«Індеттану және инфекциялық аурулар» пәнінен дәрістер жинағы
1. Індеттану ғылымы туралы жалпы түсінік.
2. Індеттану ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
3. Індеттану ғылымының зерттеу әдістері.
2. Індеттану ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
3. Індеттану ғылымының зерттеу әдістері.
заңдылықтарын зерттейтін, сол арқылы жұқпалы аурумен күресу әдістерін қарастыратын ғылым.
Ауыл шаруашылык малдарының көптеген ачруларының ішінде жұқпалы (инфекциялык) аурулар ерекше орын алады. Онын кауіптілігі (коварство) сондай, бір мал ауырса, егер уақытында шара көрмесе, күреспесе, ол тез тарап кетеді де баска малдар ауырады. Тез арада ауру малдан сау малға жұғып бүкіл ауру қабылдағыш мал ауырады және ол малдр тез шығынға (өлімге-смертность) ұшырайды, ауырған малдың өнім беруі тез төмендейді, өнім сапасы нашарлайды.
Аурудан таза емес шарушылыққа (неблагополучное хозяиство) карантин (кіріп шығу тоқтайды) салынады. Оның (карантин) ережесі бойынша, ол шаруашылықтан мал, мал өнімдері, керек болса (адамдарда) басқа жаққа шыкпайды, бөгде адамдар, мал өнімдері т.б. ішке кірмейді. Ал ауырған малдарды емдейді, одан басқа да көптеген косымша шығындар жұмсауга тура келеді, ол шығындар миллиондаған тенгені құрайды. Оған қосымша ветеринария-медициналык көптеген әлеуметтік (социялдық) шараларды іске асыруға тура келеді.
Кейбір жұқпалы аурулар тек бір ғана малдың түрін ауыртады. Жылқы сақауы (мыт) және анемиясы, ірі қара (Гума). Қой энтеретоксесисы. Шошқа чумась) Ондай ауруларды-спорадическая (жекелеген аурулар) болезни дейді.
Ал кейбір аурулар мен-барлық малдың түрі және адамдарда ауырады, қауіпті-оны зоонозы және антропозоонозы-дейді Олар бруцеллез, туберкулез, бешенство (кұтыру), күйдіргі (сибирская язва) және басқалар. Соған байланысты әрбір малдәрігернің басты міндеті жұқпалы аурулармен күресу, және күрескенде, жұқпалы ауруды болдырмау, және малдар арасына таратпау болып табылады. Ондай күресу әрекетін (предупреждение) ескерту, болдырмау немесе профилактика (алдыналу сақтандыру) дейді.
Ең басты мәселе шарушылықта, ауылда, әкімшілікте ауруды болдырмау, ауруды уақытылы білу ауру малды анықтау болған жагдайда оны әрі қарай таратпау, ол ауру шыққан жерде (ауру ошагында) ауруды жою болып табылады.
Ауру тудыратын себебіне (ауру қоздырғышына) организмге байланысты ауруды инфекциялық (жұқпалы микроб вирусханырау кұлақ риккетен) аурулар, ал қоздырғышы (кұрттар, жай жануарлар, шыбын-шіркейлер) «сануарлар болса-инвазиондық аурулар деп бөледі.
Індеттану жұқпалы ауруларға қатысы бар бірталай пәндермен тікелей байланысты. Олардың ішіндегі ең жақын ғылымдар: микробиология, вирусология және иммунология. Бұл ғылымдардың жетістіктері індеттануда жан-жақты қолданылады.
Кейбір жұ қпалы аурулардың адам мен малға ортақ болуына байланысты індеттің адамдар мен жануарлар арасында таралуын бірге қарастыруға тура келеді. Малдан адамға, керісінше, адамнан малға жұғатын аурулар біршама. Бұдан келіп медициналық індеттану (эпидиомиология) мен ветеринарлық індеттанудың (эпизоотология) тікелей байланыстылығы туады.
Жұқпалы ауруларды зертханалык жолмен аныктау әдістері
Жұқпалы ауруды зертханалык зерттеуге, бактерияялык, серологиялык, биологиялық тексерулер жатады
Ауыл шаруашылык малдарының көптеген ачруларының ішінде жұқпалы (инфекциялык) аурулар ерекше орын алады. Онын кауіптілігі (коварство) сондай, бір мал ауырса, егер уақытында шара көрмесе, күреспесе, ол тез тарап кетеді де баска малдар ауырады. Тез арада ауру малдан сау малға жұғып бүкіл ауру қабылдағыш мал ауырады және ол малдр тез шығынға (өлімге-смертность) ұшырайды, ауырған малдың өнім беруі тез төмендейді, өнім сапасы нашарлайды.
Аурудан таза емес шарушылыққа (неблагополучное хозяиство) карантин (кіріп шығу тоқтайды) салынады. Оның (карантин) ережесі бойынша, ол шаруашылықтан мал, мал өнімдері, керек болса (адамдарда) басқа жаққа шыкпайды, бөгде адамдар, мал өнімдері т.б. ішке кірмейді. Ал ауырған малдарды емдейді, одан басқа да көптеген косымша шығындар жұмсауга тура келеді, ол шығындар миллиондаған тенгені құрайды. Оған қосымша ветеринария-медициналык көптеген әлеуметтік (социялдық) шараларды іске асыруға тура келеді.
Кейбір жұқпалы аурулар тек бір ғана малдың түрін ауыртады. Жылқы сақауы (мыт) және анемиясы, ірі қара (Гума). Қой энтеретоксесисы. Шошқа чумась) Ондай ауруларды-спорадическая (жекелеген аурулар) болезни дейді.
Ал кейбір аурулар мен-барлық малдың түрі және адамдарда ауырады, қауіпті-оны зоонозы және антропозоонозы-дейді Олар бруцеллез, туберкулез, бешенство (кұтыру), күйдіргі (сибирская язва) және басқалар. Соған байланысты әрбір малдәрігернің басты міндеті жұқпалы аурулармен күресу, және күрескенде, жұқпалы ауруды болдырмау, және малдар арасына таратпау болып табылады. Ондай күресу әрекетін (предупреждение) ескерту, болдырмау немесе профилактика (алдыналу сақтандыру) дейді.
Ең басты мәселе шарушылықта, ауылда, әкімшілікте ауруды болдырмау, ауруды уақытылы білу ауру малды анықтау болған жагдайда оны әрі қарай таратпау, ол ауру шыққан жерде (ауру ошагында) ауруды жою болып табылады.
Ауру тудыратын себебіне (ауру қоздырғышына) организмге байланысты ауруды инфекциялық (жұқпалы микроб вирусханырау кұлақ риккетен) аурулар, ал қоздырғышы (кұрттар, жай жануарлар, шыбын-шіркейлер) «сануарлар болса-инвазиондық аурулар деп бөледі.
Індеттану жұқпалы ауруларға қатысы бар бірталай пәндермен тікелей байланысты. Олардың ішіндегі ең жақын ғылымдар: микробиология, вирусология және иммунология. Бұл ғылымдардың жетістіктері індеттануда жан-жақты қолданылады.
Кейбір жұ қпалы аурулардың адам мен малға ортақ болуына байланысты індеттің адамдар мен жануарлар арасында таралуын бірге қарастыруға тура келеді. Малдан адамға, керісінше, адамнан малға жұғатын аурулар біршама. Бұдан келіп медициналық індеттану (эпидиомиология) мен ветеринарлық індеттанудың (эпизоотология) тікелей байланыстылығы туады.
Жұқпалы ауруларды зертханалык жолмен аныктау әдістері
Жұқпалы ауруды зертханалык зерттеуге, бактерияялык, серологиялык, биологиялық тексерулер жатады
ІНДЕТТАНУ ЖӘНЕ ИНФЕКЦИЯЛЫҚ АУРУЛАР
ПӘНІНЕН ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Дәріс – 1
КІРІСПЕ. ІНДЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, БАСҚА ҒЫЛЫМДАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1. Індеттану ғылымы туралы жалпы түсінік.
2. Індеттану ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
3. Індеттану ғылымының зерттеу әдістері.
Індеттану – індет процесін, жұқпалы аурулардың пайда болу және
таралу заңдылықтарын зерттейтін, сол арқылы жұқпалы аурумен күресу
әдістерін қарастыратын ғылым.
Ауыл шаруашылык малдарының көптеген ачруларының ішінде жұқпалы
(инфекциялык) аурулар ерекше орын алады. Онын кауіптілігі (коварство)
сондай, бір мал ауырса, егер уақытында шара көрмесе, күреспесе, ол тез
тарап кетеді де баска малдар ауырады. Тез арада ауру малдан сау малға жұғып
бүкіл ауру қабылдағыш мал ауырады және ол малдр тез шығынға (өлімге-
смертность) ұшырайды, ауырған малдың өнім беруі тез төмендейді, өнім сапасы
нашарлайды.
Аурудан таза емес шарушылыққа (неблагополучное хозяиство) карантин
(кіріп шығу тоқтайды) салынады. Оның (карантин) ережесі бойынша, ол
шаруашылықтан мал, мал өнімдері, керек болса (адамдарда) басқа жаққа
шыкпайды, бөгде адамдар, мал өнімдері т.б. ішке кірмейді. Ал ауырған
малдарды емдейді, одан басқа да көптеген косымша шығындар жұмсауга тура
келеді, ол шығындар миллиондаған тенгені құрайды. Оған қосымша ветеринария-
медициналык көптеген әлеуметтік (социялдық) шараларды іске асыруға тура
келеді.
Кейбір жұқпалы аурулар тек бір ғана малдың түрін ауыртады. Жылқы сақауы
(мыт) және анемиясы, ірі қара (Гума). Қой энтеретоксесисы. Шошқа чумась)
Ондай ауруларды-спорадическая (жекелеген аурулар) болезни дейді.
Ал кейбір аурулар мен-барлық малдың түрі және адамдарда ауырады,
қауіпті-оны зоонозы және антропозоонозы-дейді Олар бруцеллез, туберкулез,
бешенство (кұтыру), күйдіргі (сибирская язва) және басқалар. Соған
байланысты әрбір малдәрігернің басты міндеті жұқпалы аурулармен
күресу, және күрескенде, жұқпалы ауруды болдырмау, және малдар
арасына таратпау болып табылады. Ондай күресу әрекетін (предупреждение)
ескерту, болдырмау немесе профилактика (алдыналу сақтандыру) дейді.
Ең басты мәселе шарушылықта, ауылда, әкімшілікте ауруды болдырмау,
ауруды уақытылы білу ауру малды анықтау болған жагдайда оны әрі қарай
таратпау, ол ауру шыққан жерде (ауру ошагында) ауруды жою болып табылады.
Ауру тудыратын себебіне (ауру қоздырғышына) организмге байланысты
ауруды инфекциялық (жұқпалы микроб вирусханырау кұлақ риккетен) аурулар, ал
қоздырғышы (кұрттар, жай жануарлар, шыбын-шіркейлер) сануарлар болса-
инвазиондық аурулар деп бөледі.
Індеттану жұқпалы ауруларға қатысы бар бірталай пәндермен
тікелей байланысты. Олардың ішіндегі ең жақын ғылымдар:
микробиология, вирусология және иммунология. Бұл ғылымдардың
жетістіктері індеттануда жан-жақты қолданылады.
Кейбір жұ қпалы аурулардың адам мен малға ортақ болуына
байланысты індеттің адамдар мен жануарлар арасында таралуын бірге
қарастыруға тура келеді. Малдан адамға, керісінше, адамнан малға
жұғатын аурулар біршама. Бұдан келіп медициналық індеттану
(эпидиомиология) мен ветеринарлық індеттанудың (эпизоотология)
тікелей байланыстылығы туады.
Жұқпалы ауруларды зертханалык жолмен аныктау әдістері
Жұқпалы ауруды зертханалык зерттеуге, бактерияялык, серологиялык,
биологиялық тексерулер жатады
1. Бактериологиялык тексеру
Жұқпалы аурудың қоздырғышын табу үшін,зертханаға ауру малдың өлігін
ішкі органдарын , немесе ауру малдан бөлінген зэр, ки, тыныс мүшелерін
жыныс мүшелеріннен,асказан мүшелеріннен бөлінген заттарды жібереді.
Жіберілген материал өте жаңа (свежий) болу шарт. Материалды ыыыдыі
кұрал-саймандарда таза стерильді болуышарт.
Алынған материалды жіберер жақсылап орау(целлофанға) керек. Ол микроб
далаға түспеу керек.
Егер микроб далаға түссе ауру тарауға себепші болады. Ауыру тараудың
көзі болуы мүмкін.
Бактериологиялык тексеруде микроскоп коданылады микроскоппен
микробтың іздейді және микроб табса одан себіс (посев) жасайды. Тағыда
себістен жалақ (мозок) жасап микроскопта тексереді. Сонымен, қатар
зертханалык малдар; колдан ауртады. Одан соң о лмалдарды сойып тағыда
микроскоппен көреді. Микробтың формасын, көлемін, микробтың орналасуын т.б
ажыратады.
Сондай-ақ микроптың боялу қасиетін (Граммотрицательный,
граммположительный боялу касиеттерін) қасиеттерін анықтайды.
2. Жұқпалы ауруларды серологиялык жолмен тану әдісі
Серологиялық ауру тану әдісі деп ару малдың канындағы сарысудағы Арнайы
денешікті (антителаны) табуды,аныктауды айтады. Ол үшін дайын арнайы кан
сарысуындагы антигенді пайдаланылады Қазыргі кезде бұл әдіс кеңінен
колдануда.Оның ішінде аглютинация реакциясы (РА), коплексті байланыстыру
реакциясы (РСК) және преципитация реакциясы (РП) әдістері кеңіннен
колдануда. Ол үшін ауру і малдан пробикада кан алып лабораторияға
жібереді.
Зертханада дайындалған нұскау (инструкция канды реакцияға қойып олардың
кортындысын хабарлайды осындай әдіспен бруцеллез, туберкуллез, Ауески т.т
тексеріледі.
Ауру шыкса онда ауруды таратпау үшін іс шара жасалынады. Оны осы
кітапшадан окып білесідер.
Агглютинация реакциясы.—бруцеллез, паратиф, құс пуллерозы т.б. аныктау
үшін колданылады. Ол ауру малдың кан сары суындағы атителаны (агглютин)ді
белгілі антиген (бұрынан дайындап койған қоздырғышпен) реакцияга аркылы
аныктайды.
Егерде тексерілетін ауыру малдың кан сары суында антитела болса
антигенмен агглютиннацияға түсіп (жабысып—склейвания) болады. Оң реакция
кезіде пробиркада түнба (осадка)пайда болады.Оны сәл сілкісек тарап кетепі.
Сары судағы антителаны мүмкіншілігінше сұйылыт-жалғасы 6 -ші бетте
(талаусырау) пайда болады. Былайша айтканда аурудың ерекше клиникалық
белгілерітерінің қызаруы, бөртуі, күлдіреу, демігу, жүрек қызметінің
нашарлауы, эр жерлерде ісіну пайда болады.
Аллергия дегеніміз организм сезімділігінің күшейуі. Мысалы
туберкулезбен ауырған малға туберкулин - (ол туберкулез микробын
бульонда сорпада) өсіріп оны сүзіп (фильтрден өткізіп) алынған сүйық
(фильтратты)), паренерально ексе, организмде шілергиялық реакция пайда
болады.
Кей жағдайда аллергиялық реакция пайда болмай қалады - оны анергией -
дейді.
Анергия—екі жағдайда болуы мүмкін. Бірінші организмде қорғаныс күштер
күшті (антитела күшті болғанда), екінші, аурумал организмі өте нашарлап
кеткенде, егілген аллергнеге организм жағдаиы жауап болады.
Аллергендер (туберкуллин, маллеин, бруциллолизат) жэне басқада түрлері
өндірісте жиі қолданылады. Мысалы аллергиялық тексерулер жүргізу
қолданамыз.
Дәріс – 2
ИНФЕКЦИЯ МЕН ИММУНИТЕТ ТУРАЛЫ ІЛІМДІ ІНДЕТТАНУ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАСТЫРУ
1. Инфекция туралы ұғым.
2. Иммунитет құбылысының мал шаруашылығында қолдануы.
Инфекция - дегеніміз малдың организміне микробтардың организмге енуі
арқасында инфекциялық аурулар пайда болады (ол микробтар аэробтар және
анааэробтық) болуы мүмкін. Микробтың ену жолы да әр түрлі, қан және лимфа
арқылы, хирургиялық операция арқыльь жара арқылы, тамақпен енуі мүмкін. Бұл
жерде біздер операциялық жара (операция жасаған кезінде, жасағаннан кейін
ену туралы айтып отырмыз). Олар: малдәрігерінің қолы, құралдар, материалдар
арқылы енуі.
Жұқпалы аурулар дегеніміз, ауру малдан сау малға жұғатын аурулар.
Оларды тудыратын организмдер, микробтар, гельминттер (паразиттік құрттар)
олардың дэрнәсілдері, жэне кенелер, шыбын-шіркейлер тағы басқалар. Жалпы
жұқпалы ауруларды тудыратындар өте ұсақ көзге көрінбейтін тірі жэндіктер-
микробтар. Оған кіретіндерді-бактериялар, вирустап. саңырау кұлақтар,
риккетсилер-дейді.
Микробтар, тек иесінің арқасында өмір сүрмеиді және оған зиян келтіреді-
паразиттік (тоғышарлык) әсер етеді. Бұлар ауру тудыратын микробтар.
Малдың денесіне түсіп (кіріп) алып, оны былғайды (ауыртады), оның денесіне
көбейеді, өседі және өмір сүруі кезінде улы заттар бөледі, организмді
уландырады, организмнің кейбір мүшелерін функциясын қызметін
бұзады және, ткань, клеткалардын морфологиялық құрылысын бұзады, сөйтіп
өте қауіпті ауыруы өлімге апаратын аурулар туғызады. Мұндай
биологиялық күрделі процесті, организм мен ауру тудыратын
коздырғыштың өзара арасындағы қатнасты инфекция дейді.
Микроорганизмнің патогенность, дейді соған сәйкес микроорганизмдер
патогенді немесевируленті және патогенді емес болып бөлінеді. Инфекция болу
үшін, үш түрлі фактор болу керек:
1) қоздырғыш
2) қабылдағыш организм (мал адам)
3) ыңғайлы ішкі және сыртқы ортаның жағдайы (условия).
Инфекциялық ауру болған малдың санына байланысты оның таралу түрі:
спорадикалык, эпзоотикалық, эпитоозиткалық, инвазиялык болып бөлінеді. Бір
екі (бірліжарым) ауру,
болса спарадикалык ауру үлкен көлемді (территорияны-ауданға, фермаға
кең көлемді жайлым т.б.) болса энзоотия-дейді. (оған, сибирская эмкар шошка
обасы т.б. жатады.
Эпизоотикалық-дегеніміз-аурудың, облысқа, өлкеге, Республикаға,
бірнеше аудандарға тарауын айтады. (оған ящур, чума, рожа жатады)
Инфекциялық аурудың инфекциялық көзі, тарау жолдары, тарау әдістері.
Инфекцияның көзі-дегеніміз потогенді микроорганизмнің азды және көпті
уақыт өмір сүретін ортасын немесе оның өзін сақтауын көбейіп және сыртқы
ортаға бөлініп шығуын сөйтіп ауру тудыруын айтамыз. Ол бірінші және екінші
инфекция көздері деп бөлінеді.
малдың өлігі-жұқпалы аурудан өлген малдың өнімдері (тері, жүн т.б.)
ауру малдан бөлінген (түкірік, зәр, қилары, көз жастары т.с.) Екінші
инфекциялык көзі инфекцияланган (жұққан) су. топырақ, шөп, жем т.б.
Ауру мал, қоздыратын қоздырғышты сыртқы ортага өзінің зәрімен қиымен,
сілекейімен, сүтімен бөледі. Бұл заттар өзімен бірге потогенді микробтарды
бөліп жерді, төсенішті, айналадағы заттарды (күрек бейсаха, былғайды
(заражает) вл ел заттар аурудың микробен таратады.
Кейбір ауру малдар аурудың белгісі болмай тұрып ауырып,болмаса ауырып
жазылып кеткеннен соң да аурудың коздырғышын таратады. Ондай малдарды -
бактерия тасушы (бактерия носитель) деп атайды. Олар өздері сау болып тұрып
не өздері ауырмай, ол ауруға төзімді, қабылдамай тұрады, ал бірақ аурудың
микробын денесінде ұстап жүріп микробты таратады.
Инфекциялық ауруды таратудың басты себебі ауру тасушылар (препосчики)
болуы мүмкін олар келеміш, тышқан, шыбын-шіркей, кансорушы насекомдар, ит,
мысық, жабайы аңдар және адамдар болуы мүмкін.
Аурудың таза емес (ошақтан) пунктен көліктер, арба, автомашина,
адамдар, одан алып шығатын басқа заттармен тарауы мүмкін.
Инфекциялық ауру болу үшін микробтардың организмге кіруі керек, ворота
(есік) пути (жолы) болу керек инфекцияның ондай жолы тері, асказан жолдары
тыныс жолдары зэр шыгару жолдары болып есептеледі. Тері және клегей
қабыктар көп жағдайда микробты жібермейді (барьер) болып есептеледі. Ал
бірақта олар бұзылса (жыртылса жарахаттанса онда аурудың есігі немесе жолы
болып есептеледі. Асқазан жолы арқылы (жеммен. шөппен т.б.) түссе онда ол
алиментерно жолы ал тыныс жолдары аркылы түссе - аэрогенді жолы ұрықтандыру
арқылы - ұрықтык жол (половой) ауру малдан сау малға өтсе контакті жолы деп
атайды.
Жұқпалы ауруды таратудын бірінші және екінші көздері болады.
Аурудың бірінші көзі бұл ауру мал, жұқпалы аурудан өлген мал жұқпалы
аурудың (терісі, жүні т.б.) және одна бөлінетін секреттер (сүт, слекей,
зәр, қи, қақырык, көз жасы т.б.) болады.
Аурудың екінші жұқпалы аудың микробы-мен былғанаған (заражонное)
топырақ, су, шөп, т.б.
Ауру мал инфекцияның қоздырғышын сыртқы ортаға өзінің
зәрімен, қиымен, сілекейімен, сүтімен т.б.бөледі. Бұл бөлінген заттарды
көптеген микробтар болады, олар шөпті (азықтары), төсенішті, айналадағы
құрал жабдықтарды былғайды олар сөйтіп жұқпалы аурудың таратушы
көзіне айналады. Кейбір малдар вируспен ауырмаса да (олар
өздері ауырмайды денесінде вирусты, бактерияны алып жүруші болып
(көбейтіші) оны айналаға себеді (рассеивают) таратады.
Жұқпалы аурудың микробын бір жерден екінші жерге, таратушы болып, ара,
өрмекші), сондай - ақ адамда, болуы мүмкін жұқпалы ауру пайда болу үшін,
потогенді микроб дене енуі керек, үшін оған есік (дарбаза) болуы немесе
былайша айтканда кірерін тесік жолы болуы қажет. Ондай жол ауру малдың
терісі, асқазан жолдары, тыныс алу мүшелері, зәр шыгару
мүшелері мен аппартттары болды.
Әрбір аурудың денеге ену жолы әр түрлі. Кейбір аурулар табиғи жағдайда
асқазан жолы арқылы жұғады (паратифозный аборт лошадей), ал кейбіреулері
(бешенство - құтыру) тері жарақаты арқьшы жұғады тағы сол сияқты.
Мал шаруашылығында иммунитет құбылысын қолдану
Сақтандырып емдеу профилактикалық емдеу және лажсыз емдеу деп
бөлінеді.
Профилактикалық емдеу-аурудан сау, жерлерде аурудың алдын алу үшін
қолданады Лажсыз емдеу -жұқпалы ауру шыққан кезде қолданылады. Вакцинация
(организмге вакцина егу) малға активный иммунитет алу үшін қолданады.
Вакцинация жасау үшін тірі варулентті және әлсіздеген өлтірілген
микробтардың культуралары және ұлары (анотаксин)-таксиндары формалинмен
өлтірілген дәрілерді пайдаланады. Ауру шыққан жерде вакцинация жасауға
болмайды.
Тірі вакцина мен вакцинация жасағанда, малдарды бөлек ұстау қажет,
себебі мал ондай вакцинамен еккен соң ауырады да, ауру микробын таратуы
мүмкін.
Вакцинация жаслған малды дрыс азыктандыру керек дұрыс жагдай жасау
кажет.
Реквакцинация - бір жылда екі рет қайталап егуді айтады. Мысалы:
сибирская язва (күйдіргі) ящур (ауызсыл) бір жылда екі рет егіледі.
Активно вакцинациядан басқа және профилактика үшін жэне ауру малды
емдеу үшін иммунды сыворатка қолданады. Оны дайындау үшін, сау малға
(жылқы, ірі қара, есек, шошқаға) бірнеше рет вакцина егу керек. Алдымен
вакцинаның аз мөлшердегі дозасын егіп, кейін оның дозасын көбейтіп, одан
соң варуленті микробтың өзін егіп малдың сывораткасын малды сойып қанынан
алады да сыворатка дайындайды. Ондай сыворатканы- гиппериммунный
сыворатка дейді. Егер гинер иммунындағы сыворатканы, бір түрлі микробты егу
арқылы дайындаса, оны моновалентті, екі түрлі микробтан дайындаса виваленті
бірнеше микроб егу арқылы дайындаса поливалентті сыворатка деп айтады.
Қандай микробтан егу арқылы дайындааісол микроб тудыратын ауруға қарсы егіп
емдейді.
Сыворатка - қысқа уақыттық 14-22 күнге иммунитет құрайды. Сыворатка
кұрамындағы дайын антитела емдеу қасиетіне ие. Тағыда комбиналдық
(симультативті) егу әдісі бар. Бұл әдісте алдымен малдың (мойынның бір
жағына сыворатка, ал екінші жағына вакцина егеді).
Иммунитет кұбылысы жұқпалы ауруга диагноз қоюда, туберкулезде,
бруцелезде де пайдаланьшады, т.б. Мәселен: бруцелезге, лептоспоризға
диагноз қою үшін аглютин сывораткасын дайьшдайды – реакция аглютинация.
Аллергия құбылысы мал шаруашылығында малдың тірі кезінде диагноз кою
үшін қолданады. Ол туберкулезде (туберкулинизация), бруцелезде
(бруцеллиннизация), сап (маңкада) - маллинизация деп аталады.
Дәріс – 3
ІНДЕТ ПРОЦЕСІ (ІНДЕТТЕНУ)
1. Індет процесі туралы түсінік.
2. індет бұғауы.
3. Індет процесінің үш тұрақты құрамы.
Індет процесі – індеттанудың ең негізгі ұғымы. Инфекциялық
процесс нақтылы бір жануардың организмінде болатын құбылыс болса,
індет процесінің ауқымы одан да анағұрлым кең. Соңғысы белгілі бір
территорияда өтеді. Бұл жұқпалы аурудың жеке организмді зақымдауы
емес, оның ауру малдан сау малға жұғып, тұтас бір территорияны
жайлауы.
Жұқпалы ауруларға қатысты құбылыстарды үш түрлі деңгейде
қарастыруға болады. Оларды микросистема, мезосистема, макросистема,
яғни тиісінше мөлтек жүйе, орташа жүйе жәнее үлкен жүйе деп
атайды. Мөлтек (шағын) жүйе бұл құбылыстарды молекула, клетка
деңгейінде қарастырса, роташа жүйе ұлпа, мүше, организм деңгейінде
зерттейді. Ал үл кен және жүйе бұл мәселелерді популяция,
биоценоз, биосфера деңгейінде қарастыруға талдайды. Инфекциялық
процесс пен иммунитет алғашқы екі жүйе деңгейінде, ал індет процесі
соңғы үшінші жүйе деңгейінде қарастырылады.
Індет процесіне қазіргі көзқарас бойынша оны екі бір-біріне
жат, тіпті қарама-қарсы, жүйенің, бір жағынан микробтар тобының,
екінші жағынан жануарлар тобының өзара әсерінен туындайтын құбылыс
ретінде қарастырылады. Сонымен індет пргоцесі кезінде ауру қоздырушы
микроб бір жануардың организіміне енуімен шектелмей, басқа
жануарларға кезекпе-кезек ауысып, малға жұғады. Індет процесін
мақсат – ауру бір малдан екіншісіне қалай жұғады, індет басылып
екінші рет қайталағанша осы аралықта микроб қайда және қалай
сақталады, індеттің таралуына және оның тоқтауына қандай факторлар
әсер етеді және т.б. анықтау болып табылады.
Организмнің сыртқы ортамен өзара қатынасы арқасында (зиянды
факторлармен қатынаста) пайда болған иммунобиологиялық қасиет (иммунитет,
невосприимчивость -қарсылық көрсету), кей кезде, қарсьшық көрсету емес, а
керісінше оның сезімділігін, күшейтіп немесе өзгертіп жіберетін жағдайлар
болады.
Індет процесі (эпизоотический процесс) дегеніміз осы аталған үш
құрама бөліктің қозғалысқа келіп, олардың бір-біріне әсерінен
туындайтын құбылыс. Бұл аурудың үздіксіз, жануарларға бірінен біріне
жұғуы, қоздырушының ауру малдан сау малға беріледі. індет процессін
індеттену деп, ал індет өте кең жедел тарағанда лаңдану деп
атайды.
Жоғарыда келтірілген үш фактор індет процесінің негізгі құрамы,
негізгі немесе бастапқы қозғаушы күштері, немесе індет бағалауының
негізгі буындары деп аталады. Олардан басқа қосалқы немесе қосымша
қозғаушы күштері бар. Оларға табиғи геогра фиялық және әлеуметтік-
экономикалық шаруашылық факторлары жатады. Негізгі қозғаушы күштердің
бірі болмаса, жалпы індет процесі де болмайды, қосымша қозғаушы
күштері негізгі қозғаушы күштері арқылы індет процесінің барысына
әсер етеді.
Жұқпалы ауру байқалған сәтте індет ошағында толық індеттанулық талдау
жүргізіледі. Індеттанулық талдаудың қортындылары бойынша сауыктыру шаралары
белгіленеді.
Карантин және шектеу. Індет ошағының одан әрі
ұлғаюына жол бермеу үшін жүргізілетін ең басты шара ретінде карантин және
шектеу қолданылады.
Карантин - жұқпалы аурудын; таралуына қарсы бағытталған шектеу
шараларының жиынтығы. Оның шарты бойынша іңдет ошағына күзет посты
қойылып, ауру шыққан жерге апаратын жолға көрсеткіш және шлагбаум
орнатылады.
Кейбір аса қауіпті індет кезінде баска елді мекендермен барлық қатынас
токтатылып, автобус маршруттары өзгертіледі.
Карантин негізінен аса қауіпті жұқпалы аурулар шыкқан кезде койылады.
Мұндай карантиндік инфекцияларға әр түлікте -аусыл топалаң,
бруцеллез, сиырда - оба, мәлік, қарасан,
жылқыда - маңка, мандам, жұқпалы анемия, делбе, койда -
шешек, ешкіде - кебенек, т.б. жатады. Карантиндік шаралар әрібір
аурудың індеттік ерекшеліктеріне байланысты белгіленеді.
Әдетте ауруға бейім малдарды әкелуге, немесе араластыруға
тиым салынады. Кей жағдайда мал өнімдері мен дайындау, жем-шөпті әкету
токтатыльш, базарлар жабылып, жәрмеңке мен мал көрмелерін өткізуге тиым
салынады. Сиыр обасы, аусыл сиякты аса қауіпті аурулар кезівде барлық басқа
шаруашылықтармен қатынастарды тоқтатуға тура келеді. Кей аурулар аусыл,
топалаң кезінде карантиңцелген ің ошағының манайында кауіп төнген аймақ
зона белгіленеді. Бүл аймакта ауруға бейім жануарларды араластыруға шектв
қойылып, ветеринарлық бакьюау күшейтіледі, ауруға қарсы вакциналау
жүргізіледі.
Шектеу шаралары - карантиннен гөрі шарттары бәсендеуі қарым-қатынасты
тежеуге бағытталған тиым жолдары. Оларды тез тарай коймайтын жұкпальг
аурулар кезіңде мысалы, сарып сакау қолданады.
Карантин мен шектеу жұқпалы ауру байқалған сәтте
тағайындалып, ауру басылған соң, яғни ең соңғы ауырған мал сауыққаннан
немесе өлгеннен кейін біраз уақыт өткеннен соң барып алынады. Олардың
алыну мерзімі аурудың жасырын кезеңінін және аурудан кейінгі
микроб алып жүру кезеңінің ұзактығына байланысты. Жасырын және
микроб алып жүру кезендері неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым карантин мен
шекти кешірек алынады. Аса қауіпті аурулардан соң
карантин алынғаннан кейін тағы да белгілі мерзімге шектеу калдырылады.
Мысалы, аусылдан соң карантин алынғаннан кейін бір жыл мерзімге
шектеу сакталады.
Карантин мен шекгеуді алар алдында мал қораларын корытынды
дезинфекция мен санитарлық жөндеу жүргізіледі. Сонымен кабат
аурудың ерекшеліктеріне сәйкес бейім жануарлар вакциналануы
тиіс.
Катер төнген аймакка індет ошағын коршаған аймак жатады. Оның ауданы
табиғи-географиялык, экономикалық жағдайларға, қатынас жолдарының
орналасуына және олардағы козғалыстың деңгейіне, т.б. байланысты
аныкталады. Қатер төнген аймакта жүргізілетін шаралар негізінде шектеу
шараларымен такылеттес болады. Кейбір аса қауіпті індеттер кезінде аусыл,
оба бұл шаралардын талабы карантиннің шарттарына сәйкес келеді.
Карантин мен шектеу індет буындарьшың ішіңде аур)
коздырушысыньщ берілу тетігіне әсер етеді. Ауру коздырушысының берілу
тетігіне қарсы бағытталған шараларға сонымен бірі дезинфекция,
дезинсекция, дератизация, калдыктарды өлекссні көнді, т.б.
зарарсыздандыру жатады
Дәріс – 4.
ІНДЕТ ПРОЦЕСІНІҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ІНДЕТТІҢ КЕЗЕҢДІЛІГІ
1. Инфекциялық аурулардың білінуі және өтуі.
2. Инфекция ауруларының клиникалық белгісінің білінуі және ағымы
3. Инфекциялық аурулардың ағымы
Ауру тудыратын микробтар малдың денесінде тез көбейеді де және көбейю
кезінде өзінің керек емес өнімдерін бөледі. Оны токсин (улы зат) Дейді.
Бөліну процессі қанга, клеткаға мүшеге (органга) бөледі. Микроб кірген
жерге токсин бөледі уландырады немесе бүкіл организмді уландырады.
Инфекциялық ауру ерекше белгілермен (типично) өтеді, бұл оның
жұқпалы емес аурулардан айырмашылығы болып есептеледі.
Инфекциялық ауру малда болсын, не адамда болсын, микроб денеге түскен
кезде ауру белгісі бірден білінбейді ол жайлап, біртіндеп біліне
бастайды. Сау малдың организмі микробпен күресіп, өзінің қорганыш
механизмдерін жұмылдырады. Осы периодты микробпен қорғаныс механизмдерін
күресуге кеткен уақыты инкубаниялык (немес жасырын) период дейді. Сондықтан
аурдың бірінші белгісі пайда болу үшін, бірнеше сагат, күн, ай өтуі мүмкін,
содан соң ғана дененің температурасының көтерілуі, аппетиттің жоғалуы,
көңіл күйдің нашарлауы т.б. біліне бастайды.
Жұқпалы ауруларда оның симптомы немесе оның клиникалық белгісі өте
еркше білінетіні сондай, ол ауруларды бір - бірінен ажыратуға
болды.
Аурудың өтуі әр түрлі. Ауру мал микробпеы күресіп жеңіл жазылып кетуі
де мүмкін не болмаса өліп кетуіде мүмкін. Инфекциялық
аурларды өтуі
(аурудың) белгісі мен ауру тудыру процессіне қарай
сиппатталады:
1). Тез жіті (сверх острый) ауру 1 - 2 күн болып клиникалық белгісі
білінбей өліп кетеді. (күидіргі, құс чуммасы).
2) Жіті — аурудын бүл түрінде, процесс тез өтіп,
клиникалық белгілер айқын білінеді. Жоғарғы температура бір екі күнге
созылады (жылқы күйдіргісі, шошқа чумасы, ірі қараның ауызсыл
(ящур).
3) Жітіден төмен-ауру ұзак уақытка (2-3 апта) созылып ауру белгісі онша
білінбей өтеді инфекциялық анемия (жылқыда), шошқа пастереллезі т.б.).
Ауру қоздырғыш микробтың күші (вирулентності) төмен немесе малдың
организмі күшті, микробтың күшіне қарсы тұру қаблеті жоғары болса, ауру
белгілері анау – айтқан біліне бермей ұзақ уақытқа (бірнеше айға, не жылға)
созылса созылмалы (хроникалық) ауру деп айтады. Бұл ауру өте қауіпті
ауру өйткені ол микробты таратуға (себуге) себепші болды. Аурудың жасырын
таратушы көзі болып есептеледі. Инфекциялық аурулар сыртқы орта жағдайына
байланысты тез тарап кетуі мүмкін осыған байланысты, олар мына
төмендегідей болып бөлінеді. Жекелеген ауру таратудың түрін
спородиалық дейді. Бұл түрде бір, екі мал ауырады.
Көп мал ауырып, бірақ ауру шектелген территорияда таралса
(бірнеше шаруашылық, елді мекенді қамтыса - эпизотиялық дейді. Ал ауру
аудандарга, облысқа, республикаға тараса мал басының үлкен санын ауыртса -
эпизотиялық дейді. Егер де ауру бүкіл елді немесе бірнеше мемлекетті
қамтыса -панзоотиялық дейді.
Барлық инфекциялық аурулардың ортақ қасиетті – оларда инкубациялық
(жасырын) периодтын - болуы, ауру жүққаннан аурудың белгісінің біліну
уақыты. Оның ұзақтығы, әр ауруда әр түрлі, ол малдың резиктеностына,
қоздырғыштың вирулентностына байланысты. Инкубациондық
периодтың ұзақтыгына, микробтьщ дене ену жолына да байланысты. Мәселен,
бешенство (қүлыру) да, орталык жүйке жүйесінің қанша алыс болса, сонша оның
продромльный период (аурудың алғашқы белгісі), ол ерекше емес ауру
белгілері пайда болмен сипатталады. Бұл период тез, ерекше айқын, ауру
белгісімен әр аурудың өзіне тән клиникалық белгісімен келесі стадиға
(кезеңге) етеді.
Аурудың пайда болуы уақыты жэне оның белгісінің сипаттамасы жоғарыда
айтылды. Ол жіті, жітіден төмен, созылмалы болып бөлінеді. ӘдІ^сеауру
малдың температурасы көтеріледі, ол 40-41 градусқа дейін, кейде 42 градусқа
дейін көтерілуі мүмкін.
Аурудың ауыр түрінде мал көңіл күйсіз аппетит нашар, тіптен жоқ,
жүні үрпиген, жылтырауы жоғалган, тері кұрғақ, көздері жартылай
жабылган, қабығы ісіп кеткен, көзден жас ағады, ірің ағады. Мал жиі-жиі
демалады, немесе әрең демалады, кейде мал тынышсызданады, мөңірейді.
кісінейді, үреді, қарқылдайды.
диагноз қою, қиын. Ал біракта жоғарда айтылған ауру
белгілерімен, маддың жұқпалы ауру мен ауырғанына үдік жасау керек,
егерде дәл осындай белгімен бірнеше бас мал ауырса онда ол инфекциялык ауру
болуы әбзәл.
Мал дәрігері, ауру малды тез бөліп алып оны тексеру кажет, хабарлау
керек, керек болса лабараторияға материал жіберу қажет, сөйтіп ауруды
анықтап алу, ал отарға, табунға, ферма бакылау қою қажет.
Дәріс -5
ІНДЕТ ОШАҒЫ ЖӘНЕ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРДЫҢ ТАБИҒИ ОШАҚТАНУЫ, ІНДЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ НЕГІЗДЕРІ
1. Індет ошағы туралы түсінік.
2. Індет ошағының түрлері.
Індет ошағы деп - індет процесі өтетін, оның негізгі үш
қозғаушы күштері инфекцйия қоздырушысының бастауы, берілу тетігі
және бейім жануарлардың өзара бір-біріне әсер етітін кеңістік
аталады. Екінші сөзбен айтқанда індет ошағы ауру қоздырушысы орын
тепкен және нақтылы қалыптасқан жағдайда ауру қоздырушысының сау
жануарларға берілу қауіпі сақталған аймақ.
Ошақ - қазақ тіліндегі байырғы сөз . оның мағынасы от жағатын
орын. Бұл ұғым халықтың індетті тілсіз жау – отпен салыстыруынан
туған. Орыс тілінде індет ошағы эпизоотологический очаг деп
аталады. Ошақ сөзінің іс жүзінде еш бір өзгеріссіз орыс тіліне
ауысуы алтын орда дәуірінде болса керек.
Індет ошағы ұғымыны инфекция ошағы ұғымымен шатастырмау керек.
Індет ошғы аймаққа тән ұғым болса, инфекция ошағы организмде болады.
Инфекция ошағы деп зардапты ауру қоздырушы микроб жайлаған дертке
шалдыққан дене мүшесі немесе ұлпаны айтамыз. Індетті ошағының
әрекентті және әрекетсіз түрлері болуы мүмкін
әрекетті індет ошағында аурудың бұдан әрі таралу қауіпі
сақталады деп есептелінеді. Іс жүзінде кез-келген індет ошағын
әрекетті деп санаған жөн.
Індет ошағын жою - жұқпалы аурулармен күоресудің басты мақсаты
мен негізгі жолы. Індет ошағын жоюдың міндетті шарттары: инфекция
қоздырушысының бастауын құрту және сыртиық орта объектілерін
түбейгейлі зарарсыздандыру. Бірақ кей жағдайда зардапты микроб қалай
да болмасын, сыртқы ортада сақталып қалады.
Індет ошағының түрлері.
Індет ошақтары жаңа өше бастаған тұрақты және табиғи болып
бөлінеді. Індет ошағы жуықта пайда болып, ауруға шалдыққан
жануарлардың саны әлі де өсіп келе жатса, ол жаңа болып есептеледі.
Мұндай ошақтан аурудың одан әрі қарай кету қауіпі жоғары болады.
Өше бастаған ошақта жүргізілген індетке қарсы шаралардың
нәтижесінде немесе ауру әбден жұғып болады, аурудан малдардың
сауығуына байланысты індет бәсендей береді. Қоздырушының белсеңді
бастауларына азаюына байланысты аурудың одан әрі таралу қауіпі де
төмендейді.
Тұрақты деп аурудың тұтануы оқтын-оқтын белгілі уақыт
аралығынан соң үнемі байқалып тұратын ошақты атайды. Нақтылы бір
себептердің салдарынан мұндай ошақта аурулардың біліну мүмкіндігі
сақталады. Індет ошағының тұрақтануына жануарлардың арасында жасырын
микроб алып, жүргізушілердің болуы әртүрлі микроб тасымалдаушы
кемірушілер және зардапты микробтың сыртқы ортада ұзақ уақыты
сақталуы себеп болады. Листериоздың індет ошағының тұрақтануы оның
қоздырушысының сүлемеден кемірушілер арасында сақталуынан болса,
топалаңның індет ошағының ұзақ мерзімділігі қоздырушысының топырақта
жылдар бойы өлмеуінің салдары. Егер ауру қоздырушысының бастауы
болмай қоздырушы микроб сыртқы ортада ұзақ сақталған жағадайда мұндай
жерді індет ошағы дегеннен гөрі инфекцияланған аймақ деп атаған
жөн.
Топалаңның қоздырушысы сақталған топырақ қоздырушының бастауына
емес таратушы факторларына жатады.
Табиғи індет ошағы деп - белгілі бір жұқпалы ауруды қоздырушының
тағы жануарлардың арасындағы айналымда болатын аймақты айтады.
Құтырық, тулеремия, листериоз, лептоспироз және т.б. аурулардың
табиғи ошақтары болады.
Жұқпалы ауру шыққан шаруашылықта. Ауруды жою шаралары
Аурудын кезін жою. Ауру шыққан шаруашылық аурудан таза
емес шаруашылық деп аталады, қасындағы шарушылық (дені сау малы
бар) қауыпті зона делінеді,—ауру келіп қалуы қауіп мүмкін шаруашылық
деп бөлінеді. Мал дәрігерлік уставқа сэйкес аурудан таза емес
шаруашылықта эпизоотияға қарсы жұмыстар жүргізеді. Шаруашылық
шығарып карантин салады. Карантинді бір ауылға, фермаға да салуға
болады. Карантин ережесі ауру шыққан ошақта барлық қозғалысты тоқтатады, ол
оған кірте болмайды, мал әкелуге және әкетуге рұхсат жоқ. Дезо барьер
орнатып, күндіз түні кезекші қояды, территорияға авто көлік, ат арба т.б.
кіріп шығады тоқтатады, ол үшін көрстекіш белгі қойылады, Қай жақтан өтуге
болатыны көрсетіледі. Ауру шыққан малға тек күтуші адамдар ғана кіреді.
Карантинді ашу, аурудың жазылу сипатттмасына байланысты болады. Карантин
біткен соң қортынды дизенфекция жасап, айналаны тазалап карантинді ашады.
Ауру шыққан жердегі малды клиникалық тексеруден өткізіп оны үш топқа
бөледі 1) ауру мал 2) ауыруған күдікті мал 3) уақытша кудікті сау
мал Бірінші топтағы малды бөліп алып емдеу керек. Екінші топтағы
малды тағыда мал дэрігерлік тексеруден өткізеді. Үшінші топтағы малды
иммуниды (сывораткамен вакцинация жасайды). Ауру шыққан жердегі
малдарды союға, кастрация -қан алуға болмайды.
Ауру шыққан жердегі соңғы ауырған мал жазылған соң дәрігерлік
санитарлық шараларды іске асырады тазалайды, дизенфекция жасайды, барлық
құрал саймандарды заласыздандырады, қара - қонсыны жөндейді әктейді
айналаны тазалайды
Дизенфекция - ауру тарататын микробты (ауру малдан бөлінген)
сыртқа түскен жою, кұрту, ол ауруды қайта таратпау үшін жүргізетін шара.
Ол профилактикалық ағымдағы және қортынды болып бөлінеді. Эпизотияға
қарсы шаралар-инфекциялық ауруларды жою шаралары шаруашылықта ауруды
болдырмау бағытында болуы.
Аурудың алдын алу, оны емдеуден жеңіл және арзан түседі. Сондықтан
бірінші реттен малдың жұқпалы ауруга қарсы тұратын қаблетін күшейту үшін
жұмыс істеу керек. Мал сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді және
бейімді болуы қажет.
Сондай ақ микробтың (ауру қоздырғыштың) әсеріне жауап беріп, оған
берілмеу керек. Сонымен қатар, мал тұратын ферманы, ауылды, жұқпалы аурудан
қорғап, аурудың келіп қалмау жолын іздестіру қажет.
Малды жұқпалы аурудан корғау үшін өте қатаң түрде зоогигиеналық және
малдәрігерлік санитарлык ережелерді сақтау керек. Оған мына төмендегілер
жатады:
1) Профилактикалық қорытынды сактау. Фермаға, шаруашылыққа келген мал
30 күн карантинде тұру керек. Оны бөлек ұстап сол 30 күн бойы қадағалап,
оны күнде тексеріп аурудың жасырын түрін анықтау қажет. Малды
тек жұқпалы аурудан таза шаруашылықтан алу қажет. Ол аудандық мал
дәрігердік станция дәрігері мал алатын жердің аурудан таза
екенін анықтайтьш (ветсвидетельство) беру керек, алу қажет, тек
содан соң ғана малды ол жерден алуға болады. Жаңадан келген малды, бөлек
ұстап, оған арнайы күтуші адам қойып, күнде (таңертен және кешке)
температурасын өлшеп, отырып оны күнделікке жазып қою керек. Мал аурудың
белгісін сәл берсе оны тез изоляторға жабу керек.
2) Малдарды үнемі жақсы құнарлы азықпен таза сумен азықтандыру қажет.
Малды тайдырмай азықтандыру сансыз шіріген шөп, сабан, сасыған жем азық
беру, малды нашарлатып, оның жұқпалы ауруға қарсы төзімділігін
төменде де. Сапасыз азық шөп, сабан, жем және нашар суда ауру тудыратын
микробтар көп болады.
Азықты дайындауды жұқпалы аурудан таза жерден, шаруашылықтан дайындалу
қажет.
3) Малды дұрыс пайдалану (эксплуатация жасау) керек. Мысалы:
атты шамадан тыс арбаға қосу, көкпар шабу тағы сол сияқты, сиырды сүт алу
үшін азықтандырмай пайдалану, оның организмінің резистентность
(төзімділігін) төмендетеді.
4) Мал ұстайтын жер қора, жай орын зоогигиеналық талапқа сай болуы
керек. Микроклимат ылғалдың, ауа составы (О2, Со2, NH3) нормада, свет
(жарық) өз нормасында болуы қажет. Уақытылы тазалау дезенфекция жасалып,
желдету үнемі болу керек.
5) Өлген малдың өлігін, сойылған малдың қалдықтарын уақытылы жойып
отыру қажет оны жоғарыда жазғандай малдың өлігін көметін молаға не Бекери
шұқырында көму не утиль установкада жою қажет.
6) Мал ферма бөтен кісі кірмеу керек. Есік алдына дезо барьер, дезо
коврик, дезомат жасау қажет.
7) Малдарды уақытылы клиникалық тексеруден өткізіп және диагностикалық
тексеру жүргізу (қан алып лабараторияға жіберу, аллергиялық тексеру),
жоспарлы түрде вакцинация (емдеу) жүргізу керек.
8) Малдың қиын жинап, оны сақтау биотермиялық өңдеу және дизенфекция,
дизенсекция, дератизация жасау ең маңызды шаралардың бірі болып есептеледі.
Дәріс – 6
ЖАНУАРЛАРДЫҢ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕЛЕНУІ, ЖҰҚПАЛЫ
АУРУЛАРДЫ ДАУАЛАУ
1. Малдың жұқпалы ауруға төзімділігі мен қабылдағыштығы
2. Жұқпалы ауруды дауалау
Үй жануарлары мен тағы жануарлар бір жайылымда жайылып, бір
суаттан су ішуі бұрыннан қалыптасқан жағдай. Оның қанын сорған
паразит, келесі жолы екіншісінің қанын соруы әбден мүмкін жағдай.
Тағы аңдар, әсіресе қасқыр сияқты жыртқыштар малға шабады. Қыста
тышқан тектес кемірушілер жылы мал қораларына жемшөп қоймаларына
қарай ауады. Сонымен үй және тағы жануарлар бір – бірімен тікелей
болсын, тікелей болмасын әйтеуір түрлі жолдармен жанасып тұрады.
Сонымен нәтижесінде тағ жануарлар мен үй жануарлары бір-біріне ауру
жұқтырады. Қалыптасқа ұғым бойынша негізінен тағы жануарларынан
үй жануарларына аурудың жұғуына баса көңіл бөлінеді де, аурудың
керісінше берілуі көп жағдайда ескерілмейді.
Инфекциялық процесс даму үшін малдың ауру жұққан кездегі жағдайы және
микроб тұрған ортаның жағдайы және организмінің жағдайы қажет. Сау малда
биологиялық және көптеген карулар, қоргандар (қорғаныш) (барьерлер)
ауру микробты ішке жібермейтін бар. Осы қаблеттің арқасында, нерв
системасының көмегімен, малдың инфекцияны тұрақты қабылдамайтын
касиетке ие (невосприимчиво). Организмнің осындай күйін, оның
инфекциямен ауырмайтынын, микробқа қарсылық көрсететін қаблетін - ммунитет
(невосприимчивость) дейді. Имунитетті екі түрге бөледі:
арнайы (спецефический).
1) Неспецефическийге иммунитетке мынадай барьерлер жатады, тері
клегей қабықтар, лимфа түйіндері, сондай - ақ фагоцитоз воспаление (қабыну)
т.б.
2) Спецефическии иммунитет ттеп организмнің бір немесе бірнеше
ауру инфекциясын қабылдамауын айтамыз. Ол естественный (табиғи) және
искуственный (жасанды) деп бөлінеді. Естественный иммунитет туа біте
пайда болады, немесе сол аурумен ауырып жазылса пайда болады.
Иммунитетті классификация жасай келіп оны екі түрге бөледі:
1) Үрпақтық -әр малдың түріне байланысты. Кейін пайда болған (табиғи,
және қолдан жасау) иммунитет
Искуственный иммунитет малды емдеген соң, биологиялық
препараттармен (вакцина.) Сывораткада анкета сары су пайда болады.
Организмнің қабылдамау қасиеті ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі
қабылдамауға үлкен роль (эсер) ететін орталық нерв жүйесі (О.Н.Ж), ол
қорғаныс механизмдерін реттеиді, оларды, ауру қоздыратын микробқа қарсы
күреске жұмылдырады. Аурудың пайда болуына малдың жасыда маңызды роль
атқарады. Жас мал тез ауырғыш келеді. Жас мал кейбір аурулармен тек
өздері ауырады (колибактериоз, сальманаллемыт).
Инфекциялық аурумен әсіресе ұргашы малдар көп ауырады. Мәселен
бруцеллезбен сиыр көп ауырады, ал бұха аз ауырады олар жасырын түрде ауырып
жазылып кетеді.
Сыртқы жағдайларға: азықтандыру жатады (тойдырмай азықтандыру)
организмнің тұрактылығын нашарлатады. Витаминдар (тұрақтылықты
жоғарлатады), тұздардың жетіспеуі, шаршау, зоогигиеникалық ережелерді бұзу-
қорғаныс күштерді нашарлатады.
Патогенді микробтың әсерін немесе оның токсинын (уын) мал
организмінің қабылдамауын (невосприимчивость) имунитет дейміз. Жай сөзбен
айтқанда организмнің жұқпалы ауру қоздыратын микробқа қарсы тұру қаблеті.
Осыған байланысты имунитет туабіткен және кейін пайда болғаниммунитет деп
бөлінеді.
Туабіткен иммунитет- организмнің арнайы қасиеті. Ол ұрпақтан ұрпаққа
өмірбойы беріліп келеді. Мысалы, жылқы, ірі қара малдың чумасымен
(обасымен) ауырмайды. Сол сияқты ірі қара. жылқының маңқасымен ауырмайды.
Кейін пайда болған иммунитетте мал организмі микробтьщ әсерін және
оның уының әсерін қабылдамайды. Ол табиги және жасанды иммунитет деп
бөлінеді.
Табиғи имммунитет малды қандайда бір жұқпалы аурумен ауырғаннан соң
пайда болады. Бұл иммунитеттердің пайда болуына организмінің өзі қатнасып,
организмде арнайы қорганыш зат –антитела пайда болады.
Исскуственный (жасанды) иммунитет - малды вакцинамен еккенде
(вакцинация) жасалғанда пайда болады. Мал организміне - өлтірілген не
нашарланған жұқпалы аурудың микробын өксе пайда болған иммунитет активный,
ал сывораткасын ексепассивный иммунитет деп атайлы.
Табиғи жағдайда, ауырып жазылған малда екі жағдай болады. Біріншіден
мал микробтан қүлылады, екіншіден мал ұзақ таратушы болып, микробты
таратады. Бірінші жағдайда пайда болған иммунитет стерильный иммунитет,
екінші жағдайда пайда болған нестерильный иммунитет- дейді.
Организмге енген бөтен заттар, оның ішінде микробтар да қанның ақ
түйіршіг лейкоциттермен - жүлылып, сіңіріліп (переваривается) жоқ болып
кетеді, Бұл кұбылысты анықтаған И.И.Мячников (сөйтіп оны
фагацитоз) -деп ата? ды. Фагос - жеп қоям (пожираго) деген сөз. Мәселен
кабыну (воспаление) кезідесе, лейкоцит микробты ұстап алады және оны жойып,
жеп қояды сіңіріп жібереді. Бұл құбылыс -фагоцитоз, ал жеп қой клетканы
(лейкоцитті) - фогоцит деп атайды. Сонымен қатар фагоцитозға, баска да
клеткалар қатнасады. Мысалы: РЭС (ретикуло эндотелиаль системасыньц
клеткасы) - бауырдың, көк бауырдың, қантамырының эндотелиасы, кейбір лимфа
түйінің клеткалары да қатнасады.
Иммунитет пайда болу үшін бұл процеске жоғарыдағы клеткалардан басқа,
қанның сывораткасының (сары суның) клеткасында антетела пайда болады.
Сонымен, жасанды иммунитеттің пайда болуына гумморальды
(антителадан) фактордан басқа, фагоцитоз және басқа қорғаныш механизмдер
қатнасады. Мысалыу орталық нерв жүйесінің ролін атап айткан
жоқ. Организмнің инфекцияға карсылык көрсетуін күшейтуге нерв
жүйесінің, ішкі секреция бездерінің функциясының да маңызы зор.
Жұқпалы аурудың алдын алудың басты негізі – малды дұрыс күтіп-
бағумен қатар қора жайларда жайылымдарда азықтандырған және суарған
сәттерде санитарлық-зоогигиеналық ептілікті бұлжытпай орындау болып
табылады. Жақсы қоңдылық малдың ауруға жалпы төзімділігін қамтамасыз
ететін болса, жекелеген ауруларға бейімділігін тежеу үшін әрбір
аурудың өзіне тән арнайы биологиялық дәрмектер қолданылады.
Дауалау шаралары жануарлардың ауруға төзімділігін арттыру мен
қатар олардың ауру қоздырушыларымен жанасуына жол бермеу жолдарын
да қамтиды. Мұндай шараларды қатарына шекараны мал өсіретін
шаруашылықтар мен фермаларды жұқпалы аурудан қорғау, яғни індетке
қарсы қорғаныс жатады.
Дәріс – 7
САУЫҚТЫРУ ШАРАЛАРЫ ЖӘНЕ ІНДЕТ ОШАҒЫН ЖОЮ
1. Жұқпалы аурулармен күресу жалпы шаралар.
2. №ндет оша5ын жою шаралары
Инфекциялық аурумен күресуде басты шаралар үш бөліктен тұрады
1) аурудың көзін жою
2) ауруды тарату жолдарын, жағдайларын жою
3) Малдың ауруға қарсы туралататын каблетін көтеру.
1. Айтылған шаралар профилактикалық (аурудың алдын алу, сактандыру)
және лажсыз (ауру шыққан соң) болатын шаралардан тұрады.
Профилактикалық шараларға, малды азықтандыру, суғару, күту, бағу
жатады. Малды күтүшілердің жеке гигиенасын сактау (арнайы киіммен
камтамасыз ету, дизенфекциялық және жуушы дәрі - дәрмектер бөлу т. б)
керек.
5. Мал фермаларын қоршау, суды, суғару суаттарын реттеу мал азықтарын
үнемі тексеріп отыру малды әр кезде малдэрігерлік тексеруден өткізіп отыру
қажет.
5. Сақтандыру мақсатында малдарды клиникалық тексеруден,
диагностикалық - лабораториялық тексеруден өткізіп отырады. Ауру малды
уақытылы бөліп алып емдейді. Күдіктенген малдарды вакцинация жасайды (етке;
тері астьша вакцина егеді). Қазырғы кезде ачрозолттык вакцинация (әсіресе
құсқа, шошқаға кеніннен қолдануда, соны іске асыру керек.
6. Құрт ауруларыньш алдын алу үшін дегельмтизация жасау керек. Ауруды
сактандыру шарасын іске асыру жәнеоны жоюға Қ.Р малдәрігерінің, бекіткен
уставьш (жарғыны)және заңын сөзсіз іске асыру болып табылады. Оны іске
асыру жеке адам болсын, ферма иесі болсын, жеке мал иесі болсын міндетті
және сөзсіз іске асуға тиіс.
Жұқпалы аурудың алдын алу таратпау үшін ең маңызды шара бұл карантин.
Бұл шара ауру шықсадқ.ауру шықпасада іске асыру керек. Мал дәрігерлік устав
бойынша, ферма және аулға келген мал 30 күн карантинде болуы керек. Мал
келген кезде малдәргерлік тексеруден өтуі тиіс. Ал ауру шыққан жагдайда
ауылға, фермаға карантин сальшуы қажет. Фермаға бөтен адам, (тек
фермада істейтіндер ғана кіреді), көлік, атты адам кіріп шықпауы керек. Ол
жерден жем, шөп (жалпы азықтың барлық түрі) сабан, силосты әкелуге және
әкетуге тиым салынады.
Карантин салынған аумағы шамамен 1000м*1000м территория қоршалып,
малды күтіп бағатын адамдардан басқа адамдар ол жерде кірмеу керек. Ауру
малды үнемі мал дәрігерлік тексеруден өткізу қажет, ауру малды тез
арада бөліп емдеу керек. Мал дәрігерлік саяси ағарту жұмыстары (лекция,
баяндама, әңгіме т.б.) халықпен, күтінуші персоналмен, өзін аурудан
сақтандьфу, ауруды таратпау және жою жөнінде әңгіме өткізу керек. Ауру
шыққан туралы бұхаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа хабар тарату
қажет.
Ауруға бейім мал түгелдей балаулык тексеруден өтеді. Ауруға
жаппай тексеру үшін әдетте клиникалык, серологиялык,
аллергиялық әдістер қолданылады. Бұл зерттеудің нәтижесінде барлық
жануарлар үш топка бөлінеді: ауруы айкын, ауруы дүдәмал және
аурудың жұғуы күдікті.
Ауруы айқын жануарларға диагнозы күдіксіздер жатады да, олар
жедел баска малдардан бөлініп, жеке қора-жайға да,
ауыстырылады. Бұл малдарды күтуте бөлек адам тағайындалады да, аурудын
ерекшелігіне байланысты оларды емдейді, болмаса сояды бруцеллез,
туберкулез т.б. не жояды.
Ауруы дүдәмал жануарларға диагнозы түпкілікті қойылмағандар
жатады. Олар - клиникалык, белгілері айқын немесе зерттеудің
нәтижесі дүдәмал болғандар. Мұндай малдар ауруы айкын және аурудың
жұғуы күдіктілерден жеке бөлініп алынады. Олар қосымша кайтадан
тексеріледі де, диогнозы айкындалса ауруы айкын малдарға, ал
диагнозы растамаса аурудың жұғуы күдіктілерге косылады.
Аурудың жұғуы күдіктілерге барлық калған малдар жатады. Олар ауруға
шалдыққандармен жанаскан себепті дәрігерлік бақылауда болып,
ретті түрде ауруды балау үшін арнайы тексеруден өтіп түрады.
Тексеру малдын. ауруға шалдығуы біржола тоқтағанша жұргізіледі.
Әрбір балаулық тексеруден кейін ауырған жануарлар бөлініп
окшауланғаннан соң қоражайға ағымдағы дезинфекция жасалынады.
Сонымен катар жұқпалы аурудың ерекшелігіне байланысты 6ұл топтағы
жануарларды иммуңдейді белсенді немесе енжар әдіспен болмаса
микробтарға қарсы әсер ететін емдік-дауалык дәрмектермен
домдайды. Аса қауіпті аурулар кезінде мысалы, шошка обасы індет
ошағындағы барлық жануарлар сойылады.
Жұқпалы аурулардың емі. Жұқпалы аурумен ауырған
жануарларды емдеу кешеңді түрде жүргізіледі. Бұл кешен
этиотропты және Симптоматикалық емдеу шараларынан тұрады.
Этиотропты ем - аурудың себебіне этиологиялык факторына Яғни оның
коздырушысына қарсы бағытталады. Ол үшін сол Ауруға тән өзгеше
және сонымен катар өзгеше емес дәрі-дәрмектер қолданылады.
Белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПӘНІНЕН ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Дәріс – 1
КІРІСПЕ. ІНДЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, БАСҚА ҒЫЛЫМДАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1. Індеттану ғылымы туралы жалпы түсінік.
2. Індеттану ғылымының басқа ғылымдармен байланысы.
3. Індеттану ғылымының зерттеу әдістері.
Індеттану – індет процесін, жұқпалы аурулардың пайда болу және
таралу заңдылықтарын зерттейтін, сол арқылы жұқпалы аурумен күресу
әдістерін қарастыратын ғылым.
Ауыл шаруашылык малдарының көптеген ачруларының ішінде жұқпалы
(инфекциялык) аурулар ерекше орын алады. Онын кауіптілігі (коварство)
сондай, бір мал ауырса, егер уақытында шара көрмесе, күреспесе, ол тез
тарап кетеді де баска малдар ауырады. Тез арада ауру малдан сау малға жұғып
бүкіл ауру қабылдағыш мал ауырады және ол малдр тез шығынға (өлімге-
смертность) ұшырайды, ауырған малдың өнім беруі тез төмендейді, өнім сапасы
нашарлайды.
Аурудан таза емес шарушылыққа (неблагополучное хозяиство) карантин
(кіріп шығу тоқтайды) салынады. Оның (карантин) ережесі бойынша, ол
шаруашылықтан мал, мал өнімдері, керек болса (адамдарда) басқа жаққа
шыкпайды, бөгде адамдар, мал өнімдері т.б. ішке кірмейді. Ал ауырған
малдарды емдейді, одан басқа да көптеген косымша шығындар жұмсауга тура
келеді, ол шығындар миллиондаған тенгені құрайды. Оған қосымша ветеринария-
медициналык көптеген әлеуметтік (социялдық) шараларды іске асыруға тура
келеді.
Кейбір жұқпалы аурулар тек бір ғана малдың түрін ауыртады. Жылқы сақауы
(мыт) және анемиясы, ірі қара (Гума). Қой энтеретоксесисы. Шошқа чумась)
Ондай ауруларды-спорадическая (жекелеген аурулар) болезни дейді.
Ал кейбір аурулар мен-барлық малдың түрі және адамдарда ауырады,
қауіпті-оны зоонозы және антропозоонозы-дейді Олар бруцеллез, туберкулез,
бешенство (кұтыру), күйдіргі (сибирская язва) және басқалар. Соған
байланысты әрбір малдәрігернің басты міндеті жұқпалы аурулармен
күресу, және күрескенде, жұқпалы ауруды болдырмау, және малдар
арасына таратпау болып табылады. Ондай күресу әрекетін (предупреждение)
ескерту, болдырмау немесе профилактика (алдыналу сақтандыру) дейді.
Ең басты мәселе шарушылықта, ауылда, әкімшілікте ауруды болдырмау,
ауруды уақытылы білу ауру малды анықтау болған жагдайда оны әрі қарай
таратпау, ол ауру шыққан жерде (ауру ошагында) ауруды жою болып табылады.
Ауру тудыратын себебіне (ауру қоздырғышына) организмге байланысты
ауруды инфекциялық (жұқпалы микроб вирусханырау кұлақ риккетен) аурулар, ал
қоздырғышы (кұрттар, жай жануарлар, шыбын-шіркейлер) сануарлар болса-
инвазиондық аурулар деп бөледі.
Індеттану жұқпалы ауруларға қатысы бар бірталай пәндермен
тікелей байланысты. Олардың ішіндегі ең жақын ғылымдар:
микробиология, вирусология және иммунология. Бұл ғылымдардың
жетістіктері індеттануда жан-жақты қолданылады.
Кейбір жұ қпалы аурулардың адам мен малға ортақ болуына
байланысты індеттің адамдар мен жануарлар арасында таралуын бірге
қарастыруға тура келеді. Малдан адамға, керісінше, адамнан малға
жұғатын аурулар біршама. Бұдан келіп медициналық індеттану
(эпидиомиология) мен ветеринарлық індеттанудың (эпизоотология)
тікелей байланыстылығы туады.
Жұқпалы ауруларды зертханалык жолмен аныктау әдістері
Жұқпалы ауруды зертханалык зерттеуге, бактерияялык, серологиялык,
биологиялық тексерулер жатады
1. Бактериологиялык тексеру
Жұқпалы аурудың қоздырғышын табу үшін,зертханаға ауру малдың өлігін
ішкі органдарын , немесе ауру малдан бөлінген зэр, ки, тыныс мүшелерін
жыныс мүшелеріннен,асказан мүшелеріннен бөлінген заттарды жібереді.
Жіберілген материал өте жаңа (свежий) болу шарт. Материалды ыыыдыі
кұрал-саймандарда таза стерильді болуышарт.
Алынған материалды жіберер жақсылап орау(целлофанға) керек. Ол микроб
далаға түспеу керек.
Егер микроб далаға түссе ауру тарауға себепші болады. Ауыру тараудың
көзі болуы мүмкін.
Бактериологиялык тексеруде микроскоп коданылады микроскоппен
микробтың іздейді және микроб табса одан себіс (посев) жасайды. Тағыда
себістен жалақ (мозок) жасап микроскопта тексереді. Сонымен, қатар
зертханалык малдар; колдан ауртады. Одан соң о лмалдарды сойып тағыда
микроскоппен көреді. Микробтың формасын, көлемін, микробтың орналасуын т.б
ажыратады.
Сондай-ақ микроптың боялу қасиетін (Граммотрицательный,
граммположительный боялу касиеттерін) қасиеттерін анықтайды.
2. Жұқпалы ауруларды серологиялык жолмен тану әдісі
Серологиялық ауру тану әдісі деп ару малдың канындағы сарысудағы Арнайы
денешікті (антителаны) табуды,аныктауды айтады. Ол үшін дайын арнайы кан
сарысуындагы антигенді пайдаланылады Қазыргі кезде бұл әдіс кеңінен
колдануда.Оның ішінде аглютинация реакциясы (РА), коплексті байланыстыру
реакциясы (РСК) және преципитация реакциясы (РП) әдістері кеңіннен
колдануда. Ол үшін ауру і малдан пробикада кан алып лабораторияға
жібереді.
Зертханада дайындалған нұскау (инструкция канды реакцияға қойып олардың
кортындысын хабарлайды осындай әдіспен бруцеллез, туберкуллез, Ауески т.т
тексеріледі.
Ауру шыкса онда ауруды таратпау үшін іс шара жасалынады. Оны осы
кітапшадан окып білесідер.
Агглютинация реакциясы.—бруцеллез, паратиф, құс пуллерозы т.б. аныктау
үшін колданылады. Ол ауру малдың кан сары суындағы атителаны (агглютин)ді
белгілі антиген (бұрынан дайындап койған қоздырғышпен) реакцияга аркылы
аныктайды.
Егерде тексерілетін ауыру малдың кан сары суында антитела болса
антигенмен агглютиннацияға түсіп (жабысып—склейвания) болады. Оң реакция
кезіде пробиркада түнба (осадка)пайда болады.Оны сәл сілкісек тарап кетепі.
Сары судағы антителаны мүмкіншілігінше сұйылыт-жалғасы 6 -ші бетте
(талаусырау) пайда болады. Былайша айтканда аурудың ерекше клиникалық
белгілерітерінің қызаруы, бөртуі, күлдіреу, демігу, жүрек қызметінің
нашарлауы, эр жерлерде ісіну пайда болады.
Аллергия дегеніміз организм сезімділігінің күшейуі. Мысалы
туберкулезбен ауырған малға туберкулин - (ол туберкулез микробын
бульонда сорпада) өсіріп оны сүзіп (фильтрден өткізіп) алынған сүйық
(фильтратты)), паренерально ексе, организмде шілергиялық реакция пайда
болады.
Кей жағдайда аллергиялық реакция пайда болмай қалады - оны анергией -
дейді.
Анергия—екі жағдайда болуы мүмкін. Бірінші организмде қорғаныс күштер
күшті (антитела күшті болғанда), екінші, аурумал организмі өте нашарлап
кеткенде, егілген аллергнеге организм жағдаиы жауап болады.
Аллергендер (туберкуллин, маллеин, бруциллолизат) жэне басқада түрлері
өндірісте жиі қолданылады. Мысалы аллергиялық тексерулер жүргізу
қолданамыз.
Дәріс – 2
ИНФЕКЦИЯ МЕН ИММУНИТЕТ ТУРАЛЫ ІЛІМДІ ІНДЕТТАНУ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАСТЫРУ
1. Инфекция туралы ұғым.
2. Иммунитет құбылысының мал шаруашылығында қолдануы.
Инфекция - дегеніміз малдың организміне микробтардың организмге енуі
арқасында инфекциялық аурулар пайда болады (ол микробтар аэробтар және
анааэробтық) болуы мүмкін. Микробтың ену жолы да әр түрлі, қан және лимфа
арқылы, хирургиялық операция арқыльь жара арқылы, тамақпен енуі мүмкін. Бұл
жерде біздер операциялық жара (операция жасаған кезінде, жасағаннан кейін
ену туралы айтып отырмыз). Олар: малдәрігерінің қолы, құралдар, материалдар
арқылы енуі.
Жұқпалы аурулар дегеніміз, ауру малдан сау малға жұғатын аурулар.
Оларды тудыратын организмдер, микробтар, гельминттер (паразиттік құрттар)
олардың дэрнәсілдері, жэне кенелер, шыбын-шіркейлер тағы басқалар. Жалпы
жұқпалы ауруларды тудыратындар өте ұсақ көзге көрінбейтін тірі жэндіктер-
микробтар. Оған кіретіндерді-бактериялар, вирустап. саңырау кұлақтар,
риккетсилер-дейді.
Микробтар, тек иесінің арқасында өмір сүрмеиді және оған зиян келтіреді-
паразиттік (тоғышарлык) әсер етеді. Бұлар ауру тудыратын микробтар.
Малдың денесіне түсіп (кіріп) алып, оны былғайды (ауыртады), оның денесіне
көбейеді, өседі және өмір сүруі кезінде улы заттар бөледі, организмді
уландырады, организмнің кейбір мүшелерін функциясын қызметін
бұзады және, ткань, клеткалардын морфологиялық құрылысын бұзады, сөйтіп
өте қауіпті ауыруы өлімге апаратын аурулар туғызады. Мұндай
биологиялық күрделі процесті, организм мен ауру тудыратын
коздырғыштың өзара арасындағы қатнасты инфекция дейді.
Микроорганизмнің патогенность, дейді соған сәйкес микроорганизмдер
патогенді немесевируленті және патогенді емес болып бөлінеді. Инфекция болу
үшін, үш түрлі фактор болу керек:
1) қоздырғыш
2) қабылдағыш организм (мал адам)
3) ыңғайлы ішкі және сыртқы ортаның жағдайы (условия).
Инфекциялық ауру болған малдың санына байланысты оның таралу түрі:
спорадикалык, эпзоотикалық, эпитоозиткалық, инвазиялык болып бөлінеді. Бір
екі (бірліжарым) ауру,
болса спарадикалык ауру үлкен көлемді (территорияны-ауданға, фермаға
кең көлемді жайлым т.б.) болса энзоотия-дейді. (оған, сибирская эмкар шошка
обасы т.б. жатады.
Эпизоотикалық-дегеніміз-аурудың, облысқа, өлкеге, Республикаға,
бірнеше аудандарға тарауын айтады. (оған ящур, чума, рожа жатады)
Инфекциялық аурудың инфекциялық көзі, тарау жолдары, тарау әдістері.
Инфекцияның көзі-дегеніміз потогенді микроорганизмнің азды және көпті
уақыт өмір сүретін ортасын немесе оның өзін сақтауын көбейіп және сыртқы
ортаға бөлініп шығуын сөйтіп ауру тудыруын айтамыз. Ол бірінші және екінші
инфекция көздері деп бөлінеді.
малдың өлігі-жұқпалы аурудан өлген малдың өнімдері (тері, жүн т.б.)
ауру малдан бөлінген (түкірік, зәр, қилары, көз жастары т.с.) Екінші
инфекциялык көзі инфекцияланган (жұққан) су. топырақ, шөп, жем т.б.
Ауру мал, қоздыратын қоздырғышты сыртқы ортага өзінің зәрімен қиымен,
сілекейімен, сүтімен бөледі. Бұл заттар өзімен бірге потогенді микробтарды
бөліп жерді, төсенішті, айналадағы заттарды (күрек бейсаха, былғайды
(заражает) вл ел заттар аурудың микробен таратады.
Кейбір ауру малдар аурудың белгісі болмай тұрып ауырып,болмаса ауырып
жазылып кеткеннен соң да аурудың коздырғышын таратады. Ондай малдарды -
бактерия тасушы (бактерия носитель) деп атайды. Олар өздері сау болып тұрып
не өздері ауырмай, ол ауруға төзімді, қабылдамай тұрады, ал бірақ аурудың
микробын денесінде ұстап жүріп микробты таратады.
Инфекциялық ауруды таратудың басты себебі ауру тасушылар (препосчики)
болуы мүмкін олар келеміш, тышқан, шыбын-шіркей, кансорушы насекомдар, ит,
мысық, жабайы аңдар және адамдар болуы мүмкін.
Аурудың таза емес (ошақтан) пунктен көліктер, арба, автомашина,
адамдар, одан алып шығатын басқа заттармен тарауы мүмкін.
Инфекциялық ауру болу үшін микробтардың организмге кіруі керек, ворота
(есік) пути (жолы) болу керек инфекцияның ондай жолы тері, асказан жолдары
тыныс жолдары зэр шыгару жолдары болып есептеледі. Тері және клегей
қабыктар көп жағдайда микробты жібермейді (барьер) болып есептеледі. Ал
бірақта олар бұзылса (жыртылса жарахаттанса онда аурудың есігі немесе жолы
болып есептеледі. Асқазан жолы арқылы (жеммен. шөппен т.б.) түссе онда ол
алиментерно жолы ал тыныс жолдары аркылы түссе - аэрогенді жолы ұрықтандыру
арқылы - ұрықтык жол (половой) ауру малдан сау малға өтсе контакті жолы деп
атайды.
Жұқпалы ауруды таратудын бірінші және екінші көздері болады.
Аурудың бірінші көзі бұл ауру мал, жұқпалы аурудан өлген мал жұқпалы
аурудың (терісі, жүні т.б.) және одна бөлінетін секреттер (сүт, слекей,
зәр, қи, қақырык, көз жасы т.б.) болады.
Аурудың екінші жұқпалы аудың микробы-мен былғанаған (заражонное)
топырақ, су, шөп, т.б.
Ауру мал инфекцияның қоздырғышын сыртқы ортаға өзінің
зәрімен, қиымен, сілекейімен, сүтімен т.б.бөледі. Бұл бөлінген заттарды
көптеген микробтар болады, олар шөпті (азықтары), төсенішті, айналадағы
құрал жабдықтарды былғайды олар сөйтіп жұқпалы аурудың таратушы
көзіне айналады. Кейбір малдар вируспен ауырмаса да (олар
өздері ауырмайды денесінде вирусты, бактерияны алып жүруші болып
(көбейтіші) оны айналаға себеді (рассеивают) таратады.
Жұқпалы аурудың микробын бір жерден екінші жерге, таратушы болып, ара,
өрмекші), сондай - ақ адамда, болуы мүмкін жұқпалы ауру пайда болу үшін,
потогенді микроб дене енуі керек, үшін оған есік (дарбаза) болуы немесе
былайша айтканда кірерін тесік жолы болуы қажет. Ондай жол ауру малдың
терісі, асқазан жолдары, тыныс алу мүшелері, зәр шыгару
мүшелері мен аппартттары болды.
Әрбір аурудың денеге ену жолы әр түрлі. Кейбір аурулар табиғи жағдайда
асқазан жолы арқылы жұғады (паратифозный аборт лошадей), ал кейбіреулері
(бешенство - құтыру) тері жарақаты арқьшы жұғады тағы сол сияқты.
Мал шаруашылығында иммунитет құбылысын қолдану
Сақтандырып емдеу профилактикалық емдеу және лажсыз емдеу деп
бөлінеді.
Профилактикалық емдеу-аурудан сау, жерлерде аурудың алдын алу үшін
қолданады Лажсыз емдеу -жұқпалы ауру шыққан кезде қолданылады. Вакцинация
(организмге вакцина егу) малға активный иммунитет алу үшін қолданады.
Вакцинация жасау үшін тірі варулентті және әлсіздеген өлтірілген
микробтардың культуралары және ұлары (анотаксин)-таксиндары формалинмен
өлтірілген дәрілерді пайдаланады. Ауру шыққан жерде вакцинация жасауға
болмайды.
Тірі вакцина мен вакцинация жасағанда, малдарды бөлек ұстау қажет,
себебі мал ондай вакцинамен еккен соң ауырады да, ауру микробын таратуы
мүмкін.
Вакцинация жаслған малды дрыс азыктандыру керек дұрыс жагдай жасау
кажет.
Реквакцинация - бір жылда екі рет қайталап егуді айтады. Мысалы:
сибирская язва (күйдіргі) ящур (ауызсыл) бір жылда екі рет егіледі.
Активно вакцинациядан басқа және профилактика үшін жэне ауру малды
емдеу үшін иммунды сыворатка қолданады. Оны дайындау үшін, сау малға
(жылқы, ірі қара, есек, шошқаға) бірнеше рет вакцина егу керек. Алдымен
вакцинаның аз мөлшердегі дозасын егіп, кейін оның дозасын көбейтіп, одан
соң варуленті микробтың өзін егіп малдың сывораткасын малды сойып қанынан
алады да сыворатка дайындайды. Ондай сыворатканы- гиппериммунный
сыворатка дейді. Егер гинер иммунындағы сыворатканы, бір түрлі микробты егу
арқылы дайындаса, оны моновалентті, екі түрлі микробтан дайындаса виваленті
бірнеше микроб егу арқылы дайындаса поливалентті сыворатка деп айтады.
Қандай микробтан егу арқылы дайындааісол микроб тудыратын ауруға қарсы егіп
емдейді.
Сыворатка - қысқа уақыттық 14-22 күнге иммунитет құрайды. Сыворатка
кұрамындағы дайын антитела емдеу қасиетіне ие. Тағыда комбиналдық
(симультативті) егу әдісі бар. Бұл әдісте алдымен малдың (мойынның бір
жағына сыворатка, ал екінші жағына вакцина егеді).
Иммунитет кұбылысы жұқпалы ауруга диагноз қоюда, туберкулезде,
бруцелезде де пайдаланьшады, т.б. Мәселен: бруцелезге, лептоспоризға
диагноз қою үшін аглютин сывораткасын дайьшдайды – реакция аглютинация.
Аллергия құбылысы мал шаруашылығында малдың тірі кезінде диагноз кою
үшін қолданады. Ол туберкулезде (туберкулинизация), бруцелезде
(бруцеллиннизация), сап (маңкада) - маллинизация деп аталады.
Дәріс – 3
ІНДЕТ ПРОЦЕСІ (ІНДЕТТЕНУ)
1. Індет процесі туралы түсінік.
2. індет бұғауы.
3. Індет процесінің үш тұрақты құрамы.
Індет процесі – індеттанудың ең негізгі ұғымы. Инфекциялық
процесс нақтылы бір жануардың организмінде болатын құбылыс болса,
індет процесінің ауқымы одан да анағұрлым кең. Соңғысы белгілі бір
территорияда өтеді. Бұл жұқпалы аурудың жеке организмді зақымдауы
емес, оның ауру малдан сау малға жұғып, тұтас бір территорияны
жайлауы.
Жұқпалы ауруларға қатысты құбылыстарды үш түрлі деңгейде
қарастыруға болады. Оларды микросистема, мезосистема, макросистема,
яғни тиісінше мөлтек жүйе, орташа жүйе жәнее үлкен жүйе деп
атайды. Мөлтек (шағын) жүйе бұл құбылыстарды молекула, клетка
деңгейінде қарастырса, роташа жүйе ұлпа, мүше, организм деңгейінде
зерттейді. Ал үл кен және жүйе бұл мәселелерді популяция,
биоценоз, биосфера деңгейінде қарастыруға талдайды. Инфекциялық
процесс пен иммунитет алғашқы екі жүйе деңгейінде, ал індет процесі
соңғы үшінші жүйе деңгейінде қарастырылады.
Індет процесіне қазіргі көзқарас бойынша оны екі бір-біріне
жат, тіпті қарама-қарсы, жүйенің, бір жағынан микробтар тобының,
екінші жағынан жануарлар тобының өзара әсерінен туындайтын құбылыс
ретінде қарастырылады. Сонымен індет пргоцесі кезінде ауру қоздырушы
микроб бір жануардың организіміне енуімен шектелмей, басқа
жануарларға кезекпе-кезек ауысып, малға жұғады. Індет процесін
мақсат – ауру бір малдан екіншісіне қалай жұғады, індет басылып
екінші рет қайталағанша осы аралықта микроб қайда және қалай
сақталады, індеттің таралуына және оның тоқтауына қандай факторлар
әсер етеді және т.б. анықтау болып табылады.
Организмнің сыртқы ортамен өзара қатынасы арқасында (зиянды
факторлармен қатынаста) пайда болған иммунобиологиялық қасиет (иммунитет,
невосприимчивость -қарсылық көрсету), кей кезде, қарсьшық көрсету емес, а
керісінше оның сезімділігін, күшейтіп немесе өзгертіп жіберетін жағдайлар
болады.
Індет процесі (эпизоотический процесс) дегеніміз осы аталған үш
құрама бөліктің қозғалысқа келіп, олардың бір-біріне әсерінен
туындайтын құбылыс. Бұл аурудың үздіксіз, жануарларға бірінен біріне
жұғуы, қоздырушының ауру малдан сау малға беріледі. індет процессін
індеттену деп, ал індет өте кең жедел тарағанда лаңдану деп
атайды.
Жоғарыда келтірілген үш фактор індет процесінің негізгі құрамы,
негізгі немесе бастапқы қозғаушы күштері, немесе індет бағалауының
негізгі буындары деп аталады. Олардан басқа қосалқы немесе қосымша
қозғаушы күштері бар. Оларға табиғи геогра фиялық және әлеуметтік-
экономикалық шаруашылық факторлары жатады. Негізгі қозғаушы күштердің
бірі болмаса, жалпы індет процесі де болмайды, қосымша қозғаушы
күштері негізгі қозғаушы күштері арқылы індет процесінің барысына
әсер етеді.
Жұқпалы ауру байқалған сәтте індет ошағында толық індеттанулық талдау
жүргізіледі. Індеттанулық талдаудың қортындылары бойынша сауыктыру шаралары
белгіленеді.
Карантин және шектеу. Індет ошағының одан әрі
ұлғаюына жол бермеу үшін жүргізілетін ең басты шара ретінде карантин және
шектеу қолданылады.
Карантин - жұқпалы аурудын; таралуына қарсы бағытталған шектеу
шараларының жиынтығы. Оның шарты бойынша іңдет ошағына күзет посты
қойылып, ауру шыққан жерге апаратын жолға көрсеткіш және шлагбаум
орнатылады.
Кейбір аса қауіпті індет кезінде баска елді мекендермен барлық қатынас
токтатылып, автобус маршруттары өзгертіледі.
Карантин негізінен аса қауіпті жұқпалы аурулар шыкқан кезде койылады.
Мұндай карантиндік инфекцияларға әр түлікте -аусыл топалаң,
бруцеллез, сиырда - оба, мәлік, қарасан,
жылқыда - маңка, мандам, жұқпалы анемия, делбе, койда -
шешек, ешкіде - кебенек, т.б. жатады. Карантиндік шаралар әрібір
аурудың індеттік ерекшеліктеріне байланысты белгіленеді.
Әдетте ауруға бейім малдарды әкелуге, немесе араластыруға
тиым салынады. Кей жағдайда мал өнімдері мен дайындау, жем-шөпті әкету
токтатыльш, базарлар жабылып, жәрмеңке мен мал көрмелерін өткізуге тиым
салынады. Сиыр обасы, аусыл сиякты аса қауіпті аурулар кезівде барлық басқа
шаруашылықтармен қатынастарды тоқтатуға тура келеді. Кей аурулар аусыл,
топалаң кезінде карантиңцелген ің ошағының манайында кауіп төнген аймақ
зона белгіленеді. Бүл аймакта ауруға бейім жануарларды араластыруға шектв
қойылып, ветеринарлық бакьюау күшейтіледі, ауруға қарсы вакциналау
жүргізіледі.
Шектеу шаралары - карантиннен гөрі шарттары бәсендеуі қарым-қатынасты
тежеуге бағытталған тиым жолдары. Оларды тез тарай коймайтын жұкпальг
аурулар кезіңде мысалы, сарып сакау қолданады.
Карантин мен шектеу жұқпалы ауру байқалған сәтте
тағайындалып, ауру басылған соң, яғни ең соңғы ауырған мал сауыққаннан
немесе өлгеннен кейін біраз уақыт өткеннен соң барып алынады. Олардың
алыну мерзімі аурудың жасырын кезеңінін және аурудан кейінгі
микроб алып жүру кезеңінің ұзактығына байланысты. Жасырын және
микроб алып жүру кезендері неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым карантин мен
шекти кешірек алынады. Аса қауіпті аурулардан соң
карантин алынғаннан кейін тағы да белгілі мерзімге шектеу калдырылады.
Мысалы, аусылдан соң карантин алынғаннан кейін бір жыл мерзімге
шектеу сакталады.
Карантин мен шекгеуді алар алдында мал қораларын корытынды
дезинфекция мен санитарлық жөндеу жүргізіледі. Сонымен кабат
аурудың ерекшеліктеріне сәйкес бейім жануарлар вакциналануы
тиіс.
Катер төнген аймакка індет ошағын коршаған аймак жатады. Оның ауданы
табиғи-географиялык, экономикалық жағдайларға, қатынас жолдарының
орналасуына және олардағы козғалыстың деңгейіне, т.б. байланысты
аныкталады. Қатер төнген аймакта жүргізілетін шаралар негізінде шектеу
шараларымен такылеттес болады. Кейбір аса қауіпті індеттер кезінде аусыл,
оба бұл шаралардын талабы карантиннің шарттарына сәйкес келеді.
Карантин мен шектеу індет буындарьшың ішіңде аур)
коздырушысыньщ берілу тетігіне әсер етеді. Ауру коздырушысының берілу
тетігіне қарсы бағытталған шараларға сонымен бірі дезинфекция,
дезинсекция, дератизация, калдыктарды өлекссні көнді, т.б.
зарарсыздандыру жатады
Дәріс – 4.
ІНДЕТ ПРОЦЕСІНІҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ІНДЕТТІҢ КЕЗЕҢДІЛІГІ
1. Инфекциялық аурулардың білінуі және өтуі.
2. Инфекция ауруларының клиникалық белгісінің білінуі және ағымы
3. Инфекциялық аурулардың ағымы
Ауру тудыратын микробтар малдың денесінде тез көбейеді де және көбейю
кезінде өзінің керек емес өнімдерін бөледі. Оны токсин (улы зат) Дейді.
Бөліну процессі қанга, клеткаға мүшеге (органга) бөледі. Микроб кірген
жерге токсин бөледі уландырады немесе бүкіл организмді уландырады.
Инфекциялық ауру ерекше белгілермен (типично) өтеді, бұл оның
жұқпалы емес аурулардан айырмашылығы болып есептеледі.
Инфекциялық ауру малда болсын, не адамда болсын, микроб денеге түскен
кезде ауру белгісі бірден білінбейді ол жайлап, біртіндеп біліне
бастайды. Сау малдың организмі микробпен күресіп, өзінің қорганыш
механизмдерін жұмылдырады. Осы периодты микробпен қорғаныс механизмдерін
күресуге кеткен уақыты инкубаниялык (немес жасырын) период дейді. Сондықтан
аурдың бірінші белгісі пайда болу үшін, бірнеше сагат, күн, ай өтуі мүмкін,
содан соң ғана дененің температурасының көтерілуі, аппетиттің жоғалуы,
көңіл күйдің нашарлауы т.б. біліне бастайды.
Жұқпалы ауруларда оның симптомы немесе оның клиникалық белгісі өте
еркше білінетіні сондай, ол ауруларды бір - бірінен ажыратуға
болды.
Аурудың өтуі әр түрлі. Ауру мал микробпеы күресіп жеңіл жазылып кетуі
де мүмкін не болмаса өліп кетуіде мүмкін. Инфекциялық
аурларды өтуі
(аурудың) белгісі мен ауру тудыру процессіне қарай
сиппатталады:
1). Тез жіті (сверх острый) ауру 1 - 2 күн болып клиникалық белгісі
білінбей өліп кетеді. (күидіргі, құс чуммасы).
2) Жіті — аурудын бүл түрінде, процесс тез өтіп,
клиникалық белгілер айқын білінеді. Жоғарғы температура бір екі күнге
созылады (жылқы күйдіргісі, шошқа чумасы, ірі қараның ауызсыл
(ящур).
3) Жітіден төмен-ауру ұзак уақытка (2-3 апта) созылып ауру белгісі онша
білінбей өтеді инфекциялық анемия (жылқыда), шошқа пастереллезі т.б.).
Ауру қоздырғыш микробтың күші (вирулентності) төмен немесе малдың
организмі күшті, микробтың күшіне қарсы тұру қаблеті жоғары болса, ауру
белгілері анау – айтқан біліне бермей ұзақ уақытқа (бірнеше айға, не жылға)
созылса созылмалы (хроникалық) ауру деп айтады. Бұл ауру өте қауіпті
ауру өйткені ол микробты таратуға (себуге) себепші болды. Аурудың жасырын
таратушы көзі болып есептеледі. Инфекциялық аурулар сыртқы орта жағдайына
байланысты тез тарап кетуі мүмкін осыған байланысты, олар мына
төмендегідей болып бөлінеді. Жекелеген ауру таратудың түрін
спородиалық дейді. Бұл түрде бір, екі мал ауырады.
Көп мал ауырып, бірақ ауру шектелген территорияда таралса
(бірнеше шаруашылық, елді мекенді қамтыса - эпизотиялық дейді. Ал ауру
аудандарга, облысқа, республикаға тараса мал басының үлкен санын ауыртса -
эпизотиялық дейді. Егер де ауру бүкіл елді немесе бірнеше мемлекетті
қамтыса -панзоотиялық дейді.
Барлық инфекциялық аурулардың ортақ қасиетті – оларда инкубациялық
(жасырын) периодтын - болуы, ауру жүққаннан аурудың белгісінің біліну
уақыты. Оның ұзақтығы, әр ауруда әр түрлі, ол малдың резиктеностына,
қоздырғыштың вирулентностына байланысты. Инкубациондық
периодтың ұзақтыгына, микробтьщ дене ену жолына да байланысты. Мәселен,
бешенство (қүлыру) да, орталык жүйке жүйесінің қанша алыс болса, сонша оның
продромльный период (аурудың алғашқы белгісі), ол ерекше емес ауру
белгілері пайда болмен сипатталады. Бұл период тез, ерекше айқын, ауру
белгісімен әр аурудың өзіне тән клиникалық белгісімен келесі стадиға
(кезеңге) етеді.
Аурудың пайда болуы уақыты жэне оның белгісінің сипаттамасы жоғарыда
айтылды. Ол жіті, жітіден төмен, созылмалы болып бөлінеді. ӘдІ^сеауру
малдың температурасы көтеріледі, ол 40-41 градусқа дейін, кейде 42 градусқа
дейін көтерілуі мүмкін.
Аурудың ауыр түрінде мал көңіл күйсіз аппетит нашар, тіптен жоқ,
жүні үрпиген, жылтырауы жоғалган, тері кұрғақ, көздері жартылай
жабылган, қабығы ісіп кеткен, көзден жас ағады, ірің ағады. Мал жиі-жиі
демалады, немесе әрең демалады, кейде мал тынышсызданады, мөңірейді.
кісінейді, үреді, қарқылдайды.
диагноз қою, қиын. Ал біракта жоғарда айтылған ауру
белгілерімен, маддың жұқпалы ауру мен ауырғанына үдік жасау керек,
егерде дәл осындай белгімен бірнеше бас мал ауырса онда ол инфекциялык ауру
болуы әбзәл.
Мал дәрігері, ауру малды тез бөліп алып оны тексеру кажет, хабарлау
керек, керек болса лабараторияға материал жіберу қажет, сөйтіп ауруды
анықтап алу, ал отарға, табунға, ферма бакылау қою қажет.
Дәріс -5
ІНДЕТ ОШАҒЫ ЖӘНЕ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРДЫҢ ТАБИҒИ ОШАҚТАНУЫ, ІНДЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ НЕГІЗДЕРІ
1. Індет ошағы туралы түсінік.
2. Індет ошағының түрлері.
Індет ошағы деп - індет процесі өтетін, оның негізгі үш
қозғаушы күштері инфекцйия қоздырушысының бастауы, берілу тетігі
және бейім жануарлардың өзара бір-біріне әсер етітін кеңістік
аталады. Екінші сөзбен айтқанда індет ошағы ауру қоздырушысы орын
тепкен және нақтылы қалыптасқан жағдайда ауру қоздырушысының сау
жануарларға берілу қауіпі сақталған аймақ.
Ошақ - қазақ тіліндегі байырғы сөз . оның мағынасы от жағатын
орын. Бұл ұғым халықтың індетті тілсіз жау – отпен салыстыруынан
туған. Орыс тілінде індет ошағы эпизоотологический очаг деп
аталады. Ошақ сөзінің іс жүзінде еш бір өзгеріссіз орыс тіліне
ауысуы алтын орда дәуірінде болса керек.
Індет ошағы ұғымыны инфекция ошағы ұғымымен шатастырмау керек.
Індет ошғы аймаққа тән ұғым болса, инфекция ошағы организмде болады.
Инфекция ошағы деп зардапты ауру қоздырушы микроб жайлаған дертке
шалдыққан дене мүшесі немесе ұлпаны айтамыз. Індетті ошағының
әрекентті және әрекетсіз түрлері болуы мүмкін
әрекетті індет ошағында аурудың бұдан әрі таралу қауіпі
сақталады деп есептелінеді. Іс жүзінде кез-келген індет ошағын
әрекетті деп санаған жөн.
Індет ошағын жою - жұқпалы аурулармен күоресудің басты мақсаты
мен негізгі жолы. Індет ошағын жоюдың міндетті шарттары: инфекция
қоздырушысының бастауын құрту және сыртиық орта объектілерін
түбейгейлі зарарсыздандыру. Бірақ кей жағдайда зардапты микроб қалай
да болмасын, сыртқы ортада сақталып қалады.
Індет ошағының түрлері.
Індет ошақтары жаңа өше бастаған тұрақты және табиғи болып
бөлінеді. Індет ошағы жуықта пайда болып, ауруға шалдыққан
жануарлардың саны әлі де өсіп келе жатса, ол жаңа болып есептеледі.
Мұндай ошақтан аурудың одан әрі қарай кету қауіпі жоғары болады.
Өше бастаған ошақта жүргізілген індетке қарсы шаралардың
нәтижесінде немесе ауру әбден жұғып болады, аурудан малдардың
сауығуына байланысты індет бәсендей береді. Қоздырушының белсеңді
бастауларына азаюына байланысты аурудың одан әрі таралу қауіпі де
төмендейді.
Тұрақты деп аурудың тұтануы оқтын-оқтын белгілі уақыт
аралығынан соң үнемі байқалып тұратын ошақты атайды. Нақтылы бір
себептердің салдарынан мұндай ошақта аурулардың біліну мүмкіндігі
сақталады. Індет ошағының тұрақтануына жануарлардың арасында жасырын
микроб алып, жүргізушілердің болуы әртүрлі микроб тасымалдаушы
кемірушілер және зардапты микробтың сыртқы ортада ұзақ уақыты
сақталуы себеп болады. Листериоздың індет ошағының тұрақтануы оның
қоздырушысының сүлемеден кемірушілер арасында сақталуынан болса,
топалаңның індет ошағының ұзақ мерзімділігі қоздырушысының топырақта
жылдар бойы өлмеуінің салдары. Егер ауру қоздырушысының бастауы
болмай қоздырушы микроб сыртқы ортада ұзақ сақталған жағадайда мұндай
жерді індет ошағы дегеннен гөрі инфекцияланған аймақ деп атаған
жөн.
Топалаңның қоздырушысы сақталған топырақ қоздырушының бастауына
емес таратушы факторларына жатады.
Табиғи індет ошағы деп - белгілі бір жұқпалы ауруды қоздырушының
тағы жануарлардың арасындағы айналымда болатын аймақты айтады.
Құтырық, тулеремия, листериоз, лептоспироз және т.б. аурулардың
табиғи ошақтары болады.
Жұқпалы ауру шыққан шаруашылықта. Ауруды жою шаралары
Аурудын кезін жою. Ауру шыққан шаруашылық аурудан таза
емес шаруашылық деп аталады, қасындағы шарушылық (дені сау малы
бар) қауыпті зона делінеді,—ауру келіп қалуы қауіп мүмкін шаруашылық
деп бөлінеді. Мал дәрігерлік уставқа сэйкес аурудан таза емес
шаруашылықта эпизоотияға қарсы жұмыстар жүргізеді. Шаруашылық
шығарып карантин салады. Карантинді бір ауылға, фермаға да салуға
болады. Карантин ережесі ауру шыққан ошақта барлық қозғалысты тоқтатады, ол
оған кірте болмайды, мал әкелуге және әкетуге рұхсат жоқ. Дезо барьер
орнатып, күндіз түні кезекші қояды, территорияға авто көлік, ат арба т.б.
кіріп шығады тоқтатады, ол үшін көрстекіш белгі қойылады, Қай жақтан өтуге
болатыны көрсетіледі. Ауру шыққан малға тек күтуші адамдар ғана кіреді.
Карантинді ашу, аурудың жазылу сипатттмасына байланысты болады. Карантин
біткен соң қортынды дизенфекция жасап, айналаны тазалап карантинді ашады.
Ауру шыққан жердегі малды клиникалық тексеруден өткізіп оны үш топқа
бөледі 1) ауру мал 2) ауыруған күдікті мал 3) уақытша кудікті сау
мал Бірінші топтағы малды бөліп алып емдеу керек. Екінші топтағы
малды тағыда мал дэрігерлік тексеруден өткізеді. Үшінші топтағы малды
иммуниды (сывораткамен вакцинация жасайды). Ауру шыққан жердегі
малдарды союға, кастрация -қан алуға болмайды.
Ауру шыққан жердегі соңғы ауырған мал жазылған соң дәрігерлік
санитарлық шараларды іске асырады тазалайды, дизенфекция жасайды, барлық
құрал саймандарды заласыздандырады, қара - қонсыны жөндейді әктейді
айналаны тазалайды
Дизенфекция - ауру тарататын микробты (ауру малдан бөлінген)
сыртқа түскен жою, кұрту, ол ауруды қайта таратпау үшін жүргізетін шара.
Ол профилактикалық ағымдағы және қортынды болып бөлінеді. Эпизотияға
қарсы шаралар-инфекциялық ауруларды жою шаралары шаруашылықта ауруды
болдырмау бағытында болуы.
Аурудың алдын алу, оны емдеуден жеңіл және арзан түседі. Сондықтан
бірінші реттен малдың жұқпалы ауруга қарсы тұратын қаблетін күшейту үшін
жұмыс істеу керек. Мал сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді және
бейімді болуы қажет.
Сондай ақ микробтың (ауру қоздырғыштың) әсеріне жауап беріп, оған
берілмеу керек. Сонымен қатар, мал тұратын ферманы, ауылды, жұқпалы аурудан
қорғап, аурудың келіп қалмау жолын іздестіру қажет.
Малды жұқпалы аурудан корғау үшін өте қатаң түрде зоогигиеналық және
малдәрігерлік санитарлык ережелерді сақтау керек. Оған мына төмендегілер
жатады:
1) Профилактикалық қорытынды сактау. Фермаға, шаруашылыққа келген мал
30 күн карантинде тұру керек. Оны бөлек ұстап сол 30 күн бойы қадағалап,
оны күнде тексеріп аурудың жасырын түрін анықтау қажет. Малды
тек жұқпалы аурудан таза шаруашылықтан алу қажет. Ол аудандық мал
дәрігердік станция дәрігері мал алатын жердің аурудан таза
екенін анықтайтьш (ветсвидетельство) беру керек, алу қажет, тек
содан соң ғана малды ол жерден алуға болады. Жаңадан келген малды, бөлек
ұстап, оған арнайы күтуші адам қойып, күнде (таңертен және кешке)
температурасын өлшеп, отырып оны күнделікке жазып қою керек. Мал аурудың
белгісін сәл берсе оны тез изоляторға жабу керек.
2) Малдарды үнемі жақсы құнарлы азықпен таза сумен азықтандыру қажет.
Малды тайдырмай азықтандыру сансыз шіріген шөп, сабан, сасыған жем азық
беру, малды нашарлатып, оның жұқпалы ауруға қарсы төзімділігін
төменде де. Сапасыз азық шөп, сабан, жем және нашар суда ауру тудыратын
микробтар көп болады.
Азықты дайындауды жұқпалы аурудан таза жерден, шаруашылықтан дайындалу
қажет.
3) Малды дұрыс пайдалану (эксплуатация жасау) керек. Мысалы:
атты шамадан тыс арбаға қосу, көкпар шабу тағы сол сияқты, сиырды сүт алу
үшін азықтандырмай пайдалану, оның организмінің резистентность
(төзімділігін) төмендетеді.
4) Мал ұстайтын жер қора, жай орын зоогигиеналық талапқа сай болуы
керек. Микроклимат ылғалдың, ауа составы (О2, Со2, NH3) нормада, свет
(жарық) өз нормасында болуы қажет. Уақытылы тазалау дезенфекция жасалып,
желдету үнемі болу керек.
5) Өлген малдың өлігін, сойылған малдың қалдықтарын уақытылы жойып
отыру қажет оны жоғарыда жазғандай малдың өлігін көметін молаға не Бекери
шұқырында көму не утиль установкада жою қажет.
6) Мал ферма бөтен кісі кірмеу керек. Есік алдына дезо барьер, дезо
коврик, дезомат жасау қажет.
7) Малдарды уақытылы клиникалық тексеруден өткізіп және диагностикалық
тексеру жүргізу (қан алып лабараторияға жіберу, аллергиялық тексеру),
жоспарлы түрде вакцинация (емдеу) жүргізу керек.
8) Малдың қиын жинап, оны сақтау биотермиялық өңдеу және дизенфекция,
дизенсекция, дератизация жасау ең маңызды шаралардың бірі болып есептеледі.
Дәріс – 6
ЖАНУАРЛАРДЫҢ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕЛЕНУІ, ЖҰҚПАЛЫ
АУРУЛАРДЫ ДАУАЛАУ
1. Малдың жұқпалы ауруға төзімділігі мен қабылдағыштығы
2. Жұқпалы ауруды дауалау
Үй жануарлары мен тағы жануарлар бір жайылымда жайылып, бір
суаттан су ішуі бұрыннан қалыптасқан жағдай. Оның қанын сорған
паразит, келесі жолы екіншісінің қанын соруы әбден мүмкін жағдай.
Тағы аңдар, әсіресе қасқыр сияқты жыртқыштар малға шабады. Қыста
тышқан тектес кемірушілер жылы мал қораларына жемшөп қоймаларына
қарай ауады. Сонымен үй және тағы жануарлар бір – бірімен тікелей
болсын, тікелей болмасын әйтеуір түрлі жолдармен жанасып тұрады.
Сонымен нәтижесінде тағ жануарлар мен үй жануарлары бір-біріне ауру
жұқтырады. Қалыптасқа ұғым бойынша негізінен тағы жануарларынан
үй жануарларына аурудың жұғуына баса көңіл бөлінеді де, аурудың
керісінше берілуі көп жағдайда ескерілмейді.
Инфекциялық процесс даму үшін малдың ауру жұққан кездегі жағдайы және
микроб тұрған ортаның жағдайы және организмінің жағдайы қажет. Сау малда
биологиялық және көптеген карулар, қоргандар (қорғаныш) (барьерлер)
ауру микробты ішке жібермейтін бар. Осы қаблеттің арқасында, нерв
системасының көмегімен, малдың инфекцияны тұрақты қабылдамайтын
касиетке ие (невосприимчиво). Организмнің осындай күйін, оның
инфекциямен ауырмайтынын, микробқа қарсылық көрсететін қаблетін - ммунитет
(невосприимчивость) дейді. Имунитетті екі түрге бөледі:
арнайы (спецефический).
1) Неспецефическийге иммунитетке мынадай барьерлер жатады, тері
клегей қабықтар, лимфа түйіндері, сондай - ақ фагоцитоз воспаление (қабыну)
т.б.
2) Спецефическии иммунитет ттеп организмнің бір немесе бірнеше
ауру инфекциясын қабылдамауын айтамыз. Ол естественный (табиғи) және
искуственный (жасанды) деп бөлінеді. Естественный иммунитет туа біте
пайда болады, немесе сол аурумен ауырып жазылса пайда болады.
Иммунитетті классификация жасай келіп оны екі түрге бөледі:
1) Үрпақтық -әр малдың түріне байланысты. Кейін пайда болған (табиғи,
және қолдан жасау) иммунитет
Искуственный иммунитет малды емдеген соң, биологиялық
препараттармен (вакцина.) Сывораткада анкета сары су пайда болады.
Организмнің қабылдамау қасиеті ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі
қабылдамауға үлкен роль (эсер) ететін орталық нерв жүйесі (О.Н.Ж), ол
қорғаныс механизмдерін реттеиді, оларды, ауру қоздыратын микробқа қарсы
күреске жұмылдырады. Аурудың пайда болуына малдың жасыда маңызды роль
атқарады. Жас мал тез ауырғыш келеді. Жас мал кейбір аурулармен тек
өздері ауырады (колибактериоз, сальманаллемыт).
Инфекциялық аурумен әсіресе ұргашы малдар көп ауырады. Мәселен
бруцеллезбен сиыр көп ауырады, ал бұха аз ауырады олар жасырын түрде ауырып
жазылып кетеді.
Сыртқы жағдайларға: азықтандыру жатады (тойдырмай азықтандыру)
организмнің тұрактылығын нашарлатады. Витаминдар (тұрақтылықты
жоғарлатады), тұздардың жетіспеуі, шаршау, зоогигиеникалық ережелерді бұзу-
қорғаныс күштерді нашарлатады.
Патогенді микробтың әсерін немесе оның токсинын (уын) мал
организмінің қабылдамауын (невосприимчивость) имунитет дейміз. Жай сөзбен
айтқанда организмнің жұқпалы ауру қоздыратын микробқа қарсы тұру қаблеті.
Осыған байланысты имунитет туабіткен және кейін пайда болғаниммунитет деп
бөлінеді.
Туабіткен иммунитет- организмнің арнайы қасиеті. Ол ұрпақтан ұрпаққа
өмірбойы беріліп келеді. Мысалы, жылқы, ірі қара малдың чумасымен
(обасымен) ауырмайды. Сол сияқты ірі қара. жылқының маңқасымен ауырмайды.
Кейін пайда болған иммунитетте мал организмі микробтьщ әсерін және
оның уының әсерін қабылдамайды. Ол табиги және жасанды иммунитет деп
бөлінеді.
Табиғи имммунитет малды қандайда бір жұқпалы аурумен ауырғаннан соң
пайда болады. Бұл иммунитеттердің пайда болуына организмінің өзі қатнасып,
организмде арнайы қорганыш зат –антитела пайда болады.
Исскуственный (жасанды) иммунитет - малды вакцинамен еккенде
(вакцинация) жасалғанда пайда болады. Мал организміне - өлтірілген не
нашарланған жұқпалы аурудың микробын өксе пайда болған иммунитет активный,
ал сывораткасын ексепассивный иммунитет деп атайлы.
Табиғи жағдайда, ауырып жазылған малда екі жағдай болады. Біріншіден
мал микробтан қүлылады, екіншіден мал ұзақ таратушы болып, микробты
таратады. Бірінші жағдайда пайда болған иммунитет стерильный иммунитет,
екінші жағдайда пайда болған нестерильный иммунитет- дейді.
Организмге енген бөтен заттар, оның ішінде микробтар да қанның ақ
түйіршіг лейкоциттермен - жүлылып, сіңіріліп (переваривается) жоқ болып
кетеді, Бұл кұбылысты анықтаған И.И.Мячников (сөйтіп оны
фагацитоз) -деп ата? ды. Фагос - жеп қоям (пожираго) деген сөз. Мәселен
кабыну (воспаление) кезідесе, лейкоцит микробты ұстап алады және оны жойып,
жеп қояды сіңіріп жібереді. Бұл құбылыс -фагоцитоз, ал жеп қой клетканы
(лейкоцитті) - фогоцит деп атайды. Сонымен қатар фагоцитозға, баска да
клеткалар қатнасады. Мысалы: РЭС (ретикуло эндотелиаль системасыньц
клеткасы) - бауырдың, көк бауырдың, қантамырының эндотелиасы, кейбір лимфа
түйінің клеткалары да қатнасады.
Иммунитет пайда болу үшін бұл процеске жоғарыдағы клеткалардан басқа,
қанның сывораткасының (сары суның) клеткасында антетела пайда болады.
Сонымен, жасанды иммунитеттің пайда болуына гумморальды
(антителадан) фактордан басқа, фагоцитоз және басқа қорғаныш механизмдер
қатнасады. Мысалыу орталық нерв жүйесінің ролін атап айткан
жоқ. Организмнің инфекцияға карсылык көрсетуін күшейтуге нерв
жүйесінің, ішкі секреция бездерінің функциясының да маңызы зор.
Жұқпалы аурудың алдын алудың басты негізі – малды дұрыс күтіп-
бағумен қатар қора жайларда жайылымдарда азықтандырған және суарған
сәттерде санитарлық-зоогигиеналық ептілікті бұлжытпай орындау болып
табылады. Жақсы қоңдылық малдың ауруға жалпы төзімділігін қамтамасыз
ететін болса, жекелеген ауруларға бейімділігін тежеу үшін әрбір
аурудың өзіне тән арнайы биологиялық дәрмектер қолданылады.
Дауалау шаралары жануарлардың ауруға төзімділігін арттыру мен
қатар олардың ауру қоздырушыларымен жанасуына жол бермеу жолдарын
да қамтиды. Мұндай шараларды қатарына шекараны мал өсіретін
шаруашылықтар мен фермаларды жұқпалы аурудан қорғау, яғни індетке
қарсы қорғаныс жатады.
Дәріс – 7
САУЫҚТЫРУ ШАРАЛАРЫ ЖӘНЕ ІНДЕТ ОШАҒЫН ЖОЮ
1. Жұқпалы аурулармен күресу жалпы шаралар.
2. №ндет оша5ын жою шаралары
Инфекциялық аурумен күресуде басты шаралар үш бөліктен тұрады
1) аурудың көзін жою
2) ауруды тарату жолдарын, жағдайларын жою
3) Малдың ауруға қарсы туралататын каблетін көтеру.
1. Айтылған шаралар профилактикалық (аурудың алдын алу, сактандыру)
және лажсыз (ауру шыққан соң) болатын шаралардан тұрады.
Профилактикалық шараларға, малды азықтандыру, суғару, күту, бағу
жатады. Малды күтүшілердің жеке гигиенасын сактау (арнайы киіммен
камтамасыз ету, дизенфекциялық және жуушы дәрі - дәрмектер бөлу т. б)
керек.
5. Мал фермаларын қоршау, суды, суғару суаттарын реттеу мал азықтарын
үнемі тексеріп отыру малды әр кезде малдэрігерлік тексеруден өткізіп отыру
қажет.
5. Сақтандыру мақсатында малдарды клиникалық тексеруден,
диагностикалық - лабораториялық тексеруден өткізіп отырады. Ауру малды
уақытылы бөліп алып емдейді. Күдіктенген малдарды вакцинация жасайды (етке;
тері астьша вакцина егеді). Қазырғы кезде ачрозолттык вакцинация (әсіресе
құсқа, шошқаға кеніннен қолдануда, соны іске асыру керек.
6. Құрт ауруларыньш алдын алу үшін дегельмтизация жасау керек. Ауруды
сактандыру шарасын іске асыру жәнеоны жоюға Қ.Р малдәрігерінің, бекіткен
уставьш (жарғыны)және заңын сөзсіз іске асыру болып табылады. Оны іске
асыру жеке адам болсын, ферма иесі болсын, жеке мал иесі болсын міндетті
және сөзсіз іске асуға тиіс.
Жұқпалы аурудың алдын алу таратпау үшін ең маңызды шара бұл карантин.
Бұл шара ауру шықсадқ.ауру шықпасада іске асыру керек. Мал дәрігерлік устав
бойынша, ферма және аулға келген мал 30 күн карантинде болуы керек. Мал
келген кезде малдәргерлік тексеруден өтуі тиіс. Ал ауру шыққан жагдайда
ауылға, фермаға карантин сальшуы қажет. Фермаға бөтен адам, (тек
фермада істейтіндер ғана кіреді), көлік, атты адам кіріп шықпауы керек. Ол
жерден жем, шөп (жалпы азықтың барлық түрі) сабан, силосты әкелуге және
әкетуге тиым салынады.
Карантин салынған аумағы шамамен 1000м*1000м территория қоршалып,
малды күтіп бағатын адамдардан басқа адамдар ол жерде кірмеу керек. Ауру
малды үнемі мал дәрігерлік тексеруден өткізу қажет, ауру малды тез
арада бөліп емдеу керек. Мал дәрігерлік саяси ағарту жұмыстары (лекция,
баяндама, әңгіме т.б.) халықпен, күтінуші персоналмен, өзін аурудан
сақтандьфу, ауруды таратпау және жою жөнінде әңгіме өткізу керек. Ауру
шыққан туралы бұхаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа хабар тарату
қажет.
Ауруға бейім мал түгелдей балаулык тексеруден өтеді. Ауруға
жаппай тексеру үшін әдетте клиникалык, серологиялык,
аллергиялық әдістер қолданылады. Бұл зерттеудің нәтижесінде барлық
жануарлар үш топка бөлінеді: ауруы айкын, ауруы дүдәмал және
аурудың жұғуы күдікті.
Ауруы айқын жануарларға диагнозы күдіксіздер жатады да, олар
жедел баска малдардан бөлініп, жеке қора-жайға да,
ауыстырылады. Бұл малдарды күтуте бөлек адам тағайындалады да, аурудын
ерекшелігіне байланысты оларды емдейді, болмаса сояды бруцеллез,
туберкулез т.б. не жояды.
Ауруы дүдәмал жануарларға диагнозы түпкілікті қойылмағандар
жатады. Олар - клиникалык, белгілері айқын немесе зерттеудің
нәтижесі дүдәмал болғандар. Мұндай малдар ауруы айкын және аурудың
жұғуы күдіктілерден жеке бөлініп алынады. Олар қосымша кайтадан
тексеріледі де, диогнозы айкындалса ауруы айкын малдарға, ал
диагнозы растамаса аурудың жұғуы күдіктілерге косылады.
Аурудың жұғуы күдіктілерге барлық калған малдар жатады. Олар ауруға
шалдыққандармен жанаскан себепті дәрігерлік бақылауда болып,
ретті түрде ауруды балау үшін арнайы тексеруден өтіп түрады.
Тексеру малдын. ауруға шалдығуы біржола тоқтағанша жұргізіледі.
Әрбір балаулық тексеруден кейін ауырған жануарлар бөлініп
окшауланғаннан соң қоражайға ағымдағы дезинфекция жасалынады.
Сонымен катар жұқпалы аурудың ерекшелігіне байланысты 6ұл топтағы
жануарларды иммуңдейді белсенді немесе енжар әдіспен болмаса
микробтарға қарсы әсер ететін емдік-дауалык дәрмектермен
домдайды. Аса қауіпті аурулар кезінде мысалы, шошка обасы індет
ошағындағы барлық жануарлар сойылады.
Жұқпалы аурулардың емі. Жұқпалы аурумен ауырған
жануарларды емдеу кешеңді түрде жүргізіледі. Бұл кешен
этиотропты және Симптоматикалық емдеу шараларынан тұрады.
Этиотропты ем - аурудың себебіне этиологиялык факторына Яғни оның
коздырушысына қарсы бағытталады. Ол үшін сол Ауруға тән өзгеше
және сонымен катар өзгеше емес дәрі-дәрмектер қолданылады.
Белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz