Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары

Жоспар
Кіріспе

1 Хұн империясы
2 Тәңірқұтынан кейінгі лаузымды кісілер
3 Хұндардың патшасы Аттила

Хұн империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады. Орыс ғалымы Н.А.Аристовтың айтуынша, б.з.д. III ғасырда хұндар түркіше сөйлеген. Хұн тайпаларына: қыпшақтар, 'едқлылар (кангюйлер), үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сақтар (қытайша: сә) жатады. Хұндар жұртының ^жер аумағы үш бөлікке бөлінген.
Біріншісінің іщінде сюннулар болды, олар біздің заманы-мызға дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасынан бастап, Хуанхә взенінің орта тұсы мен төменгі ағысывдағы - қазіргі Қытай Ікерінің жөне Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.
Хұндардың екінші бөлігі — біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықга сырткы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас сөйлеген сәнбилер. Кейіннен Сөнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған (386-534 жж.).

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ХҰН ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ ӘСКЕРИ ӨНЕРДІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖОРЫҚТАРЫ

Хұн империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады. Орыс ғалымы
Н.А.Аристовтың айтуынша, б.з.д. III ғасырда хұндар түркіше сөйлеген. Хұн
тайпаларына: қыпшақтар, 'едқлылар (кангюйлер), үйсіндер және Жетісу бойынан
ығыстырылған сақтар (қытайша: сә) жатады. Хұндар жұртының ^жер аумағы үш
бөлікке бөлінген.

Біріншісінің іщінде сюннулар болды, олар біздің заманы-мызға дейінгі 1
мыңжылдықтың ортасынан бастап, Хуанхә взенінің орта тұсы мен төменгі
ағысывдағы - қазіргі Қытай Ікерінің жөне Орталық Азияның көп бөлігін
қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.

Хұндардың екінші бөлігі — біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықга
сырткы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас
сөйлеген сәнбилер. Кейіннен Сөнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған (386-534
жж.).

Үшіншісі - түркі тілінде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Мұнда ішкі
Монғолияда, Байкалда, Ордостан Ордос — Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай,
Жетісуға I Дейінгі жерлерді мекендеген хұн тайпалары калыптаса бастайды.
Бұл тайпаларда түркі тілінде сөйлеушілер көбірек болған, бұлар бұрынғы сақ
тайпаларының ұрпақтарымен көрші тұрған.

Хұн мемлекетінің құрылымы да қатал иерархиялы болды.Б.з.д. V—IV
ғасырларда жун (хүн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хүн
державасы көршілес тайпа одактарымен жөне қытай патшалығымен соғыста әбден
шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған,
орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

Қатал билік жүргізген елбасын "тәңірқұты" деп атаған. Ол "Аспан мен
Жерден жаралған, Күн мен Айға теңестіріп қойылған ұлы хұн - Тәңір деген
арнайы лауазымға ие болған. Оны "Көк ұлы" деп те атаған. Оның билігі
мынадай міндеттер мен функциялардан көрінеді:

а) мемлекеттің барлық аумағы мен басқару міндеті, осы аумақты қорғау
функциясы;

ә) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау міндеті мен әскерге
жетекшілік ету функциясы;

б) мемлекеттің барлық қарулы күштеріне жұмсалатын шығынды өз қолына
жұмылдыру және сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы;

в) қарамағындағы әрбір адамның өмірі мен өліміне жауап-тылық міндеті.

Мемлекетте Тәңірқұтынан кейінгі лаузымды кісілер - сол және оң жақтағы
(батыс, шығыс) "дана басшылар", яғни олар Тәңірқұтының балалары мен жақын
туыстары болды. Олар империяның батыс және шығыс аумағын, әскердің сол және
оң қанатын басқарды. Бұлардан кейін Төңірқұтының белгілі бір жер аумаганда
басқа да туыстары тұрды, олардың бәрі өр түрлі лаузымға ие болды және "он
мың жауынгердің үстінен қарайтын басшылар" деп аталды. Бұлардың жалпы саны
им-перияның батыс, Ійығыс жақ бөліктеріне, әскердің сол, оң қанаттарына
бекітілген 24 жоғары әскер басшылардан құрал-ды. Бұл орындарға Тәңірқұтына
туыстық жақындығына қарай алынды. Басшыларды Тәңірқұты өзі белгіледі, ол әр
басшы-ның иелігіне сонда мекендеуші тұрғындарымен бірге аумақ-тар бөліп
берді. Төңірқұтының рұқсатынсыз тайпалардың басқа жаққа көшуіне қатаң тыйым
салынды.

Басшының билігі мең әскери күші оның әскер үлесіне емес, тұрғындарының
санына қарай анықталуына көбірек мән берілді. Оның қол астында он мың
жауынгер болды, "24 басшының әрқайсысы 10 мыңнан бірнеше он мыңға дейінгі
әскерге ие болды", — дейді Сыма Цянь.

Басшы өз иелігінің шегінде мыңдықтарды, жүздіктерді, ондықтарды
тағайындады, оларға көшпелі тұрғындары бар жер берді. Басшыны ауыстыруға не
жазалауға тек Тәңірқұтының әлі жетті. Кейін басшы сайлау қатаң мұрагерлік
жүйеге ауысты. Мемлекетте барлық ер адамның негізгі борышы әскери қызмет
болды. Әр хұн жауынгер атанды және өскери міндетті орындауға бас
имегендерді өліммен жазалады. Барлық ер адам балалық шағынан өмірінің
соңына дейін қатал бекітілген әскери бөлімшелерге жазылып қойды, әрқайсысы
өз басшысының бұйрығымен соғысты. Хұн империясы ертедегі қытай патшаларының
саяси өміріне ұдайы араласып отырған. Олар кейде өзара шайқасып не болмаса
өзгелерге қарсы бірігіп соғысып, әрқилы қатынаста болған.

Соғыста шабуыл жасау, олжа алу аталмыш хұн империясы-ның өмірінің ең
басты мақсаты болған. Қытай сановнигінің сөзіне қарағанда, хұндардың
шабуылы салық төлеумен не болмаса берілген сыйлықпен, көсемдердің құлқын
сатып алу-мен, қыздарын әйелдікке берумен тоқталып отырған.

Сыма Цянь жазған "Сүй патшалығының тарихы" деген кітаптың "жағрапиялык
дерек" деген бөлімінде былай делінген: "Беспалык құмды аймағының терістігі
- алдыңғы хань патшалығы түсында (б.з.д. 223-203 жж.) үйсіндердің
дуньхудағы жері, соңғы хань патшалығы тұсында (б.з.д. 225-220 жж.)
хұндардың ордасы тұрған жер. Ордадағы (хүндардың әскери лагері мен өскери
басшы ставкасы осылай аталған) үйсіндер басшысы хұндардан шекаралық аймақты
босатуды талап етті. Соғыстан қауіптенген ақсақалдар хұндардың көсемі
Модеге дунхуларға жерді беру туралы кеңес айтты. Бұған Моде: " Жер -
мемлекеттің негізі, оны беруге бола ма, сірә?" - деп қатты ашуланды. Сонан
соң атына мінді де, со-ңынан ермегендердің бастарын алуды бұйырып, шығысқа
қарай жылжыды. Дуньхуларға, үйсіндерге тұтқиылдан шабуыл жасап, оларды
талқандады, басшысын өлтірді, адамдарын және малдарын өзіне қосып алды".
Хұн Тәңірқүтының алғашқы қадамын Сыма Цянь осылай жеткізеді.

Б.З.Д. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталды. Ел ба-сына Хань
династиясы келді. Оның негізін қалаушы Лю-Бан (император Гао-ди) мемлекет
шекарасын қауіпсіздендіруге тырысьш, б.з.д. 202 жылдың қысында хұндарға
қарсы соғы-суға әскер шығара бастады. Бірінші қақтығыстан соң-ақ Моде кейін
шегінді, ал олардың соңынан жүріп отырған Хань әскері өзінің негізгі
күшінен бөлініп, көз жазып қалды. Әскерімен бірге императордың өзі де бар
еді. Мұны байқаған хұндар шегіністі бірден тоқтатып, төрт атты корпусымен
им-ператорды Байдан тауының маңында қоршауға алды. "Жеті күн бойы таудағы
және одан сырттағы Хань ескерлері бір-бірінен азық-түлік көмегін де, әскери
көмек те алмады, - деп жазады тарихшы Сыма Цянь. - Батыстағы сюннулар атты
әскері ақ аттарға, ал шығыс беттегілер тұмсығында ақ дағы бар сүр аттарға,
солтүстіктегілер - қара тұмсықтыларға, ал оңтүстік жақтағылар жирен аттарға
мінген".

Соғыста жеңілген император Гаоди хұндармен туыстыққа негізделген бейбіт
келісім шартын жасауға уәде беруден басқа жол таппады және Модеге император
үйіндегі ханшайымды беріп, өз өмірін сақтауға келісті.

Біздің заманымыздың 48 жылы хұндар солтүстік және оңтүстік болып екіге
бөлінді. Оңтүстік хұндардың тағдыры, негізінен, Хань империясына тәуелді
болды. Солтүстік хұндар - Енисей (ежелгі кырғыз) тайпаларынан, әсіресе
дуньхулар — үйсін ұрпақтарынан, сәмбилер — Манчжуриядан айрыла бастады.
Хұндардың ставкалары (ордалары) Батыс Монғолияға, Солтүстік-батыс Сібірге,
Шығыс Түркістанға ығыса отырып, біздің заманымыздың II ғасырының бірінші
жартысында хұн тайпаларының миграциясы әуелі Қазақстан-ның шығысына —
Тарбағатайға және Жетісуға қарай ығысты. Осы кезде хұндар өздерінің 5
ғасырдай өмір сүрген Юэбан мемлекетін құрды, ол мемлекеттің ордасы Балқаш
көлінің солтүстігінде орналасты. Ал кейін хұндар Батыс Сібір тайпаларымен
бірге Орал, Каспий, Еділ маңындағы жерлерге қоныс аударды.

Біздің заманымыздың басындағы I ғасырда Хұн одағы екі топқа жарылып,
бірі Шығыс Хүн мемлекеті. екіншісі Солтүстік-батыс Хұн мемлекеті болып
аталған. Екі мемлекеттің екеуін де түркі тайпалары билеп отырған, бірнеше
тайпалық одақтар болған. Солтүстік-батыстағы хұн мемлекеті біздің
заманымыздың IV ғасырында өйгілі болып, Шығыс Еуропаға қарай жылжыды. IV
ғасырдың 70 жылдарының аяғында хұндар Солтүстік Қара теңіз өңірінде пайда
бола бастады. Хұндардың соққысына бірінші болып жығылғандар — Азов теңізі
өңірін мекендеген алавдар еді. Көшпелі алаңдардың біраз бөлігі қазіргі
Кубань езені бойындағы хұндарға бағынды. Хұндар екі бағытта ілгері жылжыды.
Біріншісі — қыста мұзды жолмен яғни Перекоп және Тамань ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.