Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті дамытудағы салық жүйесін жетілдіру жолдары мен бағыттары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Салық . шағын және орта бизнесті дамытудың құрамдас бөлігі ретінде ... ..7
1.2 Шет елдердегі шағын және орта бизнесті дамытудағы салық жүйесінде туындайтын негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРІНЕ ЖӘНЕ КІШІ БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ САЛЫҚ ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Алматы облысы бойынша салықтық түсімдеріне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Алматы облысы бойынша кіші бизнес субъектілерінің қызметтеріне
салық жүйесінің ықпалына экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі бойынша кіші бизнесті дамыту болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.2 «Бизнестің жол картасы . 2020» салық жүйесінің дамыту бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...97

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі еліміз дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Салықтардың мәні – мемлекеттің міндетті төлем түрінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін қоғам пайдасына алынуынан көрінеді. Экономикалық мазмұны, бір жағынан, шаруашылық субьектілерінің және, екінші жағынан, азаматтардың мемлекеттік қаржылардың қалыпт астырудағы мемлекеттің қарым – қатынасынан байқалады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамытуға, ынталандыруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Республикада 1991 жылы қабылданған «Салық жүйесі туралы» ҚР–ның Заңы тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың алғашқы бастамасы, оны қабылдаудағы тұңғыш тарихи құжат болып табылады. Дегенмен, қандай да болмасын жаңа бастамада тәжірибе жинақтай келе, бірқатар кемшіліктердің орын алатыны сияқты, жаңа салық жүйесінің де кемшіліктері болды. Негіздері: салық қызметі тәжірибесінің жеткіліксіздігі, салық санының шектен тыс көптігі, салық сипатына сай дүниежүзілік принциптерінің сақталмауы, салық көзінің тұтынуда болмауы, шексіз жеңілдіктер мен салық қойылымдарының бір салық бойынша бірнеше түрі болуы салық жүйесін реформалау қажет екендігін айқындай түсті.
1995 жылы қабылданған ҚР Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер алып келді. Олардың қатарында қызмет етіп келген ұзын саны 46 салықтар мен алымдар санының 11–ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі т.б. түбегейлі салық жүйесіне аса қажет өзгерістердің енгізілуі жатады.
2003 жылы қабылданған жаңа Салық кодексі жылдар бойы бастан кешкен тәжірибелердің нәтижесі іспетті. Жаңа кодекс бүкіл әлемде қабылданған құқықтық көрсеткіштерге негізделген және біздің экономикамызға нарықтық қатынасқа тезірек бейімделуге мүмкіндік беретін ішкі құқықтық базаға сүйеніп, жалпы мемлекеттің мүддесіне жауап береді.
Қазақстан Республикасының 2000-2010 жылдарындағы болжамдарында және реформаны тереңдету саясатында негізгі орынды кәсіпкерлікті дамыту болжамы алады. Осы себептен, Республикада кәсіпкерлік қызметті реттеу мен экономикалық қолдаудың жиынтық механизмі әзірленуде. Осы жиынтық механизмнің негізгі элементі болып салық реттеуі жатады.

1. Умбеталиев А.Д., Керімбек Г.Е. Салық және салық салу. – Алматы, Экономика, 2008.
2. Ермекбаева Б.Ж. Салық және салық салу. – Алматы, 2008.
3. Алипов А.Р. Механизм налогообложения предпринимательства в Республике Казахстан // Автореферат.- Алматы. – 2009.
4. Қазақстан Республикасының Салық кодесі. – Алматы, 2009. 57б.
5. Крамаренко Т.Н., Қамбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.- Фолиант.- Астана., 2008.
6. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж.. Шет мемлекеттер салықтары.- Алматы, 2008.
7. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құралы.- Экономика.- Алматы, 2007.
8. /www/.Akorda.kz. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексін (Салық кодексі) қолданысқа енгізу туралы 2009.
9. Смагулов Д.Ж. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыру концепциялары: шағын және орта бизнес // Аль-Пари.- 2008.- №4. – 12б.
10. Алматы облысы бойынша Салық департаментінің мәліметтерінен
11. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» 2011ж. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халқына жолдауы // Талдықорған газеті. - №6 (1106). 04.02.2011
12. /www/.Salik.kz. «Қазақстан экономикасын жаңғырту және оның серпінділігі».
13. Құлпыбаев С. Қаржы: Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. LEM.- Алматы, 2008.
14. Қазақстан Республикасының Салық кодесі. – Алматы, 2009.- 224б.
15. Жанбулатова Ж. Налогообложение субъектов малого бизнеса в рамках специального налогового режима. (С учетом изменений, внесенных в Налоговый кодекс Законом РК от 23.11.2002. №358-11) // Вестник министерства государственных доходов.- 2007. - № 1. – 19б.
16. Маметова Р.А. Соотношение закона Республики Казахстан О налогах и других обязательных платежах в бюджет и правил, разработанных для реализации положений этого закона // Бюллетень бухгалтера.-2009.- №5.
17. Нұрақым Р. “Шағын кәсіпкерлік кеше мен бүгін” // Ақиқат.- 2009.- №5.-7б.
18. Алматы облыстық статистика департаментінің деректері
19. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы “Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттәк саясаттың басты мақсаты” Астана, 2008 жылғы 7 ақпан // Егемен Қазақстан.- 2008.- 1 наурыз.
20. Қазақстан Республикасының Индустриялық – инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы // Егемен Қазақстан. - №104 (25501).- 18 наурыз. – 5б.
21. Сапарбаев А.Д, Береснева А.С. Особенности применения специальных налоговых режимов для субъектов малого бизнеса в РК // Банки Казахстана.- 2008.- № 11.- С.14.
22. Мурзов И.А. Основные направления реформирования системы налогообложения.- Алматы, 2009. – C.43.
23. www.damu.kz. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы.
24. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытуға байланысты шаралар Елбасы Н. Назарбаевтың 1997 жылы 6 наурызында қабылданған “Шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау көрсетуді жеделдету шаралары” қаулысы
25. Интернеттегі официалды сайт. http: www.samruk-kazyna.kz.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Салық – шағын және орта бизнесті дамытудың құрамдас бөлігі ретінде ...
..7
1.2 Шет елдердегі шағын және орта бизнесті дамытудағы салық жүйесінде
туындайтын негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...14
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРІНЕ ЖӘНЕ КІШІ БИЗНЕС
СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ САЛЫҚ
ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Алматы облысы бойынша салықтық түсімдеріне экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Алматы облысы бойынша кіші бизнес субъектілерінің қызметтеріне
салық жүйесінің ықпалына экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДАҒЫ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі бойынша кіші бизнесті дамыту
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...63
3.2 Бизнестің жол картасы – 2020 салық жүйесінің дамыту бағыты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 7

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі еліміз дербес мемлекет болған
және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі
орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып
табылады.
Салықтардың мәні – мемлекеттің міндетті төлем түрінде жалпы ішкі
өнімнің бір бөлігін қоғам пайдасына алынуынан көрінеді. Экономикалық
мазмұны, бір жағынан, шаруашылық субьектілерінің және, екінші жағынан,
азаматтардың мемлекеттік қаржылардың қалыпт астырудағы мемлекеттің қарым –
қатынасынан байқалады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамытуға,
ынталандыруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн салаларына
қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Республикада 1991 жылы қабылданған Салық жүйесі туралы ҚР–ның Заңы
тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың алғашқы бастамасы, оны
қабылдаудағы тұңғыш тарихи құжат болып табылады. Дегенмен, қандай да
болмасын жаңа бастамада тәжірибе жинақтай келе, бірқатар кемшіліктердің
орын алатыны сияқты, жаңа салық жүйесінің де кемшіліктері болды. Негіздері:
салық қызметі тәжірибесінің жеткіліксіздігі, салық санының шектен тыс
көптігі, салық сипатына сай дүниежүзілік принциптерінің сақталмауы, салық
көзінің тұтынуда болмауы, шексіз жеңілдіктер мен салық қойылымдарының бір
салық бойынша бірнеше түрі болуы салық жүйесін реформалау қажет екендігін
айқындай түсті.
1995 жылы қабылданған ҚР Президентінің Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Жарлығы салық жүйесіне
оңтайлы өзгерістер алып келді. Олардың қатарында қызмет етіп келген ұзын
саны 46 салықтар мен алымдар санының 11–ге қысқартылуы, салық салу
принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық
салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай
топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз
байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі т.б.
түбегейлі салық жүйесіне аса қажет өзгерістердің енгізілуі жатады.
2003 жылы қабылданған жаңа Салық кодексі жылдар бойы бастан кешкен
тәжірибелердің нәтижесі іспетті. Жаңа кодекс бүкіл әлемде қабылданған
құқықтық көрсеткіштерге негізделген және біздің экономикамызға нарықтық
қатынасқа тезірек бейімделуге мүмкіндік беретін ішкі құқықтық базаға
сүйеніп, жалпы мемлекеттің мүддесіне жауап береді.
Қазақстан Республикасының 2000-2010 жылдарындағы болжамдарында және
реформаны тереңдету саясатында негізгі орынды кәсіпкерлікті дамыту болжамы
алады. Осы себептен, Республикада кәсіпкерлік қызметті реттеу мен
экономикалық қолдаудың жиынтық механизмі әзірленуде. Осы жиынтық
механизмнің негізгі элементі болып салық реттеуі жатады.
Салық жеңілдіктері мен салық мөлшері шағын және орта кәсіпкерлік
өндірісінің тиімділігін жоғарылатуға жағдай жасаудағы маңызды құрал болып
табылады. Шағын және орта кәсіпкерлікте салықты реттеудің біршама
өзгешеліктері бар. Мысалы, ауылда шаруашылығын жүргізу және меншіктің
алуан түрлі формаларының болуы тауар өндірушілердің іскерлігі мен
тапқырлығынан ғана емес, ауылшаруашылығына жасалынатын жеңілдіктер
жүйесінің пайда болуымен реттелінетін мемлекет тарапынан қуатты
қаржыландырумен анықталады. Мұндай жүйенің пайда болуы ауылшаруашылығы
кәсіпорындарына салық салуды жетілдірумен жүзеге асады. Осы себептерге
сүйене отырып, кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу механизмін одан әрі
дамыту өзекті мәселе деп ойлаймыз. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік
қызметтің қазіргі таңдағы аса шешілмеген және комплекстік талдауы салық
механизмінің және кәсіпкерлік қызметке салық және салық салу проблемалары
осы тақырыпты жазуға және алдағы қойған мақсатқа әкелді.
Зерттеу объектісі ретінде шағын және орта кәсіпкерлік қызметке салық
салу механизмі және оның функционалды элементтері аталады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет ететін
салық жүйесінен туындайтын экономикалық салдарлар.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, К.С.Сағадиев, Х.Н.Сансызбаева,
Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға
болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің мәселелері көбінесе
фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның жекелеген экономикалық
субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті түрде қарастырылып,
тереңірек зерттелген болса, ал экономикалық проблемалардың басым бөлігін
тегістей алатын салық жүйесінің экономикалық институт ретінде қызмет
ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Магистрлік зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік
қызметтің салық салу механизмін реттеу жолы. Осы себептен алдағы қойған
міндеттері:
- салық салудың экономикалық мазмұны мен құралдарын анықтау;
- шағын және орта бизнесті дамытудағы салық жүйесінің ролі мен
кәсіпкерлік қызметке салық салудың шет елдік тәжірибелерін зерделеу;
- шағын бизнестегі салықтық реттеу механизміне (Алматы облысы
материалдары негізінде) талдау жүргізу:
- салық механизмдегі қолданылып жүрген кәсіпкерлікке арналған салық
жүйесінің ерекшеліктеріне көз тоқтату:
а) біржолғы талон негізінде;
б) патент нысаны негізінде;
в) оңайтылған декларация негізінде шағын бизнестің Республикада даму
жолдарын қарастыру және салықтық реттеудің жақсарту жолдарының бағыты.
- ҚР салық жүйесін дамыту бағыты ретінде Бизнестің жол картасы – 2020
бағдарламасының ролін айқындау.
Осы зерттеулерге негіз ретінде Үкіметтің қаулылары мен шешімдері және
экономикалық бағдарламалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігінің нормативтік актілері, статистикалық көрсеткіштердің ресми
материалдары және Алматы облысы бойынша Салық департаментінің деректері
негіз болды. Бұл диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасында, оның ішінде Алматы облысында шағын және орта бизнестің
даму жолдарына талдау жасау арқылы нарықтық экономикада бұл салалардың
экономикаға тигізер әсері мен басымдылықтары, олардың кезек күттірмейтін
өзекті мәселелері, даму жолдарына салық саясатының әсерін бағалау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралады.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Ғылыми жұмыстың зерттеу пәнін жүйелі түрде қарастыру мынандай жалпыға
бірдей ғылыми әдістер: ғылыми абстракция, моделдеу, салыстыру, сараптау
және статистикалық талдау арқылы жүзеге асырылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу
жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-
жақты қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына
авторлық анықтама берілген және қоғамның экономикалық даму
жағдайы мен салық жүйесінің элементтері арасында объективті
байланыстың бар екендігіне теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
экономикалық процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде
қарастырылған;
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
экономикалық салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді
деген экономикалық мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз
жерлері анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын экономикалық
салдарлардың жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
Қорғауға шығарылатын негізгі ұсыныстар. Тақырыпты зерттеу барысында
жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, оның ішінде, маңызды
дегендері төмендегілер:
1) Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық механизмінің жағымды
және жағымсыз жақтарының бір жүйеге топтастырылуы;
2) салық салудың экономикалық салдарларын анықтайтын тікелей және
жанама критерийлер жіктемесі;
3) қызмет етіп отырған салық жүйесінің экономикалық бейімділігінің
деңгейінің бағалануы және оның кері салдарларының анықталуы;
4) салық салудың кері экономикалық салдарларын төмендету бойынша
жасалған ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәнділігі мынада:
- ұсынылып отырған салық салудың экономикалық салдарларын бағалау
критерийлері салық механизмінің рынок субъектлеріне тигізетін әсерін
анықтау кезінде пайдалануға болады;
- салық жүйесін экономикалық тұрғыдан жетілдіру бойынша ұсыныстарды
салық заңнамасын дайындап, оған өзгерістер енгізу, салық саясатының
концепциясын құрастыру барысында пайдалануға болады;
Диссертациялық жұмысты жазу барысында салық және салық салу саласындағы
отандық және шетелдік мамандардың ғылыми еңбектері, баспа бетіндегі
материалдар, статистикалық ақпараттар және Алматы облысы бойынша ресми
мәліметтері мен жылдық есептері қолданылған.

1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ

1. Салық – экономиканың қызмет етуінің құрамдас бөлігі ретінде
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның экономикалық құрылымын танып білудің шартты жағдайы және
объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
экономикалық процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық
құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне
қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық субъектілері (заңды және
жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып
қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай анықтама беруге болады: салық
дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде төлейтін, қоғамның
әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз экономикаға бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, экономикаға бейімделу деңгейін көрсететін
(экономикаға бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу дегеніміз
– нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды
төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Салық салудың экономикалық салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы экономикалық мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе
оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі
жағымды немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын
байқауға болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
экономикалық салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын экономикалық қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып
келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және экономикалық жағдайына
әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:

Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына
әсер ету механизмі
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және экономикалық жағдайына
екі жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда
кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай
қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп
атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы бюджеттік
ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа
қоғамдық-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады. Нарықтық
экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және экономикалық салалардағы
әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару көбінесе реттеу
функциясы арқылы жүзеге асырылады. Салық жүйесінің реттеуші функциясы
коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл атқарады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы жұмыс істейтін
қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді, ол сәйкесінше
орта топ өкілдерінің қалыптасуына әкеледі, ұлттық экономиканың дамуына оң
әсер береді (сурет 2).

Сурет 2 - Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске
тигізетін әсері
Мемлекеттің экономикасын реттеуге басқару тұтқаларының сәйкестігі
негіз болады. Осы тұтқалардың негізгісі - салық, себебі салық механизмі
шаруашылық субъектілерінің қызметтеріне тікелей әсер етеді (3-ші сурет).

1 Сурет-1 – Салық механизмiнiң элементтерi

Мемлекеттік реттеу салықтардың көмегімен негінен көп жағдайда қандай
салық құрамын, салықтық ставкалардың деңгейімен және салық түрлері мен
салық жеңілдіктерінің мөлшеріне байланысты болады. Салықтар мемлекеттік
экономикалық реттеуде негізінен екі мәселені шешеді және реттейді:
а) бұл мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың ең негізгі көзі болып
табылады;
б) бұл реттеу құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұйымдарының негізгі мақсаты тек қана табыс көздеріне
салық салу емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне жағдай жасайтын
ерекше механизмді қолдана отырып, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуда
салық саясатын және қаржылық механизмді жүргізуі. Осы мәселелерді жүргізу
барысында мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды қояды:
- жетістікке жету үшін әрқашанда экономикалық өсуіне орнықтылық жағдай
жасау;
- тауарлар мен қызмет көрсету қызметінің орнықты бағасын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды халықты жұмыспен толық қамтамасыз ету;
- халықтың ең төменгі табысын қамтамасыз ету;
- халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, әсіресе көпбалалы аналарды,
мүгедектер мен зейнеткерлерді;
- сыртқы экономикалық жағдайды теңдестіру.
Осы мақсаттарды бірден шешу бірден қолдан келмейді. Себебі, егерде
шығарған өнімдерге бағаның өсуі байқалса, онда бұл тауарлар мен қызмет
көрсетулердің көлемін азайту немесе реттеуге тура келеді. Бірақта бағаны
шектеу негізінен экономикалық өсуін тежеуге әкеліп соғады және жұмыс
орындарын қысқартуға әкеліп соғады. Ал жұмыс орындарын көбейту бірден
шығындардың өсуіне байланысты шығарған өнімдердің бағасын көтеруге әкеліп
соғады. Жұмысшыларға жалақы төлеу керек және нарықтық кеңістікте
бәсекелестік төмендейді. Сондықтан мемлекеттің экономикалық саясатының
негізгі міндеті осы тепе-теңдікті табу болып табылады. Осы себептердің
барлығын ескерсек, мемлекеттің қолындағы негізгі құралы, ол қаржы арқылы,
оның ішінде салық жүйесі арқылы мемлекеттің экономикасын реттеу жолдарын
шешеді. Тек қана экономикалық реттеулер арқылы мемлекет: салық салу, несие
беру, инвестициялау арқылы халықтың әл ауқатын көтеруге көмектеседі.
Мемлекеттің қаржы-бюджет механизмінің негізгі бағыты мыналар болып
табылады:
- кәсіпорындарға тура субсидиялар бөлу;
- экономика мемлекеттік инвестициялар бөлу;
- негізгі тауарлар мен өнімдерді мемлекеттік көтерме сауда арқылы сату,
себебі мемлекет нарықта ең көп өнімді қолдана алады;
- салықтарды реттеу, әсіресе жергілікті салықтар мен міндетті төлемдерді
және жеңілдіктерді реттеу.
Бұл бағытта жергілікті басқару органдары да ат салысады. Бұларға жер
телімін сатып алу немесе жолға бергенде төлем бағасын немесе алымдарды
азайту, арнаулы салық режимдерін қолдану, зайемдар бөлу, кепілдік қорларға
мүше болу, тағы басқалар. Сонымен бірге кәсіпкерлікті ынталандыруға уақытша
салықтардан босату болып табылады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Сонымен қатар салықтар ішкі ұлттық өнімді
және ұлттық табыстың қайта бөлу процесінде негізгі рөлді атқарады.
Ішкі ұлттық өнімді бөлу және қайта бөлу кезінде салықтардың фискалдық,
реттеуші және қайта бөлу функцияларын орындайды. Салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні мен мазмұны, олар атқаратын функцияларда толық ашыла
түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар – қосалқы категория
болып табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл функциялардың әрқайсысы
осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін
білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджетті
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың келесі реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың
дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда
салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің
өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Ал қайта бөлу функциясы арқылы әр түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы
жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады және ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [1,12б.].
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның,
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салықтық реттеудің негізгі қағидаты, ол кәсіпорындар мен халықты
экономикалық белсенділікке қызықтыру. Бұл белсенділік салық салу
мөлшерінің, ставкаларының көлемі арқылы қол жеткізеді. Осы мәселелерді
ескере отырып, салықтық реттеу – шаруашылық субъектілері мен жеке дара
тұтынушылардың қолында тұрған құнның бір бөлшегін алып қою арқылы ықпал
жасау. Реттеу қандай жолдармен орындалады? Қай процесстердің өсуіне қосымша
қаржы ресурстары керек, ал салық салу арқылы бұл ресурстар азаяды.
Сондықтан да салықтар өз тәсілдерімен бұл процесстерге әсерін тигізеді.
Салық ставкасын көтеру арқылы, ал жеңілдіктерді кеміте отырып мемлекет
кейбір қызметтерге шек қойып және кейбір керек емес, әрі басымды емес
кәсіпшілікті дамытуға шек қойы мүмкін, ал ынталандыру арқылы жағдай жасаса,
онда салық төлеуші өзіне керек табысты сырттан емес, тек өз өнімін көбейту
арқылы ғана іске асырылады. Бірақта ол салық жүйесі мен салық механизмдегі
шарттарды орындауға міндетті болады да, өз табысы қолында қалады. Іс
жүзінде осы жағдай, егерде салық төлеуші салық төлеуден бас тартса немесе
неше түрлі жолдармен бұлтартса, онда мемлекетке керекті салықтар түспей,
салық төлеушінің қолында қалады.Осы жағдайда салықтық реттеу іс жүзінде,
бір жағынан, кәсіпшілікті ұлғайтуға әсер етеді (үлкен деңгей), екінші
жағынан, салық төлеушіге ыңғайлы жағдай жасайды (кіші деңгей).
Өмірде салықтық ынталандыру екі жағдайға әсер етеді. Біріншіден,
көтермелеу, екіншіден шектеулік жолмен. Көтермелеу жолы – ол салық салудың
жеңілдіктері арқылы салық төлеуші салық заңдарына сүйене отырып салықты аз
төлейді де, табысын өз қарамағында қалдырады. Ал шектеу жолы – ол салық
төлеушіге мемлекетке тиесілі салық төлемдерін төлемеудің жолын қарастыруға
әсер етеді. Салықтық ынталандырудың бұл екі жолы бір-бірімен тығыз
байланысты және бірін бірі толықтырып отырады. Мысалға салық салынбайтын
кіші көрсеткіштер мен салық салынбайтын кіші табыс көзін алсақ бұл
механизмде, біріншіден, шектеу функциясын атқарса, екіншіден, ынталандыру
функциясын атқарады. Себебі, шектеу арқылы бұл табыстардан салық
ұсталмайды.
Салық салудың функционалдық элеметтері кәсіпкерлердің салық салу
механизмінен салық салу көлемінің ерекшеліктері үлкен дәрежеде әсерін
тигізеді. Оны түсіндірудің жағдайы аса қиын емес. Себебі, салықтың
объектілері, салық ставкалары, оны төлеу мерзімдері, көптеген жеңілдіктер
және салық төлеушінің мемлекетке төлейтін салығының мөлшері әрқашанда көз
алдында болады және айқын.
Салық механизмінің ең дәлелді элементі, ол салық объектісі. Бұл
салықтық реттеудің ең негізгі құралы болып тпбылады. Осы құралы арқылы
мемлекет салық төлеушілердің объектілері арқылы реттеп отырады. Айырмасы
тек қана зерделеуде ғана.
Салық объектісі ретінде – салық төлеушінің таза табысы, мүлкі,
көрсететін қызметі мен өнім құны, қосылған құн болып табылады. Қазіргі
уақытта салық жүйесінде салық салу объектісі ретінде тек қана ақшалай-
шикізат болып есептеледі, ал салық төлеушінің өз көзқарасы есептелмейді.
Салықтардың айырмашылығы салық салу объектісімен, оның көздері бір мағынада
болған кезде немесе екеуі екі бөлек болған жағдайларда оларды жіктеу жолы
салықтарды түр-түрге бөлген кезде көрінеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық салу объектісі ретінде
заңды және жеке тұлғалардың табысы, олардың мүлкі, жер, бағалы қағаздармен
жүргізілетін қаржы операциялары, қосылған құн, жер қойнауын
пайдаланушылардың табысы, қызмет түрлері жатады.
Келесі салықтық реттеудің негізгі құралы салық ставкалары табылады.
Мемлекет белгілейтін барлық салық ставкалары кәсіпорындардың шығындарын
көбейтеді, сонымен қатар жанама шығындарының да көбейуіне әкеліп соғады.
Осы себептен кәсіпкершілердің табысын жинақтауға, содан кейін инвестицияға
әсер етеді. Бұлардың әсері кәсіпорынның ұлғаюына және сұранымға кері әсерін
тигізеді [2,20б.].
Басқа өнеркәсібі дамыған шет мемлекеттерге қарағанда, қазақстандық
салық заңдары салық салу жолдары кәсіпорындардың табысына өте тиімді.
Бірақта кәсіпорындар басқа да жанама, қосымша салықтар төлейтінін ұмытпаған
жөн. Сондықтан да мемлекет салық ставкалары арқылы қандай қызмет түрін
көрсету керек екенін, қандай тауарларды шығару керек екеніне өзінің әсерін
тигізеді. Сонымен қатар кәсіпкерліктің әр түрін бір бағытқа, бір дәрежеге
келтіруге ат салысады.
Келесі негізгі құрал ретінде салықтық реттеудің келесі жолын алуға
болады, ол салық жеңілдіктері. Егер салық ставкалары, салық объектісі,
салық төлеуші, салық төлеу мерзімі, оны төлеу жолдары салықты салу және
төлеудің негізгі көзі болса, онда салық жеңілдіктері керісінше салық
төлеушінің салығының мөлшерін немесе салықтан босату жолдарын көрсетеді.
Салық салудың басқа элементтеріне қарағанда, бұл салық механизмі осы
элементтнрге қосымша ретінде жүреді. Салық жеңілдіктері арқылы салық
заңдарына сәйкес салықты азайту немесе мерзімін өзгерту басқа элементтері
ставка, объект, салық төлеушілер, салық мерзіміне қосарланып жүргізіледі.
Сонымен, салық жеңілдіктері дегеніміз – ол салық заңдарына сәйкес
салықтарды азайту жолы.
Салық ставкаларына қарағанда, салық жеңілдіктері арқылы салық
механизмінің икемді және қолайлы жолы және әр салық төлеушіге жеке дара
қарау жолы көрсетіледі. Осы себептер ғана салықтық реттеудің басқа баға
реттеуінен, сонымен қатар ақша-несие, бюджет-қаржы реттеуінен ерекшелігін
барлық мемлекеттің экономикалық реттеуінен ерекше жолын көрсетеді.
Экономикалық бағамның әсері арқылы жүргізілетін салық жеңілдіктері
мемлекеттің кәсіпорындардың шығарған өнімдерінің мөлшеріне, артық шығарған,
сұранысы жоқ тауарларға, артық капиталдардың жиынтығына әсері мол.
Сондықтан да егерде салық жүйесі мемлекеттің түпкі жоспарына экономика мен
әлеуметтік жағдайына әсер етсе, онда салық жеңілдіктері арқылы мемлекеттің
тактикасы арқылы әсер ету жолы шешіледі.
Салықтық жеңілдіктер арқылы мемлекет кәсіпорындардың өнімінің өсуін,
керек тауарларды шығаруға, техникалық прогресстің өсуін, капиталды жұмсау
мөлшеріне әсер етеді.
Салықтық жеңілдіктер кәсіпорындарда мына жолдар арқылы әсерін тигізеді.
Олар:
- өтімділікті жоғарылату;
- өндірілетін өнім түрін көбейту;
- кәсіпорындардағы керексіз және нәтижесіз өнімдерді қысқарту;
- ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
- табыстарды жинақтау мен пайдалану мақсатын толықтыру;
- экологиялық режимді сақтау және кәсіпорындардан басқа салаларды
дамыту.
Салық салудың келесі элементі, ол салықтарды төлеу мерзімі және төлеу
жолдары. Салық төлеушілерге салық төлеу мерзімін қолайлы жолын жасау және
оларды есептеудің ықшам тәртібін жүргізу барлық салық жүйесінде қиын
мәселе. Қашан және қалай салықтарды төлеу керек екені, кәсіпкерлерге
бәрібір емес, себебі, егер салық төлеуші өнімін өткізбей тұрып салықтарды
төлейтін болса, онда оның айналым қаражаты кемиді. Осы себептерден кейін
өнеркәсіптің тоқтауы мен құлдырауына әкеліп соғады. Салық механизмінің бұл
салықтарды төлеу мерзімінің әсері жалғыз Қазақстанға ғана тән жағдай емес,
бұл әсер барлық ТМД елдеріне де тән жағдай. Себебі, салықтарды төлеу
мерзімдерінің өзіндік қолайлы да немесе кері әсері болуы мүмкін. Қақстанның
салықтарды реттеу тәжірибесіне тоқталсақ, мемлекеттің салықтарды есептеу
және төлеу мерзімдері тек қана фискалдық саясатты көздейтінін көреміз.
Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеудің жолдарын түйіндей,
қорытындылай келе, осы салық мезанизмінің элементтердің барлығы да біртұтас
екендігін, бір-бірімен тығыз байланысты екенін, сонымен қатар мемлекеттің
экономикасын реттеудің жолдары екенін білеміз [3,9б.].

1.2 Шет елдердегі шағын және орта бизнесті дамытудағы салық жүйесінде
туындайтын негізгі мәселелер
Салықтар мемлекеттің экономикалық тұтқасы ретінде пайдаланылады және
экономикалық реттеу функциясын атқарады. Салықтар міндетті төлем және салық
заңдарына сәйкес мерзімді, көлеміне сәйкес ұсталатын төлем. Осы себептерден
кейін салықтың түрлерін өзгертуге түсу мерзімін, мөлшерін, төлеу жолдарын,
жеңілдіктерді тек қана заңды түрде өзгертуге болады. Бұл тұтқалар
өнеркәсіптің құрамына, шығарған өніміне, бұл өнімді жинақтау мен пайдалану
үйлесімділігіне және ғылыми-техникалық прогресстің ынталандыруға әсер
етеді. Бұл салық тұтқалары басқа да экономикалық тұтқалармен байланыста
мемлекет экономикасының өсуіне үлкен әсерін тигізеді. Осы себептерден тауар-
ақша қатынасында салықтар мемлекеттің кіріс көзі ретінде шаруашылық
субъектілер мен халықтың табыстарын қайта бөлу функциясын мемлекет
пайдасына шешу жолын реттейді.
Сондықтан да салықтар қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу тұтқасы
ретінде құрылу керек, себебі салықтар қаржы ресурстарының өсуіне және
оларды шаруашылық субъектілері, мемлекет және халықтар арасында тиімді бөлу
керек.
Салық жүйесінің негізгі қағидаттары:
- салық ауыртпашылығы барлығына да біркелкі болу керек;
- салық құрамы салық саясатын экономиканың өсу жолына мақсат тұту керек;
- салық жүйесі әділетті болу керек;
- салық заңдарын іске асыру үшін және салықтарды ұйымдастыруды
басқарудағы әкімшілік шығындары төмен болу керек.
Осы талаптар мемлекеттің салық жүйесінің негізгі көрсеткіштері болу
керек.
Қазіргі Қазақстан Республикасының нарық экономикасының даму кезеңіндегі
салықтық реттеудің ерекшелігі, ол 10.08.2008 жылғы қабылданған “Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасының Салық кодексі.
Бұл Салық кодексінде бірінші рет салық салу қағидалары келтірілген:
- салық салудың міндеттілігі қағидасы – салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті;
- салық салудың айқындығы қағидасы – Қазақстан Республикасының салықтары
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен
тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді;
- салық салудың әділдігі қағидасы – Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тиым салынады;
- салық жүйесінің біртұтастығы қағидасы – Қазақстан Республикасының
салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;
- салық заңдарының жариялылығы қағидасы – салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті
түрде жариялануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Жаңа Салық кодексінде белгіленген келесі
салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
І. Салықтар:
1. Корпоративік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Экспортқа рента салығы;
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7. Әлеуметтік салық;
8. Жер салығы;
9. Көлік құралдары салығы;
10. Мүлік салығы;
11. Тіркеу салығы;
12. Ойын бизнесі салығы;
13. Бірыңғай жер салығы.
ІІ. Алымдар:
1. Тіркеу алымдары;
2. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
3. Аукциондардан алынатын алым;
4. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
ІІІ. Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. Жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
7-1. Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы;
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
IV. Мемлекеттік баж
V. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. Алымдар.
Корпоративтік табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды
тұлғалар жатады [4, 57б.].
Салық салу объектілеріне – салық салынатын табыс, төлем көзінен салық
салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме
арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы жатады.
Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысына салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасын мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс табыстары
жатады.
Бұл жиынтық табысқа салық төлеушінің табыстарының барлық түрлері
кіреді, олардың санына бұл табыстарының 20 түрі кіреді:
- тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс;
- үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс және
басқалары.
Салық кодексіне сәйкес шегерімге жатпайтын шығыстарды қоспағанда, салық
төлеушінің жылдық жиынтық табыс алуымен байланысты шығыстары салық
салынатын табысты анықтау кезінде шегерілуге тиіс. Бұл шегерімдерге
негізінен табиғи монополистер шеккен залалдар Қазақстан Республикасында
белгіленген заңдар бойынша нормалар шегіндегі шегерімдер, мемлекеттік
бюджетке енгізілуге тиістілерін қоспағанда, жылдық жиынтық табыс табуға
байланысты салынған немесе танылған айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық
айыбы және басқа да кодексте көрсетілген шегерімдер жатады.
Салық төлеушінің түзетулер енгізілген және белгіленген тәртіппен шеккен
залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 20 пайыздық ставка
бойынша салық салуға жатады, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық төлеушінің салық салынатын табысы 10 пайыздық ставка бойынша салық
салуға жатады. Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызметін
жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы корпорациялық
табыс салығының үстіне 15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.
Келесі Қазақстанның салық жүйесіндегі қомақты мөлшерде салынатын салық
– ол қосылған құн салығы.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі Салық
кодексте анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады. Сонымен қатар акциз
ставкалары арнаулы, адвалорлық болып ерекшеленеді.
Салық салу объектілері: акциз төлеушінің өзі жасап шығарған немесе
өндірген және ыдысқа құйып операция жасайтын акцизделетін тауарлары, бензин
(авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада өткізуі
және бөлшек саудада өткізуі, тәркіленген немесе иесі жоқ, мұрагерлік құқығы
жоқ, сондықтан мемлекетке өткен акцизделетін тауарлар, ойын бизнесі
саласындағы қызмет, лотореяларды ұйымдастыру және өткізу, акцизделетін
тауарлардың акциз алымы маркаларының бүлінуі және жоғалуы болып табылады.
Егер акцизделетін тауарлар Қазақстан шикізат көзінен өндірілсе, онда
өнімді сатқан кезде осы шикізатқа төленген акциз мөлшері сатқан өнімнің
акциз мөлшерінен кемітіледі.
Акцизді төлеу мерзімі акцизделетін тауарлардың түріне байланысты
болады:
1. Акцизделетін алыс-беріс өнімдерге акциз осы өнімді тапсырушыға
тапсырған күні төленеді;
2. Шикі мұнай мен газ конденсатын қайта өндеуге жіберген күн акциз
төленетін күн болып есептелінеді;
3. Акцизделетін тауарларға салынатын акциз бюджетке мына күндері
аударылуы керек:
- бірінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген өнімдер үшін сол айдың 13-
нен кешіктірмей;
- екінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген акцизделетін өнімдер үшін сол
айдың 23-нен кешіктірмей;
- ал қалған күндерде өндірілген акцизделетін өнімдердің акцизін келесі
айдың 3-нен қалдырмай аудару керек.
4. Ойын бизнесі бойынша акциз Салық кодексінің 395 бабына сәйкес
аударылады;
5. Лотореяны ұйымдастыру және өткізу үшін акциз сол лоторея
билеттерін тіркеу күні төлейді.
Бұл акцизге бірнеше жеңілдіктер бар, олар конфискаланған, мұрагері жоқ
бағалы заттар мемлекетке өткен, сонымен қатар ізгілік көмек ретінде шет
елден келген өнімдер, дипломатиялық қызмет орнына келген акцизделетін
тауарларға акциз салынбайды. Ал экспортталатын тауарларға акциз салынбайды,
егер оны растайтын құжат болса [5,78б.].
Жер қойнауын пайдаланушылар Қазақстан аумағында мына:
1. а) үстеме пайда салығын; б) пайдалы қазбаларды өндіру салығын.
2. жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерін: соның ішінде
а) бонустарды, оның ішінде қол қойылатын, коммерциялық табу;
б) тарихи шығындарды өтеу бойынша төлем.
Шағын және орта бизнес бүкіл дүниежүзінде маңызды рөл атқарады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әр мемлекеттің экономикасында шағын және
орта кәсіпорындардың табысты қызмет етуі қоғам дамуымен және тұтастай
мемлекеттің экономикалық негізін құрайды.
Шағын және орта бизнес АҚШ-да 23 млн-нан астам компанияларды қамтып,
мемлекеттің ЖҰӨ-нің жартысынан көбін өндіреді және мемлекеттің еңбекке
жарамды халықтың 54 пайызын еңбекпен қамтамасыз етіп, жаңа жұмыс орындарын
құрудың негізгі көзі болып отыр. АҚШ-да шағын және орта бизнес әкімшілігі
(ШБӘ) - орталық ведомствосы, шағын және орта бизнес жөніндегі мәселелерді
шешу жолдарымен айналысады. Сонымен қоса барлық штаттарда жүзден аса
бөлімшелері және жүзге жуық шағын және орта бизнеске қолдау көрсететін
жергілікті орталықтары бар. Арнайы бағдарлама жүйесінде жалпы ұлттық
инфрақұрылымның комплекстік қызметі бойынша оқытуды, іскерлік кеңес беру
және кәсіпкерлерге техникалық көмек көрсетуді ұсынады.
АҚШ-та өндірістік өнім көлемінің 76 пайызы фермерлер мен іскер
адамдардың үлесіне тиеді.
Жапонияда кәсіпкерлікпен еңбекке жарамды адамдардың 73 пайызы
айналысады. Бұл елдің табиғи ресурстарының шектеулігіне қарамастан
экономикасы жоғары дамыған елдердің қатарына кіреді. Шағын және орта
бизнестің дамуы деңгейі және ірі кәсіпорындармен арақатынасы бойынша
жетекші орынды алады. Жапония Үкіметі кәсіпкерлік саласына заңнамалық,
ұйымдастырушылық, техникалық және қаржылық көмек көрсетеді. Жапонияның
экономикалық дамуы көбінесе кәсіпорындардың шағын және орта бизнеспен тығыз
байланыста болуымен байланысты. Мемлекеттің шағын және орта бизнеске жоғары
назар аударуы нәтижесінде көптеген мемлекеттердің экономикасының локомотиві
болып отыр.
Францияда “Forfait” жүйесі қызмет етеді. Бұл жүйе келісім шарт
негізінде құрылған, яғни салық төлеуші өзінің табысын бағалаумен келісуге
міндетті. Бельгияда осыған ұқсас жүйе үш жыл мерзімінде болды. Салық
төлеуші өзінің салық салу табысын таңдап алу керек, оны ол анықталған жыл
ағымында пайдалана алады. Кәсіпкер алдын-ала келесі ақпараттарды жергілікті
салық органына ұсынады. Олар: сатып алу мәліметтерін, тауарлы-материалдық
запастарын, жұмысшылар, жалақы, автомашиналар санын. Осылар негізінде салық
органдар табысты анықтайды. Табыстың бағалануы осы қызметтің түрі бойынша
орташа мәліметтер есебінен жүргізіледі.
Жалпы мемлекеттерде израйлдік жүйе Tachshiv қолданылады, негізгі
ережесі болып оны қолдануға тосқауылдар қойылмайды. Стандартты бағалау
кезінде әр түрлі қызмет және маман түрлері бойынша орташа табысы
анықталады.
Арнаулы салық режимдері ең басты түрде шағын бизнес субъектілерінің
салықтық жүйеге кіруін жеңілдету керек.
Францияның салықтық заңнамасы шағын кәсіпорындар үшін оңайлатылған
режимді және салықтарды артуын қолдануға қамтиды. Салық салудың әбден
оңайлатылған кестесін жылдық айналымы 500 000 француздік франктен аспайтын
(егер кәсіпорын сауда операциясымен айналысса) немесе 175 000 француздік
франктен аспайтын (егер кәсіпорын коммерциялық емес немесе қызмет көрсетсе)
микро кәсіпорындар үшін көзделген. Мұндай кәсіпорындар ҚҚС салығы туралы
декларацияны ұсынбайды, бірақта жеке табыс салығын төлейді. Оның деңгейі
қызмет түріне байланысты (сауда операциялары, қызмет көрсету және т.б
қызмет түрлері). Микро кәсіпорындарда тек қаржылық түсімдер мен сатып алу
есебі жүргізіледі, сонымен қатар қосылған құн салығына формат шот құрылады.
Оңайлатылған салықтық режим шағын және орта кәсіпорындарға қолданылады.
Олардың жылдық айналымы 500 000 нан 5 000 000 дейінгі француздік франкінен
құрылады (егер кәсіпорын сауда операциясымен айналысатын болса) немесе 175
000-нан 1 500 000-ға дейін (егер кәсіпорын коммерциялық емес немесе
ұсынылған қызметпен айналысатын болса). Салық салу табысы берілген жағдайда
кәсіпорындардың шығындары мен нақты табыс арасындағы айырманы көрсетеді.
Шағын және орта кәсіпкерлер салық органдарына өзінің балансы, негізгі
қорлары, қызметте инвестициялар көлімі және қаржылық нәтижелер туралы
негізгі мәліметтерді ұсынады. Қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпорын
өзінің салық салу табысын біршама төмендете алады, егер өзінің қызметін
ресми аудитордың тексеруімен келісетін болса ғана. Заңды тұлға статусы бар
жеке тұлғалардың шағын және орта кәсіпорындары жеке табыс салығын 19%
ставкасы мөлшерінде төлейді, (Францияда стандартты салық ставкасы 33%
құрайды) Қысқартылған салық салынатын табыстың бір бөлігі осы кәсіпорында
капитал салымға пайдаланылуы қажет. Салық салынатын табыстың бір бөлігі осы
кәсіпорынның капитал салымына қолданылуы керек. Сонымен осындай
кәсіпорындар ққс төлейді, бірақ олар басқа кәсіпорындар сияқты ай сайын
емес тоқсан сайын төлейді.
Украина мемлекетінде шағын және орта кәсіпорындар үшін жалпы салық салу
жүйесінен кейбіреулерді қоспағанда қызмет етеді. Шағын және орта
кәсіпорындардың көбі лицензия алғаннан кейін ғана өзінің қызметін жүзеге
асыра алады. Міндетті лицензиялауға келесі: көтерме және бөлшек саудамен,
коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсетумен., валюта айырбасымен, ойын
бизнесімен айналысатындар заңды тұлғалар, нарықтан тыс жерде бөлшек және
көтерме саудамен немесе коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсетумен
айналысатын жеке тұлғалар [6,48б.]
Лицензияның бағасы салық салынатын табыстан есептелініп алынады, ол
минималды белгіленген салық. Украинаның кейбір аймақтарында “арнаулы
лицензия” иемденуге болады, оның бағасы кәдімгі лицензияның иесін жеке
табыс салығынан, еңбек ақы қорының салығынан және т.б бірнеше салықтардан
босатады. Сонымен лицензия алған қызмет түрі бухгалтерлік есеп жүргізу
қажеттілігінен босатылады.
10 адамнан аспайтын жұмысшылары бар жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлға
статусы жоқтар бірыңғай салығын төлей алуы мүмкін. Салықтың көлемі қызмет
түріне байланысты, бірақ бұл салықты тек жылдық айналымы 500 000 гривеннен
аспайтын кәсіпорындар төлей алады. Бірыңғай салығын жұмысшылар саны 50
адамнан аспайтын және жылдық айналымы - 1 000 000 гривен құрайтын заңды
тұлға статусы бар кәсіпорындар да төлей алады. Осындай кәсіпорындарға
бірыңғай салықтың екі ставкасы қызмет етеді: егер кәсіпорын ққс төлесе,
бірыңғай салық табыстан 6% құрайды, ал егер ққс төлеуден бас тартса 10%.
Литва елінің шағын және орта кәсіпорындарға салық салу әдісі салық
төлеушінің статусынан (заңды немесе жеке тұлға) кейбір жағдайда қызмет
түріне байланысты.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.