамыды. Олардың сәулетгік ұйытқысы жинақы немесе алаң-дардың шетіне
орналасқан іргелі құрылыстардан тұрған.
Араб-парсы деректемелері X ғасырдың өзінде-ақ Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісудың мешіттері бар қалаларын атайды. Кейбір қүрылыстар осы кезге дейін
сақталған. Мысалы, бір кезде соборлы мешіт болған Боран мұнарасы. Ол X
ғасырдың аяғында немесе XI ғасырдың басында, Жетісу халқы жаппай
мқсылмандандырылған кезенде салынған. Бұл — Орта Азиядағы іргелі мүнаралы
сөулет өнерінің сақталып қалған барлык, ескерткіштерінің ең ертедегісі.
Мүнара жанында жүргізілген қазба жұмыстары ғимараттың жерасты бөлігінің
құрылымын анықтап берді, ол тастан және күйдірілген кірпіштен қаланған алаң
түріндегі іргетастан тұрған. Осы іргетасқа мұнараның жер бетіндегі бөлігі,
төменгі жағында екі баспалдағы бар сегіз қырлы жартылай жерасты қабат пен
суйірлене жасалған цилиндр тұрқы тұрғызылған, 22 м болатын ол қазіргі кезге
дейін сақталған. Есік жақтау бес метрдей биіктікте орналасқан, оған
жанастыра қоылған баспалдақпен немесе сақталмаған мешіт құрылысының
төбесінен кірген, жоғарыға оралма баспалдақпен көтерілген. Ғимарат
күйдірілген кірпіштерді, оюлап-мүсінделген кірпігпен қатарластыра қаланып
тұрғызылған, мұның өзі Орта Азия мұнараларының көпшілігіне тән болатын.
Мұнара төңірегіне шоғырланған кесенелердің орындары қазылды. Олардың
жартылай жерасты бөлігі сақталған, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.