ҚР ауылшаруашылық тауар өндірушілердің агромаркетингтік қызметінің даму үрдісін талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен функциялары ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚР АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ТАУАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..25
2.1 «Үштөбе . Айдын» ЖШС экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..25
2.2 «Үштөбе . Айдын» ЖШС маркетингтік қызметін сипаттау ... ... ... ... ... ... ...37
3 ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Агромаркетингтік қызметтің тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Агромаркетингті жетілдіру құралы ретінде сүт кластерін құру ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен функциялары ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚР АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ТАУАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..25
2.1 «Үштөбе . Айдын» ЖШС экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..25
2.2 «Үштөбе . Айдын» ЖШС маркетингтік қызметін сипаттау ... ... ... ... ... ... ...37
3 ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Агромаркетингтік қызметтің тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Агромаркетингті жетілдіру құралы ретінде сүт кластерін құру ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінде нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен даму үрдісі жағдайында тұрақты даму мен бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі жолы агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік қолдау аясында нарық талаптарына бейімделе жұмыс істеуі үшін қаржылық қолдаумен қатар, маркетингтік қызметті жетілдіру болып табылады. Қазіргі замануи маркетинг әдістері мен қағидаларын қолдану арқылы бүгінгі экономикалық шарттарда агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың алдында тұрған сапалы жаңа міндеттерді шешу қажеттігі туындап отыр. Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг-қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісі болып табылады.
Шығарылған отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін одан ары арттыру қажеттілігі әсіресе ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық нарыққа қатысушыларға сапалы ақпараттық- маркетингтік қызметтеріне деген сұраныс артады.
Аудандарда аграрлық нарық ойыншыларына ақпараттық- маркетингтік және кеңестік қызмет көрсететін мамандандырылған жалғыз мекеме болып табылатын «Қазагромаркетинг» АҚ-мы құрған 16 ауылдық ақпараттық- кеңестік орталықтар жұмыс істеуде.
Президент биылғы 29 қаңтардағы 2010 жылғы Жолдауында агроөнеркәсіп кешенін серпінді дамыту мәселелеріне айрықша көңіл бөліп, еліміздің алдына маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл міндеттердің уақтылы әрі сапалы орындалуы еліміздің ауылшаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттырып, азық-түлік қауіпсіздігі мен экспортты әртараптандыруды қамтамасыз етуге зор ықпалын тигізеді. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды екен. Инновациялар ғана еңбек өнімділігінің шұғыл артуына жеткізеді [1].
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына кедергі келтіруі мүмкін.
Шығарылған отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін одан ары арттыру қажеттілігі әсіресе ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық нарыққа қатысушыларға сапалы ақпараттық- маркетингтік қызметтеріне деген сұраныс артады.
Аудандарда аграрлық нарық ойыншыларына ақпараттық- маркетингтік және кеңестік қызмет көрсететін мамандандырылған жалғыз мекеме болып табылатын «Қазагромаркетинг» АҚ-мы құрған 16 ауылдық ақпараттық- кеңестік орталықтар жұмыс істеуде.
Президент биылғы 29 қаңтардағы 2010 жылғы Жолдауында агроөнеркәсіп кешенін серпінді дамыту мәселелеріне айрықша көңіл бөліп, еліміздің алдына маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл міндеттердің уақтылы әрі сапалы орындалуы еліміздің ауылшаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттырып, азық-түлік қауіпсіздігі мен экспортты әртараптандыруды қамтамасыз етуге зор ықпалын тигізеді. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды екен. Инновациялар ғана еңбек өнімділігінің шұғыл артуына жеткізеді [1].
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына кедергі келтіруі мүмкін.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» (29.01.2010) // Егеменді Қазақстан. -2010. -1 ақпан.- 1-3бб
2. Нысанбаев С.Н.,Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері. Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-200б.
3. Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.-466б.
4. Тойкин С.Х.,Жайнақова Ә.Т., Тәмпішева Қ.Б. Маркетинг негіздері. Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.-256б.
5. Қ.С.Сәкібаева Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4 – 87-91б
6. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.-252б.
7. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы, ТОО «Издательство LEM», 2007.-296б.
8. Омарова С.К. Маркетинговые основы развития сельскохозяйственных предприятий // Т.Рысқұлов атындағы ҚЭУ хабаршысы.– 2004. - №5.- С.98-102
9. Насковец М. Маркетинг в управлении АПК // Қаз ҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2005. - №1.- С.28-32
10. А.Ж.Рахимжанова Организация маркетингового анализа на предприятии //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2004ж. №6. – 47-50б.
11. К.С.Мухтарова Развитие методов контроля маркетинговой деятельности //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №5 – 140-142б.
12. А.Ж.Рахимжанова Возможности использования маркетингового аудита для оценки рыночной эффективности отечественных предприятий //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4. – 100-103б.
13. А.М.Дәулетова Нарықтар қатынастар жүйесіндегі бәсеке және оның ілімдері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №3. – 103-106б.
14. Бегалиев М. Маркетинговые цели предприятия //Қаржы-қаражат. 2005ж. №1. – 40-41б.
15. Кәрібаева А. Сүт өндіру саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру // агроИнформ. -2006. -№1. -12-16 бб
16. А.Тоқтасын Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері // Қаржы-қаражат, 2003ж. №4. – 34-38б.
17. С. Зиядин. Шығыс Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтік-ақпараттық жүйенің қалыптасуы // Экономика и статистика. – 2009.- № 4.-36-39бб.
18. Б.Н.Исабеков, Б.Ж. Альмухамбетова Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті ұйымдастыру және басқару //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2007ж. №3. – 49-52б.
19. «Үштөбе-Айдын» ЖШС әлеуметтік – экономикалық паспорты
20. «Үштөбе-Айдын» ЖШС қаржы-экономикалық көрсеткіштері
21. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу көлемі бойынша ақпарат
22. «Үштөбе-Айдын» ЖШС жарнамалық проспектілері
23. «Үштөбе-Айдын» ЖШС йодказеин» ақуызымен толықтыру жобасы
24. «Үштөбе-Айдын» ЖШС басқару құрылымы
25. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу карталары
26. «Үштөбе-Айдын» ЖШС
27. А.Н.Тулембаева Қызмет көрсету саласында маркетинг кешенін қолдану // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4. – 66-70.
28. Н.В.Джангарашева, Т.А.Асанова Стратегиялық маркетинг агроөнеркәсіптік кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру құралы ретінде //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2005ж. №3. – 75-78б.
29. Л.С.Нурпеисова Система и процесс стратегического маркетинга в организации //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2004ж. №6. – 34-39б.
30. Г.Әзіретбергенова Мақта саласын дамытуда маркетингтің алатын орны //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2007ж. №2. – 70-72б.
31. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2008.- 20 желтоқсан.-3б
32. Байбараков Е.Б. Развитие менеджмента в сельскохозяйственном производстве в условиях рыночных отношений // Проблемы агрорынка. -2008.-№5. 19-23 бб
33. Джумалиева Ж.Г. Формирование конкурентоспособности сельскохозяйственных товаров в условиях конкурентной среды.- Алматы, 2008.
34. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің ролі // АльПари. -2008.-№4. –С. 42-44бб
35. Шаханова А. Ауыл шаруашылығын және ет – сүт өндірісінде кластерлерді дамыту мәслелері // КазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2008.-25.-87-90бб
36. Кластеры Алматинской области. –Талдықорған, 2006ж.-27б
37. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -2. -51-54бб
38. Ахметов М.Т. Азық-түлік кластері алдыңғы кезекке шықса // АльПари. -2007. -№2.-18-21бб
39. Развитие пищевой промышленности Казахстана на принципах маркетинга // АльПари. -2008. -№2.-111-115бб.
40. Ерасылова А.Б. Вступление Казахстана в ВТО в повышении конкурпентоспособности сельскохозяйственной продукции в республике // Вестник КазЭУ им.Т.Рыскулова. -2005. -№1.-224-228бб
41. Алма Мұхамеджанова. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» өзінің кезекті есеп беру жиналысын өткізді // Егеменді Қазақстан. -2009. -28 наурыз.- 4б
42. Жұмабек Жанділдин. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету // Егеменді Қазақстан. -2010. -18 сәуір.- 4б
2. Нысанбаев С.Н.,Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері. Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-200б.
3. Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.-466б.
4. Тойкин С.Х.,Жайнақова Ә.Т., Тәмпішева Қ.Б. Маркетинг негіздері. Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.-256б.
5. Қ.С.Сәкібаева Компанияның бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4 – 87-91б
6. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.-252б.
7. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы, ТОО «Издательство LEM», 2007.-296б.
8. Омарова С.К. Маркетинговые основы развития сельскохозяйственных предприятий // Т.Рысқұлов атындағы ҚЭУ хабаршысы.– 2004. - №5.- С.98-102
9. Насковец М. Маркетинг в управлении АПК // Қаз ҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2005. - №1.- С.28-32
10. А.Ж.Рахимжанова Организация маркетингового анализа на предприятии //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2004ж. №6. – 47-50б.
11. К.С.Мухтарова Развитие методов контроля маркетинговой деятельности //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №5 – 140-142б.
12. А.Ж.Рахимжанова Возможности использования маркетингового аудита для оценки рыночной эффективности отечественных предприятий //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4. – 100-103б.
13. А.М.Дәулетова Нарықтар қатынастар жүйесіндегі бәсеке және оның ілімдері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №3. – 103-106б.
14. Бегалиев М. Маркетинговые цели предприятия //Қаржы-қаражат. 2005ж. №1. – 40-41б.
15. Кәрібаева А. Сүт өндіру саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру // агроИнформ. -2006. -№1. -12-16 бб
16. А.Тоқтасын Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері // Қаржы-қаражат, 2003ж. №4. – 34-38б.
17. С. Зиядин. Шығыс Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтік-ақпараттық жүйенің қалыптасуы // Экономика и статистика. – 2009.- № 4.-36-39бб.
18. Б.Н.Исабеков, Б.Ж. Альмухамбетова Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті ұйымдастыру және басқару //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2007ж. №3. – 49-52б.
19. «Үштөбе-Айдын» ЖШС әлеуметтік – экономикалық паспорты
20. «Үштөбе-Айдын» ЖШС қаржы-экономикалық көрсеткіштері
21. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу көлемі бойынша ақпарат
22. «Үштөбе-Айдын» ЖШС жарнамалық проспектілері
23. «Үштөбе-Айдын» ЖШС йодказеин» ақуызымен толықтыру жобасы
24. «Үштөбе-Айдын» ЖШС басқару құрылымы
25. «Үштөбе-Айдын» ЖШС өткізу карталары
26. «Үштөбе-Айдын» ЖШС
27. А.Н.Тулембаева Қызмет көрсету саласында маркетинг кешенін қолдану // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2006ж. №4. – 66-70.
28. Н.В.Джангарашева, Т.А.Асанова Стратегиялық маркетинг агроөнеркәсіптік кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру құралы ретінде //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2005ж. №3. – 75-78б.
29. Л.С.Нурпеисова Система и процесс стратегического маркетинга в организации //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2004ж. №6. – 34-39б.
30. Г.Әзіретбергенова Мақта саласын дамытуда маркетингтің алатын орны //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2007ж. №2. – 70-72б.
31. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. -2008.- 20 желтоқсан.-3б
32. Байбараков Е.Б. Развитие менеджмента в сельскохозяйственном производстве в условиях рыночных отношений // Проблемы агрорынка. -2008.-№5. 19-23 бб
33. Джумалиева Ж.Г. Формирование конкурентоспособности сельскохозяйственных товаров в условиях конкурентной среды.- Алматы, 2008.
34. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің ролі // АльПари. -2008.-№4. –С. 42-44бб
35. Шаханова А. Ауыл шаруашылығын және ет – сүт өндірісінде кластерлерді дамыту мәслелері // КазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2008.-25.-87-90бб
36. Кластеры Алматинской области. –Талдықорған, 2006ж.-27б
37. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -2. -51-54бб
38. Ахметов М.Т. Азық-түлік кластері алдыңғы кезекке шықса // АльПари. -2007. -№2.-18-21бб
39. Развитие пищевой промышленности Казахстана на принципах маркетинга // АльПари. -2008. -№2.-111-115бб.
40. Ерасылова А.Б. Вступление Казахстана в ВТО в повышении конкурпентоспособности сельскохозяйственной продукции в республике // Вестник КазЭУ им.Т.Рыскулова. -2005. -№1.-224-228бб
41. Алма Мұхамеджанова. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» өзінің кезекті есеп беру жиналысын өткізді // Егеменді Қазақстан. -2009. -28 наурыз.- 4б
42. Жұмабек Жанділдин. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету // Егеменді Қазақстан. -2010. -18 сәуір.- 4б
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен
функциялары ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 ҚР АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ТАУАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ
ҮРДІСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..25
2.1 Үштөбе - Айдын ЖШС экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ..25
2.2 Үштөбе - Айдын ЖШС маркетингтік қызметін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3.1 Агромаркетингтік қызметтің тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Агромаркетингті жетілдіру құралы ретінде сүт кластерін құру
... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның агроөнеркәсіптік
кешенінде нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен даму үрдісі жағдайында
тұрақты даму мен бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі жолы
агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік қолдау аясында нарық талаптарына
бейімделе жұмыс істеуі үшін қаржылық қолдаумен қатар, маркетингтік қызметті
жетілдіру болып табылады. Қазіргі замануи маркетинг әдістері мен
қағидаларын қолдану арқылы бүгінгі экономикалық шарттарда агроөнеркәсіп
кешеніндегі кәсіпорындардың алдында тұрған сапалы жаңа міндеттерді шешу
қажеттігі туындап отыр. Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа
жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг-қазақстандық шаруашылық тәжірибесі
үшін кәсіпорындардың өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың
жаңа әдісі болып табылады.
Шығарылған отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін одан ары арттыру
қажеттілігі әсіресе ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық нарыққа қатысушыларға
сапалы ақпараттық- маркетингтік қызметтеріне деген сұраныс артады.
Аудандарда аграрлық нарық ойыншыларына ақпараттық- маркетингтік және
кеңестік қызмет көрсететін мамандандырылған жалғыз мекеме болып табылатын
Қазагромаркетинг АҚ-мы құрған 16 ауылдық ақпараттық- кеңестік орталықтар
жұмыс істеуде.
Президент биылғы 29 қаңтардағы 2010 жылғы Жолдауында агроөнеркәсіп
кешенін серпінді дамыту мәселелеріне айрықша көңіл бөліп, еліміздің алдына
маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл міндеттердің уақтылы әрі сапалы орындалуы
еліміздің ауылшаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттырып, азық-түлік
қауіпсіздігі мен экспортты әртараптандыруды қамтамасыз етуге зор ықпалын
тигізеді. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір
жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл
көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды екен. Инновациялар ғана еңбек
өнімділігінің шұғыл артуына жеткізеді [1].
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен
тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен
қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның
ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс
тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес
келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған
елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда
маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын
әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті
қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің
туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына
кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің
алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және
инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға
жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа
жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-
2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге
және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып
бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі
қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу
мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері
жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады.
Маркетингтің ілімдік аспектілерін әзірлеуге әртүрлі мектептердің
өкілдері саналатын Ф.Котлер, П.Друкер, К.Ланкастер, Т.Левитт, И.Ансофф,
Б.Берман, Д.Эванс және т.б көптеген шетелдік ғалымдар өз еңбектерін
арнады. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту және аграрлық салада маркетингті
қолданудың ілімдік және әдістемелік мәселелерін зерттеуге өзіндік үлесін
қосқан отандық ғалымдар Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, С.Н.Нысанбаев,
Т.И.Есполов, К.А.Сағадиев, О.К.Ескараев, А.Ш.Нурсеитов, Р.А.Камшыбаев,
Т.Ж.Нұрымбетов, С.Р.Есімжанова және т.б ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Дегенмен, Қазақстанда АӨК кәсіпорындарының салалық маркетинг
қызметінің тұжырымдамасын дайындаудың ғылыми негізделген тәсілдері және
әртүрлі формадағы шаруашылықтарда маркетинг қызметтерін ұйымдастыру,
маркетингтік құрылымдарды өзара байланыстыру және ауыл шаруашылығында жұмыс
істейтін маркетингтік ұйымдарды біртұтас жүйеге біріктіру мүмкіндіктері
әзірге болмай отыр.
Дипломдық жүмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп
кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру бойынша теориялық-әдістемелік
және тәжірибелік тұрғыдан талдау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету
үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, ауыл
шаруашылығында маркетингті қолданудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- агроөнеркәсіп кешенінің даму жағдайына талдау жүргізу және аграрлық
маркетинг қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын
сараптау;
- Үштөбе-Айдын ЖШС агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызмет
ерекшеліктерін талдау;
Зерттеу пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың маркетингтік қызметтері таңдалды.
Жалпы зерттеудің ілімдік және әдістемелік негізі ретінде маркетингтік
қызметті ұйымдастырудың жалпы теориялары мен заңдылықтары құрады. Маркетинг
саласындағы отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың осы зерттеу пәні
бойынша ілімдік-әдістемелік көз-қарастары мен тұжырымдары зерттелді.
Зерттеу міндеттерін шешу барысында Қазақстан Республикасының заңдық және
нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Президентінің
жарлықтары, ел басының Қазақстан халқына жолдаулары, бұқаралық ақпарат
құралдарының және басқада ақпарат көздерінің мәліметтері қолданылды.
Жұмыста зерттеулердің экономикалық талдау, жүйелік, салыстырмалы,
есептік-құрылымдық сараптау, топтастыру және экономикалық-математикалық
модельдеу әдістері қолданылды.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ІЛІМДІК-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен функциялары
Агроөнеркәсіп кешеніндегі салалардың ішінде ең маңыздысы ауыл
шаруашылығы деп айтуға болады. Өңдеуші кәсіпорынның ауқымын көбінесе
анықтайтын да осы ауыл шаруашылығы. Ол агроөнеркәсіптік өндірістің қалған
салаларымен бірігіп нәтижеде мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының
дайын өнімін өндіріп шығаруға әрекеттенеді. Ал енді ауыл шаруашылығы
саласының дамуы, оның табиғи жағдайларға тәуелді, еңбек құралы да, заты да
жер мен тірі организмдер болып табылатын, күрделі өндіріс ерекшеліктерімен
анықталады. Ауыл шаруашылығының табиғат жағдайларына тәуелділігі ауыл
шаруашылық өндірісінің және оның өнімдерінің ерекшелігіне себепші болады.
Біріншіден, жабылған жерлердің көкөністерінен басқа, өсімдік шаруашылығының
барлық өнімдері маусымдық болып келеді.Сонымен қатар мал шаруашылығының
өнімдері де маусымға байланысты едәуір ауытқиды. Екіншіден, ауыл шаруашылық
өнімдері мен азық-түліктің көпшілігі тез бұзылатын өнімдердің қатарына
жатады.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында ауыл шаруашылығында
маркетингті қолдану кешенді-мақсатты тәсілді пайдалану арқылы
тұтынушылардың талаптарына бейімделудің икемді тактикалық саясатын
жүргізуге, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, дайындау, тасымалдау, қайта
өңдеу, сақтау және өткізу секілді өндірістік- экономикалық байланыстарының
сан алуан түрлерінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қарастырылған
факторлар желілік қарым-қатынастар жиынтығымен анықталады. Бұл үрдіс
белгілі бір қағидаларды сақтау арқылы ауыл шаруашылығы саласында
маркетингтік қызметті ұйымдастыруды жүзеге асыруда оның ілімдік және
әдістемелік негіздерін құрайды.
Нарық жағдайында маркетинг кәсіпорынның бүкіл өндірістік және өтімдік
қызметін ұйымдастыру мен жоспарлаудың негізіне, ал маркетингті басқару
оларды басқару жүйесінің маңызды бөлігіне айналуы тиіс. Сол себептен,
кәсіпорындарда маркетинг – дербес маманданған ішкі шаруашылық бөлімше
ретінде қызмет атқаруы керек. Маркетинг – күрделі әрі көп аспектілі
әлеуметтік-экономикалық құбылыс, дербес экономикалық үдеріс, ойлау түрі
және тұжырымдамасы. Сондай-ақ, үнемі құбылып отыратын қазіргі нарықтық
шарттарда бизнесті жүргізу әдестемесі мен технологиясы, фирманың саясаты,
стратегиясы және тактикасы болып табылады.
Аграрлық-өнеркәсіп кешенінде маркетингті қолданудың мәні өндірісті
өндірілген өнімге деген сұранысқа сәйкестендіру және өнімнің бәсеке
қабілетілігін арттыру, кәсіпорынның ресурстарын мақсаттармен ұштастырудан,
ал мақсаттарды-тұтынушылар талаптарымен байланыстырудан көрінеді.
Аграрлық маркетингті жеке кәсіпорын шеңберінде әрекет етуші
микромаркетинг және мемлекеттік билік органдары арқылы мемлекет кµлемінде
жүзеге асатын макромаркетинг деп екіге бөліп қарастыру қажет.
Қазіргі кезеңдегі агромаркетингтің дамуының негізгі тенденцияларына
ғылыми техникалық прогрестің, әсіресе ақпараттық, технологиялық әсердің
күштілігін, халық ішіндегі әлеуметтік белсенді топтар санының өсуін,
маркетингтің инновациялық сипатқа ие болуымен сипатталады.
Маркетингтік басқару ілімінің әдістемелік негіздері көз қарасынан кез-
келген кәсіпорынның және ұйымның табысты қызмет етуін жоспарлаудың негізі
инвестициялық талдау болып табылады. Бұл тұжырымда басты екі жағдай маңызды
болып табылады. Біріншісі, әртүрлі нарықтық жағдайлар үшін және әртүрлі
бағалаушы субьектілердің шекті пайдалылығын сандық өлшеу мүмкіндігі.
Өлшеудің сәйкес моделін қолдану негізінде экономикалық жағдайдың
математикалық-статистикалық моделін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Екіншісі, инвестиция мәселелерін, уақыт шеңбері бойынша оны орналастырудың
әртүрлі нұсқалары кезіндегі нысан құндылығының өзара әрекетке түсуін талдау
маркетингтік зерттеудің әдістемелік негізі ретінде қарастыру жағдайымен
анықталады. Бұл ретте инвестицияның экономикалық жүйемен өзара әрекеттесу
үрдісін талдау қосымша әдістерді қолдануды талап етеді [2,54б.].
Инвестициялау үрдісі маркетингті басқару саласында инвестициялауды
жүзеге асыруда компанияның нарықтағы даму сатысындағы табысқа қол
жеткізуіне алып келетін әмбебап, жүйе жасаушы шарт болып табылады.
Қазіргі таңда ауыл шаруашылық өндірісінде маркетингті ұйымдастыру мен
дамытудың негізгі қағидалары жалпы сипатқа ие. Оларды біртұтас жүйеге
біріктіру үшін мынадай бағыттарды ұстанған тиімді болып табылады:
- ауыл шаруашылық нарығындағы жоспарлау, баға белгілеу, үлестіру және
басқару жөніндегі іс-шаралардың біртұтас жүйесі, шаруашылықтар мен
меншіктің барлық ұйымдық-құқықтық түрлерінің ұдайы өндірісін нарықтық
шарттарға бейімделген ауылдық елді мекендерде жүргізуге мүмкіндік
беретіндей және тұтынушы сұранысын барынша қанағаттандыруға толығымен
бағытталуға тиіс;
- бәсекеге төтеп бере алатын азық-түлік тауарларының түрлерін көбейту
және сапасын жақсарту, сондай-ақ, өндірілген өнімді өткізудің озық
тәсілдерін оңтайлы пайдалану және игеру қажет;
- тауар өндіру, дайындау, тасымалдау, қайта өңдеу, сақтау және өткізу
үрдісінің күллі иерархиялық деңгейінде біртұтас маркетинг жүйесіне
бірігетін барлық ұйымдық құрылымдардың өзара әрекеттестігіне сүйене отырып,
ауыл шаруашылық нарығында маркетингтік құрылымдарды ұйымдастыру үшін
кешенді-мақсаттық тәсілді қолдану керек.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы меншік нысандарының өзгеруі, басқару
жүйесінің қайта құрылуы агроөнеркәсіптік кәсіпорындарының экономикалық
тәуелсіздікке жетуге септігін тигізді. Ал экономикалық тәуелсіздік
кәсіпкерліктің, белсенділіктің, кооперативті нысандағы іскерліктің дамуына
себепші болып отыр.
Дәл осындай, тұтынушыға ең маңызды рөл бөлініп отырған жағдайда,
нарықтық шаруашылық механизмінің аса маңызды элементі болып табылатын –
маркетинг, ерекше орын ала бастайды [3,64б.].
Маркетинг – нарық жағдайында іс жүргізудің басты концепцияларының
бірі. Оны білмей өндірісті басқару мүмкін емес. Нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде, тұтынушының сұранысын зерттеуге негізделген,
кәсіпорынның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын, басқарудың
ең басты функциясы осы маркетинг болып табылады. Агроөнеркәсіптік
өндіріспен айналысатын кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыруда
келесіні ескерген жөн. Агроөнеркәсіптік өндіріспен айналысатын
кәсіпорындағы маркетингтік жүйенің, басқа халық шаруашылығының
салаларындағы маркетингтік жүйелерден, жоғарыда аталып өткен ауыл
шаруашылық өндірісінің және оның өнімнің ерекшеліктеріне байланысты,
өзгешелігі бар болады.
Агроөнеркәсіптік өндірістегі маркетинг дегеніміз – нарықты талдау;
жоспарлау, баға қалыптастыру, сату (сатып алу), шикізатпен қамтамасыз ету,
тасымалдау; сияқты кәсіпорынның шараларының жақсы қарым – қатынасынан
тұратын өндірісті ұйымдастыру мен дайын өнімді өткізудің кешенді жүйесі.
Маркетингтің басты мақсаты болып - сұранысты қанағаттандыру мақсатқа
жетудегі маңызды фактор болатын, сату мен сатып алу үрдісіндегі пайданың
максималды көлемін қамтамасыз ету. Оған, кәсіпорын, бәсекелестердің алдында
артықшылықтарға ие болу, нарықтың едәуір бөлігін жаулап алу, сатудың
(пайданың) көлемін арттыру арқылы жетеді [4, 78б.].
Агромаркетингтің басты міндеттері: Кәсіпорынның қызметіндегі
максималды тұрақтылықтылығын, стратегиялық мақсатқа жетудегі дамудың
жоспарға сәйкестілігін қамтамасыз ету. Сонымен қатар маркетингтік қызметтің
жұмыс істеу барысында келесідей, кәсіпорынның жекелеген міндеттері
анықталады:
- нарық, тауарлар, тұтынушылар мен бәсекелестер туралы шынайы әрі
уақытылы мәліметтермен қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның мүмкіндіктеріне барынша сәйкес тауар өндіру;
- бәсекелестерге, нарыққа, тұтынушыларға,сұранысқа ықпал ету.
Агроөнеркәсіптік өндірістегі маркетингтің экономикалық маңызы,
келесідей нәтижелерге жету арқылы көрінеді:
- бәсекеге қабілетті тауар шығару;
- тауарды өткізу;
- тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру;
- инвестицияның қайтымдылығын жылдамдату;
- өндіріс пен тауар өткізудің тиімділігі.
Ауыл шаруашылық өндіріс пен өнім өткізудің ерекшелігіне байланысты.
Агроөнеркәсіптік өндірістік кәсіпорындарының маркетингтік жүйелері де
әрқилы болуы мүмкін. Бірақ олар қалай дегенде де келесідей басты
қағидаларға сүйенеді:
- белгіленген нарық үйлесін жаулап алуға бағытталған нәтижеге
жетуге ұмтылыс;
- қойылған мақсатқа жетудегі кешенділік;
- таңдалынып алынған нарыққа барынша бейімделілік, және оған ықпал
ету;
- нақты және потенциалды тұтынушылардың өзгермелі талаптарына
бейімделудің стратегиясы мен тактиканың бірлігі, және оларға
ықпал ету [5,87б.].
Нарықтық жағдайда агроөнеркәсіптік кәсіпорындар ең алдымен өнімді
өткізу, бағаның ауытқуы, нарықты сегменттеу, бәсекелестер сияқты
мәселелерге көңіл бөлуі қажеттілігінен, басқарудың ең басты қағидалары
етіп, маркетингтік қағидаларды ұстанғаны жөн.Маркетингтік қағидаларға
сүйене отырып өндірілген өнім, әрқашан да, нақты және потенциалды
тұтынушылар арасында сұранысқа ие болады.
Кесте – 1
Агроөнеркәсіптік маркетингтің функциялары
Функциялар Қызметтің түрі
Аналитикалық Маркетингтік ортаны, тұтынушыларды, тауарлық құрылымды,
жабдықтау көздерін, кәсіпорынның ішкі ортасын,
бақталастарды талдау, жарнаманы, нарықтық сегменттерді
анықтау және зерттеу.
Өндірістік Потенциалды тұтынушының, тауардың қасиеті, сырты, бағасы,
сапасы бойынша анықталған талаптарына сай, жаңа тауар
шығару мен өндіруді ұйымдастыру.
Өткізушілік Тауар жылжытудың жүйесін ұйымдастыру, өткізу арналарын
таңдау, сақтау, сұранысты қалыптастыру мен сатуды
ынталандыру, ассортименттік және бағалық саясатты
жүргізу.
Басқару мен Маркетингтік жоспарларды (бағдарламаларды) тағайындау,
бақылау оларды қаржыландыру, мәліметтермен қамтамасыз ету,
кадрлық саясат, кәсіпорын алдына қойған мақсаттарға
жетуді қадағалау, тәуекелділікті бағалау.
Деректер негізі: [6]
Аналитикалық функцияны шартты түрде екіге бөлуге болады: аграрлық
нарықты кешенді зерттеу мен кәсіпорынның ішкі ортасын талдау. Бұл екі
қызмет өзара тығыз байланыста болуы керек. Нарық жағдайында, ауыл
шаруашылық кәсіпорындар маркетингтік зерттеулерге едәуір көңіл бөліп,
қажетті көлемде қаражат бөлуі тиіс. Өйткені, нақты білмей тұрып, түпкілікті
мақсатқа жету мүмкін емес.
Маркбтингтік аналитикалық қызметінің нәтижесі, өндірістік қызмеутің
Ђүл негізі болады.
Өндірістік қызметтің, қызмет астылары келесілер: тауар ассортШмХнтін
құру туралы ұсыныстар таВайындау мен тауардуң, бәсеке қабігеттілігінің
көрсеткіштерін модельдеу.
Өндірілген ауыл шаруашылық тауар, енді келіп нарыққа түседі. Бұл жерде
агромаркетингтің негізгі міндеті осы тауарды тиімді сату (тұтынушыға
жеткізу) болып табылады. Дәл осы жерде кәсіпорындағы маркетингтік
аналитикалық және өндірістік қызметтерінің қаншалықты сапалы болғандығын
анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріспен айналысатын кәсіпорынның
дамуы, басқару мен бақылау қызметтеріне де тәуелді болады. Өте сауатты
жоспарлау мен мәліметпен қамтусыз, маркетингтің барлық қызметтерін іске
асыру мүмкін емес. Ақырында қызметтер легін аяқтайтын – бақылаудың да орны
ерекше.
Шаруашылықтар маркетингтік стратегияға өту үшін, ең алдымен, ескі
экономикалық қаулыларды ауыстыруы қажет. Өйткені ескі өндірушілік-
өткізушілік стратегия, қазіргі маркетингтік стратегияға қарағанда нарық
талаптарына сәйкес келмейді. Маркетингтің қарапайым, өнім өткізуден
айырмашылығы: ол кешенді іс-әрекеттердің жиыны болып табылады.Өндірушілік-
өткізушілік стратегияға бағытталған кәсіпорындар мен маркетингтік
стратегияны ұстанатын кәсіпорындардың айырмашылығын келесі кестеден көруге
болады [6,102б.].
Кесте 2
Кәсіпорындағы маркетингтік және өндіруші - өткізушілік бағыттардың
айырмашылығы
Сипаттама Маркетингтік стратегия Өндіруші - өткізушілік
стратегия
Кәсіпорын басшылығы үшінТұтынушының нақты және Өндіріс қажеттіліктері
бірінші орында: потенциалды қажеттіліктері
Жауапты мамандықтар Өнімді өткізуге жауап Өнімді өндіруге жауап
беретін экономист, беретін инженерлер
менеджерлер
Кәсіпорын өндіреді Тек сатылатын тауарды Өндірістік мүмкіндіктері
бойынша
Тауарлы ассортименті Кең Тар
Жоспарлауда келесі Барлық сыртқы факторларды өндірістік, ішкі
факторлар ескеріледі: факторларды
Жоспарлау мерзімі Ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді
Зейін аударуы Нақты және потенциалды Өнімнің өзіндік құнын
тұтынушының талғамы мен төмендетуге
талабына
Нарықтық зерттеудің Нарықты (тұтынушылар, Өндірісті (құралдарды,
бағыты бақталастарды) талдау технологияларды) дамыту
2 кестенің жалғасы
Баға белгілеуде Нарық конъюнктурасы өзіндік құн
ескереді:
Жаңа тауар шығарарда Барлық нарықтық факторлар Өндіріс мүмкіндіктері
келесі көрсеткіштерге
талдау жүргізіледі:
Өндірістік үрдіс Барынша икемді Әдетте икемсіз
Өнімнің қабы: Әуелде сұраныс тудырушы Өнім сақталуына
ретінде қарастырылады қажеттілік ретінде
қарастырылады
Бәсекелестік жағы Тұтынушының бағасы біріншіСату бағасы бірінші
орында орында
Кәсіпорын философиясы Сатылатын өнім өндіру Шама жеткен өнімді
өндіру
Деректер негізі: [7]
Жоғарыда кестеде көрсетілген барлық көрсеткіштер бойынша, екі жүйенің
арасында үлкен айырмашылық бар екенін көруге болады.
Маркетингтік стратегия бойынша кәсіпорын негізгі күшін сұранысты
қанағаттандыруға бағыттайды, сонымен қатар ол өзгерістерге өте икемді болып
келеді. Маркетинг философиясы бойынша, сату дегеніміз – тұтынушыны зерттеу,
онымен қарым-қатынасқа кіру, талғамын зерттеу мен қанағаттандыру арқылы,
келешекте өндірістің дамуына жағдай жасау.
Маркетингтің ауқымы өте кең, өйткені ол: баға қалыптастырумен,
сақтаумен, өнім қабымен, сауда маркасын тағайындаумен, өткізумен, өткізу
персоналын басқарумен, несиемен, әлеуметтік жауапкершілікпен, сауда
орындарын таңдаумен, тұтынушыны зерттеумен, қоғамдық қарым-қатынастармен,
нарықтық зерттеулермен байланысты. Жалпылай айтқанда маркетингтік басқаруға
көшу дегеніміз – тұтынушының, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған, тауар өндірісін ұйымдастыруда маркетингтің барлық
қағидаларымен әдістемелерін кешенді пайдалану (нарық өзгерістеріне
икемділікті арттыру, зерттеулерді қаржыландыру, өткізумен сұранысты
қалыптастыру).
Маркетингті тиімді пайдаланумен оның (кәсіпорында, аймақта,
мемлекетте) қаншалықты дамығанын анықтайтын көрсеткіштердің шоғыры –
инфрақұрылым болып табылады. Нарықтық қатынастардың негізгі талаптарының
бірі: материалды техникалық игіліктермен тұрақты қаржыландыруды қамтамасыз
ететін инфрақұрылым мен ауыл шаруашылық өнімдерді өткізетін тиімді
нарықтардың болуы [7,95б.].
Нарықтық инфрақұрылым дегеніміз - нарықтық экономика жағдайында
тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар
жүйелерінің жиынтығы.
Нарықтық институттар
Маркетингтік фирмалар, консалтингтік фирмалар,
биржалар, сауда үйлері, сақтандыру компаниялары,
банктер.
Нарық
Маркетингтік орта
Сатушылар
Сатып алушылар
Өндірушілер
Ауылшаруашылық кәсіпорындар, өңдеуші кәсіпорындар,
қоймалар, элеваторлар,қабылдау пункттері, аграрлық
сервис, көлік, байланыс
Сызба 1 - Нарықтық инфрақұрылым
Деректер негізі: Омарова С.Маркетинговые основы развития
сельскохозяйственных предприятий Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.
-2004.-№3.-С.98
Сызбада көріп отырғанымыздай, агромаркетингтік инфрақұрылымға кіре
отырып, өздері ауыл шаруашылық өнімдерін өндірмей, барлық салалар
нәтижедегі дайын өнімге әсер ететіндігі анық.
Нарықтық инфрақұрылымның дамуы, нарықтық механизмдерге сай бірқатар
жүйелерді қалыптастырып, дамытуды талап етеді.
Олардың негізгілері: биржалар, көтерме сауда мен айналысатын
кәсіпорындар, сауда үйлері, коммерциялық банктер, т.с.с. Нарықтық
институттарды дамытуда мемлекеттің орны ерекше. Ал нарықтық инфрақұрылымның
кейбір қымбат элементтерітек мемлекеттің араласуымен ғана ұйымдастырылады
(әр түрлі инспекциялар, сақтандыруды қадағалау, монополияға қарсы камитет,
коммерциялық мәліметтер орталығы,т.с.с.).
Кәсіпорындардың дамуы негізінен инфрақұрылымның жетілу деңгейіне
тәуекелді болып келеді [8,98б.].
Маркетингтік қызметті ұйымдастыру нысандары.
Маркетингтік ұйымдастыру дегеніміз – алдағы қойылған мақсаттарға
жетуге бағытталған міндеттемелерді орындайтын, маркетингтік функцияларды
басқаратын құрылымды құру. Маркетингті негізге алу, негізгі және
функционалды бөлімшелерді басқарудың қалыптасқан әдістемелерін өзгертуді
талап етеді.
Маркетинг бөлімшесін ұйымдастыру, келесідей нысандарға немесе
бағыттарда болуы мүмкін: функциялар бойынша, тауарлар бойынша, нарықтар мен
тұтынушылар бойынша, аймақтар (сегменттер) бойынша.
Кесте 3
Ұйымдастырылу бағытына байланысты маркетингтің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Маркетингтік Артықшылықтар Кемшіліктер
қызмет бағыты
Функционалды Басқарушылардың жеңілдігі Өнімдердің номенклатурасын
әрі атқарушының міндеттері кеңейтуде жұмысының сапасы
басқалармен қиылыспайды. төмендеді.
Тауарларға Әр тауар бойынша тұтынушыныңҚызметкердің міндеттерінің
қажеттіліктерінің көптігі (өткізу, жарнама
ерекшеліктерін зерттеу тауарлы стратегия тағайындау)
мүмкіндіктері. квалификацияның өсуіне
кедергі.
Нарықтарға Тауарларды жергілікті Жұмыстардың қайталануы.
тұтынушыларға нарықтарға немесе
тұтынушылардың сұранысына
сәйкестендіру.
Аймақтарға Нарыққа шығудың кешенді Күрделі құрылатын қызмет
(сегменттерге) бағыттарын қалыптастыру бөлімшелерінің мамандану
мүмкіндігі. деңгейі төмендейді.
Деректер негізі: [9,28б.]
Функционалды ұйымдастырылған маркетингтік қызмет әрбір функционалды
тапсырма үшін,жекелеген тұлға немесе топ жауап береді.Бұл нысан негізінен
ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарға ұсынылады. (ет
комбинаттары, сүт зауыттары, нан зауыттары).
Тауарлық ұйымдастырылған маркетинг қызметі – жалпы маркетинг
тауарлардың түрлеріне бөлінген. Бұл нысан негізінен, әр бөлімшесі жеке
тауар өндіретін, ірі бірлестіктерде тиімді болып келеді.
Нарықтық ұйымдастырылған маркетингтік қызмет – маркетингті нарықтық
негізде бөлу, бұл құрылымда маркетингтің әр сегменті үшін арнайы стратегия
тағайындалады. Осылайша ұйымдастырылған маркетинг негізінен ауылшаруашылық
өнімінің ірі партияларын өткізуде тиімді болып табылады.
Аймақтық (сегменттік) ұйымдастырылған маркетингтік қызмет – маркетинг
қызметтерінің әр бөлімшесі, жекелеген сегментпен жүргізілетін жұмыс үшін
жауап береді (олардың георафиялық орнына қатыссыз) [9,28б.].
Бірақ, тәжірибеде көрсетіп отырғандай әртүрлі кәсіпорындар осы ұйымдар
құрылымының барлығын үлестіре отырып қолданғаны анық. Маркетингтердің
құрылымдарды ұйымдастыру келесі негізгі талаптарға сай болуы қажет.
- Маркетингтік құрылымдардың қарапайымдылығы құрылым неғұрлым
қарапайым болса, соғұрлым оны басқару да жеңіл, әрі жедел болады.
- Кәсіпорын бөлімімен маркетинг бөлімінің арасындағы қарым-
қатынастарының анықтығы.
- Икемділік – нарығы өзгелерге байланысты өздерінің ұйымдастыру
нысанын ауыстыру мүмкіншілігі.
Маркетингтік қызметтердің қағидалары.
Маркетингтердің қызметтік ұйымдарға келесі негізгі қағидаларды
ұстанған жөн:
- Өз өндірісінің тиімділігін ескере отырып, нарық қажеттілігін
қанағаттандыратын өнім түрін өндіру.
- Белгіленген мерзімде, жоспарланған көлемде, алдын-ала келісіммен
және еркін бағамен,белгіленген нарығында өнімдерді тиімді өткізу.
- Өндіріс пен коммерциялық іс-әрекеттің ұзақ уақыт бойынша ұтымды
жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
- Өндіріс технологияларымен өндірілетін өнімдердің ассортиментін
жүйелі түрде жаңарту.
- Тұтынушылардың өзгелі талаптарына бейімделу мақсатында,ко-ң
стратегиясы мен тактикасының үлесімді болуы.
Агромаркетингтің функциясына келетін болсақ, жалпы әдебиеттерде
маркетингтің функциясы деген ұғымға нақты анықтама жоқ, бірақ берілген
феномен үлкен мағынаға ие. Сондықтан маркетингтің теориясына сүйене отырып,
ұйымдар мен басшылар өздерінің мынадай талқыламасын береді.
Маркетингтің функциясы – бұл маркетингтің мақсатымен және объектінің
бірлігімен шарттасылған шешімдерді дайындау, қабылдау және өткізу
барысындағы іс-әрекеттердің ортақтығымен бірлескен маркетингтік жұмыстардың
тұрақты, оқшауланған және айрықшаланған бағыттардың жиынтығы [10,47б.].
АӨК жүйесіндегі маркетинг бойынша мамандардың көз-қарастары
төмендегідей. Сонымен, Ресей ғалымдары В.А.Клюкач, Л.И.Клочко, И.В.Соколов
және Л.Л.Татарчуктың айтуларынша маркетингтің функциясы агроөнеркәсіптік
өндірістің және кәсіпорындармен өнімді өткізу ерекшеліктеріне сай болуы
керек және келесідей алғы шарттарға негізделеді.
❖ тұтынушылар сұранысының серпіні мен жағдайын зерттеу және алынған
деректерді шаруашылық шешішдерді қабылдау және әзірлеу үрдістерінде
қолдану;
❖ кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігін жоғарылату мақсатымен
өндірістің нарық талаптарына сай максималды бейімделуі;
❖ кәсіпорынға қажетті бағытта қалыптастыру мақсатында жарнама және
өткізуді ынталандыру сияқты әдістерін көмегімен нарыққа және
тұтынушылардың сұранысына әсер ету.
Көптеген ғалымдардың пікірлері бойынша, маркетинг жүйесі (қосалқы
жүйелерге және элементтерге бөлінетін болғандықтан оны берілген контекстте
функция сөзінің орнына қызмет элемент сөзін қолданған дұрысырақ) келесі
негізгі кәсіпорын қызметінің элементтерінің агроөнеркәсіптік өндірісте
қарастырады:
❖ Нарықтың дамуында, жетістіктер мен нарық жағдайын кешенді зерттеу
жолымен сатып алушылардың ауыл шаруашылық өнімі мен қызмет
көрсетулерге потенциалдық сұраныстың бар болуын анықтауды;
❖ Өңдеу мен орау, арнайы жарнама әдістерін таңдау және өткізуді
ынталандыру, техникалық қызмет етулерді ұйымдастыруды;
❖ Өнімді өткізудің формалары мен әдістерін жетілдіруді және
ұйымдастырылды;
❖ Өнім ассортиментін басқаруды, координациялауды және өндірісті
жоспарлауды;
❖ Баға жүйесін өңдеуді, қажеттілігіне қарай оның тиімділігі мен
жетілуін тексеруді;
❖ Тұтынушының сауалын қанағаттандыратын өнімнің жаңа түрін өндіру
мен өткізуді меңгеру жағдайында кәсіпорынның ғылыми-зерттеу
қызметін ұйымдастыруды;
❖ Шикізат, материалдарды қолданудың экономикалық тиімділігін
зерттеу, жабдықтаушылардың арақатынасын және олардың баға
беріктігін ұйымдастыруды;
❖ Маркетинг жоспарының қалыптасуын;
❖ Маркетинг функцияларын басқару мен бақылауды қамтамасыз ету;
Маркетингтің барлық функцияларын келесі екі критерийлер бойынша
классификациялау керек: мазмұны және объектісі бойынша маркетингтік ықпал
жасау. Біріншісін-жалпы, ал екіншісін-нақтылы деп атауға болады.
Маркетинг функциялары маркетингтік ықпал ету мазмұны бойынша
келесілерге бөлінеді:
❖ талдау;
❖ болжау және мақсатты болжалау;
❖ жоспарлау;
❖ ұйымдастыру;
❖ басқару (координация және реттеу);
❖ бақылау және есепке алу;
❖ баға.
Маркетинг ықпал ету объектісі бойынша, функциялар келесі түрде
классификацияланады:
❖ нарықты зерттеу;
❖ тұтынушы және оның сұранысын білу;
❖ маркетингтің қоршаған ортасын талдау;
❖ тауар саясатының іске асырылуы;
❖ тауар дайындығы және инфратауарлы қамтамасыз етілу;
❖ бағаның құрылуы және баға саясаты;
❖ тауар қозғалысы және өнім өтімділігі;
❖ сұраныстың құрылуы және өнім активизациясы-СҚӨА
❖ коммерциялық әрекет; есеп-қарсылық қызметтілігі;
❖ сыртқы экономикалық маркетингтік қызметі;
❖ тауардың өмірлік цикл сүйемелдеуі (ТӨЦ)
❖ маркетингті басқару.
Маркетингтік қызмет процесінде жалпы және нақтылы функциялар тығыз
байланысты. Кез-келген іске асырылған нақтылы функцияда барлық жалпы
функциялар орындалады [11,140б.].
Маркетинг функцияларын тереңірек білу үшін, жалпы функцияларды
нақтырақ қарастырамыз.
1. Талдау келесілерді өзіне қосады: жинау, өңдеу жүйелігін және
информацияны тану; жоспарлы программадан ауытқудың және себебін анықтаудың
білінуі; осы ауытқулардың жою жолы мен мүмкіндіктерін анықтау; мамандар мен
басқарушыларға таныстыру және агромаркетинг бойынша аналитикалық
материалдар туралы мәлімет беру; қалыптасқан жағдайда агромаркетингтік
қызметтің тиімділігін және көтерілу жолымен сапаның орналасуын білу.
2. Болжау және мақсаты болжаулық экономика-математикалық әдістер
негізінде болжау жасап, ақиқат шындығы мен оның диалектикасын зерттейді.
Агромаркетингтік қызметте болжау жасау үлкен роль атқарады, өйткені
тұтынушылардың жүріс-тұрыстық аспектісі стохастикалық формаға не және
оларды жоспарлау мүмкін емес. Ары қарай агромаркетингтік қызметте
мақсаттылық бағдарлама немесе мақсаттар кескіні қарастырылады.
3. Жоспарлау – бағдарламаның мақсаттылығын анықтап, оның пропорциялығы
қажетті құралдармен қамтамасыз ету. Оның көмегімен өндіріс жоспарлығын,
басқаруды және агромаркетингті құруға қол жеткізеді. Берілген функцияның
құрама бөлігі болып; жоспарлау, бағдарламалау, жобалау, модельдеу
(маркетинг процедураларының модельдері құрылады). Функцияның орындалуы
кезінде оның жүйелілігі, ғылымилылығы, жоспар бірлестігі қамтамасыз етілуі
керек.
4. Ұйымдастыру – бүтіндікті құруға бейімделген, агромаркетингтің жұмыс
қызметтілігі яғни агромаркетинг жүйесінің реттілігі мен бірлестігі.
Агромаркетинг жүйесінің қойған құрама бөліктері біріккенде ұйымдық бүтінді
құрайды. Осылайша, агромаркетинг жүйесінде экономикалық, ұйымдық, жүйелі
қамтамасыз етуші және техникалық бүтіндіктер болуы керек. Ұйымдастыру
агромаркетинг жүйесінің статистикалық қалыптасуында ғана емес, сонымен
қатар оның жұмыс істеуімен де іске асырылады. Осылайша, агромаркетингтің
жүргізілуіне синхрондылық және үздіксіздік, қалыптылық, кооперация,
мамандандыру қамтамасыз етіледі.
5. Басқару дегеніміз – маркетинг жүйесінің берілген бағыттағы немесе
жаңа көшу бойынша әрекеттерін қолдау қызметтерінің түрі болып табылады. Бұл
функци (оралымды) сипатта, сондықтан ол еңбек ұжымының жұмысының
реттілігін, бірқалыптылығын қамтамасыз ететін жедел кординациямен реттеуді
қосады.
Агромаркетинг үрдісін реттеу экономикалық және әлеуметтік-
психологиялық әсер ету, әкімшіліктеу, мотивацияны қолдану көмегімен жүзеге
асырылады. Экономикалық әдістерден ағымды сыйақы тағайындау пайдаланылады.
Реттеудің әлеуметтік-психологиялық формалары – тұтынушылардың
темпераментін, мүдделерін және тағы басқаларын, есепке алу. Бұйрық, нұсқау,
жедел шешіш қабылдау жиналыстары көмегімен, агромаркетингтік процесті және
өндірістік ретте іске асырылады.
Ынталандыру идеяларға, қажеттілікке, ынталыққа, қызығушылыққа әсер
етуді шамалайды.
6. Бақылау және есепке алу агромаркетинг процесінің дұрыстығын,
басшылар мен мамандардың қызметін, сондай-ақ жұмыстардың нақты жағдайының
жоспардағыдан ауытқуын уақытында анықтау, ауытқу себептерін айқындау.
Бақылау жалпылай, тұрақтылы, уақытылы және тиімді болуы тиіс.
Агромаркетинг бүкіл нарық қызметінде тұтынушыларды барынша
қанағаттандыруға басты назар аударады. Тұтынушының төлем қабілетінің
құрылымы мен көлемін дұрыс анықтау, оларды қанағаттандырудың тиімді
құралдарын жасау нарықта ауыл шаруашылығы тауарлардың, өндірушілердің
табысқа жетуінің кепіліне айналады. Бұл жағдайда тауарлар тұтынуды
қанағаттандыру құралы бумадағы қызмет ретінде қарастырылады.
Агромаркетингтік тұжырымдамадағы нарық нақты және потенциалды
тұтынушылардың жиынтығын білдіреді. Нарық қызметін басқаруда маркетингті
пайдалану қажеттілігі тәжірибеде дәлелденген. Кәсіпорынның жетістікке
жетуінің маңызды факторы жоғарғы тиімділікке, агромаркетингтік қызметті
кешенді жүргізу арқылы жетуге болады. Мысалы. кәсіпорын – нарық
қатынастарының қатысушысы нарыққа АӨК-нің қажеттіліктерін ескере отырып,
жасаған құралдар арқылы тұрақты әрі нысаналы түрде ықпал етуге болады
[12,100б.].
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуы
Аграрлық саладағы маркетингтік қызметтің ерекшеліктері және оның
мамандануы-шығындар мен нәтиженің арақатынасы тұрғысынан кәсіпорынның
мақсатына едәуір тиімді қол жеткізуге мүмкіндік беретін формада құрылған
басқару деңгейлері мен функционалдық салалар арасындағы қисынды өзара қарым-
қатынастарды сипаттайтын ұйым құрылымын құруда айқын көрінетін еңбек
бөлінісінің бір түрі болып табылады.
Агромаркетингтің ерекшеліктері агробизнес жүйесіндегі нарықтардың және
аграрлық азық-түлік кешеніндегі сұраныстың, ұсыныстың, бағаның деңгейімен
анықталады. Қазақстан Республикасындағы агробизнес кешенінің негізі мен
өзегін халық үшін азық-түлік өнімдері мен өнеркәсіптің көптеген салалары
үшін шикізат өндіретін ауыл шаруашылығы құрайды. Ал, қалған салалар болса,
ауыл шаруашылығына қызмет көрсете отырып, өзіндік маңызға ие болып
табылады.
Көптеген дамыған елдердің даму тәжірибесінен нарықтық жүйенің ауыл
шаруашылығын тиімді дамыту үшін қажетті шарттармен қамтамасыз
етілмегендігімен дәлелденеді. Стратегиялық сала бола отырып, көптеген
дамыған елдерде ауыл шаруашылығы жоғары сұраныс деңгейіне мемлекеттік
қолдау саясатынан басқа маркетингтік және кеңестік қызмет көрсетуші ұйымдар
желісі көмегі арқылы қол жеткізіп отырады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай extention қызметі және ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін оқыту көмегі арқылы аграрлық өндірісте білімді кеңейту және
оны қолдану әркез өзінің пайдалылығын жоғалтқан емес.
Шет елдердегі аграрлық өндірісте маркетингті қолдану үрдісі мен
Қазақстанның маркетинг жүйелерін салыстырмалы талдау нәтижелері отандық
өндірушілерді қолдау саясатының әлсіздігі, ішкі нарықтың протекционистік
шаралармен қорғалмағандығы, маркетингтің рөлін басшылардың жете
түсінбеуінен және т.б мәселелердің барлығынан елімізде маркетингтің дамуы
елеулі дәрежеде артта қалып отырғанын аңғартады [13,103б.].
Қазіргі кезеңде ауыл шаруашылығы саласындағы маркетингтің даму серпін
ескере отырып, агромаркетингті маркетинг субьектілерінің экономикалық өзара
байланыстарын желілік қарым-қатынастар арқылы тиімді пайдалануға
бағытталған қызметтің арнайы кешенді түрі ретінде қарастыру маңызды мәнге
ие. Бұл агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетинг субъектілерінің желі арқылы бір-
бірімен байланысып, тұрақты қарым-қатынас орнатып отыратынын және бұның
агромаркетинг саласында желілік теорияны жан-жақты негіздеп, ұсынуға
мүмкіндік беретінін көрсетеді.
Маркетингтердің қызметтерінің негізгі шешетін мәселелері:
- Нарықты кешенді түрде зерттеу, бәсекелестік ортаны талдау, сату
көлемін жоспарлау, нарықтың жеке секторлары бойынша мәлімет жинау.
- Өндіріліп, өткізілетін өнімдерінің өзіндік құнын және сатуға кеткен
шығындарды талдау.
- Кәсіпорынның шикізат ресурстарымен мамандарды техниканың игілігіне
деген қажеттерін қамтамасыз ету.
- Тұрақты өнім өткізумен қажетті пайда көлемінің мүсінін қамтамасыз
ету.
Сонымен қатар маркетингтік қызмет келесі шараларды тағайындап, іске
асырады.
- Тауарлық, бағалық және өткізу саясаты.
- Сұранысты қалыптастыру мен өткізуді ынталандыру.
- Маркетингтік бағдарламалар.
- Маркетинг бөлімінің бағыт-бағдарлық қызметі.
Маркетингтік қызмет, кәсіпорынның қалған қызметтерінің барлығын
топтастырушы әрі оған бағыт-бағдар беруші болып табылады.
Маркетингтік қызметтердің басқа, оған бағынбайтын қызмет
бөлімшелерімен қарым-қатынасы келесі сипатта болады: маркетингтік қызмет ол
бөлімше деп, оларға қарасты өндіріс бөлігі жолында қажетті мәліметтерді
жинақтап, оны өз қорытындысы мен ұсыныстары мен қоса басшылыққа ұсынады
[14,40б.].
Маркетингтік қызмет - өнімді жоспарлардан бастап оны өтеуге дейінгі
көптеген қызметтерді атқаратын болғандықтан, барлық бөлімдердің іс-
әрекеттерін бағыттап тұрудың орны ерекше болады.
Ал нәтижедегі үлкен жауапкершілік үшін маркетингтік қызметтің беделі
қалғандарына қарағанда үстемдеу болады.
Агроөнеркәсіптік өнімдегі маркетингтік ұйымдастыру ерекшеліктері:
Ұсақ ауылшаруашылық кәсіпорындар зерттеулер жүргізу үшін өз
қаражаттарын біріктіріп салалық маркетингтік орталықтар ұйымдастыруына
болады. Бұндай орындарды ұйымдастырудың алғы сатысы ретінде, арнайы
құрылған топтар болуы мүмкін.
Өңделуші кәсіпорындар, ауылшаруашылық тауар өндірушілермен тұтынушылар
арасындағы байланыстыратын (звено) болып табылады.
Ал олардың өндіріс көлемі мен ассортименттерін, ауылшаруашылық
өндірісімен қатар тұтынушының төлем қабілеттілігі анықталды. Бұндай
кәсіпорындар да маркетинг қызметі ұйымдастыруда осы факторлармен қатар ішкі
заттың тез бұзылуының,өндірістің таусымдылығын, шмкізаттардың экологиялық
тазалығы мен сапалылығын, тасымалдауды т.б. ескерген жөн.
Ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар маркетингтік қызмет
құрылымын құруды, келесідей бөлімшеден бастаған жөн:
Маркетингтік зерттеулер бөлімшелері, оперативті маркетинг бөлімшелері,
маркетинг стратегиялары бөлімшесі. Олардың міндеттері келесідей:
- шикізат базасының мүмкіншіліктерін талдау, өндірістік мүмкіншіліктер
мен нақты және потенциалды сұраныстарды талдау, мамандану, өндіріс.
- ассортиментті жоспарлау, жаңа өнімдерді шығару, баға қалыптастыру,
ақпарат, жарнама, өнімді жылжыту мен өткізу.
- жалпы коммерциялық саясат жөніндегі ұсыныстар мен бақылау.
Сонымен қатар, маркетингпен айналысатын адамдардың тәжірибесіздігі,
олардың маркетинг болмысын жете түсінбеуі, бірінші кезекте тек өткізуге
ғана бағытталуы кәсіпорынның коммерциялық қызметіне қауіп төндіреді.
Кәсіпорындардың маркетингтік қызметі үшін төмендегі үш түрлі мәселе
өте маңызды: маркетинг зерттеулерін жүргізу үшін, тұтынушылар,
бәсекелестер, өндірушілер, т.б. мәліметтер туралы ақпарат жинау, маркетинг
құралдарымен жұмыс жасау және маркетингтік қызметті ұйымдастыру.
Маманданған компаниялар есебі бойынша, бүгінгі күнде нарықты зерттеу және
маркетингтік зерттеулер аумағындағы айналымға байланысты ғазаһстан ТМД
арасында үшінші орында.
Қазіргі кезде Қазақстанда қоғамдық пікір мен нарықты зерттеуде кәсіби
деңгейде мамандандырылған бірнеше зерттеу компаниялары бар. Олар қоғамдық
пікірді зерттейтін Республикалық орталық, Әлеуметтік және маркетингтік
зерттеулер агенттігі БРИФ, Рrpp Sessi Kazakhstan, Кипр компаниясының
өкілі Amer Nelson Research және түрік-қазақ бірлескен компаниясы
Билешим [15,70б.].
Қазақстандық нарықтың тұтынушыға негізделуі барысындағы маркетингтік
зерттеулерде макро және микро деңгейдегі реформалардың оған тиімді түрде
қолдау көрсетпей отырғанын атап (экономист-сарапшылар) өткен.
Жоғарғы айтылғандардан туындайтын нәрсе агромаркетинг, бұл ауыл
шаруашылығы өндіріс саласында айырбастау арқылы тауарларға және қызмет
көрсетулерге, идеяларға, тұтынушылардың сұранысын алдын-ала көру,
жоспарлау, ұйымдастыру және басқару жөніндегі нысаналы мақсатт шығармашылық
қызмет болып табылады.
Бұл анықтаманы түсіндіру керек. Біріншіден, кейбір авторлар бұл
тұтынушылардың сұраныстарын, мұқтаждықтарын қанағаттандыру жөніндегі
қызмет, деп санайды. Ал біз агромаркетинг бұл қызмет түрі,өйткені сұранысты
қанағаттандыру ісімен өндірушілер өндіруден бастап шұғылданады деп
саналады. Екіншіден, бүкіл қызмет бірыңғай мақсатты жүргізілуі тиіс, демек
нысаналы бағытты болу керек. Үшіншіден, қызметтің қандай бір
саласындағыдай, агромаркетингте де тіке шығармашылықпен келу (немесе
агромаркетинг өнер) не аса күрделі өзара қатынас үрдісінде, тұтынушы-
өндіргіш (сатушы) кей жағдайларда пайда болған факторларда басқара
алмағанның өзінде алуан түлікті есепке алу қажет сұранысты алдын-ала көру
тұтынушының сұранысы мен мүдделерін, нарық конъюнктурасын, сұранысының
төмен қабілетті тенденцияларын жүйелі түрде талдауға
негізделеді.Төртіншіден, алдын-ала көру ғылыми жасауға және ғылыми
интуицияға (сезіне білуге) негізделеді.
Бесіншіден, сұранысты қанағаттандыруды жоспарлау агромаркетинг
тиімділігінің бизнестің кепілі болып табылады. Болжау жасау бағдарламаларын
негізінен стратегиялық ағымдағы және идеал сипаттағы агромаркетинг –
жоспарларын жасау қажет, бұларда тұтынушылардың сұранысы (өндіріс).
Мүмкіндігі, агромаркетингтік мүмкіндіктер және оларды ұлғайту
ескеріледі; әсіресе бәсекелестердің іс-қимылдарына болжам жасалады және
мұқият талдама жүргізіледі және осының негізінде агромаркетингтің
тактикасына және стратегиясына түзетулер енгізіледі.
Алтыншыдан, күнделікті тіршілікке сұранысты қанағаттандыру ісін
ұйымдастыру маркетингтің ғылыми негізделген ұйымдастыру механизмін жасауды
білдіреді.Бұған қоса, көзге көрінбейтін агромаркетингтің үрдісті
ұйымдастыру және ұйымдастыру жұмысын жүргізу қажет.
Жетіншіден, тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру агромаркетингпен
басқарудың тиімді жүйесін құруды, бұл процесті теке асыруды ғылыми
негіздеуді көздейді.
Оған сұранымды қанағаттандыруды басқару агромаркетингтік қызметті
қажетті деңгейде орындау, экономикалық тұтқаларды техникалық құралдарды
пайдалану және т.б.
Тұтынушылардың сұранысын алдын-ала көру, жоспарлау, ұйымдастыру және
қанағаттандыруды басқару агромаркетингтік функцияларын оындау көмегімен
іске асырылады, бұл жағдайды жеке тауардың тапшылығы немесе көптігі нарық
конъюнктурасы, нарық қатынастарының психологиясы, баға саясаты, коммерция
және жаңа аспкетілер мен сипаттамалар ескеріледі.
Жоспарлау тұрғысынан алғанда агромаркетингке идеяны адамзаттық,
экономикалық, ұйымдық-функционалдық, коммерциялық, әлеуметтік-
психологиялық, имандылық, этикалық, мәдени және эстетикалық өзара қарым-
қатынастар жиынтығы кіреді.
Нарыққа тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынастар болып жатады
[16,34б.].
Агромаркетингтің мақсаты тек тұтынушылардың мүдделерін қанағаттандыру
арқылы ғана емес, тұтынушылардың риза ету, қуанышқа бөлу арқылы да
ашылады, яғни ол игілікті қайырымды этикалық және эстетикалық маркетинг
ретінде қарастырылады.
Агромаркетингтік қызметті ғылыми іске асыру шаруашылық жүргізудің
экономикалық заңдары, агромаркетингтік дамудың объективті заңдылығы
базасына қамтамасыз етіледі.
Қазіргі уақытқа дейін агромаркетинг заңдылығына объективтік категория
ретінде терең талдау жасаған жоқ, оларды түсіндіруде дәлділік жоқ. Егер
оларға экономикалық ғылымдар теориясымен әдістемесі негізінде ашуға келетін
болсақ, онда агромаркетинг жүйесінің мынадай заңды белгілерін бөліп
көрсетуге болады.
● Мақсаттармен принциптер бірлігі.
● Гуманиялау.
● Өндірістік, ұйымдық және әлеуметтік жүйелердің болашалық түрде
көрсету.
● Статистика мен динамиканың оңтайлы бірігуі.
● Маркетингтік процестің үздіксіздігі [17,36б.].
Агромаркетингтің ерекшеліктері ауыл шаруашылығының сеецификасымен
анықталады, олардың кейбіреулері, ең бастылары төменде келтіріледі.
Бірінші ерекшейік - экономикалЋқ нәтижелердің Ђабиғат жағдайына
байланысты болуы. Ауыл шаруаръЫығы өнімдерін өндіру өзара байланысты және
өндіріс заты, негіггі құралмен – жермен, яғни оның сапасымен және пайдалану
интенсивтілігімен анықталады.
Егер жерді баптап жақсы қараса, онда ол жақсаруы мүмкін. Сонымен
зиянкестермен, аурулармен күресте химиялық құралдарды дұрыс қолданбай
немесе пайдаланбай, оларды биологиялық тәсілдермен алмастыра экологияны
қорғайтын технологияны пайдаланса, онда экологиялық жағынан таза өнім
өндіру мүмкіндігі туады. Сонымен бір мезгілдетиімді өңделмесе, өнімдік
өнімділігіне сапасына кері әсер етеді. Жерді пайдалану мал шаруашылығы
салаларын дамытумен тығыз байланысты. Бұл жағдай өнімнің көлемін,
ассортиментін және сапасын анықтайды, осының бәрі оны ұйымдастыру және
жүргізу үрдісіне агромаркетингке белгілі бір жауапкершілік жүктейді.
Агробизнес қызметінде интеграцияланады және өндіру үшін сондай-ақ
агромаркетингті ұйымдастыру үшін жағдайлар түзіледі.
Екінші ерекшелік – тауардың маңызы және рөлі. Маркетингтік қызмет пен
мамандар бірінші кезектегі қажетті тауарлармен жұмыс істейді. Демек олар
дер кезінде және қажетті көлемде және ассортиментте, сондай-ақ жасын,
жынысын, ұлттық дәстүрі. Тұтынушылардың денсаулық жағдайын ескере отырып
олардың қажеттіліктерін, мұқтаждарын, мүдделерін қанағаттандыруға тиіс.
Әдетте тез бұзылатын тауар жедел түрде жеткізілуі қажет, сонымен қатар
сервис эстетикалық жағынан қамтамасыз ету де ұмтылмағаны жөн. Тұтыну заты
керектік маңызға ғана емес, эстетикалық, имандылық, адамгершілікті бойға
сіңіруі керек.
Агромаркетинг үшінші ерекшелігі – жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің
сәйкес келмеуі. Мәселен, өсімдік шаруашылығы өнімін жылына 1-2 рет алады,
ал жұмыс кезеңі тұтас жылға созылады. Осыған байланысты агромаркетинг
бойынша мамандар тұтынушылардың сұранысын диалектикасын жақсы білуге, оны
қанағаттандыру тенденциясын болжауы тиіс, өйткені, агромаркетингтің
тиімділігі нақ осыған байланысты.
Төртінші ерекшелік - өндірістің және өнім алудың маусымдылығы. Осыған
агромаркетингпен өткізу нарығын қамтамасыз ету және өнімнің қозғалысының
ерекшелігіне байланысты.
Осыған байланысты тұтынушы соңғы болуы мүмкін, шаруашылыққа тікелей
өндірушінің өнімді қайтадан ұқсатумен агромаркетингтік қызметті үйлестіре
жүргізуі ойда болады, ал бұл өнімдер агромаркетингтің басқа түрлерінше
соңғы және ақырғы тұтынушы арасында іске асырылады. Нақ осы арада қайта
ұқсатуды бөліп көрсету керек.
Бірінші қайта өңдеу көбіне мақсатқа сай бағытта өнімді және оның
сапасын сақтау мақсатында жүргізіледі, бұл өндірістік және маркетингтік
қызметтің адамгершілікке сай екенін көрсетеді. Нақ осы өнімді қайта өңдеу
оны сервистік қамтамасыз ету және шетелдік осыған ұқсас өнімдермен бәсекеге
түсу осы күнгі тұтынушылардың талаптарына өтінішке қарай жауап бермейді.
Мұны мыналармен түсіндіруге болатын сияқты: біріншіден – агробизнестік
құрылымдар тапшы нарықта жұмыс істейді; екіншіден – оларды жеткілікті
тәжірибе және кәсіп керек және агромаркетингтік қызметті ұйымдастыру
дәстүрі жоқ; үшіншіден – көптеген құрылымдардың жеткілікті қаражат және
материалдары жоқ; төртіншіден – мемлекет кәсіпкерліктің бұл саласын
жеткілікті қаржыландырмайды немесе бермейді; бесіншіден – ғылым және
өнеркәсіп бұл салаға қанағаттанғысыз даярланған.
Бесінші ерекшелік – АӨК жүйесінде жерге өндіріс құралдарына өткізілген
тауарға меншік түрлерінің алуан түрлі болуы.Бұл бәсекенің көп болуын
туғызады, ал нарық тұтынушылардың құрамымен басқарылады. Осыдан
агромаркетингтік стратегиялардың, тактикалардың, формалардың, тәсілдердің
диверсификациялануы, алуан түрлілігі келіп шығады. Мәселен тек бәсеке
факторын ескеріп агромаркетингтік стратегиялар біздіңше, төмендегідей болуы
мүмкін. Бәсеке күресі ынтымақтастық істің, тауардың және агромаркетингтің
қайта бәсекелестігі, конверсификациялау: демпингтік пенетрация. Бұл
жағдайда формалар, тактика түрлері, тәсілдер, әдістер сан елеулі қарқынмен
дамып отыр.
Алтыншы ерекшелік - шаруашылық жүргізудің ұйымдық формаларының алуан
түрлі болуы. Меншік формаларының ескерте отырып агромаркетингтік жуйелер
құрылады, көзқарас тұрғысынан алғанда, әр түрлі ұйымдар, қызмет түрлері,
өзін-өзі басқарудың ең бастысы тұтынушылардың мұқтаждарына, сұранымдарына,
мүдделеріне бейімделушілік болып отыр.
Ауыл шаруашылығы ұйымдық-шаруашылық түрлерінің әр алуандығымен –
кеңшарлар ұжымшарлар бірлестіктер, агроконсарциумдар, фермерлік шаруа
қожалықтары тағы басқалар. Осыдан агромаркетингтік қызметтің түрлі
формалары келіп шығады.
Агромаркетингтің жетінші ерекшелігі - маркетингтік қызметті жүзеге
асырудың біркелкі еместігі және деңгейінің әр түрлілігі бұл агробизнестің
өндіріс, өңдеу және сатуды қоса алғанда, бүкіл жүйесіне қатысты. Осы
тізбектің тек бір түйініндегі маркетингтік қамтамасыз ету деңгейінің
төмендегі маркетингтің нашарлығына әкеледі. Бұл агробизнестің тиімділігін
төмендетеді.
Мысалы, тұтынушылардың сұранымының өзгеру перспективасына өндіріс
бағдарламасын анықтау кезеңінде уақытылы әсер ету өте қиын. Ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіру процесі айларға, кеде жылдарға созылады емес пе, нарықтың
берілген сигментіне жаңа тауармен шыққан шетел мемлекеттерінің
кәсіпкерлерімен салыстырғанда біздің ауыл кәсіпкеріне реттеліп қойған
өндірістің өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру өте қиынға соғады.Жыл сайын
тұтынушылардың тауар сапасына, маркетингтің сервистік және эстетикалық
қамтамасыз етуіне деген талаптары мен мүдделері өсіп отыр. Бірақ
кәсіпкерлік және агробизнес сферасының дамымағандығына отандық АӨК
кәсіпорындары шағын бизнес түзілістеріне оларды қанағаттандыру өте қиын.
Агробизнестің сегізінші ерекшелігі – маркетингтің басқа түрлерінің
жүйелерімен салыстырғанда агромаркетинг жүйесінің сезімталдығының,
қабылдағыштығының, бейімделушілігінің жоғарылығы, өзін-өзі басқаруымен
өзіндік ұымдастырушылығы. Бұл келесі факторлармен түсіндіріледі:
❖ Тұтынушы сұранымының қажеттілігі, мүдделері, мұқтаждықтары
детерминделген, сондықтан агромаркетинг жүйесі міндетті түрде
негізгі қажеттіліктерді қанағаттандырып, басқарылмайтын талаптар
мен мүдделерге реакция беруі тиіс. Детерминделген сұранымның өзі
сервистік, инфротауарлық, эстетикалық тұрғыдан алғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен
функциялары ... ... ... ... ... ...6
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 ҚР АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ТАУАР ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ
ҮРДІСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..25
2.1 Үштөбе - Айдын ЖШС экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ..25
2.2 Үштөбе - Айдын ЖШС маркетингтік қызметін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОМАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3.1 Агромаркетингтік қызметтің тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Агромаркетингті жетілдіру құралы ретінде сүт кластерін құру
... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның агроөнеркәсіптік
кешенінде нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен даму үрдісі жағдайында
тұрақты даму мен бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі жолы
агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік қолдау аясында нарық талаптарына
бейімделе жұмыс істеуі үшін қаржылық қолдаумен қатар, маркетингтік қызметті
жетілдіру болып табылады. Қазіргі замануи маркетинг әдістері мен
қағидаларын қолдану арқылы бүгінгі экономикалық шарттарда агроөнеркәсіп
кешеніндегі кәсіпорындардың алдында тұрған сапалы жаңа міндеттерді шешу
қажеттігі туындап отыр. Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа
жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг-қазақстандық шаруашылық тәжірибесі
үшін кәсіпорындардың өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың
жаңа әдісі болып табылады.
Шығарылған отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін одан ары арттыру
қажеттілігі әсіресе ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық нарыққа қатысушыларға
сапалы ақпараттық- маркетингтік қызметтеріне деген сұраныс артады.
Аудандарда аграрлық нарық ойыншыларына ақпараттық- маркетингтік және
кеңестік қызмет көрсететін мамандандырылған жалғыз мекеме болып табылатын
Қазагромаркетинг АҚ-мы құрған 16 ауылдық ақпараттық- кеңестік орталықтар
жұмыс істеуде.
Президент биылғы 29 қаңтардағы 2010 жылғы Жолдауында агроөнеркәсіп
кешенін серпінді дамыту мәселелеріне айрықша көңіл бөліп, еліміздің алдына
маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл міндеттердің уақтылы әрі сапалы орындалуы
еліміздің ауылшаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттырып, азық-түлік
қауіпсіздігі мен экспортты әртараптандыруды қамтамасыз етуге зор ықпалын
тигізеді. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір
жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл
көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды екен. Инновациялар ғана еңбек
өнімділігінің шұғыл артуына жеткізеді [1].
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен
тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен
қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның
ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс
тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес
келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған
елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда
маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын
әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті
қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің
туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына
кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің
алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және
инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға
жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа
жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-
2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге
және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып
бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі
қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу
мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері
жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады.
Маркетингтің ілімдік аспектілерін әзірлеуге әртүрлі мектептердің
өкілдері саналатын Ф.Котлер, П.Друкер, К.Ланкастер, Т.Левитт, И.Ансофф,
Б.Берман, Д.Эванс және т.б көптеген шетелдік ғалымдар өз еңбектерін
арнады. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту және аграрлық салада маркетингті
қолданудың ілімдік және әдістемелік мәселелерін зерттеуге өзіндік үлесін
қосқан отандық ғалымдар Р.С.Каренов, Ш.К.Көпешов, С.Н.Нысанбаев,
Т.И.Есполов, К.А.Сағадиев, О.К.Ескараев, А.Ш.Нурсеитов, Р.А.Камшыбаев,
Т.Ж.Нұрымбетов, С.Р.Есімжанова және т.б ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Дегенмен, Қазақстанда АӨК кәсіпорындарының салалық маркетинг
қызметінің тұжырымдамасын дайындаудың ғылыми негізделген тәсілдері және
әртүрлі формадағы шаруашылықтарда маркетинг қызметтерін ұйымдастыру,
маркетингтік құрылымдарды өзара байланыстыру және ауыл шаруашылығында жұмыс
істейтін маркетингтік ұйымдарды біртұтас жүйеге біріктіру мүмкіндіктері
әзірге болмай отыр.
Дипломдық жүмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп
кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру бойынша теориялық-әдістемелік
және тәжірибелік тұрғыдан талдау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету
үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, ауыл
шаруашылығында маркетингті қолданудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- агроөнеркәсіп кешенінің даму жағдайына талдау жүргізу және аграрлық
маркетинг қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын
сараптау;
- Үштөбе-Айдын ЖШС агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызмет
ерекшеліктерін талдау;
Зерттеу пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың маркетингтік қызметтері таңдалды.
Жалпы зерттеудің ілімдік және әдістемелік негізі ретінде маркетингтік
қызметті ұйымдастырудың жалпы теориялары мен заңдылықтары құрады. Маркетинг
саласындағы отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың осы зерттеу пәні
бойынша ілімдік-әдістемелік көз-қарастары мен тұжырымдары зерттелді.
Зерттеу міндеттерін шешу барысында Қазақстан Республикасының заңдық және
нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Президентінің
жарлықтары, ел басының Қазақстан халқына жолдаулары, бұқаралық ақпарат
құралдарының және басқада ақпарат көздерінің мәліметтері қолданылды.
Жұмыста зерттеулердің экономикалық талдау, жүйелік, салыстырмалы,
есептік-құрылымдық сараптау, топтастыру және экономикалық-математикалық
модельдеу әдістері қолданылды.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА АГРОМАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ІЛІМДІК-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агромаркетингтік қызметтің ерекшеліктері мен функциялары
Агроөнеркәсіп кешеніндегі салалардың ішінде ең маңыздысы ауыл
шаруашылығы деп айтуға болады. Өңдеуші кәсіпорынның ауқымын көбінесе
анықтайтын да осы ауыл шаруашылығы. Ол агроөнеркәсіптік өндірістің қалған
салаларымен бірігіп нәтижеде мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығының
дайын өнімін өндіріп шығаруға әрекеттенеді. Ал енді ауыл шаруашылығы
саласының дамуы, оның табиғи жағдайларға тәуелді, еңбек құралы да, заты да
жер мен тірі организмдер болып табылатын, күрделі өндіріс ерекшеліктерімен
анықталады. Ауыл шаруашылығының табиғат жағдайларына тәуелділігі ауыл
шаруашылық өндірісінің және оның өнімдерінің ерекшелігіне себепші болады.
Біріншіден, жабылған жерлердің көкөністерінен басқа, өсімдік шаруашылығының
барлық өнімдері маусымдық болып келеді.Сонымен қатар мал шаруашылығының
өнімдері де маусымға байланысты едәуір ауытқиды. Екіншіден, ауыл шаруашылық
өнімдері мен азық-түліктің көпшілігі тез бұзылатын өнімдердің қатарына
жатады.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында ауыл шаруашылығында
маркетингті қолдану кешенді-мақсатты тәсілді пайдалану арқылы
тұтынушылардың талаптарына бейімделудің икемді тактикалық саясатын
жүргізуге, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, дайындау, тасымалдау, қайта
өңдеу, сақтау және өткізу секілді өндірістік- экономикалық байланыстарының
сан алуан түрлерінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қарастырылған
факторлар желілік қарым-қатынастар жиынтығымен анықталады. Бұл үрдіс
белгілі бір қағидаларды сақтау арқылы ауыл шаруашылығы саласында
маркетингтік қызметті ұйымдастыруды жүзеге асыруда оның ілімдік және
әдістемелік негіздерін құрайды.
Нарық жағдайында маркетинг кәсіпорынның бүкіл өндірістік және өтімдік
қызметін ұйымдастыру мен жоспарлаудың негізіне, ал маркетингті басқару
оларды басқару жүйесінің маңызды бөлігіне айналуы тиіс. Сол себептен,
кәсіпорындарда маркетинг – дербес маманданған ішкі шаруашылық бөлімше
ретінде қызмет атқаруы керек. Маркетинг – күрделі әрі көп аспектілі
әлеуметтік-экономикалық құбылыс, дербес экономикалық үдеріс, ойлау түрі
және тұжырымдамасы. Сондай-ақ, үнемі құбылып отыратын қазіргі нарықтық
шарттарда бизнесті жүргізу әдестемесі мен технологиясы, фирманың саясаты,
стратегиясы және тактикасы болып табылады.
Аграрлық-өнеркәсіп кешенінде маркетингті қолданудың мәні өндірісті
өндірілген өнімге деген сұранысқа сәйкестендіру және өнімнің бәсеке
қабілетілігін арттыру, кәсіпорынның ресурстарын мақсаттармен ұштастырудан,
ал мақсаттарды-тұтынушылар талаптарымен байланыстырудан көрінеді.
Аграрлық маркетингті жеке кәсіпорын шеңберінде әрекет етуші
микромаркетинг және мемлекеттік билік органдары арқылы мемлекет кµлемінде
жүзеге асатын макромаркетинг деп екіге бөліп қарастыру қажет.
Қазіргі кезеңдегі агромаркетингтің дамуының негізгі тенденцияларына
ғылыми техникалық прогрестің, әсіресе ақпараттық, технологиялық әсердің
күштілігін, халық ішіндегі әлеуметтік белсенді топтар санының өсуін,
маркетингтің инновациялық сипатқа ие болуымен сипатталады.
Маркетингтік басқару ілімінің әдістемелік негіздері көз қарасынан кез-
келген кәсіпорынның және ұйымның табысты қызмет етуін жоспарлаудың негізі
инвестициялық талдау болып табылады. Бұл тұжырымда басты екі жағдай маңызды
болып табылады. Біріншісі, әртүрлі нарықтық жағдайлар үшін және әртүрлі
бағалаушы субьектілердің шекті пайдалылығын сандық өлшеу мүмкіндігі.
Өлшеудің сәйкес моделін қолдану негізінде экономикалық жағдайдың
математикалық-статистикалық моделін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Екіншісі, инвестиция мәселелерін, уақыт шеңбері бойынша оны орналастырудың
әртүрлі нұсқалары кезіндегі нысан құндылығының өзара әрекетке түсуін талдау
маркетингтік зерттеудің әдістемелік негізі ретінде қарастыру жағдайымен
анықталады. Бұл ретте инвестицияның экономикалық жүйемен өзара әрекеттесу
үрдісін талдау қосымша әдістерді қолдануды талап етеді [2,54б.].
Инвестициялау үрдісі маркетингті басқару саласында инвестициялауды
жүзеге асыруда компанияның нарықтағы даму сатысындағы табысқа қол
жеткізуіне алып келетін әмбебап, жүйе жасаушы шарт болып табылады.
Қазіргі таңда ауыл шаруашылық өндірісінде маркетингті ұйымдастыру мен
дамытудың негізгі қағидалары жалпы сипатқа ие. Оларды біртұтас жүйеге
біріктіру үшін мынадай бағыттарды ұстанған тиімді болып табылады:
- ауыл шаруашылық нарығындағы жоспарлау, баға белгілеу, үлестіру және
басқару жөніндегі іс-шаралардың біртұтас жүйесі, шаруашылықтар мен
меншіктің барлық ұйымдық-құқықтық түрлерінің ұдайы өндірісін нарықтық
шарттарға бейімделген ауылдық елді мекендерде жүргізуге мүмкіндік
беретіндей және тұтынушы сұранысын барынша қанағаттандыруға толығымен
бағытталуға тиіс;
- бәсекеге төтеп бере алатын азық-түлік тауарларының түрлерін көбейту
және сапасын жақсарту, сондай-ақ, өндірілген өнімді өткізудің озық
тәсілдерін оңтайлы пайдалану және игеру қажет;
- тауар өндіру, дайындау, тасымалдау, қайта өңдеу, сақтау және өткізу
үрдісінің күллі иерархиялық деңгейінде біртұтас маркетинг жүйесіне
бірігетін барлық ұйымдық құрылымдардың өзара әрекеттестігіне сүйене отырып,
ауыл шаруашылық нарығында маркетингтік құрылымдарды ұйымдастыру үшін
кешенді-мақсаттық тәсілді қолдану керек.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы меншік нысандарының өзгеруі, басқару
жүйесінің қайта құрылуы агроөнеркәсіптік кәсіпорындарының экономикалық
тәуелсіздікке жетуге септігін тигізді. Ал экономикалық тәуелсіздік
кәсіпкерліктің, белсенділіктің, кооперативті нысандағы іскерліктің дамуына
себепші болып отыр.
Дәл осындай, тұтынушыға ең маңызды рөл бөлініп отырған жағдайда,
нарықтық шаруашылық механизмінің аса маңызды элементі болып табылатын –
маркетинг, ерекше орын ала бастайды [3,64б.].
Маркетинг – нарық жағдайында іс жүргізудің басты концепцияларының
бірі. Оны білмей өндірісті басқару мүмкін емес. Нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде, тұтынушының сұранысын зерттеуге негізделген,
кәсіпорынның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын, басқарудың
ең басты функциясы осы маркетинг болып табылады. Агроөнеркәсіптік
өндіріспен айналысатын кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыруда
келесіні ескерген жөн. Агроөнеркәсіптік өндіріспен айналысатын
кәсіпорындағы маркетингтік жүйенің, басқа халық шаруашылығының
салаларындағы маркетингтік жүйелерден, жоғарыда аталып өткен ауыл
шаруашылық өндірісінің және оның өнімнің ерекшеліктеріне байланысты,
өзгешелігі бар болады.
Агроөнеркәсіптік өндірістегі маркетинг дегеніміз – нарықты талдау;
жоспарлау, баға қалыптастыру, сату (сатып алу), шикізатпен қамтамасыз ету,
тасымалдау; сияқты кәсіпорынның шараларының жақсы қарым – қатынасынан
тұратын өндірісті ұйымдастыру мен дайын өнімді өткізудің кешенді жүйесі.
Маркетингтің басты мақсаты болып - сұранысты қанағаттандыру мақсатқа
жетудегі маңызды фактор болатын, сату мен сатып алу үрдісіндегі пайданың
максималды көлемін қамтамасыз ету. Оған, кәсіпорын, бәсекелестердің алдында
артықшылықтарға ие болу, нарықтың едәуір бөлігін жаулап алу, сатудың
(пайданың) көлемін арттыру арқылы жетеді [4, 78б.].
Агромаркетингтің басты міндеттері: Кәсіпорынның қызметіндегі
максималды тұрақтылықтылығын, стратегиялық мақсатқа жетудегі дамудың
жоспарға сәйкестілігін қамтамасыз ету. Сонымен қатар маркетингтік қызметтің
жұмыс істеу барысында келесідей, кәсіпорынның жекелеген міндеттері
анықталады:
- нарық, тауарлар, тұтынушылар мен бәсекелестер туралы шынайы әрі
уақытылы мәліметтермен қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның мүмкіндіктеріне барынша сәйкес тауар өндіру;
- бәсекелестерге, нарыққа, тұтынушыларға,сұранысқа ықпал ету.
Агроөнеркәсіптік өндірістегі маркетингтің экономикалық маңызы,
келесідей нәтижелерге жету арқылы көрінеді:
- бәсекеге қабілетті тауар шығару;
- тауарды өткізу;
- тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру;
- инвестицияның қайтымдылығын жылдамдату;
- өндіріс пен тауар өткізудің тиімділігі.
Ауыл шаруашылық өндіріс пен өнім өткізудің ерекшелігіне байланысты.
Агроөнеркәсіптік өндірістік кәсіпорындарының маркетингтік жүйелері де
әрқилы болуы мүмкін. Бірақ олар қалай дегенде де келесідей басты
қағидаларға сүйенеді:
- белгіленген нарық үйлесін жаулап алуға бағытталған нәтижеге
жетуге ұмтылыс;
- қойылған мақсатқа жетудегі кешенділік;
- таңдалынып алынған нарыққа барынша бейімделілік, және оған ықпал
ету;
- нақты және потенциалды тұтынушылардың өзгермелі талаптарына
бейімделудің стратегиясы мен тактиканың бірлігі, және оларға
ықпал ету [5,87б.].
Нарықтық жағдайда агроөнеркәсіптік кәсіпорындар ең алдымен өнімді
өткізу, бағаның ауытқуы, нарықты сегменттеу, бәсекелестер сияқты
мәселелерге көңіл бөлуі қажеттілігінен, басқарудың ең басты қағидалары
етіп, маркетингтік қағидаларды ұстанғаны жөн.Маркетингтік қағидаларға
сүйене отырып өндірілген өнім, әрқашан да, нақты және потенциалды
тұтынушылар арасында сұранысқа ие болады.
Кесте – 1
Агроөнеркәсіптік маркетингтің функциялары
Функциялар Қызметтің түрі
Аналитикалық Маркетингтік ортаны, тұтынушыларды, тауарлық құрылымды,
жабдықтау көздерін, кәсіпорынның ішкі ортасын,
бақталастарды талдау, жарнаманы, нарықтық сегменттерді
анықтау және зерттеу.
Өндірістік Потенциалды тұтынушының, тауардың қасиеті, сырты, бағасы,
сапасы бойынша анықталған талаптарына сай, жаңа тауар
шығару мен өндіруді ұйымдастыру.
Өткізушілік Тауар жылжытудың жүйесін ұйымдастыру, өткізу арналарын
таңдау, сақтау, сұранысты қалыптастыру мен сатуды
ынталандыру, ассортименттік және бағалық саясатты
жүргізу.
Басқару мен Маркетингтік жоспарларды (бағдарламаларды) тағайындау,
бақылау оларды қаржыландыру, мәліметтермен қамтамасыз ету,
кадрлық саясат, кәсіпорын алдына қойған мақсаттарға
жетуді қадағалау, тәуекелділікті бағалау.
Деректер негізі: [6]
Аналитикалық функцияны шартты түрде екіге бөлуге болады: аграрлық
нарықты кешенді зерттеу мен кәсіпорынның ішкі ортасын талдау. Бұл екі
қызмет өзара тығыз байланыста болуы керек. Нарық жағдайында, ауыл
шаруашылық кәсіпорындар маркетингтік зерттеулерге едәуір көңіл бөліп,
қажетті көлемде қаражат бөлуі тиіс. Өйткені, нақты білмей тұрып, түпкілікті
мақсатқа жету мүмкін емес.
Маркбтингтік аналитикалық қызметінің нәтижесі, өндірістік қызмеутің
Ђүл негізі болады.
Өндірістік қызметтің, қызмет астылары келесілер: тауар ассортШмХнтін
құру туралы ұсыныстар таВайындау мен тауардуң, бәсеке қабігеттілігінің
көрсеткіштерін модельдеу.
Өндірілген ауыл шаруашылық тауар, енді келіп нарыққа түседі. Бұл жерде
агромаркетингтің негізгі міндеті осы тауарды тиімді сату (тұтынушыға
жеткізу) болып табылады. Дәл осы жерде кәсіпорындағы маркетингтік
аналитикалық және өндірістік қызметтерінің қаншалықты сапалы болғандығын
анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріспен айналысатын кәсіпорынның
дамуы, басқару мен бақылау қызметтеріне де тәуелді болады. Өте сауатты
жоспарлау мен мәліметпен қамтусыз, маркетингтің барлық қызметтерін іске
асыру мүмкін емес. Ақырында қызметтер легін аяқтайтын – бақылаудың да орны
ерекше.
Шаруашылықтар маркетингтік стратегияға өту үшін, ең алдымен, ескі
экономикалық қаулыларды ауыстыруы қажет. Өйткені ескі өндірушілік-
өткізушілік стратегия, қазіргі маркетингтік стратегияға қарағанда нарық
талаптарына сәйкес келмейді. Маркетингтің қарапайым, өнім өткізуден
айырмашылығы: ол кешенді іс-әрекеттердің жиыны болып табылады.Өндірушілік-
өткізушілік стратегияға бағытталған кәсіпорындар мен маркетингтік
стратегияны ұстанатын кәсіпорындардың айырмашылығын келесі кестеден көруге
болады [6,102б.].
Кесте 2
Кәсіпорындағы маркетингтік және өндіруші - өткізушілік бағыттардың
айырмашылығы
Сипаттама Маркетингтік стратегия Өндіруші - өткізушілік
стратегия
Кәсіпорын басшылығы үшінТұтынушының нақты және Өндіріс қажеттіліктері
бірінші орында: потенциалды қажеттіліктері
Жауапты мамандықтар Өнімді өткізуге жауап Өнімді өндіруге жауап
беретін экономист, беретін инженерлер
менеджерлер
Кәсіпорын өндіреді Тек сатылатын тауарды Өндірістік мүмкіндіктері
бойынша
Тауарлы ассортименті Кең Тар
Жоспарлауда келесі Барлық сыртқы факторларды өндірістік, ішкі
факторлар ескеріледі: факторларды
Жоспарлау мерзімі Ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді
Зейін аударуы Нақты және потенциалды Өнімнің өзіндік құнын
тұтынушының талғамы мен төмендетуге
талабына
Нарықтық зерттеудің Нарықты (тұтынушылар, Өндірісті (құралдарды,
бағыты бақталастарды) талдау технологияларды) дамыту
2 кестенің жалғасы
Баға белгілеуде Нарық конъюнктурасы өзіндік құн
ескереді:
Жаңа тауар шығарарда Барлық нарықтық факторлар Өндіріс мүмкіндіктері
келесі көрсеткіштерге
талдау жүргізіледі:
Өндірістік үрдіс Барынша икемді Әдетте икемсіз
Өнімнің қабы: Әуелде сұраныс тудырушы Өнім сақталуына
ретінде қарастырылады қажеттілік ретінде
қарастырылады
Бәсекелестік жағы Тұтынушының бағасы біріншіСату бағасы бірінші
орында орында
Кәсіпорын философиясы Сатылатын өнім өндіру Шама жеткен өнімді
өндіру
Деректер негізі: [7]
Жоғарыда кестеде көрсетілген барлық көрсеткіштер бойынша, екі жүйенің
арасында үлкен айырмашылық бар екенін көруге болады.
Маркетингтік стратегия бойынша кәсіпорын негізгі күшін сұранысты
қанағаттандыруға бағыттайды, сонымен қатар ол өзгерістерге өте икемді болып
келеді. Маркетинг философиясы бойынша, сату дегеніміз – тұтынушыны зерттеу,
онымен қарым-қатынасқа кіру, талғамын зерттеу мен қанағаттандыру арқылы,
келешекте өндірістің дамуына жағдай жасау.
Маркетингтің ауқымы өте кең, өйткені ол: баға қалыптастырумен,
сақтаумен, өнім қабымен, сауда маркасын тағайындаумен, өткізумен, өткізу
персоналын басқарумен, несиемен, әлеуметтік жауапкершілікпен, сауда
орындарын таңдаумен, тұтынушыны зерттеумен, қоғамдық қарым-қатынастармен,
нарықтық зерттеулермен байланысты. Жалпылай айтқанда маркетингтік басқаруға
көшу дегеніміз – тұтынушының, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған, тауар өндірісін ұйымдастыруда маркетингтің барлық
қағидаларымен әдістемелерін кешенді пайдалану (нарық өзгерістеріне
икемділікті арттыру, зерттеулерді қаржыландыру, өткізумен сұранысты
қалыптастыру).
Маркетингті тиімді пайдаланумен оның (кәсіпорында, аймақта,
мемлекетте) қаншалықты дамығанын анықтайтын көрсеткіштердің шоғыры –
инфрақұрылым болып табылады. Нарықтық қатынастардың негізгі талаптарының
бірі: материалды техникалық игіліктермен тұрақты қаржыландыруды қамтамасыз
ететін инфрақұрылым мен ауыл шаруашылық өнімдерді өткізетін тиімді
нарықтардың болуы [7,95б.].
Нарықтық инфрақұрылым дегеніміз - нарықтық экономика жағдайында
тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар
жүйелерінің жиынтығы.
Нарықтық институттар
Маркетингтік фирмалар, консалтингтік фирмалар,
биржалар, сауда үйлері, сақтандыру компаниялары,
банктер.
Нарық
Маркетингтік орта
Сатушылар
Сатып алушылар
Өндірушілер
Ауылшаруашылық кәсіпорындар, өңдеуші кәсіпорындар,
қоймалар, элеваторлар,қабылдау пункттері, аграрлық
сервис, көлік, байланыс
Сызба 1 - Нарықтық инфрақұрылым
Деректер негізі: Омарова С.Маркетинговые основы развития
сельскохозяйственных предприятий Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.
-2004.-№3.-С.98
Сызбада көріп отырғанымыздай, агромаркетингтік инфрақұрылымға кіре
отырып, өздері ауыл шаруашылық өнімдерін өндірмей, барлық салалар
нәтижедегі дайын өнімге әсер ететіндігі анық.
Нарықтық инфрақұрылымның дамуы, нарықтық механизмдерге сай бірқатар
жүйелерді қалыптастырып, дамытуды талап етеді.
Олардың негізгілері: биржалар, көтерме сауда мен айналысатын
кәсіпорындар, сауда үйлері, коммерциялық банктер, т.с.с. Нарықтық
институттарды дамытуда мемлекеттің орны ерекше. Ал нарықтық инфрақұрылымның
кейбір қымбат элементтерітек мемлекеттің араласуымен ғана ұйымдастырылады
(әр түрлі инспекциялар, сақтандыруды қадағалау, монополияға қарсы камитет,
коммерциялық мәліметтер орталығы,т.с.с.).
Кәсіпорындардың дамуы негізінен инфрақұрылымның жетілу деңгейіне
тәуекелді болып келеді [8,98б.].
Маркетингтік қызметті ұйымдастыру нысандары.
Маркетингтік ұйымдастыру дегеніміз – алдағы қойылған мақсаттарға
жетуге бағытталған міндеттемелерді орындайтын, маркетингтік функцияларды
басқаратын құрылымды құру. Маркетингті негізге алу, негізгі және
функционалды бөлімшелерді басқарудың қалыптасқан әдістемелерін өзгертуді
талап етеді.
Маркетинг бөлімшесін ұйымдастыру, келесідей нысандарға немесе
бағыттарда болуы мүмкін: функциялар бойынша, тауарлар бойынша, нарықтар мен
тұтынушылар бойынша, аймақтар (сегменттер) бойынша.
Кесте 3
Ұйымдастырылу бағытына байланысты маркетингтің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Маркетингтік Артықшылықтар Кемшіліктер
қызмет бағыты
Функционалды Басқарушылардың жеңілдігі Өнімдердің номенклатурасын
әрі атқарушының міндеттері кеңейтуде жұмысының сапасы
басқалармен қиылыспайды. төмендеді.
Тауарларға Әр тауар бойынша тұтынушыныңҚызметкердің міндеттерінің
қажеттіліктерінің көптігі (өткізу, жарнама
ерекшеліктерін зерттеу тауарлы стратегия тағайындау)
мүмкіндіктері. квалификацияның өсуіне
кедергі.
Нарықтарға Тауарларды жергілікті Жұмыстардың қайталануы.
тұтынушыларға нарықтарға немесе
тұтынушылардың сұранысына
сәйкестендіру.
Аймақтарға Нарыққа шығудың кешенді Күрделі құрылатын қызмет
(сегменттерге) бағыттарын қалыптастыру бөлімшелерінің мамандану
мүмкіндігі. деңгейі төмендейді.
Деректер негізі: [9,28б.]
Функционалды ұйымдастырылған маркетингтік қызмет әрбір функционалды
тапсырма үшін,жекелеген тұлға немесе топ жауап береді.Бұл нысан негізінен
ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарға ұсынылады. (ет
комбинаттары, сүт зауыттары, нан зауыттары).
Тауарлық ұйымдастырылған маркетинг қызметі – жалпы маркетинг
тауарлардың түрлеріне бөлінген. Бұл нысан негізінен, әр бөлімшесі жеке
тауар өндіретін, ірі бірлестіктерде тиімді болып келеді.
Нарықтық ұйымдастырылған маркетингтік қызмет – маркетингті нарықтық
негізде бөлу, бұл құрылымда маркетингтің әр сегменті үшін арнайы стратегия
тағайындалады. Осылайша ұйымдастырылған маркетинг негізінен ауылшаруашылық
өнімінің ірі партияларын өткізуде тиімді болып табылады.
Аймақтық (сегменттік) ұйымдастырылған маркетингтік қызмет – маркетинг
қызметтерінің әр бөлімшесі, жекелеген сегментпен жүргізілетін жұмыс үшін
жауап береді (олардың георафиялық орнына қатыссыз) [9,28б.].
Бірақ, тәжірибеде көрсетіп отырғандай әртүрлі кәсіпорындар осы ұйымдар
құрылымының барлығын үлестіре отырып қолданғаны анық. Маркетингтердің
құрылымдарды ұйымдастыру келесі негізгі талаптарға сай болуы қажет.
- Маркетингтік құрылымдардың қарапайымдылығы құрылым неғұрлым
қарапайым болса, соғұрлым оны басқару да жеңіл, әрі жедел болады.
- Кәсіпорын бөлімімен маркетинг бөлімінің арасындағы қарым-
қатынастарының анықтығы.
- Икемділік – нарығы өзгелерге байланысты өздерінің ұйымдастыру
нысанын ауыстыру мүмкіншілігі.
Маркетингтік қызметтердің қағидалары.
Маркетингтердің қызметтік ұйымдарға келесі негізгі қағидаларды
ұстанған жөн:
- Өз өндірісінің тиімділігін ескере отырып, нарық қажеттілігін
қанағаттандыратын өнім түрін өндіру.
- Белгіленген мерзімде, жоспарланған көлемде, алдын-ала келісіммен
және еркін бағамен,белгіленген нарығында өнімдерді тиімді өткізу.
- Өндіріс пен коммерциялық іс-әрекеттің ұзақ уақыт бойынша ұтымды
жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
- Өндіріс технологияларымен өндірілетін өнімдердің ассортиментін
жүйелі түрде жаңарту.
- Тұтынушылардың өзгелі талаптарына бейімделу мақсатында,ко-ң
стратегиясы мен тактикасының үлесімді болуы.
Агромаркетингтің функциясына келетін болсақ, жалпы әдебиеттерде
маркетингтің функциясы деген ұғымға нақты анықтама жоқ, бірақ берілген
феномен үлкен мағынаға ие. Сондықтан маркетингтің теориясына сүйене отырып,
ұйымдар мен басшылар өздерінің мынадай талқыламасын береді.
Маркетингтің функциясы – бұл маркетингтің мақсатымен және объектінің
бірлігімен шарттасылған шешімдерді дайындау, қабылдау және өткізу
барысындағы іс-әрекеттердің ортақтығымен бірлескен маркетингтік жұмыстардың
тұрақты, оқшауланған және айрықшаланған бағыттардың жиынтығы [10,47б.].
АӨК жүйесіндегі маркетинг бойынша мамандардың көз-қарастары
төмендегідей. Сонымен, Ресей ғалымдары В.А.Клюкач, Л.И.Клочко, И.В.Соколов
және Л.Л.Татарчуктың айтуларынша маркетингтің функциясы агроөнеркәсіптік
өндірістің және кәсіпорындармен өнімді өткізу ерекшеліктеріне сай болуы
керек және келесідей алғы шарттарға негізделеді.
❖ тұтынушылар сұранысының серпіні мен жағдайын зерттеу және алынған
деректерді шаруашылық шешішдерді қабылдау және әзірлеу үрдістерінде
қолдану;
❖ кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігін жоғарылату мақсатымен
өндірістің нарық талаптарына сай максималды бейімделуі;
❖ кәсіпорынға қажетті бағытта қалыптастыру мақсатында жарнама және
өткізуді ынталандыру сияқты әдістерін көмегімен нарыққа және
тұтынушылардың сұранысына әсер ету.
Көптеген ғалымдардың пікірлері бойынша, маркетинг жүйесі (қосалқы
жүйелерге және элементтерге бөлінетін болғандықтан оны берілген контекстте
функция сөзінің орнына қызмет элемент сөзін қолданған дұрысырақ) келесі
негізгі кәсіпорын қызметінің элементтерінің агроөнеркәсіптік өндірісте
қарастырады:
❖ Нарықтың дамуында, жетістіктер мен нарық жағдайын кешенді зерттеу
жолымен сатып алушылардың ауыл шаруашылық өнімі мен қызмет
көрсетулерге потенциалдық сұраныстың бар болуын анықтауды;
❖ Өңдеу мен орау, арнайы жарнама әдістерін таңдау және өткізуді
ынталандыру, техникалық қызмет етулерді ұйымдастыруды;
❖ Өнімді өткізудің формалары мен әдістерін жетілдіруді және
ұйымдастырылды;
❖ Өнім ассортиментін басқаруды, координациялауды және өндірісті
жоспарлауды;
❖ Баға жүйесін өңдеуді, қажеттілігіне қарай оның тиімділігі мен
жетілуін тексеруді;
❖ Тұтынушының сауалын қанағаттандыратын өнімнің жаңа түрін өндіру
мен өткізуді меңгеру жағдайында кәсіпорынның ғылыми-зерттеу
қызметін ұйымдастыруды;
❖ Шикізат, материалдарды қолданудың экономикалық тиімділігін
зерттеу, жабдықтаушылардың арақатынасын және олардың баға
беріктігін ұйымдастыруды;
❖ Маркетинг жоспарының қалыптасуын;
❖ Маркетинг функцияларын басқару мен бақылауды қамтамасыз ету;
Маркетингтің барлық функцияларын келесі екі критерийлер бойынша
классификациялау керек: мазмұны және объектісі бойынша маркетингтік ықпал
жасау. Біріншісін-жалпы, ал екіншісін-нақтылы деп атауға болады.
Маркетинг функциялары маркетингтік ықпал ету мазмұны бойынша
келесілерге бөлінеді:
❖ талдау;
❖ болжау және мақсатты болжалау;
❖ жоспарлау;
❖ ұйымдастыру;
❖ басқару (координация және реттеу);
❖ бақылау және есепке алу;
❖ баға.
Маркетинг ықпал ету объектісі бойынша, функциялар келесі түрде
классификацияланады:
❖ нарықты зерттеу;
❖ тұтынушы және оның сұранысын білу;
❖ маркетингтің қоршаған ортасын талдау;
❖ тауар саясатының іске асырылуы;
❖ тауар дайындығы және инфратауарлы қамтамасыз етілу;
❖ бағаның құрылуы және баға саясаты;
❖ тауар қозғалысы және өнім өтімділігі;
❖ сұраныстың құрылуы және өнім активизациясы-СҚӨА
❖ коммерциялық әрекет; есеп-қарсылық қызметтілігі;
❖ сыртқы экономикалық маркетингтік қызметі;
❖ тауардың өмірлік цикл сүйемелдеуі (ТӨЦ)
❖ маркетингті басқару.
Маркетингтік қызмет процесінде жалпы және нақтылы функциялар тығыз
байланысты. Кез-келген іске асырылған нақтылы функцияда барлық жалпы
функциялар орындалады [11,140б.].
Маркетинг функцияларын тереңірек білу үшін, жалпы функцияларды
нақтырақ қарастырамыз.
1. Талдау келесілерді өзіне қосады: жинау, өңдеу жүйелігін және
информацияны тану; жоспарлы программадан ауытқудың және себебін анықтаудың
білінуі; осы ауытқулардың жою жолы мен мүмкіндіктерін анықтау; мамандар мен
басқарушыларға таныстыру және агромаркетинг бойынша аналитикалық
материалдар туралы мәлімет беру; қалыптасқан жағдайда агромаркетингтік
қызметтің тиімділігін және көтерілу жолымен сапаның орналасуын білу.
2. Болжау және мақсаты болжаулық экономика-математикалық әдістер
негізінде болжау жасап, ақиқат шындығы мен оның диалектикасын зерттейді.
Агромаркетингтік қызметте болжау жасау үлкен роль атқарады, өйткені
тұтынушылардың жүріс-тұрыстық аспектісі стохастикалық формаға не және
оларды жоспарлау мүмкін емес. Ары қарай агромаркетингтік қызметте
мақсаттылық бағдарлама немесе мақсаттар кескіні қарастырылады.
3. Жоспарлау – бағдарламаның мақсаттылығын анықтап, оның пропорциялығы
қажетті құралдармен қамтамасыз ету. Оның көмегімен өндіріс жоспарлығын,
басқаруды және агромаркетингті құруға қол жеткізеді. Берілген функцияның
құрама бөлігі болып; жоспарлау, бағдарламалау, жобалау, модельдеу
(маркетинг процедураларының модельдері құрылады). Функцияның орындалуы
кезінде оның жүйелілігі, ғылымилылығы, жоспар бірлестігі қамтамасыз етілуі
керек.
4. Ұйымдастыру – бүтіндікті құруға бейімделген, агромаркетингтің жұмыс
қызметтілігі яғни агромаркетинг жүйесінің реттілігі мен бірлестігі.
Агромаркетинг жүйесінің қойған құрама бөліктері біріккенде ұйымдық бүтінді
құрайды. Осылайша, агромаркетинг жүйесінде экономикалық, ұйымдық, жүйелі
қамтамасыз етуші және техникалық бүтіндіктер болуы керек. Ұйымдастыру
агромаркетинг жүйесінің статистикалық қалыптасуында ғана емес, сонымен
қатар оның жұмыс істеуімен де іске асырылады. Осылайша, агромаркетингтің
жүргізілуіне синхрондылық және үздіксіздік, қалыптылық, кооперация,
мамандандыру қамтамасыз етіледі.
5. Басқару дегеніміз – маркетинг жүйесінің берілген бағыттағы немесе
жаңа көшу бойынша әрекеттерін қолдау қызметтерінің түрі болып табылады. Бұл
функци (оралымды) сипатта, сондықтан ол еңбек ұжымының жұмысының
реттілігін, бірқалыптылығын қамтамасыз ететін жедел кординациямен реттеуді
қосады.
Агромаркетинг үрдісін реттеу экономикалық және әлеуметтік-
психологиялық әсер ету, әкімшіліктеу, мотивацияны қолдану көмегімен жүзеге
асырылады. Экономикалық әдістерден ағымды сыйақы тағайындау пайдаланылады.
Реттеудің әлеуметтік-психологиялық формалары – тұтынушылардың
темпераментін, мүдделерін және тағы басқаларын, есепке алу. Бұйрық, нұсқау,
жедел шешіш қабылдау жиналыстары көмегімен, агромаркетингтік процесті және
өндірістік ретте іске асырылады.
Ынталандыру идеяларға, қажеттілікке, ынталыққа, қызығушылыққа әсер
етуді шамалайды.
6. Бақылау және есепке алу агромаркетинг процесінің дұрыстығын,
басшылар мен мамандардың қызметін, сондай-ақ жұмыстардың нақты жағдайының
жоспардағыдан ауытқуын уақытында анықтау, ауытқу себептерін айқындау.
Бақылау жалпылай, тұрақтылы, уақытылы және тиімді болуы тиіс.
Агромаркетинг бүкіл нарық қызметінде тұтынушыларды барынша
қанағаттандыруға басты назар аударады. Тұтынушының төлем қабілетінің
құрылымы мен көлемін дұрыс анықтау, оларды қанағаттандырудың тиімді
құралдарын жасау нарықта ауыл шаруашылығы тауарлардың, өндірушілердің
табысқа жетуінің кепіліне айналады. Бұл жағдайда тауарлар тұтынуды
қанағаттандыру құралы бумадағы қызмет ретінде қарастырылады.
Агромаркетингтік тұжырымдамадағы нарық нақты және потенциалды
тұтынушылардың жиынтығын білдіреді. Нарық қызметін басқаруда маркетингті
пайдалану қажеттілігі тәжірибеде дәлелденген. Кәсіпорынның жетістікке
жетуінің маңызды факторы жоғарғы тиімділікке, агромаркетингтік қызметті
кешенді жүргізу арқылы жетуге болады. Мысалы. кәсіпорын – нарық
қатынастарының қатысушысы нарыққа АӨК-нің қажеттіліктерін ескере отырып,
жасаған құралдар арқылы тұрақты әрі нысаналы түрде ықпал етуге болады
[12,100б.].
1.2 Агромаркетингтің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуы
Аграрлық саладағы маркетингтік қызметтің ерекшеліктері және оның
мамандануы-шығындар мен нәтиженің арақатынасы тұрғысынан кәсіпорынның
мақсатына едәуір тиімді қол жеткізуге мүмкіндік беретін формада құрылған
басқару деңгейлері мен функционалдық салалар арасындағы қисынды өзара қарым-
қатынастарды сипаттайтын ұйым құрылымын құруда айқын көрінетін еңбек
бөлінісінің бір түрі болып табылады.
Агромаркетингтің ерекшеліктері агробизнес жүйесіндегі нарықтардың және
аграрлық азық-түлік кешеніндегі сұраныстың, ұсыныстың, бағаның деңгейімен
анықталады. Қазақстан Республикасындағы агробизнес кешенінің негізі мен
өзегін халық үшін азық-түлік өнімдері мен өнеркәсіптің көптеген салалары
үшін шикізат өндіретін ауыл шаруашылығы құрайды. Ал, қалған салалар болса,
ауыл шаруашылығына қызмет көрсете отырып, өзіндік маңызға ие болып
табылады.
Көптеген дамыған елдердің даму тәжірибесінен нарықтық жүйенің ауыл
шаруашылығын тиімді дамыту үшін қажетті шарттармен қамтамасыз
етілмегендігімен дәлелденеді. Стратегиялық сала бола отырып, көптеген
дамыған елдерде ауыл шаруашылығы жоғары сұраныс деңгейіне мемлекеттік
қолдау саясатынан басқа маркетингтік және кеңестік қызмет көрсетуші ұйымдар
желісі көмегі арқылы қол жеткізіп отырады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай extention қызметі және ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін оқыту көмегі арқылы аграрлық өндірісте білімді кеңейту және
оны қолдану әркез өзінің пайдалылығын жоғалтқан емес.
Шет елдердегі аграрлық өндірісте маркетингті қолдану үрдісі мен
Қазақстанның маркетинг жүйелерін салыстырмалы талдау нәтижелері отандық
өндірушілерді қолдау саясатының әлсіздігі, ішкі нарықтың протекционистік
шаралармен қорғалмағандығы, маркетингтің рөлін басшылардың жете
түсінбеуінен және т.б мәселелердің барлығынан елімізде маркетингтің дамуы
елеулі дәрежеде артта қалып отырғанын аңғартады [13,103б.].
Қазіргі кезеңде ауыл шаруашылығы саласындағы маркетингтің даму серпін
ескере отырып, агромаркетингті маркетинг субьектілерінің экономикалық өзара
байланыстарын желілік қарым-қатынастар арқылы тиімді пайдалануға
бағытталған қызметтің арнайы кешенді түрі ретінде қарастыру маңызды мәнге
ие. Бұл агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетинг субъектілерінің желі арқылы бір-
бірімен байланысып, тұрақты қарым-қатынас орнатып отыратынын және бұның
агромаркетинг саласында желілік теорияны жан-жақты негіздеп, ұсынуға
мүмкіндік беретінін көрсетеді.
Маркетингтердің қызметтерінің негізгі шешетін мәселелері:
- Нарықты кешенді түрде зерттеу, бәсекелестік ортаны талдау, сату
көлемін жоспарлау, нарықтың жеке секторлары бойынша мәлімет жинау.
- Өндіріліп, өткізілетін өнімдерінің өзіндік құнын және сатуға кеткен
шығындарды талдау.
- Кәсіпорынның шикізат ресурстарымен мамандарды техниканың игілігіне
деген қажеттерін қамтамасыз ету.
- Тұрақты өнім өткізумен қажетті пайда көлемінің мүсінін қамтамасыз
ету.
Сонымен қатар маркетингтік қызмет келесі шараларды тағайындап, іске
асырады.
- Тауарлық, бағалық және өткізу саясаты.
- Сұранысты қалыптастыру мен өткізуді ынталандыру.
- Маркетингтік бағдарламалар.
- Маркетинг бөлімінің бағыт-бағдарлық қызметі.
Маркетингтік қызмет, кәсіпорынның қалған қызметтерінің барлығын
топтастырушы әрі оған бағыт-бағдар беруші болып табылады.
Маркетингтік қызметтердің басқа, оған бағынбайтын қызмет
бөлімшелерімен қарым-қатынасы келесі сипатта болады: маркетингтік қызмет ол
бөлімше деп, оларға қарасты өндіріс бөлігі жолында қажетті мәліметтерді
жинақтап, оны өз қорытындысы мен ұсыныстары мен қоса басшылыққа ұсынады
[14,40б.].
Маркетингтік қызмет - өнімді жоспарлардан бастап оны өтеуге дейінгі
көптеген қызметтерді атқаратын болғандықтан, барлық бөлімдердің іс-
әрекеттерін бағыттап тұрудың орны ерекше болады.
Ал нәтижедегі үлкен жауапкершілік үшін маркетингтік қызметтің беделі
қалғандарына қарағанда үстемдеу болады.
Агроөнеркәсіптік өнімдегі маркетингтік ұйымдастыру ерекшеліктері:
Ұсақ ауылшаруашылық кәсіпорындар зерттеулер жүргізу үшін өз
қаражаттарын біріктіріп салалық маркетингтік орталықтар ұйымдастыруына
болады. Бұндай орындарды ұйымдастырудың алғы сатысы ретінде, арнайы
құрылған топтар болуы мүмкін.
Өңделуші кәсіпорындар, ауылшаруашылық тауар өндірушілермен тұтынушылар
арасындағы байланыстыратын (звено) болып табылады.
Ал олардың өндіріс көлемі мен ассортименттерін, ауылшаруашылық
өндірісімен қатар тұтынушының төлем қабілеттілігі анықталды. Бұндай
кәсіпорындар да маркетинг қызметі ұйымдастыруда осы факторлармен қатар ішкі
заттың тез бұзылуының,өндірістің таусымдылығын, шмкізаттардың экологиялық
тазалығы мен сапалылығын, тасымалдауды т.б. ескерген жөн.
Ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар маркетингтік қызмет
құрылымын құруды, келесідей бөлімшеден бастаған жөн:
Маркетингтік зерттеулер бөлімшелері, оперативті маркетинг бөлімшелері,
маркетинг стратегиялары бөлімшесі. Олардың міндеттері келесідей:
- шикізат базасының мүмкіншіліктерін талдау, өндірістік мүмкіншіліктер
мен нақты және потенциалды сұраныстарды талдау, мамандану, өндіріс.
- ассортиментті жоспарлау, жаңа өнімдерді шығару, баға қалыптастыру,
ақпарат, жарнама, өнімді жылжыту мен өткізу.
- жалпы коммерциялық саясат жөніндегі ұсыныстар мен бақылау.
Сонымен қатар, маркетингпен айналысатын адамдардың тәжірибесіздігі,
олардың маркетинг болмысын жете түсінбеуі, бірінші кезекте тек өткізуге
ғана бағытталуы кәсіпорынның коммерциялық қызметіне қауіп төндіреді.
Кәсіпорындардың маркетингтік қызметі үшін төмендегі үш түрлі мәселе
өте маңызды: маркетинг зерттеулерін жүргізу үшін, тұтынушылар,
бәсекелестер, өндірушілер, т.б. мәліметтер туралы ақпарат жинау, маркетинг
құралдарымен жұмыс жасау және маркетингтік қызметті ұйымдастыру.
Маманданған компаниялар есебі бойынша, бүгінгі күнде нарықты зерттеу және
маркетингтік зерттеулер аумағындағы айналымға байланысты ғазаһстан ТМД
арасында үшінші орында.
Қазіргі кезде Қазақстанда қоғамдық пікір мен нарықты зерттеуде кәсіби
деңгейде мамандандырылған бірнеше зерттеу компаниялары бар. Олар қоғамдық
пікірді зерттейтін Республикалық орталық, Әлеуметтік және маркетингтік
зерттеулер агенттігі БРИФ, Рrpp Sessi Kazakhstan, Кипр компаниясының
өкілі Amer Nelson Research және түрік-қазақ бірлескен компаниясы
Билешим [15,70б.].
Қазақстандық нарықтың тұтынушыға негізделуі барысындағы маркетингтік
зерттеулерде макро және микро деңгейдегі реформалардың оған тиімді түрде
қолдау көрсетпей отырғанын атап (экономист-сарапшылар) өткен.
Жоғарғы айтылғандардан туындайтын нәрсе агромаркетинг, бұл ауыл
шаруашылығы өндіріс саласында айырбастау арқылы тауарларға және қызмет
көрсетулерге, идеяларға, тұтынушылардың сұранысын алдын-ала көру,
жоспарлау, ұйымдастыру және басқару жөніндегі нысаналы мақсатт шығармашылық
қызмет болып табылады.
Бұл анықтаманы түсіндіру керек. Біріншіден, кейбір авторлар бұл
тұтынушылардың сұраныстарын, мұқтаждықтарын қанағаттандыру жөніндегі
қызмет, деп санайды. Ал біз агромаркетинг бұл қызмет түрі,өйткені сұранысты
қанағаттандыру ісімен өндірушілер өндіруден бастап шұғылданады деп
саналады. Екіншіден, бүкіл қызмет бірыңғай мақсатты жүргізілуі тиіс, демек
нысаналы бағытты болу керек. Үшіншіден, қызметтің қандай бір
саласындағыдай, агромаркетингте де тіке шығармашылықпен келу (немесе
агромаркетинг өнер) не аса күрделі өзара қатынас үрдісінде, тұтынушы-
өндіргіш (сатушы) кей жағдайларда пайда болған факторларда басқара
алмағанның өзінде алуан түлікті есепке алу қажет сұранысты алдын-ала көру
тұтынушының сұранысы мен мүдделерін, нарық конъюнктурасын, сұранысының
төмен қабілетті тенденцияларын жүйелі түрде талдауға
негізделеді.Төртіншіден, алдын-ала көру ғылыми жасауға және ғылыми
интуицияға (сезіне білуге) негізделеді.
Бесіншіден, сұранысты қанағаттандыруды жоспарлау агромаркетинг
тиімділігінің бизнестің кепілі болып табылады. Болжау жасау бағдарламаларын
негізінен стратегиялық ағымдағы және идеал сипаттағы агромаркетинг –
жоспарларын жасау қажет, бұларда тұтынушылардың сұранысы (өндіріс).
Мүмкіндігі, агромаркетингтік мүмкіндіктер және оларды ұлғайту
ескеріледі; әсіресе бәсекелестердің іс-қимылдарына болжам жасалады және
мұқият талдама жүргізіледі және осының негізінде агромаркетингтің
тактикасына және стратегиясына түзетулер енгізіледі.
Алтыншыдан, күнделікті тіршілікке сұранысты қанағаттандыру ісін
ұйымдастыру маркетингтің ғылыми негізделген ұйымдастыру механизмін жасауды
білдіреді.Бұған қоса, көзге көрінбейтін агромаркетингтің үрдісті
ұйымдастыру және ұйымдастыру жұмысын жүргізу қажет.
Жетіншіден, тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру агромаркетингпен
басқарудың тиімді жүйесін құруды, бұл процесті теке асыруды ғылыми
негіздеуді көздейді.
Оған сұранымды қанағаттандыруды басқару агромаркетингтік қызметті
қажетті деңгейде орындау, экономикалық тұтқаларды техникалық құралдарды
пайдалану және т.б.
Тұтынушылардың сұранысын алдын-ала көру, жоспарлау, ұйымдастыру және
қанағаттандыруды басқару агромаркетингтік функцияларын оындау көмегімен
іске асырылады, бұл жағдайды жеке тауардың тапшылығы немесе көптігі нарық
конъюнктурасы, нарық қатынастарының психологиясы, баға саясаты, коммерция
және жаңа аспкетілер мен сипаттамалар ескеріледі.
Жоспарлау тұрғысынан алғанда агромаркетингке идеяны адамзаттық,
экономикалық, ұйымдық-функционалдық, коммерциялық, әлеуметтік-
психологиялық, имандылық, этикалық, мәдени және эстетикалық өзара қарым-
қатынастар жиынтығы кіреді.
Нарыққа тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынастар болып жатады
[16,34б.].
Агромаркетингтің мақсаты тек тұтынушылардың мүдделерін қанағаттандыру
арқылы ғана емес, тұтынушылардың риза ету, қуанышқа бөлу арқылы да
ашылады, яғни ол игілікті қайырымды этикалық және эстетикалық маркетинг
ретінде қарастырылады.
Агромаркетингтік қызметті ғылыми іске асыру шаруашылық жүргізудің
экономикалық заңдары, агромаркетингтік дамудың объективті заңдылығы
базасына қамтамасыз етіледі.
Қазіргі уақытқа дейін агромаркетинг заңдылығына объективтік категория
ретінде терең талдау жасаған жоқ, оларды түсіндіруде дәлділік жоқ. Егер
оларға экономикалық ғылымдар теориясымен әдістемесі негізінде ашуға келетін
болсақ, онда агромаркетинг жүйесінің мынадай заңды белгілерін бөліп
көрсетуге болады.
● Мақсаттармен принциптер бірлігі.
● Гуманиялау.
● Өндірістік, ұйымдық және әлеуметтік жүйелердің болашалық түрде
көрсету.
● Статистика мен динамиканың оңтайлы бірігуі.
● Маркетингтік процестің үздіксіздігі [17,36б.].
Агромаркетингтің ерекшеліктері ауыл шаруашылығының сеецификасымен
анықталады, олардың кейбіреулері, ең бастылары төменде келтіріледі.
Бірінші ерекшейік - экономикалЋқ нәтижелердің Ђабиғат жағдайына
байланысты болуы. Ауыл шаруаръЫығы өнімдерін өндіру өзара байланысты және
өндіріс заты, негіггі құралмен – жермен, яғни оның сапасымен және пайдалану
интенсивтілігімен анықталады.
Егер жерді баптап жақсы қараса, онда ол жақсаруы мүмкін. Сонымен
зиянкестермен, аурулармен күресте химиялық құралдарды дұрыс қолданбай
немесе пайдаланбай, оларды биологиялық тәсілдермен алмастыра экологияны
қорғайтын технологияны пайдаланса, онда экологиялық жағынан таза өнім
өндіру мүмкіндігі туады. Сонымен бір мезгілдетиімді өңделмесе, өнімдік
өнімділігіне сапасына кері әсер етеді. Жерді пайдалану мал шаруашылығы
салаларын дамытумен тығыз байланысты. Бұл жағдай өнімнің көлемін,
ассортиментін және сапасын анықтайды, осының бәрі оны ұйымдастыру және
жүргізу үрдісіне агромаркетингке белгілі бір жауапкершілік жүктейді.
Агробизнес қызметінде интеграцияланады және өндіру үшін сондай-ақ
агромаркетингті ұйымдастыру үшін жағдайлар түзіледі.
Екінші ерекшелік – тауардың маңызы және рөлі. Маркетингтік қызмет пен
мамандар бірінші кезектегі қажетті тауарлармен жұмыс істейді. Демек олар
дер кезінде және қажетті көлемде және ассортиментте, сондай-ақ жасын,
жынысын, ұлттық дәстүрі. Тұтынушылардың денсаулық жағдайын ескере отырып
олардың қажеттіліктерін, мұқтаждарын, мүдделерін қанағаттандыруға тиіс.
Әдетте тез бұзылатын тауар жедел түрде жеткізілуі қажет, сонымен қатар
сервис эстетикалық жағынан қамтамасыз ету де ұмтылмағаны жөн. Тұтыну заты
керектік маңызға ғана емес, эстетикалық, имандылық, адамгершілікті бойға
сіңіруі керек.
Агромаркетинг үшінші ерекшелігі – жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің
сәйкес келмеуі. Мәселен, өсімдік шаруашылығы өнімін жылына 1-2 рет алады,
ал жұмыс кезеңі тұтас жылға созылады. Осыған байланысты агромаркетинг
бойынша мамандар тұтынушылардың сұранысын диалектикасын жақсы білуге, оны
қанағаттандыру тенденциясын болжауы тиіс, өйткені, агромаркетингтің
тиімділігі нақ осыған байланысты.
Төртінші ерекшелік - өндірістің және өнім алудың маусымдылығы. Осыған
агромаркетингпен өткізу нарығын қамтамасыз ету және өнімнің қозғалысының
ерекшелігіне байланысты.
Осыған байланысты тұтынушы соңғы болуы мүмкін, шаруашылыққа тікелей
өндірушінің өнімді қайтадан ұқсатумен агромаркетингтік қызметті үйлестіре
жүргізуі ойда болады, ал бұл өнімдер агромаркетингтің басқа түрлерінше
соңғы және ақырғы тұтынушы арасында іске асырылады. Нақ осы арада қайта
ұқсатуды бөліп көрсету керек.
Бірінші қайта өңдеу көбіне мақсатқа сай бағытта өнімді және оның
сапасын сақтау мақсатында жүргізіледі, бұл өндірістік және маркетингтік
қызметтің адамгершілікке сай екенін көрсетеді. Нақ осы өнімді қайта өңдеу
оны сервистік қамтамасыз ету және шетелдік осыған ұқсас өнімдермен бәсекеге
түсу осы күнгі тұтынушылардың талаптарына өтінішке қарай жауап бермейді.
Мұны мыналармен түсіндіруге болатын сияқты: біріншіден – агробизнестік
құрылымдар тапшы нарықта жұмыс істейді; екіншіден – оларды жеткілікті
тәжірибе және кәсіп керек және агромаркетингтік қызметті ұйымдастыру
дәстүрі жоқ; үшіншіден – көптеген құрылымдардың жеткілікті қаражат және
материалдары жоқ; төртіншіден – мемлекет кәсіпкерліктің бұл саласын
жеткілікті қаржыландырмайды немесе бермейді; бесіншіден – ғылым және
өнеркәсіп бұл салаға қанағаттанғысыз даярланған.
Бесінші ерекшелік – АӨК жүйесінде жерге өндіріс құралдарына өткізілген
тауарға меншік түрлерінің алуан түрлі болуы.Бұл бәсекенің көп болуын
туғызады, ал нарық тұтынушылардың құрамымен басқарылады. Осыдан
агромаркетингтік стратегиялардың, тактикалардың, формалардың, тәсілдердің
диверсификациялануы, алуан түрлілігі келіп шығады. Мәселен тек бәсеке
факторын ескеріп агромаркетингтік стратегиялар біздіңше, төмендегідей болуы
мүмкін. Бәсеке күресі ынтымақтастық істің, тауардың және агромаркетингтің
қайта бәсекелестігі, конверсификациялау: демпингтік пенетрация. Бұл
жағдайда формалар, тактика түрлері, тәсілдер, әдістер сан елеулі қарқынмен
дамып отыр.
Алтыншы ерекшелік - шаруашылық жүргізудің ұйымдық формаларының алуан
түрлі болуы. Меншік формаларының ескерте отырып агромаркетингтік жуйелер
құрылады, көзқарас тұрғысынан алғанда, әр түрлі ұйымдар, қызмет түрлері,
өзін-өзі басқарудың ең бастысы тұтынушылардың мұқтаждарына, сұранымдарына,
мүдделеріне бейімделушілік болып отыр.
Ауыл шаруашылығы ұйымдық-шаруашылық түрлерінің әр алуандығымен –
кеңшарлар ұжымшарлар бірлестіктер, агроконсарциумдар, фермерлік шаруа
қожалықтары тағы басқалар. Осыдан агромаркетингтік қызметтің түрлі
формалары келіп шығады.
Агромаркетингтің жетінші ерекшелігі - маркетингтік қызметті жүзеге
асырудың біркелкі еместігі және деңгейінің әр түрлілігі бұл агробизнестің
өндіріс, өңдеу және сатуды қоса алғанда, бүкіл жүйесіне қатысты. Осы
тізбектің тек бір түйініндегі маркетингтік қамтамасыз ету деңгейінің
төмендегі маркетингтің нашарлығына әкеледі. Бұл агробизнестің тиімділігін
төмендетеді.
Мысалы, тұтынушылардың сұранымының өзгеру перспективасына өндіріс
бағдарламасын анықтау кезеңінде уақытылы әсер ету өте қиын. Ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіру процесі айларға, кеде жылдарға созылады емес пе, нарықтың
берілген сигментіне жаңа тауармен шыққан шетел мемлекеттерінің
кәсіпкерлерімен салыстырғанда біздің ауыл кәсіпкеріне реттеліп қойған
өндірістің өнімінің бәсекеге қабілетін көтеру өте қиынға соғады.Жыл сайын
тұтынушылардың тауар сапасына, маркетингтің сервистік және эстетикалық
қамтамасыз етуіне деген талаптары мен мүдделері өсіп отыр. Бірақ
кәсіпкерлік және агробизнес сферасының дамымағандығына отандық АӨК
кәсіпорындары шағын бизнес түзілістеріне оларды қанағаттандыру өте қиын.
Агробизнестің сегізінші ерекшелігі – маркетингтің басқа түрлерінің
жүйелерімен салыстырғанда агромаркетинг жүйесінің сезімталдығының,
қабылдағыштығының, бейімделушілігінің жоғарылығы, өзін-өзі басқаруымен
өзіндік ұымдастырушылығы. Бұл келесі факторлармен түсіндіріледі:
❖ Тұтынушы сұранымының қажеттілігі, мүдделері, мұқтаждықтары
детерминделген, сондықтан агромаркетинг жүйесі міндетті түрде
негізгі қажеттіліктерді қанағаттандырып, басқарылмайтын талаптар
мен мүдделерге реакция беруі тиіс. Детерминделген сұранымның өзі
сервистік, инфротауарлық, эстетикалық тұрғыдан алғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz