Қазақстан экономикасының индустриалды-инновациялық дамуына талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен қағидасы ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Кәсіпорынның индустриалды.инновациялық қызметін сипаттау және оның қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау(«Үштөбе.Айдын» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 ҚР кәсіпорындарында инновациялық даму басымдылықтарын қамтамасыз етудегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 ҚР индустриалды.инновациялық даму стратегиясының орындалынуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН ТҰРАҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .52
3.1 Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің индустриалды деңгейінің жоғарылауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қазақстанның инновациялық қызметінің инвестициялық және инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жүйесінің жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ..60
3.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалды.инновациялық саясатты жүзеге асырудың басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен қағидасы ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторлары ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Кәсіпорынның индустриалды.инновациялық қызметін сипаттау және оның қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау(«Үштөбе.Айдын» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 ҚР кәсіпорындарында инновациялық даму басымдылықтарын қамтамасыз етудегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 ҚР индустриалды.инновациялық даму стратегиясының орындалынуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН ТҰРАҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .52
3.1 Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің индустриалды деңгейінің жоғарылауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қазақстанның инновациялық қызметінің инвестициялық және инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жүйесінің жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ..60
3.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалды.инновациялық саясатты жүзеге асырудың басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ¬ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы ¬ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін «Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын» қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш болмақ. [1]
Бағдарламада сауда саясаты, инвестициялық саясат, еңбек ресурстары, білім беруді дамыту, кадрлар даярлау, денсаулық сақтауды дамыту, қаржы рыногын дамыту, фискалдық саясат, ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және инновациялық саясат, стандарттау және сертификаттау саласындағы саясат, инфрақұрылым, электр энергетикасы саясаты, ақпараттық саясат,телекоммуникацияларды дамыту, көлкті дамыту, тариф саясаты мен бәсекелестікті қорғау, экологиялық саясат мәселелері де қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында елдің индустриалдық-инновациялық дамуының нәтижелері мен бағыт-бағдары анық көрінеді:
«2010 жылғы қаңтардағы халыққа Жолдауымда мен Индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасын жарияладым.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ¬ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы ¬ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін «Қазақстан Республикасының Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясын» қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш болмақ. [1]
Бағдарламада сауда саясаты, инвестициялық саясат, еңбек ресурстары, білім беруді дамыту, кадрлар даярлау, денсаулық сақтауды дамыту, қаржы рыногын дамыту, фискалдық саясат, ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және инновациялық саясат, стандарттау және сертификаттау саласындағы саясат, инфрақұрылым, электр энергетикасы саясаты, ақпараттық саясат,телекоммуникацияларды дамыту, көлкті дамыту, тариф саясаты мен бәсекелестікті қорғау, экологиялық саясат мәселелері де қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында елдің индустриалдық-инновациялық дамуының нәтижелері мен бағыт-бағдары анық көрінеді:
«2010 жылғы қаңтардағы халыққа Жолдауымда мен Индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасын жарияладым.
1. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 жыл.
2. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауы. Қаңтар,2011жыл.
3. Аубакиров Я. А «Экономикалық теория» - 2004ж. Алматы, 135 бет
4. Курс предпринимательства В. Я. Горфинкель, В.А. Швандер – М.2007 г. «Экономика».
5. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
6. «Үштөбе-Айдын» ЖШС қаржы-экономикалық көрсеткіштері. 2010 жыл.
7. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу көлемі бойынша ақпарат. 2010жыл.
8. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
9. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
10. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
11. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
12. Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М: СПб. – ГМП «Форматика», 2002. -164с.
13. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976
14. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
15. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
16. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
17. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
18. Оспанов С.С. Модели межотраслевого баланса – основной инструмент стратегического планирования / Материалы международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК.– Алматы: Қазақ университеті, 1998. - с166
19. Парамонов В.В. Экономика Казахстана (1990-1998гг.). – Алматы: Ғылым, 2000. – С41
20. Мамыров Н.К. Ихданов Ж. Государственное экономики в условиях Казахстана. – Алматы: Экономика, 1998. – С. 21
21. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
22. Есайдар У.С. Кәсіпорынлардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.
23. Райхан Н. Инновациялык экономика қуру // Акикат - №10, 2005
24. Байзаков С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер кетереді // Акикат - №1,№2, 2008
25. Мамытбеков Е. Инновации в фокусе экономики // zakon.kz - 10 қазан 2008 ж.
26. Нарибаев К., Джумабаев С.К., Нусупова А. Инновационный менеджмент. - Алматы, 2004.
27. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М. Наука инновации в рыночной экономике мировой опыт и Казахстан. Министерство образования и науки РК, 2005.
28. Кажмуратов К., Кравцов А., Даримбетов В. Индустриально-иннова-цион-ное развития Казахстана: проблемы и их решение // Саясат - № 6 - 2005.
29. Моргунов Е.В., Снегирев Г.В. Национальная инновационная система: сущность и содержание // Собственность и рынок – 2004 - №7
30. Пипия Л.К.Современные тенденции в формировании научной и инновационной политики // Инновации - 2009 - №12 (222)
31. Малай В.А. Тенденции развития инновационного общества // Вооружение, политика, конверсия – 2008 - №6
32. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 жыл.
33. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003.
34. http://www.stat.kz
2. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауы. Қаңтар,2011жыл.
3. Аубакиров Я. А «Экономикалық теория» - 2004ж. Алматы, 135 бет
4. Курс предпринимательства В. Я. Горфинкель, В.А. Швандер – М.2007 г. «Экономика».
5. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
6. «Үштөбе-Айдын» ЖШС қаржы-экономикалық көрсеткіштері. 2010 жыл.
7. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу көлемі бойынша ақпарат. 2010жыл.
8. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
9. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
10. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
11. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
12. Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М: СПб. – ГМП «Форматика», 2002. -164с.
13. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976
14. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
15. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
16. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
17. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
18. Оспанов С.С. Модели межотраслевого баланса – основной инструмент стратегического планирования / Материалы международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК.– Алматы: Қазақ университеті, 1998. - с166
19. Парамонов В.В. Экономика Казахстана (1990-1998гг.). – Алматы: Ғылым, 2000. – С41
20. Мамыров Н.К. Ихданов Ж. Государственное экономики в условиях Казахстана. – Алматы: Экономика, 1998. – С. 21
21. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
22. Есайдар У.С. Кәсіпорынлардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.
23. Райхан Н. Инновациялык экономика қуру // Акикат - №10, 2005
24. Байзаков С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер кетереді // Акикат - №1,№2, 2008
25. Мамытбеков Е. Инновации в фокусе экономики // zakon.kz - 10 қазан 2008 ж.
26. Нарибаев К., Джумабаев С.К., Нусупова А. Инновационный менеджмент. - Алматы, 2004.
27. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М. Наука инновации в рыночной экономике мировой опыт и Казахстан. Министерство образования и науки РК, 2005.
28. Кажмуратов К., Кравцов А., Даримбетов В. Индустриально-иннова-цион-ное развития Казахстана: проблемы и их решение // Саясат - № 6 - 2005.
29. Моргунов Е.В., Снегирев Г.В. Национальная инновационная система: сущность и содержание // Собственность и рынок – 2004 - №7
30. Пипия Л.К.Современные тенденции в формировании научной и инновационной политики // Инновации - 2009 - №12 (222)
31. Малай В.А. Тенденции развития инновационного общества // Вооружение, политика, конверсия – 2008 - №6
32. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 жыл.
33. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003.
34. http://www.stat.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен
қағидасы ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік
факторлары ... ... ... ... ... ... . .12
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ...19
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Кәсіпорынның индустриалды-инновациялық қызметін сипаттау және оның
қаржы-экономикалық көрсеткіштерін талдау(Үштөбе-Айдын ЖШС
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 ҚР кәсіпорындарында инновациялық даму басымдылықтарын қамтамасыз
етудегі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...35
2.3 ҚР индустриалды-инновациялық даму стратегиясының орындалынуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН ТҰРАҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... . ... ... 52
3.1 Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің индустриалды деңгейінің
жоғарылауы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстанның инновациялық қызметінің инвестициялық және инфрақұрылымдық
қамтамасыз етілу жүйесінің жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ...60
3.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалды-инновациялық саясатты жүзеге
асырудың басты
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму
бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі
тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті
болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық
дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де
теріс әсерлерін тигізді. Осындай халықаралық экономикалық қатынастарда
Қазақстанның дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттігіне байланысты болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ. [1]
Бағдарламада сауда саясаты, инвестициялық саясат, еңбек ресурстары,
білім беруді дамыту, кадрлар даярлау, денсаулық сақтауды дамыту, қаржы
рыногын дамыту, фискалдық саясат, ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және
инновациялық саясат, стандарттау және сертификаттау саласындағы саясат,
инфрақұрылым, электр энергетикасы саясаты, ақпараттық
саясат,телекоммуникацияларды дамыту, көлкті дамыту, тариф саясаты мен
бәсекелестікті қорғау, экологиялық саясат мәселелері де қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың іргесін
бірге қалаймыз! атты жолдауында елдің индустриалдық-инновациялық дамуының
нәтижелері мен бағыт-бағдары анық көрінеді:
2010 жылғы қаңтардағы халыққа Жолдауымда мен Индустриалдық-
инновациялық даму бағдарламасын жарияладым.
Оның жүзеге асуының бірінші жылының нақты нәтижелері бар.
Біз 152 кәсіпорынды қолданысқа бердік, 24 мыңға жуық қазақстандықтарды
тұрақты жұмыспен қамтамасыз еттік.
Ел бойынша барлығы сегіз жүз әртүрлі өндіріс ошақтары құрылды.
Біз химия және жеңіл өнеркәсіптің белсенді түрде қалпына келуі және
дамуы процесін бастадық, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуде секіріс жасадық.
2014 жылға дейін 8,1 триллион соммаға 294 инвестициялық жобаны жүзеге
асыру жоспарланып отыр.
Бірінші индустриалдық бесжылдықтың бірінші жылының басты қорытындысы –
бұл экономиканың нақты секторы есебінен экономикалық өсуде күрделі
құрылымдық өзгерістердің басталуы. [2]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қазақстанның инновациялық
дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- инновация ұғымын экономикалық категорияретінде зерделеу;
- инновациялық дамудың әлемдік тәжірибесіне талдаук жасау;
- инновациялық дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді сараптау;
- ҚР ұлттық инновациялық жүйесінің басымдылықтарын анықтау болып
табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық инновациялық жүйенің құрылымдары
және оларды жетілдіру бағыттары жайлы отандық және шетелдік ғалымдар
еңбектерінде соңғы кездері көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл біздің
экономикамызда жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып табылады.
Осы мәселелерді жетілдіру, аймақ экономикасының бәсекеге қабілеттігін
арттыру, адам ресурстарының маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К., Сабден
О.С., Кенжегузин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Көпешова С.Т. және
т.б.
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту үдерісінде
туындайтын экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы интеллектуалды адам
ресурстарын жетілдіру қорлары, тұрғындарының ғылыми әлеуеті, кәсіпорындар
мен қоғамдар, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салалары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен қағидасы
Кез-келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының әртүрлі
модельдерінде ғана емес, әр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономикалы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бұл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мұндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге әр қоғамға тән дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) әсерінен пайда болады.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның дамуы,
экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың күрделенуі,
қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы және интеграциялық
процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері толықтырылады,
нақтыланады және жаңа қызметтер пайда болады. Соңғысының қатарына
экономистер [3.5б] жатқызады:
- өте дәлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймақтарды құру, жекелеген аймақтар мен сфералардың
дамуын ынталандыру;
- ел шекарасын анықтау және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Бұл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе әртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада макроэкономикалық
тұрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-технологиялық базасын
дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады әрі жиі қолданылады. Ал6
экономикасы өтпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел қайта құруға
мүмкіндік беретін қызметтер басты болады. Сондықтан әр ел мемлекеттік
реттеуге қатысты әртүрлі ұстанымдарды қалыптастырады, әртүрлі ағымдық және
стратегиялық мақсаттар қояды, оларға жетудің әртүрлі нысандары мен
әдістерін қолданады.
Экономикаға мемлекеттік ықпал ету ауқымы туралы мәліметті келесі
көрсеткіштер береді. Жиі қолданылатын көрсеткіш- бюджет және бюджеттік емес
қорлар арқылы бөлінетін ЖІӨ-нің үлесі. 90 жылдардың басында Жапония мен АҚШ-
та бұл үлес 35-40% болған, Германия, Франция, Италия, Канада елдерінде- 50%-
дан жоғары болса, ал Швецияда- 60%-дан жоғары [3. 35б]. Бұл үлес жоғары
болған сайын мемлекеттің экономиканы реттеу ауқымы да жоғары болады.
Экономикадағы мемлекеттің рөлі елдің ұлттық активтеріндегі мемлекеттік
меншіктің үлесі арқылы сипатталады. Оның үлесінің жоғары болуы, басқа
жағдайлар тұрақты болғанда, мемлекеттің экономикаға қатысуы елеулі
екендігін куәландырады.
Мемлекеттік реттеудің көлемін мемлекеттік шығыстардың үлесі арқылы да
анықтауға болады. Осы көрсеткіш бойынша әлем елдерін үш топқа бөлуге
болады:
1. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі 50%-дан жоғары елдер: Бельгия,
Италия, Швеция, Нидерланды, Норвегия.
2. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі орташа елдер, үлестік салмағы-
40-50%: Германия, Ирландия, Испания, Жаңа Зеландия, Канада, Франция.
3. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі төмен елдер, үлестік салмағы
40%-дан төмен: Австралия, АҚШ, Швейцария, Жапония [4.34б].
Ресейлік экономистер мемлекеттің экономикадағы рөлін сипаттайтын тағы
бір көрсеткішті бөліп қарастырады - жұмыспен қамтылған жалпы халықтың
ішіндегі мемлекеттік қызметкерлердің үлесі. Олар бұл көрсеткішті аса
қолайлы дей отырып, оның елеулі кемшілігін де бөліп көрсетеді - еңбек
өнімділігінің өзгерісі мен өндірістік ресурстардың өзара алмасушылығын
ескермейді.
1 сурет Рыноктық экономикадағы мемлекет үлесінің өсуі, %
Деректер негізі: [16.12б.]
Ескертпе: Рыноктық экономикасы дамыған елдер топтары бойынша ЖІӨ-дегі
мемлекеттік шығыстардың пайыздық көрсеткішінің өсімі (Австралия, Австрия,
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Испания, Италия, Канада, Нидерланды, Жаңа
Зеландия, Норвегия, АҚШ, Франция, Швеция, Швейцария, Жапония).
Мемлекеттің белсенділігіне қарсы сын-пікірлер өршіп тұрған кезеңдердің
өзінде бірде-бір дамыған ел макроэкономикалық реттеуден бас тартпағанын
айта кеткен жөн. 80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі баяулағанымен,
мемлекеттік реттеудің экономикалық қуатының өсу процесі тоқтаған емес (1-
сурет). Оған дәлел ретінде Ұлыбританияны мысал ретінде алуға болады. 1980
жылы М. Тэтчер үкіметі экономиканы мемлекетсіздендіруге бағытталған
реформаларды жүзеге асыра бастаған кезде мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-дегі
үлесі 43% болатын. 10 жыл ішінде бюджеттік баптар мен мемлекеттік
қызметкерлер санын елеулі қысқарту нәтижесінде мемлекеттік шығыстардың
үлесі 42%-ға дейін ғана азайған. Соңғы жылдары ЖІӨ-дегі мемлекеттік
шығыстардың өсуі жалғасуда және Ұлыбританияның мемлекеттік шығыстарының ЖІӨ-
дегі үлесі 1980 жылғы көрсеткішіне қайта жақындады. Бұл процесс өмір үшін
маңызы бар бірқатар тауарлар мен қызметтерді өндіруші ретінде мемлекет
рөлінің әлсіреуімен емес, жеке кәсіпкерліктің құқықтық ортасын
қалыптастыратын төреші және әлеуметтік тұрақтылықтың кепілі ретіндегі
рөлімен байланысты туындайды.
Әлемдік экономика дамуының жаңа сатысында ұлттық экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бірден бір сара жолы инновациялық даму
бағыты болып табылады. Ал, инновациялық дамудың негізгі мақсаты -
жаһандану үдерісі аясында ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін
нығайту, әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді шешу арқылы
халықтынаң өмір сүру деңгейін жақсарту. Ендеше, инновациялық даму – бұл
нарықта адамның өмір сүру сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беретін жаңа
тауарлар мен қызметтер ұсынысының артуы. Нақтырақ айтқанда, инновациялық
даму – ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру негізінде қоғамның өмір сүру
сапасын жақсартуға жағдай жасайтын даму. Осы тұжырым келесі үлгіде
бейнеленген (2-сурет).
2-сурет Инновациялық дамудың құраушылары
Деректер негізі: [22.12б.]
Инновациялық дамудың әлеуметтік-экономикалық және экологиялық құраушы
бөліктері қазіргі экономикалық өсу қағидаларына сай өркендеуде үлкен мәнге
ие болып отыр. Халықтың қажетті материалдық игіліктермен және шарттарының
заңды түрде орындалуы, адам құқықтарының қорғалуы, денсаулығы, білім алуға
қабілеттілігі, әлеуметтік қамсыздандырылуы, адамның өзін-өзі жетілдірілуіне
қажетті бос уақытының бар болуы және басқалары сапалы экономикалық өсудің
негізгі көрсеткіштері болып табылады.
Бұл инновациялық дамудың әлеуметтік сипатын бейнелесе, экологиялық
шиеленістердің үдеуі, табиғи ресурстар қорының жылдан-жылға азаюы, осы
аталған проблемаларды шешудің теориялық және тәжірибелік деңгейде нақты
әдістерінің, тәсілдерінің жеткіліксіздігі оның экологиялық құраушы
бөлігінің маңызын анықтайды. Экологиялық зардаптарды жою, қоршаған ортаны
ластанудан қорғау талаптарының жыл өткен сайын қатаң қадағалануы
энергетика, биотехнология, химия, нанотехнология сияқты ғылыми бағыттардың
дамуын жеделдетеді. Олай болса, инновациялық дамудың аталмыш құраушылары
экономикалық дамудың тек сандық жағына емес, сапалық көрсеткіштеріне де мән
беруге жетелейді.
Қазақстандық ғалымдардың пікірінше, бәсекелік-жаһандық рыноктық
қатынастарға тән заңдылық, қозғаушы күш – ол әлі күнге дейін пайданы
максималдауға деген ұмтылыс. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде,
инновация түсінігіне келесідей анықтама туындап отыр: инновация – бұл
қоғамның әл-ауқатын сапалы түрде жақсартуға жағдай жасайтын, кәсіпкерді
жоғары пайда алуына ынталандыратын ғылыми-зерттеу жетістіктері мен
өнертабыс қызметінің нәтижесі.
Қазіргі таңда, Қазақстан бірқатар экономикалық жетістіктерге қол
жеткізгенімен де өнімділіктің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиісті
дәрежесін игере алмай келеді, сонымен бірге экономиканың дамуына әлемдік
қаржылық дағдарыс әсерінің келуі де елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында
қиыншылықтар туындап отыр.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілік ахуалын сипаттау үшін
М.Портердің бәсекелік ромб (немес бәсекелік алмас) көрсеткіштер
жиынтығы - өндіріс факторлары мен сұраныс жағдайы, бірлескен және қызмет
көрсетуші салалар, бәсеке мен стратегиялық даму жағдайы қарастырылды. Осы
үлгінің негізінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторларының қатары
кеңейтіліп, толықтырылды (3-сурет). Аталмыш үлгіде Қазақстан экономикасын
әлемдік даму үрдістеріне сәйкес дамыту үшін елдің бәсекелік артықшылықтарын
тиімді пайдалана отырып, алтыншы технологиялық укладтың негізгі салаларын
өркендету қажеттілігі, төлем қабілетті сұраныс жағдайы, инновациялық
процестің ұтымды жүзеге асуына негіз болатын институционалдық,
ұйымдастырушылық және инновациялық серпіліс нүктелері сияқты құраушылардың
құндылығы сипатталып, жетілдіріліп отыр.
3 - сурет Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторы жүйесіндегі инновациялық
даму үлгісі
Деректер негізі: [23.4б.]
Қазіргі әлемдік шаруашылық жағдайындағы ұлттық экономикалық
жүйелердің бәсекеге қабілеттілігі қатал бәсеке жағдайында прогессивті
дамуды қажет ететін ерекшелігінде. Ұлттық экономиканы сақтап қалудың жалғыз
критерийі болып сыртқы рыноктық бәсекеге түсе алатын экономиканың нақты
секторындағы кәсіпорындар мен салалар қамтамасыз ететін тиімділік болып
табылады. Бәсекеге қабілетті экономикалық жүйе – тек қана әлемдік рынокта
тұрақты сұранысқа ие болатын өнімді өндіруге бағытталған жүйе. Мемлекет
экономикасының тиімділік деңгейі бүгінгі күні оның қолда бар ресурстардың
ішкі бәсекелестік күресте рационалды пайдалана отырып, отандық өнімге
сұранысты кеңейтуге, экономиканы жүйелі ұйымдастыруға байланысты болып
отыр. [5.52б].
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазіргі
таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:
- экономиканың бір жақты шикізатты бағыттылығы;
- әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
- ел ішіндегі салааралық және өңіраралық ықпалдасудың босаңдығы;
- ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы
(шағын экономика);
- өндірістік және әлеуметттік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
- кластерлік желілердің дамымауы, яғни кәсіпорындардың бір орталыққа
шоғырланбауы;
- мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында қорлардың тез тозуы;
- кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;
- ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық (ҒЗТКЖ) қаржының аз
бөлінуі;
- ғылым мен өндіріс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазіргі
заманғы жүйесінің болмауы;
- экономиканың өңдешуі секторына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшін ынталандыру көздерінің болмауы;
- ЖІӨ-нің 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейі бойынша,
сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнімділігі бойынша кейбір
индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.
- Қазақстан кәсіпорындарының негізгі қорлары құлдырау алдында, 2001
жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта есеппен 29,7%
құрады. Ал бұл ел экономикасының бәсекеге түсу қабілетінің төмендеуіне
душар етеді. Егер Қазақстанда ЖІӨ-нің 1 долларын өндіруге 2,8 киловатт
сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония
елдерде бұл көрсеткіш – 0,22 - 0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда –
0,4 -0,6; Канада мен Қытайда – 0,8 - 1,2 киловатт сағатты құрайды.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға, өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында
бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа негізделген тауарларды, жұмыстар
және қызмет көрсетулер өндірісі мемлекеттік индустриялы-инновациялық
саясатты қарқынды жүргізуге тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ.
Осы мәселелерді шешу қызметі барысында стратегияның келесі міндеттерін
атап өтсе болады:
- өңдешуі өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынының 8 – 8 ,4 % мөлшерінде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін
кемінде 3 есе арттыру және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру;
- кәсіпкерлік құрылымды қалыптастыру, бәсекелестік артықшылықты
жетілдіретін қоғамдық институттарды қамту, қосылған құнға барынша қол
жеткізе отырып, нақты өндірістерде қосылған құн тізбегіндегі
элементтерді игеру;
- ғылымды көп қажет ететін жәнежоғары технологиялық экспортқа
негізделген өндірістер құруды ынталандыру;
- сапаның әлемдік стандартына көшу;
- дүниежүзілік ғылым – техникалық және инновациялық процестерге қосыла
отырып, өңірлік және дүниежүзілік экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Осы стратегияны іске асыру мерзімі 2003-2015 жылдарды қамтиды және ол
даму барысында келесідей кезеңдерден тұрады:
І кезең. 2003-2015 жылдар аралығын қамтиды;
ІІ кезең. 2005-2010 жылдар аралығын қамтиды;
ІІІ кезең. 2010-2015 жылдар аралығын қамтиды.
Күтілетін нәтижелер: Индустриялық саясатты белсенді жүргізу
экономиканың өсу қарқынын жылына 8,8 – 9,2 % қамтамасыз етеді. Бұл 2000
жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ-нің көлемін 3,5 – 3,8 % еседей ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу
қарқынын 8 – 8,4 %-ға дейін жеткізуге, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы
еңбек өнімділігін кемінде 3 есе арттыруға және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын
2 есе төмендетуге мүмкіндік береді. ЖІӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-
инновациялық қызметтің үлестік салмағын 2000 жылғы 0,9 %-дан 2015 жылы 1,5
– 1,7 %-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді. [5.65б].
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, нарықтық экономикалы мемлекет
экономикада құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруда жеке сектормен
ынтымақтастық орната алады. Осындай ынтымақтастықтардың көрнекі мысалдары
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда өздерінің
экономикалық даму саласында ірі бетбұрыс жасаған басқа да елдерде бар.
Проблемаларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін Даму Банкінің қызметін жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделіп отыр.
Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметті ынталандыруға бағытталған
белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді көздейді.
Стратегияны ойдағыдай іске асыру экономиканың адам капиталын, өндірілген
және табиғи капиталды тиімді пайдалануға негізделген тұрақты өркендеуіне
алып келетін оның құрамында сапалы өзгерістер жасауға, Қазақстанның
әлеуметтік дамуының құрылысының сапалық жаңа деңгейіне шығуына ықпал етуі
керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері мен саясатын жетілдіру
жөніндегі жекелеген ұсыныстарды негіздеу үшін Стратегияның тиісті
бөлімдеріне импортты алмастыратын және экспортқа бағытталған саясатты іске
асыру жөніндегі шет елдердің тәжірибесі, оның ішінде экспорттық саясаттың
әр қилы түрлері мен кезеңдері, сондай-ақ әлемдік рыноктарда бәсекелестік
артықшылықтарға қол жеткізуге мүмкіншілік беретін факторлар келтірілген.
Қорытындылай келе, елімізде индустриялы-инновациялық дамуды
жетілдіру үшін төмендегідей шараларды атқарылуы қажет:
- елдегі инновациялық-инновациялық саясатты жүзеге асыруда келесідей
күштерді қалыптастыру және нығайту;
- мемлекеттік мекемелердің қызметін индустриялы-инновациялық дамудың
мақсаттарына сәйкес қайта құру. Бұл – білім, ғылым, қаржы, фискалдық
және тарифтік саясатты жетілдіруді қажет етеді;
- индустриялы – инновациялы дамуды халық арасында насихаттау;
- отандық өнімдердің халықаралық рыноктарда бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін әлемдік стандарттар мен сертификаттарға көшу;
- инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету, шағын инновациялық
бизнесті ынталандыру.
Сол себепті экономика салаларын жаһандану үдерісіне сәйкестендіре
дамытуға, экономиканың шикізат экспортына тәуелділігін төмендетуге және
әлемдік рынокта сапалы бәсекеге қабілетті өнім ұсынысына бағытталған
сервистік-технологиялық экономикаға өтуге жағдай жасау керек.
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторлары
Рыноктық экономиканың мәнді сипатының бірі бәсеке екені белгілі.
Рыноктық шаруашылықты дамытудың маңызды тәсілі, қоғамдық өндірісті
реттеудің негізгі тетігі ретінде бәсекенің рыноктық экономиканың
тиімділігін қамтамасыз ететін экономикалық артықшылықтары бар.
Бәсеке - тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізудің аса қолайлы
жағдайлары үшін шаруашылық субъектілері арасындағы экономикалық
бақталастықтың антогонистік нысаны. Әрбір кәсіпкердің мақсаты - пайданы
мейілінше жоғарылату болғандықтан, олардың әрқайсысы өзінің кәсіпкерлік іс-
әрекетінің көлемін ұлғайтуға ұмтылады. Ал өндірісті ұлғайту сол тауарға
(қызметке) деген қажеттілікке, сұранысқа тәуелді. Кәсіпкерлер тұтынушы үшін
өзара экономикалық күреске түседі, өзін өндіру мен өткізудің аса қолайлы
жағдайларымен қамтамасыз етуге тырысады, бәсекелесіне қарағанда өз
тауарының бағасын төмендету үшін шығындарды төмендетіп, өндірісі көлемін
арттырады, сол арқылы тауарларына деген сұранысты жоғарылатады. Бірақ та,
бағаны одан ары төмендету ұсыныстың қысқаруына әкеледі. Егер сұраныс
ұсыныстан жоғары болса, онда тұтынушылар бір-бірімен бәсекеге түседі. Тапшы
тауарды сатып алу үшін кейбір тұтынушылар басқаларға қарағанда жоғары баға
ұсынуы мүмкін. Баға өседі және бұл ұсыныстың артуын ынталандырады.
Ұсыныстың өсуі өзіне сәйкес көлемдегі сұранысқа теңескенге дейін жалғасып,
тепе-теңдік баға қалыптасады. Сұраныстың немесе ұсыныстың кез-келген
өзгерісі бағаның өзгеруі арқылы басқа жаңа тепе-теңдіктің қалыптасуына
әкеледі. Басқаша айтқанда, бәсеке рыноктық тепе-теңдікке жетудің, белгілі
бір қоғамдық үйлесімділікті қамтамасыз етудің тәсілі болып табылады.
Шаруашылық жүйесінде бәсекенің болуы барлық экономикалық процестерге оң
әсер етеді. Бәсекелесінің өкшелеп келе жатқанын сезген кез- келген кәсіпкер
өндірістің “кілтін” ғана тауып қоймай, сонымен бірге болашақты болжауға,
болашақ сұранысты қалыптастыруға міндетті болады.
Бәсекенің экономикалық басты артықшылықтары:
1. Қоғамдық тұрғыда бәсекелік күрес арқылы шектеулі ресурстардың аса тиімді
бөлінуі жүзеге асады, өйткені сұранысы бар тауарлар ғана өндіріледі, яғни
не, қанша өндіру мәселесі шешіледі. Бұл жағдай Парето бойынша тиімділік
деп аталынады (италияндық экономист әрі әлеуметтанушы ВильФредо Паретоның
атымен байланысты), өйткені ол ең алғаш жетілген бәсекенің ресурстарды
тиімді бөлу жағдайын қалыптастырған болатын. Егер кез-келген басқаның әл-
ауқатын төмендетпейінше, ешкімнің әл-ауқатын жақсарту мүмкін емес болса,
онда ресурстар Парето бойынша оңтайлы бөлінген деп есептеледі.
2. Бәсеке кәсіпкерді өз өндірісін үнемі жетілдіруге, өнім сапасына кері
әсер етпейтіндей төмен баға қоя отырып, өнім бірлігіне жұмсалынатын
шығындарды азайтуға мәжбүр етеді. Ал бұл төмен бағаға сұранысты өсіру
арқылы жауап беретін тұтынушыларға қолайлы. Тұтынушылардың сұранысы үшін
күресте кәсіпкер шығындарды төмендетудің жолдарын жиі-жиі іздестіруге,
шектеулі ресурстарды қолайлы пайдаланудың жаңа комбинацияларын есептеуге
мәжбүр. Осыған қоса, өмір сүру үшін күресте ол тек сапалы өнім шығаруға,
қоғамдағы барлық стандарттарды сақтауға, тұтынушылардың өзгеріп отыратын
талаптары мен артықшылық беруіне сәйкес игіліктер мен қызметтердің
сұрыпталымын жаңартумен айналысуға мәжбүр. Бұл, сөзсіз, жалпы өндірістің
тиімділігін жоғарылатады.
3. Шығындарды төмендетудің жаңа тәсілдерін іздестіру ауқымын ұлғайта
отырып, кәсіпкерлер жаңа, өнімділігі жоғары техника мен технологияларды,
еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалануға және
рыноктағы өз үлесін нығайтуға ұмтылады. Оған тек қана ғылыми- техникалық
инновациялар арқылы жетуге болады. Бұл да, нақты кәсіпкерге ғана емес,
қоғамға да тиімді.
4. Қоғам үшін бәсекенің елеулі маңызды нәтижесінің бірі- тұтынушылар үшін
күресте өз фирмасының беделі және адал, әділетті бизнесмен абыройының
кәсіпкерлерді толғандыруы. Ол үшін өз тауарлары мен қызметтерінің
сапасына ғана емес, сервистік қызмет көрсетуге, сонымен қатар өз
фирмасының имиджінің сыртқы көріну нысанына да көп көңіл бөлуге тура
келеді. Өз пайдасын ойлап қана қоймай, сонымен бірге халықтың белгілі бір
тобына бағаны төмендету, тұрақты сатып алушылары үшін сый-ақы және
жеңілдіктер беру, қайырымдылықпен айналысу және т.б. арқылы тұтынушылар
үшін белгілі бір шығын шегуге дайын болуы тиіс.
Мұның барлығы қоғамда қолайлы жағдайларды, сауатты бизнесменді
қалыптастырады, әлеуметтік шиеленісті төмендетеді.
Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік қолдаудың қолайлы жағдайында емес,
бәсекелестермен (тауар, фирма, ұлттық экономика) қатаң күресте қол
жеткізілетіні баршаға мәлім. Бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
көлемін арттыруға ынталандырады, рынокты реттеуге қабілетті. Адам Смит
бәсекелестікті, сатушылар арасындағы тауарды тиімді жағдайда сату үшін
ешқандай сөз байласусыз, әділ жарыспен салыстырды. Оның әрекет ету
механизмі "көрінбейтін қол" деп аталады, онда кәсіпкердің субьективті
талпынысы мен іс әрекетінің ообьективті нәтижесінің арасындағы айырмашылық
көрсетіледі. Әр капиталист тек өз пайдасына ұмтылады, сол арқылы қоғам
пайдасын да жүзеге асырады. Бәсекелестік әр адам бойындағы білімнің шығуын
және ешкімде жоқ, бірақ, жоғары экономикалық құндылығы бар жаңа білім
іздеуді ынталандырады. Ф. Хайек бәсекелестікті - "белгісіз ресурстарды
белгісіз мақсаттарға тиімді бағыттау әдісі" – деп білген.
Қазіргі заманғы рынок жағдайында тауар бәсекелестігін ұйымдыстырудың
негізгі әдістерінің бірі – жан-жақты ойластырылған, тауардың рынокта алға
жылжу тактикасын және бағытын айқындаушы, қалың қауымға әсер етуші төрт
шешуші формалары: өз саудасы, үгіт-насихат немесе халықпен байланыс,
жарнама, тауар өтімділігін реттеу. Кез келген өндіріс жоғарыда аталған әсер
етуші факторлардың бәрін бірдей пайдалана алады немесе ең тиімдісі деп
санайтын бір факторды ғана таңдайды.
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның
сапасы, сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие. Сонымен қатар, салалардың ғаламдануы
және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет маңызын төмендетеді. Бірақ,
белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған жылдар өмір сүретін заңдылық
бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және құндылықтар бағасындағы
айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік мекемелер және тарих бәсекеге
қатты әсер етеді.
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге жарамдылығы әлемдік
табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады, ал,
бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға болып табылады. Әлемдік
шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экномикалық (айталық, Қытай,
Америка Құрама Штатымен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс көлемі Қазақстанда онық экономикалық
бәсекеге жарамдылығына және де өнім сапасымен төмен бағаға әсер етеді.
Әлемдік табыс елдердің ашық экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен
үлесін қосады.
Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін төмендегі
модуль арқылы сипаттадық (4- сурет).
4- сурет Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру
моделі
Деректер негізі: [22.12б.]
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке
жағдайында сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын
мойындады.
Рыноктық экономикада өндірілген өнімнің сапасына халықаралық
стандарттар деңгейінде талап қойылып отыр. Қазақстан ДСҰ мүше болып енген
соң, бұл мәселенің өткірлігі аса түседі. Сондықтан, ауылшаруашылығы
өнімдерін өсіру мен өңдеудің келешегі рыноктаға тауарлар бәсекелестігіндегі
қауқарына тікелей байланысты. Тауардың бәсекеге төтеп беру қабілеттілігі
екі көрсеткішпен сипатталады: баға деңгейіне және өнім сапасына. Сапа
–еңбек өнімділігі мен ресурстарды үнемдеуге тікелей қатысты. Өнімнің сапасы
– бұл белгілі бір мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын
өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Халықаралық стандарт бойынша
(ISO 8402) сапа – тауардың анықталған немесе болжамды кезеңде қажеттілікті
қанағаттандыру қабілетіне ие және тұтынушыға пайдалылығының жиынтық
сипаттамасы.
Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және әлеуметтік
экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке сәйкес
тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған
табиғи ортаны, экономикалық қауіпсіздігі мен халықтың денсаулығын
қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда
техникалық бірлікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік
экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік–техникалық базасы
ретінде қызмет етеді. Мемлекеттік стандарттар, сонымен бірге барлық қызмет
түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін–бірі
алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды
қамтамасыз етеді. Стандарттаудың басты міндеті – халық шаруашылығының,
ұлттық қауіпсіздіктің, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге талаптарды
айқындайтын жүйе болып табылады. [6. 65б.]
Сапамен байланысты маңызды категорияларға еңбек өнімділігі, өткізілу
көлемі, нарық сегменттері, еңбек ақының өсу деңгейі болып белгіленеді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаны өсіру еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі, ал
соңғысы өнім бірлігіне шығынды азайтады. Мұндай экономикалық қызметі
алдымен өнімнің бәсекеге жарамдылығын арттырып, кейін кәсіпорынның
нарықтағы бәсекелік қабілетін арттырады.
Шетелдік тәжірибелер көрсеткендей тауарларды бақылау ұйымының (ТБҰ)
жүйесі арқылы нарыққа тауардың шығуын бақылау түріндегі сапа нарық
жағдайында әрекет ете алмайды. Дамыған нарықтық экономикасы бар барлық
мемлекеттер белгілі бір шектеулері мен ең төменгі мөлшерін белгілейді.
Сондықтан тұтыну стандарттарына тауардың сәйкес келуі Қазақстан
Республикасында сапаны анықтаудағы негізгі қағидасы болуы керек.
Ғылыми техникалық салада кәсiпкерлiк секторды қалыптастырмай
инновациялық қызметтi дамыту мүмкiн емес. Соңғы жылдар iшiнде өнеркәсiп
өндiрiсi көлемiнде және жұмыспен қамтылу санында шағын бизнес секторының
үлесi өзгерiссiз қалып отыр және тиiсiнше 2,8-3,2% және 12,4-14,0%-тi құрап
отыр, бұл индустриясы дамыған елдердегiден бiрнеше есе аз.
Сапа еуропалық мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін қамтитын фактор
болды. Мұндай стратегияны іске асыру үшін мыналар қажет:
- ортақ заң шығарушы талаптар (директивтер).
- ортақ стандарттар.
- фирманың нарық талаптарына сәйкес келуіне көз жеткізу үшін тексерістің
ортақ үрдістері (процестері).
1985 жылы стандарттарды үйлестірудің жаңа тұжырымдамасы қабылданды,
қауіпсіздікпен сенімділікті қамту бойынша талаптар енгізілді, бірақ бұл
талаптар кепілдемелік болып табылады. Сонда да ортақ талаптарды қамтудың
маңызы зор. Сондықтан Еуропа негізгі ИСО 9000 және EN 29000 стандарттарына
бағдарланады. Өнімді СЕ белгісімен белгілеу енгізілді.
Сынау мен сертификациялау бойынша Еуропалық координациялық кеңес пен
сапа жүйелерін бағалау мен сертификациялау бойынша Еуропалық комитет
құрылды. Комитет құрамына сертификациялау бойынша Ұлыбритания, Швейцария,
ФРГ, Австрия, Дания, Швеция, Франция, Испания, Португалия, Греция,
Голландия, Бельгия, Финляндия, Норвегия, Ирландия және Италия ұйымдары
кіреді.
Жүргізіліп жатқан басты мәселесі ортақ еуропалық нарықтың миллиондаған
тұтынушыларының сұраныстарын ең аз шығынмен толық қанағаттандыру. Еуропалық
нарық оған кіргісі келіп жүрген басқа мемлекеттердің фирмаларының алдына
маңызды мәселелер қояды.
Бәсекелік күресті бірігіп жүргізу үшін Еуропаның ірі фирмалары үдемелі
түрлерді таңдау үшін және өнім сапасын басқару әдістерін іріктеу үшін
күштерін біріктіреді, оларды енгізу мен өнім сапасының тұрақтылығына
кепілдік беруді байланыстырады. Ал, ол болса тұрақты технологияны,
жабдықтау мен қамтудың технологиялық қамтудың дәлдігін сүйемелдеудің
лайықты жүйесін өнімді сынау мен бақылаудың метрологиялық құралдарын,
мамандарды дайындаудың нәтижелі жүйесін біріктіреді.
Бүкіләлемдік экономикалық форумның әдістемесі бойынша тұрақты
экономикалық өсімнің, соның ішінде кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын негізгі факторлар: ішкі экономикалық потенциал; инфрақұрылым;
басқару жүйесі; ғылыми–техникалық потенциалы; еңбек ресурстары; қосылқан
құн; өнімділік; корпоративтік мәдениет; ҒТЖК–ға кеткен шығындары,
технологиялық менеджмент, ағымдағы төлем балансы және т.б. Негізінен,
көптеген кәсіпорындар бірегей тауар топтамасын шығарған сайын, бәсеке
күшейе түседі. Аз көлемде тауар өндіретін кәсіпорындар арасында бәсекенің
туындауы көлемі мен қаржылық мүмкіндіктері бірдей кәсіпорындардың
бәсекелестігі жайлы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Ұлттық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігінің ең саналы концепциясы – ол
өнімділік. Бәсекелестік – бұл динамикалық процесс. Ресей экономикасын АҚШ
және ЕО рыноктық деп танығанмен, бәсекеге қабілетсіз болды. Дүниежүзілік
экономикалық форумда 2002 жылы Ресей бәсекеге қабілетті деп танылған 75
елдің ішінен 74-ші орынды иеленді. Ресей орта мерзімдік (2003-2005жж.)
жаңартылған әлеуметтік экономикалық стратегиясын жасады. Басты мақсаты:
ұзақ мерзімді өсу динамикасына ие, халықтың өмір деңгейін көтере алатын,
өндіріс аппаратын, тиімді қайта өндіру және модернизациялайтын, мемлекеттің
қауіпсіздігі мен бәсеке қабілеттілігін нығайтатын Ресей экономикасының
моделін құру.
Қазақстанда монополистік бәсеке нарығындағы экономиканың мемлекеттік
емес секторының үлесі 6,1% - дан 97,3%-ға дейін барады және негізінен бұл
секторлар азық-түлік өнімдерін өндіреді. Отандық өндірушілердің сапалы
тауар өндірісі үшін инвестициялық реурстар мен ішкі бәсекенің жоқтығы
кедергі болып отыр. Ірі көлемдегі инвестициялар экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады. Қазіргі жағдайда еліміздегі
көптеген кәсіпорындар негізгі капиталды қолдау мен жоғарылатуда жеткілікті
түрде бір жерге шоғырландырмайды. Экономикаға бөлінетін жалпы инвестициялар
көлеміндегі мемлекеттік капитал салымдарының үлесі азайып келеді. Бұл
проблеманы шешуде келесі жолдар қарастырылады:
- арзан ақша саясатын жүргізу, яғни несие арзан және қолжетерлік болуы
тиіс;
- акционерлік компаниялардың акцияларын ашық сату жолымен сыртқы
инвестицияларды тарту;
- реттеуші салық-бюджет саясатын жүргізу. [7.45б.]
Бәсекелестік кәсіпкерлерді өндіріс тиімділігін арттыруға мәжбүр
етеді. Нарықта үнемі тиімді емес тұлғаларды "ағызып жіберу" процесі жүріп
отырады. Фирма бәсекелестігі тауар өндірушілерді өндіріс шығындарын
төмендетуге, қорларды үнемдеуге, өндіріс факторларын соғұрлым рационалды
пайдалануға, басқаша айтқанда, өзін-өзі бақылау процесін жүзеге асыруға
мәжбүр етеді.
Бәсекелестіктің қатал жағдайы технологияны жаңартуға, жаңа өнім
жасау уақытын қысқартуға, сапа және сенімділік мәселесінің маңызының
артуына әкеледі . Нәтижесінде ғылымға шығын артуда. Мысалы: ғылым және жоба
жасауға шығын ЖІӨ-ге қатысты АҚШ, Германия, Жапонияда 3%, Ұлыбритания және
Францияда 2%, ТМД-да 1% құрады. 2000жылы Қазақстанда ғылыми зерттеу
жұмыстарына ЖІӨ-ге қатысты 0,2% болды. [78]
Салалардың ғаламдануы және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет
маңызын төмендетеді. Бірақ, белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған
жылдар өмір сүретін заңдылық бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және
құндылықтар бағасындағы айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік
мекемелер және тарих бәсекеге қатты әсер етеді.
Ұлттық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігінің ең саналы концепциясы – ол
өнімділік. Бәсекелестік – бұл динамикалық процесс. Ресей экономикасын АҚШ
және ЕО рыноктық деп танығанмен, бәсекеге қабілетсіз болды. Дүниежүзілік
экономикалық форумда 2002 жылы Ресей бәсекеге қабілетті деп танылған 75
елдің ішінен 74-ші орынды иеленді. Ресей орта мерзімдік (2003-2005жж.)
жаңартылған әлеуметтік экономикалық стратегиясын жасады. Басты мақсаты:
ұзақ мерзімді өсу динамикасына ие, халықтың өмір деңгейін көтере алатын,
өндіріс аппаратын, тиімді қайта өндіру және модернизациялайтын, мемлекеттің
қауіпсіздігі мен бәсеке қабілеттілігін нығайтатын Ресей экономикасының
моделін құру. [7.48б.]
Жапония екінші дүниежүзілік соғыстан кейін факторлар кезеңінен инновация
кезеңіне көшті. Жапонияда тиімді даму нәтижесінде бәсекеге қабілетті бір
сала екінші сала дамуын арттырды, нәтижесінде сұраныс деңгейі өсіп, тиімді
қызмет көрсетуші салалар қатары көбейді. Жапония халқының әл-ауқаты өсіп,
сыртқы қарыздары төленуде. Бірақ, соған қарамастан Жапонияда АҚШ, Германия
және Ұлыбритания елдеріндегідей экономикалық даму жылдамдығы төмендеуде.
Бұл ел өз даму қарқынын ұстап қалуға барынша талпынуда. [7.52б.]
Өткізілген зерттеулер көрсеткендей, қазір отандық тауар өндірушілер
бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруді ұйымдастыруда инновацияның ролі
жоғары екендігі анық. Бұл үшін Қазақстанда негізгі объективті алғышарттар
жасалған. Ғылыми ұйымдармен жасалған зерттеулер құрылымында қолданбалы
зерттеулер үлесі 50%, ғылыми–техникалық өндіріс – 30% асады. Мемлекет
инновациялық қызметтің дамуына қажетті жағдай жасауда.
Бүгінгі күні инновацияны дұрыс пайдалану ертеңгі күнгі дамыған
экономика екенін дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі дәлелдеп отыр. Осыны
дұрыс аңғарған отандық фирмалар мен кәсіпорындар инновацияны жетілдіру,
дамыту және дұрыс пайдалану нәтижесінде ертеңгі күні табысқа жетпек.
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының қалыптасуы
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің мемлекттік
қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт
өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат
экспортынан және оның рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты аз қажет
ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және шикізатты күндердің күнінде
таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз.
Дәл осы жағдайдан шығудың бірақ жолы бар, ол – жоғары технологиялық
өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамудың шешуші факторлары – ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы Силикон
аңғарының пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Үндістан, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан
американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады. Жаңа автокөлік Жапонияда
1 айдан кейін шықса, АҚШ-та 4, Еуропада 2 айдан кейін шығады. Жапондықтар
үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жетікілікті, АҚШ-та
бұл көрсеткіш – 11 ай .
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950ж. құрылған ҒТИП ғылыми-техникалық индустриялы парктер айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамасыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға қолайлы орта
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. 1991
ж. – 2587, 1992 ж. – 9678, 1996 ж. 13722, 2000 ж. – 20796.
Ал Корея Республикасының Оңтүстік Корея ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемдегі ең
кедей елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым
бөлігін қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея
Республикасы ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдардың
ортасында қолға алды. 1967 ж. басты міндетіғылыми-техникалық саясатты
жобалау және жүзеге асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі
құрылды және Ғылым мен техниканы қолдау туралы Заң қабылдады. Осыдан
кейінгі дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланған.
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін.
КСРО тарап кеткеннен кейін және 90-шы жылдардағы экономикалық дағдарыс
Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмысссыздық деңгейі
1991 ж. 3,5 % -дан 1993 ж. 20 %-ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан
шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж. жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады.
Оның міндеті – Финляндияны дамыған елдердің қатарына қосу. Осы бағдарламаны
жүзеге асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені құрды. Оның
қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990 ж. бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Елімізде іс жүзінде мемлекеттік не жеке меншік ауыл шаруашылығы
машиналары саласында еңбектеніп жатқан бірде-бір ғылыми орталық немесе
конструкторлық бюро жоқ. Агроөнеркәсіпке қажетті машина жасаушы конструктор
мамандар даярлаумен мүлде айналысқан жоқпыз. Тіпті агросалада инженерлерін
даярлауға мемлекеттік тапсырыс мөлшері де азайып кетті. Қолда бар
мәліметтер ауыл шаруашылығы саласындағы ғылымдардың 70 пайызының жасы 60-
тан асқанын айғақтайды. [8.34б].
Солай бола тұрса да ғалымдарымыз 400-ден астам бағдарлама бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуда. Ол бағдарламаларда ауыл
шаруашылығын механизациялау, автоматтандыру, электрлендіру жүйесін
жетілдіру жолдары қараластыруда. Дегенмен өмірге кластерлік әдіспен даму
жүйесі енгізілген кезде бұл олқылықтың орнын толтырмаса болмайды. Ол үшін
алдымен ғылыми-зерттеу орталықтарын кәсіпқойлық деңгейге көтеріп,
жаңалықтарды өндіріске жедел енгізу, инновациялық бағдарламалар бойынша
ізденісті қаржылық жағынан тарықтырмау мәселелері шешілуге тиіс. Біздің
байыптауымызға қарағанда, қазір кейбіреулері ғана қолға алынғанымен,
Қазақстанда Астық, Мақта, Күріш, Сүт, Ет, Балық, тағы басқа
толып жатқан аймақтық кластердің өмірге келуде. Демек, солардың барлығына
да қажетті жер және ауа райына төзімділігі аймаққа лайықталған техника мен
құрал жабдық қажет. Міне, осы түйінді мәселені шешуді мақсат еткен Үкімет
бағдарламасында отандық агрегаттарды шығаруға аса көңіл бөлінген.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуышикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни көз бояушылық екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриялық-инновациялық саясатын қолға алды. 2002 ж. шілде
айында ҚР Президентінің Жарлығымен Инновациялық қызмет туралы заң күшіне
енді.
Еліміздегі инновациялық саланы мемлекеттік қолдауды ҚР-ның Инновациялық
қызмет туралы Заңынан көруімізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:
1. Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламаларды
жасау.
2. Мемлекттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны
жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3. Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4. Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру.
5. Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6. Мемлекттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қамтамасыз ету.
7. Отандық инновацияларды шетелге шығару.
Елімізде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін
арнайы даму институттары құрылған. Оның ішінде 3 қаржылық және 2 қызмет
көрсету институттары бар. Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық
процестерді мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуымен мемлекеттік
бюджеттен қаржыландыратын ірі лабораториялар қалыптастыру, нәтижесін
ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте, бұл лабораториялар қорғаныс,
энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін шешумен
айналысады;
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлуде мемлектетті емес лабораторияларда
іске асырылатын ғылыми зерттеу жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекттік
бюджеттен қаржы бөлінеді. Негізгі қойылатын шарт – зерттеулер барысы
бойынша толық есеп беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибеге инвестиция бөлінген жеке
бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну;
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады. Бұл
мәселелердің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Мемлекет:
- құқықтық-нормативтік жағынан қаматамасыз етеді;
- бюджеттен немесе басқа көздерден қаржыландырады.
Жапонияда инновацияларға ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен
қағидасы ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік
факторлары ... ... ... ... ... ... . .12
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ...19
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Кәсіпорынның индустриалды-инновациялық қызметін сипаттау және оның
қаржы-экономикалық көрсеткіштерін талдау(Үштөбе-Айдын ЖШС
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 ҚР кәсіпорындарында инновациялық даму басымдылықтарын қамтамасыз
етудегі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...35
2.3 ҚР индустриалды-инновациялық даму стратегиясының орындалынуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН ТҰРАҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... . ... ... 52
3.1 Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің индустриалды деңгейінің
жоғарылауы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстанның инновациялық қызметінің инвестициялық және инфрақұрылымдық
қамтамасыз етілу жүйесінің жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ...60
3.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалды-инновациялық саясатты жүзеге
асырудың басты
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму
бағдарламаларымызда отандық өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі
тұлғалардың қызметі әлемдік қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті
болу мақсаты атап көрсетіледі. Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық
дағдарыстар, халықаралық сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де
теріс әсерлерін тигізді. Осындай халықаралық экономикалық қатынастарда
Қазақстанның дамуы отандық өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттігіне байланысты болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ. [1]
Бағдарламада сауда саясаты, инвестициялық саясат, еңбек ресурстары,
білім беруді дамыту, кадрлар даярлау, денсаулық сақтауды дамыту, қаржы
рыногын дамыту, фискалдық саясат, ғылымды дамыту, ғылыми-техникалық және
инновациялық саясат, стандарттау және сертификаттау саласындағы саясат,
инфрақұрылым, электр энергетикасы саясаты, ақпараттық
саясат,телекоммуникацияларды дамыту, көлкті дамыту, тариф саясаты мен
бәсекелестікті қорғау, экологиялық саясат мәселелері де қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың іргесін
бірге қалаймыз! атты жолдауында елдің индустриалдық-инновациялық дамуының
нәтижелері мен бағыт-бағдары анық көрінеді:
2010 жылғы қаңтардағы халыққа Жолдауымда мен Индустриалдық-
инновациялық даму бағдарламасын жарияладым.
Оның жүзеге асуының бірінші жылының нақты нәтижелері бар.
Біз 152 кәсіпорынды қолданысқа бердік, 24 мыңға жуық қазақстандықтарды
тұрақты жұмыспен қамтамасыз еттік.
Ел бойынша барлығы сегіз жүз әртүрлі өндіріс ошақтары құрылды.
Біз химия және жеңіл өнеркәсіптің белсенді түрде қалпына келуі және
дамуы процесін бастадық, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуде секіріс жасадық.
2014 жылға дейін 8,1 триллион соммаға 294 инвестициялық жобаны жүзеге
асыру жоспарланып отыр.
Бірінші индустриалдық бесжылдықтың бірінші жылының басты қорытындысы –
бұл экономиканың нақты секторы есебінен экономикалық өсуде күрделі
құрылымдық өзгерістердің басталуы. [2]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қазақстанның инновациялық
дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- инновация ұғымын экономикалық категорияретінде зерделеу;
- инновациялық дамудың әлемдік тәжірибесіне талдаук жасау;
- инновациялық дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді сараптау;
- ҚР ұлттық инновациялық жүйесінің басымдылықтарын анықтау болып
табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық инновациялық жүйенің құрылымдары
және оларды жетілдіру бағыттары жайлы отандық және шетелдік ғалымдар
еңбектерінде соңғы кездері көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл біздің
экономикамызда жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып табылады.
Осы мәселелерді жетілдіру, аймақ экономикасының бәсекеге қабілеттігін
арттыру, адам ресурстарының маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К., Сабден
О.С., Кенжегузин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Көпешова С.Т. және
т.б.
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту үдерісінде
туындайтын экономикалық қатынастар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы интеллектуалды адам
ресурстарын жетілдіру қорлары, тұрғындарының ғылыми әлеуеті, кәсіпорындар
мен қоғамдар, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салалары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНДУСТИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттің инновациялық саясатының мәні мен қағидасы
Кез-келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының әртүрлі
модельдерінде ғана емес, әр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономикалы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бұл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мұндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге әр қоғамға тән дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) әсерінен пайда болады.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның дамуы,
экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың күрделенуі,
қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы және интеграциялық
процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері толықтырылады,
нақтыланады және жаңа қызметтер пайда болады. Соңғысының қатарына
экономистер [3.5б] жатқызады:
- өте дәлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймақтарды құру, жекелеген аймақтар мен сфералардың
дамуын ынталандыру;
- ел шекарасын анықтау және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Бұл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе әртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада макроэкономикалық
тұрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-технологиялық базасын
дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады әрі жиі қолданылады. Ал6
экономикасы өтпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел қайта құруға
мүмкіндік беретін қызметтер басты болады. Сондықтан әр ел мемлекеттік
реттеуге қатысты әртүрлі ұстанымдарды қалыптастырады, әртүрлі ағымдық және
стратегиялық мақсаттар қояды, оларға жетудің әртүрлі нысандары мен
әдістерін қолданады.
Экономикаға мемлекеттік ықпал ету ауқымы туралы мәліметті келесі
көрсеткіштер береді. Жиі қолданылатын көрсеткіш- бюджет және бюджеттік емес
қорлар арқылы бөлінетін ЖІӨ-нің үлесі. 90 жылдардың басында Жапония мен АҚШ-
та бұл үлес 35-40% болған, Германия, Франция, Италия, Канада елдерінде- 50%-
дан жоғары болса, ал Швецияда- 60%-дан жоғары [3. 35б]. Бұл үлес жоғары
болған сайын мемлекеттің экономиканы реттеу ауқымы да жоғары болады.
Экономикадағы мемлекеттің рөлі елдің ұлттық активтеріндегі мемлекеттік
меншіктің үлесі арқылы сипатталады. Оның үлесінің жоғары болуы, басқа
жағдайлар тұрақты болғанда, мемлекеттің экономикаға қатысуы елеулі
екендігін куәландырады.
Мемлекеттік реттеудің көлемін мемлекеттік шығыстардың үлесі арқылы да
анықтауға болады. Осы көрсеткіш бойынша әлем елдерін үш топқа бөлуге
болады:
1. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі 50%-дан жоғары елдер: Бельгия,
Италия, Швеция, Нидерланды, Норвегия.
2. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі орташа елдер, үлестік салмағы-
40-50%: Германия, Ирландия, Испания, Жаңа Зеландия, Канада, Франция.
3. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі төмен елдер, үлестік салмағы
40%-дан төмен: Австралия, АҚШ, Швейцария, Жапония [4.34б].
Ресейлік экономистер мемлекеттің экономикадағы рөлін сипаттайтын тағы
бір көрсеткішті бөліп қарастырады - жұмыспен қамтылған жалпы халықтың
ішіндегі мемлекеттік қызметкерлердің үлесі. Олар бұл көрсеткішті аса
қолайлы дей отырып, оның елеулі кемшілігін де бөліп көрсетеді - еңбек
өнімділігінің өзгерісі мен өндірістік ресурстардың өзара алмасушылығын
ескермейді.
1 сурет Рыноктық экономикадағы мемлекет үлесінің өсуі, %
Деректер негізі: [16.12б.]
Ескертпе: Рыноктық экономикасы дамыған елдер топтары бойынша ЖІӨ-дегі
мемлекеттік шығыстардың пайыздық көрсеткішінің өсімі (Австралия, Австрия,
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Испания, Италия, Канада, Нидерланды, Жаңа
Зеландия, Норвегия, АҚШ, Франция, Швеция, Швейцария, Жапония).
Мемлекеттің белсенділігіне қарсы сын-пікірлер өршіп тұрған кезеңдердің
өзінде бірде-бір дамыған ел макроэкономикалық реттеуден бас тартпағанын
айта кеткен жөн. 80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі баяулағанымен,
мемлекеттік реттеудің экономикалық қуатының өсу процесі тоқтаған емес (1-
сурет). Оған дәлел ретінде Ұлыбританияны мысал ретінде алуға болады. 1980
жылы М. Тэтчер үкіметі экономиканы мемлекетсіздендіруге бағытталған
реформаларды жүзеге асыра бастаған кезде мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-дегі
үлесі 43% болатын. 10 жыл ішінде бюджеттік баптар мен мемлекеттік
қызметкерлер санын елеулі қысқарту нәтижесінде мемлекеттік шығыстардың
үлесі 42%-ға дейін ғана азайған. Соңғы жылдары ЖІӨ-дегі мемлекеттік
шығыстардың өсуі жалғасуда және Ұлыбританияның мемлекеттік шығыстарының ЖІӨ-
дегі үлесі 1980 жылғы көрсеткішіне қайта жақындады. Бұл процесс өмір үшін
маңызы бар бірқатар тауарлар мен қызметтерді өндіруші ретінде мемлекет
рөлінің әлсіреуімен емес, жеке кәсіпкерліктің құқықтық ортасын
қалыптастыратын төреші және әлеуметтік тұрақтылықтың кепілі ретіндегі
рөлімен байланысты туындайды.
Әлемдік экономика дамуының жаңа сатысында ұлттық экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бірден бір сара жолы инновациялық даму
бағыты болып табылады. Ал, инновациялық дамудың негізгі мақсаты -
жаһандану үдерісі аясында ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін
нығайту, әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді шешу арқылы
халықтынаң өмір сүру деңгейін жақсарту. Ендеше, инновациялық даму – бұл
нарықта адамның өмір сүру сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беретін жаңа
тауарлар мен қызметтер ұсынысының артуы. Нақтырақ айтқанда, инновациялық
даму – ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру негізінде қоғамның өмір сүру
сапасын жақсартуға жағдай жасайтын даму. Осы тұжырым келесі үлгіде
бейнеленген (2-сурет).
2-сурет Инновациялық дамудың құраушылары
Деректер негізі: [22.12б.]
Инновациялық дамудың әлеуметтік-экономикалық және экологиялық құраушы
бөліктері қазіргі экономикалық өсу қағидаларына сай өркендеуде үлкен мәнге
ие болып отыр. Халықтың қажетті материалдық игіліктермен және шарттарының
заңды түрде орындалуы, адам құқықтарының қорғалуы, денсаулығы, білім алуға
қабілеттілігі, әлеуметтік қамсыздандырылуы, адамның өзін-өзі жетілдірілуіне
қажетті бос уақытының бар болуы және басқалары сапалы экономикалық өсудің
негізгі көрсеткіштері болып табылады.
Бұл инновациялық дамудың әлеуметтік сипатын бейнелесе, экологиялық
шиеленістердің үдеуі, табиғи ресурстар қорының жылдан-жылға азаюы, осы
аталған проблемаларды шешудің теориялық және тәжірибелік деңгейде нақты
әдістерінің, тәсілдерінің жеткіліксіздігі оның экологиялық құраушы
бөлігінің маңызын анықтайды. Экологиялық зардаптарды жою, қоршаған ортаны
ластанудан қорғау талаптарының жыл өткен сайын қатаң қадағалануы
энергетика, биотехнология, химия, нанотехнология сияқты ғылыми бағыттардың
дамуын жеделдетеді. Олай болса, инновациялық дамудың аталмыш құраушылары
экономикалық дамудың тек сандық жағына емес, сапалық көрсеткіштеріне де мән
беруге жетелейді.
Қазақстандық ғалымдардың пікірінше, бәсекелік-жаһандық рыноктық
қатынастарға тән заңдылық, қозғаушы күш – ол әлі күнге дейін пайданы
максималдауға деген ұмтылыс. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде,
инновация түсінігіне келесідей анықтама туындап отыр: инновация – бұл
қоғамның әл-ауқатын сапалы түрде жақсартуға жағдай жасайтын, кәсіпкерді
жоғары пайда алуына ынталандыратын ғылыми-зерттеу жетістіктері мен
өнертабыс қызметінің нәтижесі.
Қазіргі таңда, Қазақстан бірқатар экономикалық жетістіктерге қол
жеткізгенімен де өнімділіктің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиісті
дәрежесін игере алмай келеді, сонымен бірге экономиканың дамуына әлемдік
қаржылық дағдарыс әсерінің келуі де елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында
қиыншылықтар туындап отыр.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілік ахуалын сипаттау үшін
М.Портердің бәсекелік ромб (немес бәсекелік алмас) көрсеткіштер
жиынтығы - өндіріс факторлары мен сұраныс жағдайы, бірлескен және қызмет
көрсетуші салалар, бәсеке мен стратегиялық даму жағдайы қарастырылды. Осы
үлгінің негізінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторларының қатары
кеңейтіліп, толықтырылды (3-сурет). Аталмыш үлгіде Қазақстан экономикасын
әлемдік даму үрдістеріне сәйкес дамыту үшін елдің бәсекелік артықшылықтарын
тиімді пайдалана отырып, алтыншы технологиялық укладтың негізгі салаларын
өркендету қажеттілігі, төлем қабілетті сұраныс жағдайы, инновациялық
процестің ұтымды жүзеге асуына негіз болатын институционалдық,
ұйымдастырушылық және инновациялық серпіліс нүктелері сияқты құраушылардың
құндылығы сипатталып, жетілдіріліп отыр.
3 - сурет Бәсекеге қабілеттілікті арттыру факторы жүйесіндегі инновациялық
даму үлгісі
Деректер негізі: [23.4б.]
Қазіргі әлемдік шаруашылық жағдайындағы ұлттық экономикалық
жүйелердің бәсекеге қабілеттілігі қатал бәсеке жағдайында прогессивті
дамуды қажет ететін ерекшелігінде. Ұлттық экономиканы сақтап қалудың жалғыз
критерийі болып сыртқы рыноктық бәсекеге түсе алатын экономиканың нақты
секторындағы кәсіпорындар мен салалар қамтамасыз ететін тиімділік болып
табылады. Бәсекеге қабілетті экономикалық жүйе – тек қана әлемдік рынокта
тұрақты сұранысқа ие болатын өнімді өндіруге бағытталған жүйе. Мемлекет
экономикасының тиімділік деңгейі бүгінгі күні оның қолда бар ресурстардың
ішкі бәсекелестік күресте рационалды пайдалана отырып, отандық өнімге
сұранысты кеңейтуге, экономиканы жүйелі ұйымдастыруға байланысты болып
отыр. [5.52б].
Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазіргі
таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:
- экономиканың бір жақты шикізатты бағыттылығы;
- әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
- ел ішіндегі салааралық және өңіраралық ықпалдасудың босаңдығы;
- ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы
(шағын экономика);
- өндірістік және әлеуметттік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
- кластерлік желілердің дамымауы, яғни кәсіпорындардың бір орталыққа
шоғырланбауы;
- мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында қорлардың тез тозуы;
- кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;
- ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық (ҒЗТКЖ) қаржының аз
бөлінуі;
- ғылым мен өндіріс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазіргі
заманғы жүйесінің болмауы;
- экономиканың өңдешуі секторына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшін ынталандыру көздерінің болмауы;
- ЖІӨ-нің 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейі бойынша,
сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнімділігі бойынша кейбір
индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.
- Қазақстан кәсіпорындарының негізгі қорлары құлдырау алдында, 2001
жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта есеппен 29,7%
құрады. Ал бұл ел экономикасының бәсекеге түсу қабілетінің төмендеуіне
душар етеді. Егер Қазақстанда ЖІӨ-нің 1 долларын өндіруге 2,8 киловатт
сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония
елдерде бұл көрсеткіш – 0,22 - 0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда –
0,4 -0,6; Канада мен Қытайда – 0,8 - 1,2 киловатт сағатты құрайды.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға, өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында
бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа негізделген тауарларды, жұмыстар
және қызмет көрсетулер өндірісі мемлекеттік индустриялы-инновациялық
саясатты қарқынды жүргізуге тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ.
Осы мәселелерді шешу қызметі барысында стратегияның келесі міндеттерін
атап өтсе болады:
- өңдешуі өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынының 8 – 8 ,4 % мөлшерінде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін
кемінде 3 есе арттыру және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру;
- кәсіпкерлік құрылымды қалыптастыру, бәсекелестік артықшылықты
жетілдіретін қоғамдық институттарды қамту, қосылған құнға барынша қол
жеткізе отырып, нақты өндірістерде қосылған құн тізбегіндегі
элементтерді игеру;
- ғылымды көп қажет ететін жәнежоғары технологиялық экспортқа
негізделген өндірістер құруды ынталандыру;
- сапаның әлемдік стандартына көшу;
- дүниежүзілік ғылым – техникалық және инновациялық процестерге қосыла
отырып, өңірлік және дүниежүзілік экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Осы стратегияны іске асыру мерзімі 2003-2015 жылдарды қамтиды және ол
даму барысында келесідей кезеңдерден тұрады:
І кезең. 2003-2015 жылдар аралығын қамтиды;
ІІ кезең. 2005-2010 жылдар аралығын қамтиды;
ІІІ кезең. 2010-2015 жылдар аралығын қамтиды.
Күтілетін нәтижелер: Индустриялық саясатты белсенді жүргізу
экономиканың өсу қарқынын жылына 8,8 – 9,2 % қамтамасыз етеді. Бұл 2000
жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ-нің көлемін 3,5 – 3,8 % еседей ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу
қарқынын 8 – 8,4 %-ға дейін жеткізуге, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы
еңбек өнімділігін кемінде 3 есе арттыруға және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын
2 есе төмендетуге мүмкіндік береді. ЖІӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-
инновациялық қызметтің үлестік салмағын 2000 жылғы 0,9 %-дан 2015 жылы 1,5
– 1,7 %-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді. [5.65б].
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, нарықтық экономикалы мемлекет
экономикада құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруда жеке сектормен
ынтымақтастық орната алады. Осындай ынтымақтастықтардың көрнекі мысалдары
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда өздерінің
экономикалық даму саласында ірі бетбұрыс жасаған басқа да елдерде бар.
Проблемаларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін Даму Банкінің қызметін жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделіп отыр.
Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметті ынталандыруға бағытталған
белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді көздейді.
Стратегияны ойдағыдай іске асыру экономиканың адам капиталын, өндірілген
және табиғи капиталды тиімді пайдалануға негізделген тұрақты өркендеуіне
алып келетін оның құрамында сапалы өзгерістер жасауға, Қазақстанның
әлеуметтік дамуының құрылысының сапалық жаңа деңгейіне шығуына ықпал етуі
керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері мен саясатын жетілдіру
жөніндегі жекелеген ұсыныстарды негіздеу үшін Стратегияның тиісті
бөлімдеріне импортты алмастыратын және экспортқа бағытталған саясатты іске
асыру жөніндегі шет елдердің тәжірибесі, оның ішінде экспорттық саясаттың
әр қилы түрлері мен кезеңдері, сондай-ақ әлемдік рыноктарда бәсекелестік
артықшылықтарға қол жеткізуге мүмкіншілік беретін факторлар келтірілген.
Қорытындылай келе, елімізде индустриялы-инновациялық дамуды
жетілдіру үшін төмендегідей шараларды атқарылуы қажет:
- елдегі инновациялық-инновациялық саясатты жүзеге асыруда келесідей
күштерді қалыптастыру және нығайту;
- мемлекеттік мекемелердің қызметін индустриялы-инновациялық дамудың
мақсаттарына сәйкес қайта құру. Бұл – білім, ғылым, қаржы, фискалдық
және тарифтік саясатты жетілдіруді қажет етеді;
- индустриялы – инновациялы дамуды халық арасында насихаттау;
- отандық өнімдердің халықаралық рыноктарда бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін әлемдік стандарттар мен сертификаттарға көшу;
- инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету, шағын инновациялық
бизнесті ынталандыру.
Сол себепті экономика салаларын жаһандану үдерісіне сәйкестендіре
дамытуға, экономиканың шикізат экспортына тәуелділігін төмендетуге және
әлемдік рынокта сапалы бәсекеге қабілетті өнім ұсынысына бағытталған
сервистік-технологиялық экономикаға өтуге жағдай жасау керек.
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторлары
Рыноктық экономиканың мәнді сипатының бірі бәсеке екені белгілі.
Рыноктық шаруашылықты дамытудың маңызды тәсілі, қоғамдық өндірісті
реттеудің негізгі тетігі ретінде бәсекенің рыноктық экономиканың
тиімділігін қамтамасыз ететін экономикалық артықшылықтары бар.
Бәсеке - тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізудің аса қолайлы
жағдайлары үшін шаруашылық субъектілері арасындағы экономикалық
бақталастықтың антогонистік нысаны. Әрбір кәсіпкердің мақсаты - пайданы
мейілінше жоғарылату болғандықтан, олардың әрқайсысы өзінің кәсіпкерлік іс-
әрекетінің көлемін ұлғайтуға ұмтылады. Ал өндірісті ұлғайту сол тауарға
(қызметке) деген қажеттілікке, сұранысқа тәуелді. Кәсіпкерлер тұтынушы үшін
өзара экономикалық күреске түседі, өзін өндіру мен өткізудің аса қолайлы
жағдайларымен қамтамасыз етуге тырысады, бәсекелесіне қарағанда өз
тауарының бағасын төмендету үшін шығындарды төмендетіп, өндірісі көлемін
арттырады, сол арқылы тауарларына деген сұранысты жоғарылатады. Бірақ та,
бағаны одан ары төмендету ұсыныстың қысқаруына әкеледі. Егер сұраныс
ұсыныстан жоғары болса, онда тұтынушылар бір-бірімен бәсекеге түседі. Тапшы
тауарды сатып алу үшін кейбір тұтынушылар басқаларға қарағанда жоғары баға
ұсынуы мүмкін. Баға өседі және бұл ұсыныстың артуын ынталандырады.
Ұсыныстың өсуі өзіне сәйкес көлемдегі сұранысқа теңескенге дейін жалғасып,
тепе-теңдік баға қалыптасады. Сұраныстың немесе ұсыныстың кез-келген
өзгерісі бағаның өзгеруі арқылы басқа жаңа тепе-теңдіктің қалыптасуына
әкеледі. Басқаша айтқанда, бәсеке рыноктық тепе-теңдікке жетудің, белгілі
бір қоғамдық үйлесімділікті қамтамасыз етудің тәсілі болып табылады.
Шаруашылық жүйесінде бәсекенің болуы барлық экономикалық процестерге оң
әсер етеді. Бәсекелесінің өкшелеп келе жатқанын сезген кез- келген кәсіпкер
өндірістің “кілтін” ғана тауып қоймай, сонымен бірге болашақты болжауға,
болашақ сұранысты қалыптастыруға міндетті болады.
Бәсекенің экономикалық басты артықшылықтары:
1. Қоғамдық тұрғыда бәсекелік күрес арқылы шектеулі ресурстардың аса тиімді
бөлінуі жүзеге асады, өйткені сұранысы бар тауарлар ғана өндіріледі, яғни
не, қанша өндіру мәселесі шешіледі. Бұл жағдай Парето бойынша тиімділік
деп аталынады (италияндық экономист әрі әлеуметтанушы ВильФредо Паретоның
атымен байланысты), өйткені ол ең алғаш жетілген бәсекенің ресурстарды
тиімді бөлу жағдайын қалыптастырған болатын. Егер кез-келген басқаның әл-
ауқатын төмендетпейінше, ешкімнің әл-ауқатын жақсарту мүмкін емес болса,
онда ресурстар Парето бойынша оңтайлы бөлінген деп есептеледі.
2. Бәсеке кәсіпкерді өз өндірісін үнемі жетілдіруге, өнім сапасына кері
әсер етпейтіндей төмен баға қоя отырып, өнім бірлігіне жұмсалынатын
шығындарды азайтуға мәжбүр етеді. Ал бұл төмен бағаға сұранысты өсіру
арқылы жауап беретін тұтынушыларға қолайлы. Тұтынушылардың сұранысы үшін
күресте кәсіпкер шығындарды төмендетудің жолдарын жиі-жиі іздестіруге,
шектеулі ресурстарды қолайлы пайдаланудың жаңа комбинацияларын есептеуге
мәжбүр. Осыған қоса, өмір сүру үшін күресте ол тек сапалы өнім шығаруға,
қоғамдағы барлық стандарттарды сақтауға, тұтынушылардың өзгеріп отыратын
талаптары мен артықшылық беруіне сәйкес игіліктер мен қызметтердің
сұрыпталымын жаңартумен айналысуға мәжбүр. Бұл, сөзсіз, жалпы өндірістің
тиімділігін жоғарылатады.
3. Шығындарды төмендетудің жаңа тәсілдерін іздестіру ауқымын ұлғайта
отырып, кәсіпкерлер жаңа, өнімділігі жоғары техника мен технологияларды,
еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалануға және
рыноктағы өз үлесін нығайтуға ұмтылады. Оған тек қана ғылыми- техникалық
инновациялар арқылы жетуге болады. Бұл да, нақты кәсіпкерге ғана емес,
қоғамға да тиімді.
4. Қоғам үшін бәсекенің елеулі маңызды нәтижесінің бірі- тұтынушылар үшін
күресте өз фирмасының беделі және адал, әділетті бизнесмен абыройының
кәсіпкерлерді толғандыруы. Ол үшін өз тауарлары мен қызметтерінің
сапасына ғана емес, сервистік қызмет көрсетуге, сонымен қатар өз
фирмасының имиджінің сыртқы көріну нысанына да көп көңіл бөлуге тура
келеді. Өз пайдасын ойлап қана қоймай, сонымен бірге халықтың белгілі бір
тобына бағаны төмендету, тұрақты сатып алушылары үшін сый-ақы және
жеңілдіктер беру, қайырымдылықпен айналысу және т.б. арқылы тұтынушылар
үшін белгілі бір шығын шегуге дайын болуы тиіс.
Мұның барлығы қоғамда қолайлы жағдайларды, сауатты бизнесменді
қалыптастырады, әлеуметтік шиеленісті төмендетеді.
Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік қолдаудың қолайлы жағдайында емес,
бәсекелестермен (тауар, фирма, ұлттық экономика) қатаң күресте қол
жеткізілетіні баршаға мәлім. Бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
көлемін арттыруға ынталандырады, рынокты реттеуге қабілетті. Адам Смит
бәсекелестікті, сатушылар арасындағы тауарды тиімді жағдайда сату үшін
ешқандай сөз байласусыз, әділ жарыспен салыстырды. Оның әрекет ету
механизмі "көрінбейтін қол" деп аталады, онда кәсіпкердің субьективті
талпынысы мен іс әрекетінің ообьективті нәтижесінің арасындағы айырмашылық
көрсетіледі. Әр капиталист тек өз пайдасына ұмтылады, сол арқылы қоғам
пайдасын да жүзеге асырады. Бәсекелестік әр адам бойындағы білімнің шығуын
және ешкімде жоқ, бірақ, жоғары экономикалық құндылығы бар жаңа білім
іздеуді ынталандырады. Ф. Хайек бәсекелестікті - "белгісіз ресурстарды
белгісіз мақсаттарға тиімді бағыттау әдісі" – деп білген.
Қазіргі заманғы рынок жағдайында тауар бәсекелестігін ұйымдыстырудың
негізгі әдістерінің бірі – жан-жақты ойластырылған, тауардың рынокта алға
жылжу тактикасын және бағытын айқындаушы, қалың қауымға әсер етуші төрт
шешуші формалары: өз саудасы, үгіт-насихат немесе халықпен байланыс,
жарнама, тауар өтімділігін реттеу. Кез келген өндіріс жоғарыда аталған әсер
етуші факторлардың бәрін бірдей пайдалана алады немесе ең тиімдісі деп
санайтын бір факторды ғана таңдайды.
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның
сапасы, сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие. Сонымен қатар, салалардың ғаламдануы
және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет маңызын төмендетеді. Бірақ,
белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған жылдар өмір сүретін заңдылық
бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және құндылықтар бағасындағы
айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік мекемелер және тарих бәсекеге
қатты әсер етеді.
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге жарамдылығы әлемдік
табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады, ал,
бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға болып табылады. Әлемдік
шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экномикалық (айталық, Қытай,
Америка Құрама Штатымен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс көлемі Қазақстанда онық экономикалық
бәсекеге жарамдылығына және де өнім сапасымен төмен бағаға әсер етеді.
Әлемдік табыс елдердің ашық экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен
үлесін қосады.
Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін төмендегі
модуль арқылы сипаттадық (4- сурет).
4- сурет Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру
моделі
Деректер негізі: [22.12б.]
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке
жағдайында сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын
мойындады.
Рыноктық экономикада өндірілген өнімнің сапасына халықаралық
стандарттар деңгейінде талап қойылып отыр. Қазақстан ДСҰ мүше болып енген
соң, бұл мәселенің өткірлігі аса түседі. Сондықтан, ауылшаруашылығы
өнімдерін өсіру мен өңдеудің келешегі рыноктаға тауарлар бәсекелестігіндегі
қауқарына тікелей байланысты. Тауардың бәсекеге төтеп беру қабілеттілігі
екі көрсеткішпен сипатталады: баға деңгейіне және өнім сапасына. Сапа
–еңбек өнімділігі мен ресурстарды үнемдеуге тікелей қатысты. Өнімнің сапасы
– бұл белгілі бір мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын
өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Халықаралық стандарт бойынша
(ISO 8402) сапа – тауардың анықталған немесе болжамды кезеңде қажеттілікті
қанағаттандыру қабілетіне ие және тұтынушыға пайдалылығының жиынтық
сипаттамасы.
Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және әлеуметтік
экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке сәйкес
тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған
табиғи ортаны, экономикалық қауіпсіздігі мен халықтың денсаулығын
қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда
техникалық бірлікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік
экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік–техникалық базасы
ретінде қызмет етеді. Мемлекеттік стандарттар, сонымен бірге барлық қызмет
түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін–бірі
алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды
қамтамасыз етеді. Стандарттаудың басты міндеті – халық шаруашылығының,
ұлттық қауіпсіздіктің, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге талаптарды
айқындайтын жүйе болып табылады. [6. 65б.]
Сапамен байланысты маңызды категорияларға еңбек өнімділігі, өткізілу
көлемі, нарық сегменттері, еңбек ақының өсу деңгейі болып белгіленеді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаны өсіру еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі, ал
соңғысы өнім бірлігіне шығынды азайтады. Мұндай экономикалық қызметі
алдымен өнімнің бәсекеге жарамдылығын арттырып, кейін кәсіпорынның
нарықтағы бәсекелік қабілетін арттырады.
Шетелдік тәжірибелер көрсеткендей тауарларды бақылау ұйымының (ТБҰ)
жүйесі арқылы нарыққа тауардың шығуын бақылау түріндегі сапа нарық
жағдайында әрекет ете алмайды. Дамыған нарықтық экономикасы бар барлық
мемлекеттер белгілі бір шектеулері мен ең төменгі мөлшерін белгілейді.
Сондықтан тұтыну стандарттарына тауардың сәйкес келуі Қазақстан
Республикасында сапаны анықтаудағы негізгі қағидасы болуы керек.
Ғылыми техникалық салада кәсiпкерлiк секторды қалыптастырмай
инновациялық қызметтi дамыту мүмкiн емес. Соңғы жылдар iшiнде өнеркәсiп
өндiрiсi көлемiнде және жұмыспен қамтылу санында шағын бизнес секторының
үлесi өзгерiссiз қалып отыр және тиiсiнше 2,8-3,2% және 12,4-14,0%-тi құрап
отыр, бұл индустриясы дамыған елдердегiден бiрнеше есе аз.
Сапа еуропалық мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін қамтитын фактор
болды. Мұндай стратегияны іске асыру үшін мыналар қажет:
- ортақ заң шығарушы талаптар (директивтер).
- ортақ стандарттар.
- фирманың нарық талаптарына сәйкес келуіне көз жеткізу үшін тексерістің
ортақ үрдістері (процестері).
1985 жылы стандарттарды үйлестірудің жаңа тұжырымдамасы қабылданды,
қауіпсіздікпен сенімділікті қамту бойынша талаптар енгізілді, бірақ бұл
талаптар кепілдемелік болып табылады. Сонда да ортақ талаптарды қамтудың
маңызы зор. Сондықтан Еуропа негізгі ИСО 9000 және EN 29000 стандарттарына
бағдарланады. Өнімді СЕ белгісімен белгілеу енгізілді.
Сынау мен сертификациялау бойынша Еуропалық координациялық кеңес пен
сапа жүйелерін бағалау мен сертификациялау бойынша Еуропалық комитет
құрылды. Комитет құрамына сертификациялау бойынша Ұлыбритания, Швейцария,
ФРГ, Австрия, Дания, Швеция, Франция, Испания, Португалия, Греция,
Голландия, Бельгия, Финляндия, Норвегия, Ирландия және Италия ұйымдары
кіреді.
Жүргізіліп жатқан басты мәселесі ортақ еуропалық нарықтың миллиондаған
тұтынушыларының сұраныстарын ең аз шығынмен толық қанағаттандыру. Еуропалық
нарық оған кіргісі келіп жүрген басқа мемлекеттердің фирмаларының алдына
маңызды мәселелер қояды.
Бәсекелік күресті бірігіп жүргізу үшін Еуропаның ірі фирмалары үдемелі
түрлерді таңдау үшін және өнім сапасын басқару әдістерін іріктеу үшін
күштерін біріктіреді, оларды енгізу мен өнім сапасының тұрақтылығына
кепілдік беруді байланыстырады. Ал, ол болса тұрақты технологияны,
жабдықтау мен қамтудың технологиялық қамтудың дәлдігін сүйемелдеудің
лайықты жүйесін өнімді сынау мен бақылаудың метрологиялық құралдарын,
мамандарды дайындаудың нәтижелі жүйесін біріктіреді.
Бүкіләлемдік экономикалық форумның әдістемесі бойынша тұрақты
экономикалық өсімнің, соның ішінде кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін
айқындайтын негізгі факторлар: ішкі экономикалық потенциал; инфрақұрылым;
басқару жүйесі; ғылыми–техникалық потенциалы; еңбек ресурстары; қосылқан
құн; өнімділік; корпоративтік мәдениет; ҒТЖК–ға кеткен шығындары,
технологиялық менеджмент, ағымдағы төлем балансы және т.б. Негізінен,
көптеген кәсіпорындар бірегей тауар топтамасын шығарған сайын, бәсеке
күшейе түседі. Аз көлемде тауар өндіретін кәсіпорындар арасында бәсекенің
туындауы көлемі мен қаржылық мүмкіндіктері бірдей кәсіпорындардың
бәсекелестігі жайлы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Ұлттық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігінің ең саналы концепциясы – ол
өнімділік. Бәсекелестік – бұл динамикалық процесс. Ресей экономикасын АҚШ
және ЕО рыноктық деп танығанмен, бәсекеге қабілетсіз болды. Дүниежүзілік
экономикалық форумда 2002 жылы Ресей бәсекеге қабілетті деп танылған 75
елдің ішінен 74-ші орынды иеленді. Ресей орта мерзімдік (2003-2005жж.)
жаңартылған әлеуметтік экономикалық стратегиясын жасады. Басты мақсаты:
ұзақ мерзімді өсу динамикасына ие, халықтың өмір деңгейін көтере алатын,
өндіріс аппаратын, тиімді қайта өндіру және модернизациялайтын, мемлекеттің
қауіпсіздігі мен бәсеке қабілеттілігін нығайтатын Ресей экономикасының
моделін құру.
Қазақстанда монополистік бәсеке нарығындағы экономиканың мемлекеттік
емес секторының үлесі 6,1% - дан 97,3%-ға дейін барады және негізінен бұл
секторлар азық-түлік өнімдерін өндіреді. Отандық өндірушілердің сапалы
тауар өндірісі үшін инвестициялық реурстар мен ішкі бәсекенің жоқтығы
кедергі болып отыр. Ірі көлемдегі инвестициялар экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады. Қазіргі жағдайда еліміздегі
көптеген кәсіпорындар негізгі капиталды қолдау мен жоғарылатуда жеткілікті
түрде бір жерге шоғырландырмайды. Экономикаға бөлінетін жалпы инвестициялар
көлеміндегі мемлекеттік капитал салымдарының үлесі азайып келеді. Бұл
проблеманы шешуде келесі жолдар қарастырылады:
- арзан ақша саясатын жүргізу, яғни несие арзан және қолжетерлік болуы
тиіс;
- акционерлік компаниялардың акцияларын ашық сату жолымен сыртқы
инвестицияларды тарту;
- реттеуші салық-бюджет саясатын жүргізу. [7.45б.]
Бәсекелестік кәсіпкерлерді өндіріс тиімділігін арттыруға мәжбүр
етеді. Нарықта үнемі тиімді емес тұлғаларды "ағызып жіберу" процесі жүріп
отырады. Фирма бәсекелестігі тауар өндірушілерді өндіріс шығындарын
төмендетуге, қорларды үнемдеуге, өндіріс факторларын соғұрлым рационалды
пайдалануға, басқаша айтқанда, өзін-өзі бақылау процесін жүзеге асыруға
мәжбүр етеді.
Бәсекелестіктің қатал жағдайы технологияны жаңартуға, жаңа өнім
жасау уақытын қысқартуға, сапа және сенімділік мәселесінің маңызының
артуына әкеледі . Нәтижесінде ғылымға шығын артуда. Мысалы: ғылым және жоба
жасауға шығын ЖІӨ-ге қатысты АҚШ, Германия, Жапонияда 3%, Ұлыбритания және
Францияда 2%, ТМД-да 1% құрады. 2000жылы Қазақстанда ғылыми зерттеу
жұмыстарына ЖІӨ-ге қатысты 0,2% болды. [78]
Салалардың ғаламдануы және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет
маңызын төмендетеді. Бірақ, белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған
жылдар өмір сүретін заңдылық бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және
құндылықтар бағасындағы айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік
мекемелер және тарих бәсекеге қатты әсер етеді.
Ұлттық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігінің ең саналы концепциясы – ол
өнімділік. Бәсекелестік – бұл динамикалық процесс. Ресей экономикасын АҚШ
және ЕО рыноктық деп танығанмен, бәсекеге қабілетсіз болды. Дүниежүзілік
экономикалық форумда 2002 жылы Ресей бәсекеге қабілетті деп танылған 75
елдің ішінен 74-ші орынды иеленді. Ресей орта мерзімдік (2003-2005жж.)
жаңартылған әлеуметтік экономикалық стратегиясын жасады. Басты мақсаты:
ұзақ мерзімді өсу динамикасына ие, халықтың өмір деңгейін көтере алатын,
өндіріс аппаратын, тиімді қайта өндіру және модернизациялайтын, мемлекеттің
қауіпсіздігі мен бәсеке қабілеттілігін нығайтатын Ресей экономикасының
моделін құру. [7.48б.]
Жапония екінші дүниежүзілік соғыстан кейін факторлар кезеңінен инновация
кезеңіне көшті. Жапонияда тиімді даму нәтижесінде бәсекеге қабілетті бір
сала екінші сала дамуын арттырды, нәтижесінде сұраныс деңгейі өсіп, тиімді
қызмет көрсетуші салалар қатары көбейді. Жапония халқының әл-ауқаты өсіп,
сыртқы қарыздары төленуде. Бірақ, соған қарамастан Жапонияда АҚШ, Германия
және Ұлыбритания елдеріндегідей экономикалық даму жылдамдығы төмендеуде.
Бұл ел өз даму қарқынын ұстап қалуға барынша талпынуда. [7.52б.]
Өткізілген зерттеулер көрсеткендей, қазір отандық тауар өндірушілер
бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруді ұйымдастыруда инновацияның ролі
жоғары екендігі анық. Бұл үшін Қазақстанда негізгі объективті алғышарттар
жасалған. Ғылыми ұйымдармен жасалған зерттеулер құрылымында қолданбалы
зерттеулер үлесі 50%, ғылыми–техникалық өндіріс – 30% асады. Мемлекет
инновациялық қызметтің дамуына қажетті жағдай жасауда.
Бүгінгі күні инновацияны дұрыс пайдалану ертеңгі күнгі дамыған
экономика екенін дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі дәлелдеп отыр. Осыны
дұрыс аңғарған отандық фирмалар мен кәсіпорындар инновацияны жетілдіру,
дамыту және дұрыс пайдалану нәтижесінде ертеңгі күні табысқа жетпек.
1.3 Мемлекеттің инновациялық саясатының қалыптасуы
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің мемлекттік
қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт
өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат
экспортынан және оның рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты аз қажет
ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және шикізатты күндердің күнінде
таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз.
Дәл осы жағдайдан шығудың бірақ жолы бар, ол – жоғары технологиялық
өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамудың шешуші факторлары – ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы Силикон
аңғарының пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Үндістан, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан
американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады. Жаңа автокөлік Жапонияда
1 айдан кейін шықса, АҚШ-та 4, Еуропада 2 айдан кейін шығады. Жапондықтар
үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жетікілікті, АҚШ-та
бұл көрсеткіш – 11 ай .
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950ж. құрылған ҒТИП ғылыми-техникалық индустриялы парктер айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамасыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға қолайлы орта
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. 1991
ж. – 2587, 1992 ж. – 9678, 1996 ж. 13722, 2000 ж. – 20796.
Ал Корея Республикасының Оңтүстік Корея ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемдегі ең
кедей елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым
бөлігін қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея
Республикасы ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдардың
ортасында қолға алды. 1967 ж. басты міндетіғылыми-техникалық саясатты
жобалау және жүзеге асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі
құрылды және Ғылым мен техниканы қолдау туралы Заң қабылдады. Осыдан
кейінгі дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланған.
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін.
КСРО тарап кеткеннен кейін және 90-шы жылдардағы экономикалық дағдарыс
Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмысссыздық деңгейі
1991 ж. 3,5 % -дан 1993 ж. 20 %-ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан
шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж. жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады.
Оның міндеті – Финляндияны дамыған елдердің қатарына қосу. Осы бағдарламаны
жүзеге асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені құрды. Оның
қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990 ж. бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Елімізде іс жүзінде мемлекеттік не жеке меншік ауыл шаруашылығы
машиналары саласында еңбектеніп жатқан бірде-бір ғылыми орталық немесе
конструкторлық бюро жоқ. Агроөнеркәсіпке қажетті машина жасаушы конструктор
мамандар даярлаумен мүлде айналысқан жоқпыз. Тіпті агросалада инженерлерін
даярлауға мемлекеттік тапсырыс мөлшері де азайып кетті. Қолда бар
мәліметтер ауыл шаруашылығы саласындағы ғылымдардың 70 пайызының жасы 60-
тан асқанын айғақтайды. [8.34б].
Солай бола тұрса да ғалымдарымыз 400-ден астам бағдарлама бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуда. Ол бағдарламаларда ауыл
шаруашылығын механизациялау, автоматтандыру, электрлендіру жүйесін
жетілдіру жолдары қараластыруда. Дегенмен өмірге кластерлік әдіспен даму
жүйесі енгізілген кезде бұл олқылықтың орнын толтырмаса болмайды. Ол үшін
алдымен ғылыми-зерттеу орталықтарын кәсіпқойлық деңгейге көтеріп,
жаңалықтарды өндіріске жедел енгізу, инновациялық бағдарламалар бойынша
ізденісті қаржылық жағынан тарықтырмау мәселелері шешілуге тиіс. Біздің
байыптауымызға қарағанда, қазір кейбіреулері ғана қолға алынғанымен,
Қазақстанда Астық, Мақта, Күріш, Сүт, Ет, Балық, тағы басқа
толып жатқан аймақтық кластердің өмірге келуде. Демек, солардың барлығына
да қажетті жер және ауа райына төзімділігі аймаққа лайықталған техника мен
құрал жабдық қажет. Міне, осы түйінді мәселені шешуді мақсат еткен Үкімет
бағдарламасында отандық агрегаттарды шығаруға аса көңіл бөлінген.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуышикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни көз бояушылық екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриялық-инновациялық саясатын қолға алды. 2002 ж. шілде
айында ҚР Президентінің Жарлығымен Инновациялық қызмет туралы заң күшіне
енді.
Еліміздегі инновациялық саланы мемлекеттік қолдауды ҚР-ның Инновациялық
қызмет туралы Заңынан көруімізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:
1. Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламаларды
жасау.
2. Мемлекттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны
жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3. Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4. Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру.
5. Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6. Мемлекттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қамтамасыз ету.
7. Отандық инновацияларды шетелге шығару.
Елімізде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін
арнайы даму институттары құрылған. Оның ішінде 3 қаржылық және 2 қызмет
көрсету институттары бар. Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық
процестерді мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуымен мемлекеттік
бюджеттен қаржыландыратын ірі лабораториялар қалыптастыру, нәтижесін
ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте, бұл лабораториялар қорғаныс,
энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін шешумен
айналысады;
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлуде мемлектетті емес лабораторияларда
іске асырылатын ғылыми зерттеу жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекттік
бюджеттен қаржы бөлінеді. Негізгі қойылатын шарт – зерттеулер барысы
бойынша толық есеп беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибеге инвестиция бөлінген жеке
бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну;
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады. Бұл
мәселелердің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Мемлекет:
- құқықтық-нормативтік жағынан қаматамасыз етеді;
- бюджеттен немесе басқа көздерден қаржыландырады.
Жапонияда инновацияларға ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz