Қараталақ ауруын балау және сақтандыру шаралары

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1Қараталақ ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қоздырғыштың төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Індеттік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Дерттенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.5 Өтуі мен симптомдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.6 Балау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.7 Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.8 Дауалау және күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Малдың жұқпалы аурулары туралы ғылым ветеринарияда өзекті мәселе және арнаулы бағыт болып табылады.
Адамзат ерте заманнан бері мал мен адам арасында жоғары өнім тудыратын жаппай аурулардың себебін анықтауға тырысты.
Жұқпалы ауруларды зерттеу адамзаттың өркендеуінде ұзақ мерзімді орын алады. Жұқпалы ауруларды болдырмау үшін оның таралуын, қоздырғышын, клиникалық белгілерін, эпизоотологиялық мәліметтерін, аурудың дамуын, өлексенің патолого - анатомиялық өзгерістерін, диагностикалық және дифференциалды балауын, иммунитетін және емдеу әдістерін, алдын алу және күресу шараларын білу керек.
Жұқпалы аурулардың өзінің табиғатына қарай жұқпалы емес аурудан кәдімгідей айырмашылығы бар, сондықтан жануарлар патологиясында ерекше орын алады.
Ет, сүт, жұмыртқа және басқа тамақ және шикізат өнімдерін өндіру мал шаруашылығы қызметкерлерінің алдына қойылған өзекті мәселенің бірі.
Мал басын көбейту, оның өнімділігін арттыру және интенсификациялау – мал шаруашылығында негізгі бағыт болып белгіленген.
Осыған байланысты, еліміздің ветеринарлық қызметінің міндеті – малдың және құстың өлімін және ауруын төмендету үшін, ветеринарлық – санитарлық шаралардың жүйесін іске асыру болып табылады.
Ветеринарлық мамандардың жұмысының үлкен экономикалық және социальды маңызы бар, өйткені олар адамдарды мал мен адамға ортақ аурулардан сақтайды.
Бұл оқу құралында жұқпалы ауру шыққан жағдайда, алдын алу және күресу шараларына басты назар аударылған.
Нақты жұқпалы ауру кезіндегі індет процесін зерттегенде, оның биологиялық құбылыстармен ғана емес, табиғи – географиялық, әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен де байланысты екенін ескеру қажет.
Сондықтан да, жұқпалы ауруларды зерттегенде басқа да ғылымдардың үрдістері мен әдістерін кеңінен пайдаланады.
Ауыл шаруашылығы малдарының жұқпалы ауруларымен күресудің басты шаралары жоспарлы түрде жүргізілгенде, оның тиімділігін арттыруға болады.
Қараталақ - жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектес қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру. Бұл ауру малдаң әр түлігінде өзінше аталып келді. Топалаң атауы негізінде қой мен ешкіге тән. Жылқыда - жамандат, қараталақ немесе қарабез, сиырда - қарасан немесе қарабез /қарасан қазіргі көзқарас бойынша басқа дербес ауру/, түйеде - шелек немесе ақ шелек, адамда - күйдіргі немесе текті сібір жарасы.
Курстық жұмыстың мақсаты – қараталақ ауруына дұрыс диагноз қойып, сақтандыру шараларын жүргізуді үйрену [1,2].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Сайдулдин Т. Ветеринарлық індеттану: оқулық жоғары оқу орындары үшін /Сайдулдин Т., Алматы, 1999. -1 95б.
2 Кононов И.В. Ветеринарлық анықтама: /Кононов И.В. Мәскеу, «Колос» баспасы, 1972.-125б.
3 Бердімұратов Ж. Ірі қара аурулары: оқу құралы жоғары оқу орындары үшін /Бердімұратов Ж. Алматы, Қайнар, 1976. - 188б.
4 Әмірбек Е. Жануарлар ауруының клиникалық диагностикасы: оқу құралы жоғары оқу орындары үшін, /Әмірбек Е.Алматы, 2006. -179б.
5 Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем: оқу құралы жоғары оқу орындары үшін, /Ілиясов Б.К./ Алматы - 2001.-173б.
6 Төлеуіш Ж. Малың аман болса, май ішесің: /Төлеуіш Ж. Шымкент, 2007.-198б.
7 Қасымов Е.И. Індеттану және инфекциялық аурулар ветеринария – санитария негіздерімен: оқулық жоғары оқу орындары үшін /Қасымов Е.И. Оқулық Алматы, 2006.- 166б.
8 Конопаткин А.А. Эпизоотология и инфекционные болезни животных: учебник для вузов /Конопаткин А.А., Москва, Колос , 1984.-282 б

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Індеттану және инфекциялық аурулар пәнінен жазылған "Қараталақ ауруын балау және сақтандыру шаралары" тақырыбына жазылған курстық жұмыс 30 беттен тұрады.
Курстық жұмысында кіріспе бөлімі, негізгі бөлімі, өзіндік зерттеу, техникалық қауіпсіздік, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылды.

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1Қараталақ ауруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Қоздырғыштың төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Індеттік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Дерттенуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.5 Өтуі мен симптомдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.6 Балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.7 Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.8 Дауалау және күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Анықтамалар

Бацилла - спора түзетін бактериялар
Аэробты - оттегі бар жерде өсетін бактериялар
Анаэробты - оттегі жоқ жерде өсетін бактериялар
Биологиялық сынама - ауруды зертханалық жануарларға жұқтыру арқылы диагноз қою
ЕПА - ет - пептонды агар
ЕПС - ет - пептонды сорпа
ЖСА - жартылай сұйық агар
ПР - преципитация реакциясы

Ф.7.04-03

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті

__________________________кафедрасы

___________________________________ пәні бойынша

Курстық жұмыс

Пәні ___________________________________ ____________________
Жұмыс тақырыбы:__________________________ ___________________
Мамандығы:_________________________ ________________________

Орындаған _______________________________
(студенттің аты жөні,тобы)
Жетекші ___________________________________ __________
(оқытушының аты - жөні,ғылыми дәрежесі, атағы)

Жұмыс ____________
бағасы
бағасына қорғалды
_____________2013ж.

Норма бақылау:
_______________
қолы, аты - жөні

Комиссия:
_______________
қолы,аты - жөні
_______________
қолы,аты - жөні

Шымкент 2013 ж.

Ф. 7. 05 - 04
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті

______________________________кафед расы

Бекітемін
Каф.меңгерушісі __
_________2013ж.

№____Тапсырмасы

___________________________________ пәні бойынша курстық жұмыс
Студент _______________________________
(тегі,аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Бастапқы мәліметтер ___________________________________ _______

№
Курстық жұмыстың мазмұны

Орындалу
мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1

2

3

4

5

6

Ұсынылған әдебиеттер: 1.___________________________________ _______________________
2.___________________________________ _______________________
3.___________________________________ __________________________

Тапсырма берілген күні _________жұмысты қорғау күні________________

Жұмыс жетекшісі ___________________________________ ______________
(қызметі, тегі,аты - жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ______
( күні, студенттің қолы)

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Малдың жұқпалы аурулары туралы ғылым ветеринарияда өзекті мәселе және арнаулы бағыт болып табылады.
Адамзат ерте заманнан бері мал мен адам арасында жоғары өнім тудыратын жаппай аурулардың себебін анықтауға тырысты.
Жұқпалы ауруларды зерттеу адамзаттың өркендеуінде ұзақ мерзімді орын алады. Жұқпалы ауруларды болдырмау үшін оның таралуын, қоздырғышын, клиникалық белгілерін, эпизоотологиялық мәліметтерін, аурудың дамуын, өлексенің патолого - анатомиялық өзгерістерін, диагностикалық және дифференциалды балауын, иммунитетін және емдеу әдістерін, алдын алу және күресу шараларын білу керек.
Жұқпалы аурулардың өзінің табиғатына қарай жұқпалы емес аурудан кәдімгідей айырмашылығы бар, сондықтан жануарлар патологиясында ерекше орын алады.
Ет, сүт, жұмыртқа және басқа тамақ және шикізат өнімдерін өндіру мал шаруашылығы қызметкерлерінің алдына қойылған өзекті мәселенің бірі.
Мал басын көбейту, оның өнімділігін арттыру және интенсификациялау - мал шаруашылығында негізгі бағыт болып белгіленген.
Осыған байланысты, еліміздің ветеринарлық қызметінің міндеті - малдың және құстың өлімін және ауруын төмендету үшін, ветеринарлық - санитарлық шаралардың жүйесін іске асыру болып табылады.
Ветеринарлық мамандардың жұмысының үлкен экономикалық және социальды маңызы бар, өйткені олар адамдарды мал мен адамға ортақ аурулардан сақтайды.
Бұл оқу құралында жұқпалы ауру шыққан жағдайда, алдын алу және күресу шараларына басты назар аударылған.
Нақты жұқпалы ауру кезіндегі індет процесін зерттегенде, оның биологиялық құбылыстармен ғана емес, табиғи - географиялық, әлеуметтік - экономикалық жағдайлармен де байланысты екенін ескеру қажет.
Сондықтан да, жұқпалы ауруларды зерттегенде басқа да ғылымдардың үрдістері мен әдістерін кеңінен пайдаланады.
Ауыл шаруашылығы малдарының жұқпалы ауруларымен күресудің басты шаралары жоспарлы түрде жүргізілгенде, оның тиімділігін арттыруға болады.
Қараталақ - жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектес қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру. Бұл ауру малдаң әр түлігінде өзінше аталып келді. Топалаң атауы негізінде қой мен ешкіге тән. Жылқыда - жамандат, қараталақ немесе қарабез, сиырда - қарасан немесе қарабез қарасан қазіргі көзқарас бойынша басқа дербес ауру, түйеде - шелек немесе ақ шелек, адамда - күйдіргі немесе текті сібір жарасы.
Курстық жұмыстың мақсаты - қараталақ ауруына дұрыс диагноз қойып, сақтандыру шараларын жүргізуді үйрену [1,2].

1 Негізгі бөлім

1.1 Қараталақ ауруы

Қараталақ - жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектес қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру. Бұл ауру малдаң әр түлігінде өзінше аталып келді. Топалаң атауы негізінде қой мен ешкіге тән. Жылқыда - жамандат, қараталақ немесе қарабез, сиырда - қарасан немесе қарабез қарасан қазіргі көзқарас бойынша басқа дербес ауру, түйеде - шелек немесе ақ шелек, адамда - күйдіргі немесе текті сібір жарасы.
Қараталақ қоздырғышының таяқшаларының ұзындығы 5 -- 6 микрон, ені 1,0 -- 1,5 микрон. Бұл аэробтар Грам әдісімен де, сондай-ақ анилин бояуларының барлық түрімен де боялады, патологиялық материалдарда көбінесе қос-қосынан немесе тізбектеліп орналасады, организмде капсула құрайды. Капсуланы жасанды түрде алуға болады. Ол үшін қараталақ таяқшаларын қан немесе қан сарысуы коректік ортасында өсіреді. Топырақ пен өсімдіктерде де таяқшалар бактериялық спора құрады.
Қабылдағыштығы. Қараталақ ауруына, көбінесе ірі қара жылқы, қой, түйе, ешкі, бұғы жиі шалдығады.
Ал ит, шошқа, мысық, сол сияқты жыртқыш аңдар қараталақпен сирек ауырады. Қараталаққа адам да шалдығады. Адамға көбінесе малдың терісін өңдегенде немесе терісін сойған кезде жұғады.
Караталақ ауруының жұғу жолдары мен көздері. Аурудың негізгі жұқтырғыш көздері -- ауру мал мен ауру қоздырғышы түскен жөмшөп, жайылым, суат пен қора-жай, сондай-ақ ауырған малдың қанын соратын маса, сона, шыбын-шіркей арқылы да жұғуы ықтимал.
Аурудың белгілері. Аурудың жасырын кезеңі 2 -- 5 күнге созылады. Ауру кенеттен, жедел, жітілеу және созылмалы түрде өтуі мүмкін.
Ауру кенеттен келгенде малдың миына қан кетіп, ол күрт жығылады, денесі құрысып - тырысады, аузы-мұрынынан қанды көбік ағып, тік шегінен қара қан кетіп, тынысы тарылады. Бірнеше сағаттан кейін ауру мал өледі.
Ауру жіті немесе жітілеу түрінде өткенде малдың қызуы 40 -- 420C дейін көтеріліп, тек өлеріне 5 -- 6 сағаттай уақыт қалғанда қалпына келе бастайды. Ауру мал қимылсыз, күйзеліп, кейде албырттанып жатады.
Көз шеңберлері қанталап ісінеді де, ұрт, таңдай қабыршақтары көгеріп кетеді. Іші қатып, соңынан өтеді. Қараталақпен ауырған малдың денесінің әр жерінде қанталаған іріңді сарғыш ісіктер пайда болып, кейде оның түбінен бетін іріген қабыршақтар бүркеген жара білінеді. Аурудың мұндай түрі 5 -- 7 күнге созылады.
Созылмалы ауру кезінде, әсіресе, ірі қараның ауруы екі-үш аптаға созылуы ықтимал. Ал шошқанын, қараталақ ауруы (ангина) баспа тәріздес болып, құлақтарының төңірегі, тамақ-таңдайы мен басы мойнынан бастап, кеуде-төсіне дейін ісініп тұрады. Аурудың тынысы тарылуының зардабынан ішкі кілегей қабықтары көгеріп, терісінің сыртқы бетінде қара-күрең түсті таңбалар пайда болады. Ауру мал көбінесе тынысы тарылып өледі.
Ет қоректі жануарлардың қараталақ ауруы ішек пен қарынның жіті қабынуы тәріздес өтеді де, әдеттегі қараталақ ауруы кезінде белгі беретін терідегі ісіктер мен таңбаланған сом түйіндер сирек байқалады.
Патолого - анатомиялық өзгерістер. Қараталақтан өлген малдың ауруын қарап - бақылау арқылы немесе қанын микроскопиялық зерттеу арқылы біле алмаған жағдайда, өлген малды сойып анықтайды. Әдетте өліктің сіресіп қатқан денесінде аурудың белгісі білінбей, кілегей қабықтары көгеріп, табиғи тесіктерінен қара қан ағады. Терінің ішкі клеткалары сарғайыңқырал, қанталап тұрады да, арқа қуысындағы шажырқай мен бүйрек аумағы және көмейдің айналасы білеуленіп тұрады.
Лимфатиялық түйіндері қанталап ісінеді, көкбауыр да ұлғайып, айнала шеті тарамданып, ұлпа жантік тәрізді көрінеді. Бауыр мен бүйректер қанға толған. Жүректің бұлшық еті босап кеткен. Ішектердің кілегей қабаты, жұқа кілегей қабықтары ісініп қанталаған. Ішек түтігінің ішіндегі қатпарлы табақшалар мен ірі фолликулаларда шар тәрізді немесе ұзынша келген ісіктер байқалады да, оның бетінде тілмеленіп ұйысқан жара пайда болады. Аурудың өкпесі мен миы қанға толып кетеді [1,2].
Ауруды анықтау. Жіті немесе созылмалы қараталақ сырқатын байқап болжағанда аурудың клиникалық көрсеткіштерін (қызуының жоғарылығы, ісінуі, инфильтраттануы, көршиқандануы, несеп пен нәжістің қандануы) негізге алады. Мұны микроскапиялық, бактериологиялық және биологиялық зерттеулер жүргізу арқылы растайды.
Микроскопиялық зерттеу жүргізу үшін, қаннан жұғынды алып зерттеп болған соң, оны Романов әдісі бойынша (су тектес көксұр) бояйды. Егер жұғындыда қараталақ ауруының қоздырғышы болса, микроскоптан сырты жылтыр қауырсынды қарасұр таяқшалар көрінеді.
Бактериологиялық зерттеу әдісі қоректік арнаулы затқа уыт жіберу арқылы жүргізіледі. Қараталақ ауруының қоздырғышын желімге (желатин) уколмен еккен кезде, кәдімгі арша тәрізденіп өседі, ал ет-пептонды сорпада пробирка шынының түбінде 16 -- 18 сағаттан соң, ақ мақта тәріздес тұнба пайда болады.
Биологиялық зерттеу жүргізгенде өлген малдың денесінен алынып, арнайы жасалынған қанды немесе суспензияны теңіз шошқасының терісі астына -- 0,2 мл мөлшерімен немесе ақ тышканға 0,03 мл мөлшерімен егеді. Егер қараталақ ауруының қоздырғышы бар болса, суспензия немесе қан егілген зертханалық жануарлар 24 -- 36 сағат уақыт ішінде өледі.
Қараталақ ауруын анықтауда, өлген малдын терісінен тұнба преципитация реакциясын пайдаланады. Бұл үшін зерттелінетін терінің өзінен сығынды алады. Мұны қараталақ ауруына қарсы қолданатын сыворотка тұндырмасының үстіне ұйытады. Ал бұл екі жасанды сұйықтардың аралығында ақ шеңбердің пайда болуы -- (заттың химиялық өзгерісі) оң реакцияны көрсетеді.
Емдеу. Қараталақпен ауырған малдарды емдеу үшін қараталақ ауруына қарсы қолданылатын гипериммунды сыворотка қолданылады. Мұны тәулігіне бір мәртеден мына мөлшерде: ірі кара мен жылқыға 250 -- 300 мл, қой мен ешкіге 50 -- 75 мл терінің астынан егеді.
Мұнымен қатар, қараталаққа қарсы сывороткаға қоса, ауру малдарға мынадай мөлшерде пенициллин жіберуге болады: ірі қараға -- 1 млн. ЕД, уақ малдың әр қайсысына -- 200 мың ЕД егіледі. Пенициллиннің орнына биомицинді де қолдануға болады. Бұған қоса гамма-глобулин атты арнайы дәрілерді қолдануға болады.
Сақтану және күрес жүргізу шаралары. Қараталақ ауруынан сақтану үшін малға жақсы санитарлық жағдай жасалынады. Утильзаводтар мен биотермиялық шұңқырларды және малдардың өлігін көмген орындарды үнемі таза сақтап, сонымен қатар малдардың өлексесін дер кезіңде алып кету қажет.
Мал емдейтін пункттерде ауру шыға қалған жағдайда, бұл арадағы ауру жұғатын малдардың барлық түріне көктемгі жайылымға шығар алдында қараталаққа қарсы қолданатын СТИ вемесе ГНКИ вакцинасы егіледі. Мұнымен қатар, сазды жайылым мен шабыңдық жерлер құрғатылады. Ағын су болмаған жерлерде құдық қазылып немесе су тосқауылдары жасалынады [1,3].
Қараталақ аурулары жаңадан пайда болған жерлер есепке алынып , аурудың эпизоотологиялық картасы жасалынады. Қараталақ пайда бола қалған жерде аурудың неден шыққаны анықталынады, содан соң ауру мал тұрған қора-жайды қашар мен жайылым жерлерді , сондай-ақ жемшөп қалдықтарын және шаруашылық құрал-жабдықтарды пайдалануға дереу тиым салынады.
Ал, қараталақ ауруы орын тепкен шаруашылықта карантин қойылады. Қараталақ ауруынан өлген малдардың өлігін, олардың жеген жемшөп қалдығымен, ауру малды күту кезінде пайдаланған құрал-жабдықтарымен қосып өртеп жібереді. Ауру мал тұрған жердің қыртысын 20 сантиметрдей аударып алып тастап, дезинфекция жүргізеді.
Барлық малдың дене қызуын өлшеп білгеннен кейін, оларды екі топқа бөледі:
1) ауру және күдікті мал;
2) ауру жұққан мал .
Барлық ауру малдарды және күдіктілерін бөлек ұстап, қараталаққа қарсы сывороткамен қоса пенициллинмен немесе биомицинмен емдейді. Ауру мал тұрған қора-жайды, күтуші адамдар ұстаған құрал-жабдықтар, киім-кешектер дезинфекцияланады.
Ірі қара малына вакцинаны қылқа мойынынан, ал қой мен ешкіге, шошқаға санының ішкі жағынан егеді.
Әр-әр жерден қараталақ ауруы шығып жатқан энзоотиялық кезеңде, мал союға тиым салынады.
Салынған карантин ең соңғы мал өлгеннен кейін 15 күн өткен соң немесе ауырғандары толық жазылған соң ғана алынады.
Ауру біздің дәуірімізден көп бұрын белгілі. Ертедегі араб дәрігерлері "парсы күйдіргісі", ал грек және рим ғалымдары "текті күйдіргі" деп атаған. Орта ғасырларда топалаң қырғын індет ретінде көптеген Европа және Азия елдерінде байқалып тұрды. Ресейде аурудың "сибирская язва" аталуы Сібірде қызмет еткен дәрігерлер А.Эшке және Н.Ножевшиков 1758 адам мен малда осы дерттін ғылыми сипаттамасын беруіне байланысты болатын.
Қараталақ қоздырушысын Германияда Поллендер 1849, Францияда Райне мен Давен 1850 өлген малдың қанынан тапты. Бұл микробтың қоректік ортадағы таза өсіндісін 1876 ж. Р.Кох бөліп алды да, оның спора түзетіндігін анықтады. Л.Пастер 1881 бірінші болып жануарларды осы микробтың әлсіретілген өсіндісі арқылы вакциналау мүмкін екендігін тәжірибе жүзінде дилелдеді. Бұл әдіспен вакцина дайындауды Ресейде П.С.Ценковский 1883 іске асырды. 1944 ж. Н.Н. Гинзбург СТИ вакцинасын, ал 1956 ж С.Г. Колесов пен басқалар ГНКИ гидроокись аллюминий вакцинасын ұсыңды.
Қараталақ дүние жүзінде көптеген елдерде байқалып тұрады.
Қоздырушысы - ірі 3-10x1-1,5 мкм қозғалмайтын грамоң, спора түзетін ауасы бағалы таяқша. Жануар организмінде және табиғи белогі мол қоректік ортада қауашақ түзеді және бұл қасиет уытты штамдарына тән. Өсуіне қолайсыз жағдайда, ауадағы оттегінің қатысуымен, 15-42° С температура аралығында спора түзеді [1,2,3].
Сойылмаған өлекседе спора түзілмейді де, өлексе шірігенде микроб өліп қалады. Спора түзу арқылы бұл микроб түр ретінде сыртқы ортада сақталады. Патологиялық материалдан алынған жағында бациллалар жеке-жеке немесе жұптанып, сирек жағдайда қысқа ретінде орналасады. Боялған жағында тізбектегі таяқшалардың шеті шорт кесілгендей, болмаса тіпті аздап дөңестеніп бітеді, ал тізбектің өзі бамбук таяғы сияқты бунақтанып турады.
Микроб қарапайым қоректік орталарда жақсы өседі. ЕПА ( пептон агарында өскенде R-формасына тән жатық, күнгірn сүр түсті, бұжырланған, шеті жырымдалған колониялар ЕПС ет пептон сорпасында пробирканың түбінде ұлпаланған бір шөкім мақтаға ұқсас тұнба береді.
Ет - пептон желатинасына пісіп еккенде аударылған шырша тәріздес өседі. Пенициллин қосылған ЕПА-да өскенде домаланып, шарға ұқсайды. "Меруерт моншағы құбылысы" деп аталатын бұл қасиеті топалаңға диагноз қою үшін пайдаланылады. Өзіне тән бактериофагка аса сезімтал ү-МВА деп аталатын бактериофаг авторлары Я.Е. Коляков пен В.А. Байрак лабораториялық диагностикада қолданылады [2,3,4].

1.2 Қоздырғыштың төзімділігі

Микробтың вегетативтік түрі әртүрлі қолайсыз жағдайларға төзімсіз. Сойылмаған шіріген өлекседе 7 тәулікте ыдырайды. 60° С қыздырғанда 15 минутта, қайнатқанда - қолма - қол, тура түскен күн сәулесінен бірнеше сағаттан соң өледі. Кәдімгі дезинфектанттардың әсерінен тез арада өледі, -10º кезінде 24 күн, ал -15° С жағдайында етте 15 күнге дейін сақталады.
Споралары өте төзімді. Олар шіріген өлекседе тіршілгін сақтайды, суда жылдар бойы, топырақта ондаған жылдар сақталады. Ет пен теріні тұздау, кептіру спораларынын сақталуына жағдай жасайды. Құрғақ ыстық ауада 120-140° с кезінде споралары тек 2-3 сағаттан кейін, ал 120° С жағдайындай автоклавтау 5-10 мин. өткенде, кайнату 15-30 мин сон, күйдіргіш натрийдын 10 %-ті ерітіндісі, формальдегидтің 1 %-ті ерітіндісі екі сағат өткен соң өлтіреді, ал хлорлы дезинфектанттар күштірек әсер етеді [2,3,4,5].

1.3 Індеттік ерекшеліктері

Қараталаққа қой, ешкі, бұғы, сиыр, жылқы, түйе, жабайы сүт коректі жануарлар аса бейім. Шошқа біршама төзімді де, бұл аурумен созылмалы түрде аурады. Ет қоректілер ит, мысық басқалардан төзімді. Мысалы топалаңмен ауырту үшін үй коянына қоздырушысының 2 спорасын тері астына жіберу жеткілікті, ал итке ол үшін 1 млн спора енгізу қажет.
Бір түрге жататын кейбір мал тұкымдарының топалаңға бейімділігі әртүрлі болуы мүмкін. Қойдың алжирлік тұқымдары еуропалық тұқымдардан әлдекайда төзімді. Сібірде өсірілетін сиырдың жергілікті тұқымдарының бұл ауруға бейімділігі біршама төмен. Сондай-ақ далалық, қызыл сиырлар , кара-ала тұқымдарына қарағанда төзімдірек болады.
Қараталаққа әртүрлі жастағы жануарлардың бейімділігін салыстырғанда мынандай заңдылық байқалады. Өте бейім жануарлардың жас төлі қозы, бұзау, қодық ауруға ересек жануардан әлдеқайда төзімді. Керісінше бейімділігі аз жануарлардың жас төлдері ауруға тез шалдығады. Ересек кезінде ауырмайтын жануарлар жаңа туған кезінде топалаңға бейім (болады. Мысалы ересек ит төзімді де, жас күшік өте сезімтал. Бұл ауруға адам да шалдығады.
Қараталақтың қоздырушысының бастауы - ауырған жануарлар. Олар бациллаларды нәжіс, несеп, сілекей арқылы бөліп шығарады. Микроб әсіресе өлер алдында жануардың табиғи тесіктерінен аққан қанды сұйықтықта көп болады. Қоздырушының ең басты берілу факторы - топалаңнан өлген малдың өлексесі. Оның барлық мүшелері мен ұлпаларында бациллалар мейлінше көп. Мұндай өлексені союға болмайды. Теріні тілгенде ауадағы оттегі қоздырушының спора түзуіне жағдай жасайды, сүйтылған топырақ пен басқа да сыртқы ортадағы заттарды жаппай микроб жайлап алуы мүмкін.
Ауырған малды лажсыздан союдың да қаупі мол. Сойылған малдың еті, терісі, қаны, ластанған жемшөп арқылы ауру үлкен қашықтыққа апарылады. Қоздырушының таралуына етқоректі жануарлар мен жыртқыш құстар да белгілі дәрежеде қатысады. Олар өздері ауырмаса да микробтың спораларын ұзақ уақыт бойы нәжісімен бірге бөліп шығарады [4,5,6].
Топыракка түскен топалаңнын спорасының тағдыры топырақтың түріне байланысты. Микробтын ұзақ сақталуына гумусы мол, рН-ы бейтарап топырақ аса қолайлы. Мұндай жағдайда тиісті температура мен ылғалдылықта спора вегетативтік түрге ауысуы мүмкін. Спораның топырақта ұзақ сақталуы топалаңның тұрақтылығын қалыптастырады. Бұрынғы уақытта микробпен ластанған аймакта су және жел эрозиясының, өзендердің тасуынан, жер қазу жұмыстарының, ін қазатын жануарлардың тіршілігінін, өсімдіктердің өнуінің нәтижесінде микроб топырақ бетіне шығып, одан баска жерге апарылуы мүмкін, бұдан барып жануарларға ауру жұғу каупі туады.
Қараталақ негізінен алиментарлық жолмен жұғады. Қоздырушы микроб жануар организміне ауру жайлаған жайылымда жем-шөп немесе су арқылы түседі. Оның денеге бойлай енуіне ауыз бен жұтқыншақтың кілегей қабығынын, зақымдануы, тістін тісеуі, гастрит, гастроэнтерит жағдай туғызады. Организмнің төзімділігі жүдеген, ыстыққа ұрынған, авитаминозға шалдыққан кезде күрт төмендейді. Аурудың аэрогендік жолмен жуғуын ескермесе болмайды. Әсіресе қой коздырушы микроб бар шаңмен тыныс алғанда топалаңға шалдығуы ықтимал.
Қан сорғыш жәндіктер сона, маса, көк шыбын көп болған жағдайда трансмиссиялық жолмен де жұғуы мүмкін. Соналардың қоздырушы микробты ауру малдан ғана емес өлекседен, ластанған су мен топырақтан да алатындығы дәлелденді.
Негізгі жұғу жолдары топаланның маусымдык ерекшеліктеріне негіз болады. Әдетте ауру жылдын жылы мезгілдерінде, малды шөбі сирек және куаң жайылымдарда жайғанда байқалады. Бірақ топалаң жайлаған жерде дайындалған жем - шөп, ауырған малдан алынған ет-сүйек ұны арқылы ауру қыс кезінде қорадағы малда да ұшырасьш қалады [1,2,5,6].

1.4 Дерттенуі

Зақымданған кілегейлі қабық пен тері арқылы өткен ауру қоздырушысы өзінін, агрессиндері мен экзотоксиндері арқылы енген жеріндегі дененің қорғаныс күштерін бейтараптап, өсіп-өнеді де, сөл жүйесіне өтіп, сөл түйініне, одан соң канға тарайды да фагоцитгермен тұтылады. Сөл арқылы бүкіл денеге жайылып, лимфалық макрофагтық жүйенің элементтерінді бекітіледі. Бациллалар әсіресе көкбауырда шоғырланып, онда елеулі патологиялык өзгерістер туғызады. Дерттену процесінде бацилланың қауашағын құрайтын заттары, бөліп шығаратыи экзотоксині мен протеаза ферменті күшті әсер етеді. Қауашақ топалаң қоздырушысының фагоцитозға ұшырауына тосқауыл болады, ал микроб бөліп шығарған улы заттар оны бекіткен торшаларды ыдыратады. Босанған бациллалар тағы да қан ағысына түсіп, септицемия мен интоксикацияның өрлеуіне әкеліп соқтырады. Гипоксия байқалып, қышкыл-сілті тепе-теңдіп бұзылады, қан ұю қасиетін жоғалтады.
Егер әлсіреген жануар аса уытты микробпен қағынса бірден септицемия өлі тию байқалады да, мал бірер сағаттан кейін өліп қалады.
Қараталақтың коздырушысы денеге тері арқылы енсе, сол орыны қанталап ісінеді де, карбункулға күйдіргі айналады. Карбункул бірден емес, кейіннең, ауру қоздырушысының қан арқылы келуінен де болады. Бұл ошақта микроб өніп - өсіп, токсинді бөледі де, организмді уландырады. Алдымен таяудағы қанталап, ісініп, одан микроб қанға өтіп ақыры мал сиптемициядан өледі. [3,6].
1.5 Өтуі мен симптомдары

Аурудың өтуі ұзақтығы ауырған жануардың төзімділігі не уттылығына, мөлшеріне, денеге енген болады. Әдетте жасырын кезеңінің ұзақтығы 1-3 күн.
Аурудың негізгі екі түрі бар: өлі тиген және күйдіргілі (карбунулездік. Күйдіргі ретінде байқалған дерт процесінің орын тебуіне байланысты топалаңның тері, ішек, өкпе, ангина түрлері болады. Мұндай жіктеу шартты түрде ауруды сипаттау үшін қолданылады.
Іс жүзінде топалаңға шалдыққан жануардың бір ғана мүшесі не ұлпасының дерттенуі өте сирек құбылыс. Алғашқында күйдіргі ретінде білінген ауру сепсиске айналып, керісінше сепсистен кейін дененің әр жеріне күйдіргі шығуы мүмкін. Бірнеше мүшеде орны шектелген зақымданудың қатар білінуі жиі байқалады.
Қараталақ әдетте аса жіті және жіті, сирегірек жітіден төмен өтеді. Созылмалы түрі шошқада кездеседі.
Аса жіті қараталақ негізінен қой мен ешкіде, сирегірек жылқы мен сиырда байқалады. Ауырған мал кенеттен, аурудың клиникалық белгісі байқалып үлгірмей-ақ өліп кетеді. Мұндай жағдайда қой ентігіп, дрілдеп-қалшылдап кейде, орнында секіріп барып құлайды да, бірер минуттың ішінде өледі. Мұрны мен аузынан қанды көбік ағып жатады. Жылқы мен сиыр еліріп, одан кейін тез басылады. Ентігіп, солығын баса алмай дем алады, тамыры жиі соғып, кілегей қабықтары көкшілденіп, дене қызуы 41-42 С жетеді. Бірнеше минуттан кейін, кейде бірер сағат өткен соң ауырған малдың талықсып, денесі құрыстванып барып жаны шығады.
Аурудың жіті өрбуі кезінде сиыр мен жылқыда дененің қызуы көтеріліп (41С дейін) тыныс алу мен тамырдың соғуы жиілеп, бұлшық еттері дірілдейді. Мал жемшөптен қалып, ірі қара күйіс қайыруын тоқтатып, сауын сиырлардың сүті қайтады [1,5].
Жылқының ішегі түйіліп, ірі қараның таз қарны кебеді. Кейде іш қатып, не керісінше қан аралас іш өтіп, несепте қан байқалады. Жануар тез әлсіреп, тынысы тарылып, кілегей қабықтары көгеріп, қанталай бастайды. Жұтқыншақ маңында, мойынында, әукесінде, қарын астында домбығу пайда бола бастайды. Аузы мен тілінің кілегей қабығында қанды жалқақ байқалады. Ауру белгілері білінгеннен соң 2-3 күн өткенде мал өледі. Жан тәсілім кезінде мұрны мен аузынан қанды көбік шығады.
Ауру жітіден төмен өрбігенде 6-8 кұнге дейін жоғарыдағы сипатталған белгілері баяулау өрбиді де, оқтын-оқтын байқалмай да кетіп, мал жазылып кеткендей әсер туғызады. Бірақ артынша оның жағдайы қайтадан нашарлап, ақыры өліммен бітеді.
Созылмалы түрде шошқада өткенде аурудың негізгі белгісі -жануардың арықтауы. Тек сойылғаннан сон, ұшаны қарағанда, төменгі жақтың астында қанды жалқак, жақасты және жұтқыншак бездерінің қабынуы байқалады, топалаңға күдік туады. Бұл аурудың ангиналык түріне сәйкес келеді, ұзақ өрбіген дерт дененің ыстығы аздап көтерілуі, ангина мен фарингит арқылы білінеді. Жануардың алқымы ісіп, жұтынуы қиындап тынысы тарылады, жөтел пайда болады.
Аурудың үзікті түрі кезінде дененін ыстығы аздап көтеріледі де, әдетте мал жазылып кетеді.
Қараталақтың аса жіті және жіті түрлері негізінен септицемия ретінде өтеді, ал жіті және сәл жіті түрлерінде көбінде кұйдіргі байқалады. Бұл жағдайда дененін. әр жерінде, әсіресе баста, кеудеде, іш аймағында домбыққан ісік пайда болады - басында тығыз, ыстық және ауырғыш болып, біраздан соң ауырмайтын салқын былқылдақ күйге ауысады. Ісіктін. ортасы өліеттеніп, ойыла бастайды.
Қараталақтың ішектегі түрі септицемиямен қабаттасып әсіресе жылқыда, түйнеме болып тышқаншық тиген әлпеттес, іш қату, қанды іш өтуте ұласады.
Өкпедегі түрі ауырған малдың қауырт өрбитін қанды пневмониясы мен жіті өтетін өкпе домбығуы ретінде байқалады. Патологоанатомиялык өзгерістер. Қараталаққа күдіктенгенде өлексені союға тиым салынады. Бірақ кей жағдайда жануардын тірі кезінде мұңдай күдік тумайды да, ауруға тән патанатомиялық өзгерістердің көзге түсуі өлексені жаруды тоқтатып, сыртқы ортаның ауру қоздырушысымен ластануын болдырмайтын шаралар қолдануға негіз болады.
Қараталақтан өлген малдың өлексесі тез бүлінеді, әдетте иістеніп, сіресуі болмайды немесе әлсіз дәрежеде байқалады.
Табиғи тесіктерінен қанды сұйық, кейде қан ағады. Әр жерінде, көбінесе, жағының астында, мойынының төменгі жағында, қолтығы мен шабында былқылдаған ісік болады. Қаны қара қошқыл түсті, ұйымайды. Сыпырылған терінің ішкі жағы қоңыр қызыл түсті. Шелдегі қан тамырлары білеуленіп, маңайы қанталап, әр жерінде жалқақ пайда болады. Мұндай жалқақтар қабырға астындағы және өкпе плевраларында да кездеседі. Сірі қабықтардың көп жері қанталаған. Сөл түйіндері ұлғайып шүйгінденіп, қанталап тұрады. Көкірек және құрсақ қуыстарында қанды сарысу іркіледі. Барлық үлпершек ұлпалар толыққанды болады [3,5,6].
Көкбауыр шектен тыс ұлғайып, оның пульпасы жұмсарады, кесілген жерінен қарамай тәрізді мол қырынды алуға болады. Бірақ кей жағдайда көкбауырда айтарлықтай өзгеріс болмауы да мүмкін. Бауыры әдетте болбырап, бүйрек қанталап тұрады. Жүрек ұйымаған қара қошкыл қанға толы, эндокард қанталаған, өкпелері домбығып, плевралары қанталаған. Бронхалар мен кеңірдектін іші қанды көбікке толған. Ал ішектін кілегейлі қабығы әдетте ісініп, қанталайды, аурудын ішектегі түрі кезінді-әр жерінде қанды жалқақ болады.
Шошқанын өлексесін сойғанда миндалиңдерінде, жақ асты, жұтқыншақ, мойын сөл түйіндерінде дерттік өзгерістер табылады. Жұтқыншақ пен көмейдің айналысындағы ұлпаларда қанталаған жалқақтар болады.
Ауру аса жіті түрде өткенде өлекседе топаланға тән паталогоанатомиялық өзгерістердің болмауы мүмкін екенін естен шығармау керек [2,3,5,6,7].

1.6 Балау

Диагноз қою үшін міндетті түрде індеттанулық деректер, клиникалық белгілері, өлексені көрудің нәтижелсрі ескеріледі. Жайылым маусымында бұрын сау емес территорияда, не болмаса жер қазу жұмыстары жүргізілгеннен соң, қатты жауын, сел, тасқыннан кейін малдың кенеттен өлуі қараталақтан күдік тудырады. Бұнымен қатар аурудың өте қатты өлітиюі ыстығы көтеріліп, күйдіргі шығу білінетіндігі ескеріледі.
Сонымен бірге өлексенің тез бұзылуы, сіресуінін білінбеуі, табиғи тесіктерінен қанды сора ағуы маңызды мәліметтер болып табылады. Бұл күдіктердің негізінде күттірмейтін жедел шаралар қолға алынады. Бірақта түпкілікгі диагноз лабораториялық зерттеулерге негізденуі керек.
Зертханаға жаңа өліктің құлағының көк тамырындағы қаннан даярланған калың жағындыны жібереді. Қан алған кезде терінің тілінген орнын қариды. Жағыңдыны көленкеде кептіріп бекітпейді. Егер шыны болмаса, бірнеше тамшы қанды борға, гипске, ағаш көміріне, шақпақ қантқа тамызады. Басқа мүмкіндік болмаған жағдайда тексеруге кесіліп алынған құлақты жібереді. Ол үшін астынғы құлақтың түбін екі жерден байлап, арасынан кеседі. Тілінген жерді қарын күйдіреді.
Құлақты пергамент қағазбен немесе целлофанмен орап, металл қорапқа, банкіге немесе мықты жәшікке салып, кісі арқылы лабораторияға жіберіледі. Лажсыз сойылған малдан ең лайықты материал - көк бауыр, шошқадан жақасты және жұтқыншак сөл түйіндері.
Зертханада ең алдымен жағындыны микроскоптайды. Капсуламен коршалған өзгеше ірі таяқшалардың болуы топалаңға алдын-ала диагноз коюға негіз болады да, бұл туралы шаруашылықты және ауданды бақылайтын ветеринариялық қызметке хабар етіледі. Бұл алдын-ала жасалған диагноз ауру қоздырушысынын, таза өсінін бөлу арқылы расталуы керек. Ол үшін тексерілетін материалды коректік ортаға себеді және лабораториялык жануарларға жұқтырады.
Бөлінген өсінді өзіне тән қасиеттері бойынша козғалмайтын, гемолиздік белсенділігі жоқ, оң "меруерт моншағы" сынамасы, өзгеше топалаң бактериофагымен, әрекеттескенде еруі айқындалады. Бациллаларды бұдан да тезірек иммунофлуоресценция әдісі бойынша табады. Бөліп алынған микробтың уыттылығын анықтау - міндетгі шарт болып есептеледі.
Егер өлексе бұзылып кетсе лабораторияға терінің 10x10 см немесе ағзалардың кесіндісін жібереді. Бұлардан даярланған экстракты преципитация реакциясында тексеру арқылы бактериологиялық нәтижесі теріс болған жағдайда да диагаоз қоюға болады Лажсыз сойылған малдың етін міндетті түрде топалаңға тексеру қажет. Медицина практикасыңда адамды, ал соңғы кезде ветеринарияда шошқаны тірі кезінде ауруға топалаң аллергені антраксин арқылы тері сынамасын қолданып, тексереді. [1,3,4,6].
Ажыратып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.