Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру саясаты және оның жүзеге асуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және оның ауыр зардаптары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
II Қазақстандағы отырықшыландыру науқанынан кейінгі миграциялық процесіндегі теріс тенденциялар
2.1 Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының
қайғылы тағдыры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.2. Қазақтардың шетелге ауа көшулері. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .52
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Сілтемелер мен қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
I Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру саясаты және оның жүзеге асуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және оның ауыр зардаптары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
II Қазақстандағы отырықшыландыру науқанынан кейінгі миграциялық процесіндегі теріс тенденциялар
2.1 Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының
қайғылы тағдыры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.2. Қазақтардың шетелге ауа көшулері. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .52
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Сілтемелер мен қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Тақырыптың өзектілігі: Тарих ғылымында идеологиялық ықпал жасап келген Коммунистік партияның уақыт санына төтеп бере алмай тарауы және республикамыздың өз тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстанда шаруаларды меншігінен айыру және олардың қожалықтарын үжымдастыру мэселесін жан - жақты зерттеп, зерделеуге жол ашты. Кез келген мәдениетті халық өзінің үлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сэтте бүрын отаршылдық бүғауында бүрмаланған тарихын қайта қарауға жэне үлт тарихының назардан тыс қалған мэселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылды. Елімімз бен қоғамымыз бастан кешкен жеке басқа табыну жэне тоқырау кезеңі Қазақстан еңбекшілерімен қазақ халқы XX ғасырдың 20-30 жылдардың соңы мен 30 - жылдардың басында тап болған жаппай үжымдастырумен ашаршылық « Жариялануға жатпайды » - деген айдар мен архив қойнауында жатқаны белгілі. Бүгінгі таңда Қазазқстан Республикасы тәуелсіз ел болып, өз тарихын баса назар аударған шағымызда XX ғасырдың 20-30 жылдардағы қазақ халқының басынан өткен тәркілеу, үжымдастыру, отырықшыландыру, саясатын ашып көрсетпеу біз үшін үлкен қателік болар еді. Тэркілеу науқаны, ұжымдастыру саясаты ашаршылық бұның барлығы бір - бірі мен байланысты. XX ғасырдың 20-30 жылдары республикада өмір сүрген басқа үлттарда сталиндік қуғын сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі. Бірақ, қазақ халқының басынан өткен нәубәт, басқа үлттарға қарғанда ана ғүрлым ауыр болды деп ашық айта аламыз. Қызық халқына бүл жағдайдың ауыр тигенін және өзгешелігін ресейлік тарихшы А.И.Яковлев былай түсіндіреді: « Қазақстан үшін бүл (ұжымдастыру) ерекше қиын міндет болды. өйткені байырғы халықтың (қазақтардың ) төрттен үші көшпелі жэне көшпелі өмір сүрді. өлке халқы орналасқан сол кездегі табиғи тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығ толығымен үжымды шаруашылық болып табылды. Ол жақсы түрмыстың жэне халықтың өзінің өмір сүруінің негізі еді. Бірақ дэл қазақтардың -дәстүрлі көшпелілердің қысқа мерзімде отырықшылыққа көшу маңдайларына жазылған екен. Мүны қаламаушылық сыннан өткен әрі сенімді әдіске - күштеуге жол ашты ».[1] Өткен тарихымыздың « Ақтаңдақ беттері» - болып саналған тәркілеу, үжымдастыру саясаты мен оның орны толмас зияны — қазақ халқының жаппай аштықтан қырылуы бүгінгі отардың тарихымыздың ең күрделі, аса өзекті тақырыптарының бірі.
1. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. А., 1990.; Қозыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. А-Ата, 1990.; Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992.; Михайлов В. Ұлы жұттың жазбалары. А., 1992.; Михайлов В. Хроника великого джута. А., 1996.; Қызылдар қырғыны (құрастырғандар: З.Қыстаубаев, Б.Хабдина). А., 1992.; Қызыл қырғын. 37-де опат болғандар. (Құрастырғандар: Қ.Қаленов, Ә.Төреханов). Алматы, 1994.; Нәубет: публицистикалық ой-толғамдар. (Құрастырушы З.Қыстаубаев). А., 1990.; Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары). А., 1991. т.б.
2. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. А., 1995.; Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. А., 1997.; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993.; Омарбеков Т. Зобалаң. А.,1994.; Махат Д. Қазақстан тарихының өзекті мәселері (ХХ ғасыр). Астана, 2001.; Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын – сүргін тарихы. Астана, 2006.; Қуандықов Е. Сүрең салған сұрқия саясат. А., 1999. т.б.
3. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.; Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. А., 2001.; Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. т.б.
4. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993. – 106-105 бб.
5. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті. А., 2001.; Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006.
6. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 14-15 бб.
7. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары). Алматы, 1991. – 27-28 бб.
8. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 85 б.
9. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 6 б.
10. Қуандықов С. Сүрең салған сұрқия саясат: ғылыми мақалалар мен зерттеулер. Алматы, 1999. – 13-14 бб.
11. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992.–232-233 бб.
12. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 105 б.
13. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. – 146 б.
14. Мұхтарұлы С. Кәмпеске. Алматы, 1997. – 289 б.
15. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын – сүргін тарихы. Астана, 2006. – 45 б.
16. Абусеиитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. ... и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.- 459 б.
17. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 58-59 бб.
18. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 21-22 бб.
19. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 46 б.
20. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 119-120 бб.
21. Омарбеков Т. Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. - 335 б.
22. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті. А., 2001. - 47-48 бб.
23. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 49-50 бб.
24. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 5 б.
25. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 45-46 бб.
26. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 60-61 бб.
27. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 19-20 бб.
28. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 23-24 бб.
29. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 92-93 бб.
30. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 57-59 бб.
31. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.-340 б.
32. Қуандықов Е. Сүрең салған сұрқия саясат. А., 1999. – 65 б.
33. Биназарова С. Ұжымдастыру саясаты және оның салдары. // Қазақ тарихы, 2004. №4 – 88 б.
34. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 123 б.
35. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 60-61 бб.
36. Омарбеков Т. Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. - 341 б.
37. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 118-121 бб.
38. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. –51-52 бб.
39. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 78 б.
40. Халидуллин Ғ. Саяси қуғын-сүргін және шаруалар қозғалысы. // Ақиқат, 2004. №3 – 56 б.
41. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 126 б.
42. Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б. ... и др. История казахстана: народы и культуры. А., 2001. - 304-306 бб.
2. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. А., 1995.; Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. А., 1997.; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993.; Омарбеков Т. Зобалаң. А.,1994.; Махат Д. Қазақстан тарихының өзекті мәселері (ХХ ғасыр). Астана, 2001.; Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын – сүргін тарихы. Астана, 2006.; Қуандықов Е. Сүрең салған сұрқия саясат. А., 1999. т.б.
3. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. А., 1997.; Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. А., 2001.; Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. т.б.
4. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А., 1993. – 106-105 бб.
5. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті. А., 2001.; Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006.
6. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 14-15 бб.
7. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары). Алматы, 1991. – 27-28 бб.
8. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 85 б.
9. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 6 б.
10. Қуандықов С. Сүрең салған сұрқия саясат: ғылыми мақалалар мен зерттеулер. Алматы, 1999. – 13-14 бб.
11. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992.–232-233 бб.
12. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 105 б.
13. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. – 146 б.
14. Мұхтарұлы С. Кәмпеске. Алматы, 1997. – 289 б.
15. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын – сүргін тарихы. Астана, 2006. – 45 б.
16. Абусеиитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г. ... и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.- 459 б.
17. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 58-59 бб.
18. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 21-22 бб.
19. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 46 б.
20. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 119-120 бб.
21. Омарбеков Т. Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. - 335 б.
22. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті. А., 2001. - 47-48 бб.
23. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 49-50 бб.
24. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 5 б.
25. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 45-46 бб.
26. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 60-61 бб.
27. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 19-20 бб.
28. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. – 23-24 бб.
29. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 92-93 бб.
30. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. – 57-59 бб.
31. Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.-340 б.
32. Қуандықов Е. Сүрең салған сұрқия саясат. А., 1999. – 65 б.
33. Биназарова С. Ұжымдастыру саясаты және оның салдары. // Қазақ тарихы, 2004. №4 – 88 б.
34. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 123 б.
35. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 60-61 бб.
36. Омарбеков Т. Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. А., 2004. - 341 б.
37. Михаилов В. Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992. - 118-121 бб.
38. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993. –51-52 бб.
39. Махат Д. Қазақстандағы тоталитаризм және саяси қуғын-сүргін тарихы. Астана, 2006. – 78 б.
40. Халидуллин Ғ. Саяси қуғын-сүргін және шаруалар қозғалысы. // Ақиқат, 2004. №3 – 56 б.
41. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. – 126 б.
42. Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б. ... и др. История казахстана: народы и культуры. А., 2001. - 304-306 бб.
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру саясаты
және оның жүзеге асуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және
оның ауыр зардаптары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
II Қазақстандағы отырықшыландыру науқанынан кейінгі миграциялық
процесіндегі теріс тенденциялар
2.1 Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ
босқындарының
қайғылы тағдыры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.2. Қазақтардың шетелге ауа көшулері. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . .52
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Сілтемелер мен қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тарих ғылымында идеологиялық ықпал жасап келген
Коммунистік партияның уақыт санына төтеп бере алмай тарауы және
республикамыздың өз тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстанда
шаруаларды меншігінен айыру және олардың қожалықтарын үжымдастыру мэселесін
жан - жақты зерттеп, зерделеуге жол ашты. Кез келген мәдениетті халық
өзінің үлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан
босанған сэтте бүрын отаршылдық бүғауында бүрмаланған тарихын қайта қарауға
жэне үлт тарихының назардан тыс қалған мэселелерін толық қамтып жазу
мәселесін жедел қолға алуға ұмтылды. Елімімз бен қоғамымыз бастан кешкен
жеке басқа табыну жэне тоқырау кезеңі Қазақстан еңбекшілерімен қазақ халқы
XX ғасырдың 20-30 жылдардың соңы мен 30 - жылдардың басында тап болған
жаппай үжымдастырумен ашаршылық Жариялануға жатпайды - деген айдар мен
архив қойнауында жатқаны белгілі. Бүгінгі таңда Қазазқстан Республикасы
тәуелсіз ел болып, өз тарихын баса назар аударған шағымызда XX ғасырдың 20-
30 жылдардағы қазақ халқының басынан өткен тәркілеу, үжымдастыру,
отырықшыландыру, саясатын ашып көрсетпеу біз үшін үлкен қателік болар еді.
Тэркілеу науқаны, ұжымдастыру саясаты ашаршылық бұның барлығы бір - бірі
мен байланысты. XX ғасырдың 20-30 жылдары республикада өмір сүрген басқа
үлттарда сталиндік қуғын сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі.
Бірақ, қазақ халқының басынан өткен нәубәт, басқа үлттарға қарғанда ана
ғүрлым ауыр болды деп ашық айта аламыз. Қызық халқына бүл жағдайдың ауыр
тигенін және өзгешелігін ресейлік тарихшы А.И.Яковлев былай түсіндіреді:
Қазақстан үшін бүл (ұжымдастыру) ерекше қиын міндет болды. өйткені байырғы
халықтың (қазақтардың ) төрттен үші көшпелі жэне көшпелі өмір сүрді. өлке
халқы орналасқан сол кездегі табиғи тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығ
толығымен үжымды шаруашылық болып табылды. Ол жақсы түрмыстың жэне халықтың
өзінің өмір сүруінің негізі еді. Бірақ дэл қазақтардың -дәстүрлі
көшпелілердің қысқа мерзімде отырықшылыққа көшу маңдайларына жазылған екен.
Мүны қаламаушылық сыннан өткен әрі сенімді әдіске - күштеуге жол ашты .[1]
Өткен тарихымыздың Ақтаңдақ беттері - болып саналған тәркілеу,
үжымдастыру саясаты мен оның орны толмас зияны — қазақ халқының жаппай
аштықтан қырылуы бүгінгі отардың тарихымыздың ең күрделі, аса өзекті
тақырыптарының бірі.
Тақырыптың деректік қоры. XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
халқының ауыр зардабын біз деректерге сүйене отырып айта аламыз. 20-30
жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін болыпевиктік партия мен
кеңес өкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызметтер атқарған
Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мэскеудегі И.Сталиннің жэне
В.Молотовтың аттарына жазылған және өзара жазысқан хаттарының, сондай ақ
тарихымызда Бесеудің хаты деген атпен мэлім болған Ғ.Мүсіреповтың,
М.Ғатаулиннің, М.Даулеткалиевтің , Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышовтың Ф.
Голощекинге жазған хатының жэне Ғ.Исқақовтың, І.Қабіловтың, Ж.Арыстановтың,
Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың Сталинге жэне Мерзоянға жазған
хатының қазақ шаруаларын жаппай басқыншылыққа жэне аштан қырылу себептерін
дэлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін
анықтауға қажетті сандық мэліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн.
Бүны біз мына еңбектерден көре аламыз: Об итогах июньского пленума ЦК ВКП
(б). Докл. Тов. У.Исаева на собр. Алма -Атинского партактива в июля 1931г.,
Алма - Ата , 1931г; Курамысов И на путях социалистического переустройства
казахского аула. Алам - Ата 1931; Кулумбетов У Переход на оседлость в
Казахстане - Вопросы оседания кочевников.Сб.статьи и материалов под
ред.С.М. Диманштейна. М., 1931; М.Кохеани о задачах партийной работы.А- ата
-МоскваД932. Қазақ қалай аштыққа үшырады.А., 1991 [2].
20-30 жылдарға қатысты мол деректерді біз БК (б)П Қазақ өлкелік
комитетінің баспасөз органдарыЕңбекші қазақ (1992жылдан Социалистік
Қазақстан) Советская степь (1932жылдан Казахстанская Правда),
Большевик Казахстана, Бюллетень Казахского краевого Комитета ВКП (б),
Қызыл Қазақстан ала аламыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы) 20-30 жылдардағы Қазақстан
шаруаларының тарихы туралы тарихнамалы зерттеулер тым аз жэне олардың
өздеріне тек 60 жылдардың соңынан бастап қана жазыла басталды. Алғашқы
мэліметті Ковальский С.Л. Из итории полимики конца 20 начало 30 годов по
поводу освоение земельных рессурсов Казахстана.- Вопросы истории. КазГУ
Алма -Ата 1973, вып. 5; Алимбаев Н.А. к вопросу историографии
коллективизации сельского хозяиства Казахстана конца 20 -30 годов -
Некоторые вопросы историографии Казахстана, Караганда 1980; 80 - жылдардың
соңына қарай күштеп ұжымдастыру қасіретін әшкерлейтін алғашқы тарихи
мақалалар жарық көре бастады. Ол: Омарбеков Т,Атабаев Қ Кооперативтендіру
сабақтары , Лениншіл жас, 1988, 3-4 тамыз; 13-14 желтоқсан. Абылхожин
Ж.Б. Қозыбаев М.К. Татимов М.Б. Казахстанская трагедия.- Вопросы и
истории, 1989, №7., Төленбаев Б.А, Осипов.В.П. Асырмайда жасырмай айтылар
шындылық,- социалистік Қазақстан , 1989 14-қаңтар. 90-жылдардан кейін
қазақ халықтарының, шаруалардың тәркілеуге, ұжымдастыруға,
отырықшыландыруға, шаруалар көтерілісіне байланысты еңбектер жазылды. Оны
біз Т.Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті А., 1997ж. [3],
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков Тарих тағылымы не дейді А., 1993 [4],
Т.Омарбеков Зобалан А., 1994 [5], Т.Омарбеков Қазақстан тарихының XX
ғасырдағы өзекті мәселелері А., 2003 [6], ала аламыз. Тағыда
М.Қозыбаевтың [7] М. Тәтімовтың [8] қарастырылып отырған мәселеге
байланысты еңбектерін атап өтуге болады. Сол кезеңде эр түрлі ағымдарды
айта кетіп, қазақ зиялыларының осы кезеңде шылдық атын жамылдырып қойған
Голощекин туралы мэліметті толығымен Д.Махаттың [9] еңбегінен көруімізге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты: XX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда
ұйымдастырылған қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру саясаты мен оның
қазақ халқына тигізген зардаптарын барынша нақтылай ашып көрсету және осы
20-30 жылдарды терең меңгеру. Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай
міндеттерді шешуді көздеймін:
- XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы тарихын оқи отырып, отырықшыландыру
науқаны мәселелерін ашып көрсету;
- Тақырыптың деректік қорын жетік меңгеріп, оны анықтау;
- Мәселенің зерттелу деңгейін (тарихнамасын) жан жақты ашып
көрсетіп, оған талдау жасау;
- Отырықшыландыру, ірі байларды тәркілеу науқанын, күштеп
ұжымдастыру саясатының барысын және нәтижелерін анықтау;
- Отырықшыландыру саясатының ауыр зардаптарын талдау.
- Кеңес өкіметі жүргізген солақай саясаттың, тоталитарлық
жүйенің қазақ қоғамы үшін жат болғандығын дәлелдеу.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиялық
шеңбері XX ғасырдың 20-30 жылдары немесе нақтылап айтатын болсақ, 1927-1931
жылдарды қамтиды. Бұл кез И.В.Сталиннің және Голощекиннің билік басына
келіп тоталитарлық биліктің күшеюінен, жеке басқа табынудың етек алуымен
ерекшеленеді. Осы кезеңде қазақ халқының басынан отырықшыландыру, тәркілеу,
ұжымдастыру саясаты жүріп, қиын халді басынан өткізген кезең болды.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жүмыс кіріспеден оның ішінде (өзектілігі,
деректік қоры, мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы)
мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері), екі тараудан (әр тарау екі
бөлімшеден тұрады), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
саясаты және оның жүзеге асуы
Бүкіл Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру процесі басталған кезде
көшпелі және жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру
қажеттігі айтыла бастады. Жаңадан ұйымдастырылатын ірі колхоздар көшпелі
және жартылай көшпелі бола алмайтын еді. Бұл мәселе әсіресе Қазақстанға
тікелей қатысты болды. Өйткені бүкіл Одақтағы барлық көшпелі және жартылай
көшпелі қожалықтардың 80 процентке жуығы осы Қазақстанда болатын.
Қазақстандағы отырықшыландырудың бастаушысы болған Ф.И.Голощекин о бастан-
ақ бұл жұмысқа саяси сипат беруге күш салды. Отырықшыландыру, - деді ол
өзінің осы мәселеге байланысты І Өлкелік кеңесте (1930ж., 9-10 қараша)
сөйлеген сөзінде, - бәрінен бұрын таптық мәселе. Мұны Сіздер естеріңізде
қатты ұстауларыңыз керек...
Отырықшыландыру – бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы
біздің нені шешкіміз келеді ? Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді
қалаймыз. Біз қтырықшыландыру жолымен астық мәселесін, қазақтар қожалығында
мал шаруашылығын жөндесек дейміз. Әлі басталмаған жаңа жұмыста түсініксіз
нәрселер де аз емес еді. Отырықшыландыру процесі бәрінен бұрын көшпелі және
жартылай көшпелі шаруапар қожалықтарының санын нақты анықтауды қажет етті.
Өйткені бұл іске байланысты жүргізілетін көп салалы жұмыс және бөлінетін
қаражат осыған тікелей тәуелді еді [10].
Сондықтан 1931 жылы 14 желтоқсанда Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы
отырықшыландыру жөніндегі республикалық комитеттің техникалық кеңесінде бұл
мәселе арнайы қарапған. Мәжіліс хаттамасында төмендегідей жолдар бар: 1.
Жаппай отырықшыландыру жөніндегі жұмыстар жоспарына енгізілуге жататын
қожалықтар санын анықтау (Леоновтың инфор.).
Тыңдалды: Барлық көшпелі және жартылай көшпелі қожалықтар мемлекеттік
жоспарлау (Госплан — Т. О.) бойынша 706 000. Осы саннан 5 процентті
құрайтын 42000 байлар қожалықтары шығарылып тасталынады. Қалған 664000
шаруашылық төмендегідей жіктеледі:
1930 жылғы жерге орналастыруға дейін отырықшы-
ланғандар — 70 000 қожалық; Орталықтары отырықшыландыру мекендерімен шартты
сәйкес келетін шаруашылық ауылдарға орналасқандар - 30 000; 1931 ж.
өнеркәсіпке кеткендер — 20 000; 1932 ж. өнеркәсіпке беруге жобаланғандар —
57 000; 1930—1931 жылдары жоспарлы отырықшыланғандар - 164 000; Жоспарлы
отырықшыландырумен шартты түрде қамтамасыз етілгендер — 75 000; ҚАКСР
аумағынан шығып кеткендер — 37 000 қожалық.
Еуропалық поселоктар бойынша отырықшыланғандар - 20 000;
Отырықшыландырумен толық қамтуға жататындар — 191ООО.
Қазақстанда еңбек еткен белгілі ғалым М. Г. Сириустың есебі бойынша,
әр малшы қожалығындағы жан басылары саны 6 адамнан айналатынын ескерсек,
онда 1931 жылы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының саны 4 млн
236 мың адам болып шығады [11].
Дегенмен бұл жерде бір ескеретін нәрсе бар. Біз айтып отырған бұл 4
млн 236 мың қазақ тек көшпелі және жартылай көшпелілер ғана. Жоғарыдағы
деректерде солай көрсетілген. Ал енді бұрыннан отырықшы болып келген
қазақтарды қосқанда күштеп ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда барлығы қанша
қазақ қожалығы болғанын есептеп көрелік. Архив қойнауында 1928 жылы
қазақтардың барлық қожалықтарының саны 826 мың болғаны туралы дерек бар.
Егер мұның 120 мың қожалығы отырықшы, ал жоғарыдағы 706 мыңы көшпелі және
жартылай көшпелі деп есептесек және отырықшы отбасылардың әрқайсысында орта
есеппен 5 жаннан бар десек, сонда Қазақстандағы барлық қазақтың саны 4 млн
836 мың адам екенін көреміз.
Сол жылдардағы барлық әлеуметтік, саяси-экономикалық процестерге
тікелей басшылық жасаған партия органдары отырықшыландыруда да бастамашы
болды. Елде жаппай ұжымдастырудың басталуына байланысты Қазақстан Өлкелік
партия комитетінің бюросы 1929 жылы 6 қарашадағы өзінің мәжілісінде Қазақ
халқын отырықшыландыру туралы қарарды бекіту мәселесін арнайы талқылады.
Оңда қазақтардың үлгі боларлық отырықшы шаруашылық ұяларын жеделдете
жасау қажеттігі партия және кеңес органдарына ескертілді. Қабылданған қаулы
тұңғыш рет 1929 — 30 жылдары отырықшыландыру аудандарындағы қожалықтардың
барлығының кем дегенде 12% қамтуды талап етті. Егер, көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруалары қожалықтарының жалпы саны 708 000 екенін ескерсек,
жоғарыдағы қаулы бойынша олардың алғашқы жылы кем дегенде 84 000-нан астамы
отырықшыландырылуы тиіс болғанын көрер едік. Кабинет жағдайында
қабылданған осынау әміршіл-әкімшіл үстірт шешім өмір шындығынан аулақ жатты
және қазақ ауылының объективті, субъективті мүмкіндіктерін ескермеді.
Осылайша қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмысы социалистік
құрылысқа қарама-қарсы қойылып, қоғамда оған деген жаулық көзқарас қасақана
жандандырылды. Енді көшпенділіктің өзі тағылық, над-андық және мәдени
артта қалу деген тәрізді тұжырымдармен түсіндірілетін болды. Қазақтарды
жедел де жаппай отырықшыландыруға зор мән берген Өлкелік партия комитетінің
бюросы 1930 жылы 19 қаңтарда өзінің Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
халқын отырықшыландыру туралы келесі қаулысын қабылдады. Оңда 78,3 мың
көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын отырықшыландыруға байланысты
шаралардың тіптен де жеткіліксіз дәрежеде жүргізіліп жатқаны және бұл
жұмысты жаппай ұжымдастыру негізінде күшейте түсу қажеттігі атап
көрсетілді.
Мұндағы 78,3 мың деген көрсеткіш алғашқы қаулыдағы белгіленген
мөлшерден бірнеше мың ғана төмен еді. Бірақ көп кешікпей-ақ бұл меже басшы
органдарда талқылау барысында қайтадан 84 000-нан асып түсті [12].
Отырықшыландырудағы мұндай көтеріңкі жоспардың қабылдануын 1930 жылы
9—10 қазанда болып өткен Қазақ халқын отырықшыландыруға байланысты I
Өлкелік кеңесте Қазақстанның ХКК төрағасының орынбасары Ұ. Қүлымбетов
төмендегідей түсіндірді: Алғашқыда біз отырықшыландыруға жататын жекелеген
аудандарды белгілеген кезде, арада біраз уақыт өткен соң жекелеген ұйымдар
тарапынан, дәлірек айтсақ, Павлодардан, Оралдан, Гурь-евтен және т. б.
олардың жоспарларын ұлгайтуды өтінген қаптаған жеделхаттар мен хаттар
алдық. Ұ.Құлымбетов өздерінің бұл өтініштерді қанағаттандырғанын айта
келіп, сонымен қатар басқа аудаңцарда да отырықшыландыру жоспарын орындай
алмаймыз деп наразылық білдірудің орын алмағанын атап көрсетті.
Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру туралы
мәселе түңғыш рет Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 1930 жылы қаңтарда болып
өткен 2-сессиясында жан-жақты әңгіме болып, осы мәселе бой-ынша Қазақ
халқын отырықшыландыру жолдары туралы арнайы қаулы қабылданды. Бұл шешімді
орындау үшін Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан 1930 жылы 8 қаңтарда
құрылған Комитет отырықшылаңдыруды жоспарлаумен белсенді айналысты. Алғашқы
күннен бастап-ақ отырықшыландыруды қан-дай аудаңдарда және қалай жүргізу
керек, — деген мәселе осы комитеттің күн тәртібінде тұрды. Жаппай
ұжымдастырылуға тиісті аудандарда отырықшыландырудың жаппай жүргізілетіні
әрине елдің бәріне түсінікті еді. Ал енді жаппай ұжымдастыруға жатпайтын
аудандардағы отырықшылаңдыру қалай болады? Міне осындай күрделі сұрақ
Қазақстан басшыларын бұл жұмыс қолға алына бастаған алғашқы күндерде-ақ
мазалады. Өйткені әлі басы ашылмаған түсініксіз мәселелер жеткілікті еді
[13].
Қазақтарды отырықшыландыру мәселесінде республика басшыларының
өздерінің де жүйелі, жан-жақты ойластырылған тиянақты көзқарастары болған
жоқ. Қазақстан ХКК-нің төрағасы О. Исаевтан басқа қазақ басшылары жаппай
отырықшыландыруға едәуір сақтықпен қарады. Олардың бірі құрылысты барлық
колхозда жүргізу мүмкін еместігін айтса, ал екіншісі отырықшыландыру үшін 3
- 4 алқапты ғана таңдап алуды үсынды, ал үшіншісі алғашқы жылы қазақтарға
үлгі боларлық поселоктар ғана
салғанды жөн санады. Тіптен осы мәселеде негізінен Ф.
Голощекинмен пікірлес болған О. Исаевтың өзі де
отырықшыландыруды кең майданда жүргізуді ұсына
тұрса да отырықшылаңдыратын аудандардағы қожалықтардың жалпы санының
алғашқы жылы 25-30 мыңнан аспағанын қалады.
1930 жылға арналған отырықшыландыру аудандарын анықтау туралы мәселе
Қазақ АКСР-ы ХКК-нің жанынан құрылған отырықшыландыру жөніндегі тұрақты
комитеттің 4 ақпанда болған мәжілісінде арнайы қаралды.
Онда жайылма суару мүмкіндіктері бар аудандар нақты көрсетідці. Және
олардағы отырықшыландырылатын жерлер белгіленді. Сондай-ақ осы жиналыста
қабылданған қаулының №2 тармағында отырықшыландыру аудандарына үкімет
белгілеген жаппай ұжымдастырылатын қазақ аудандарының жататыны айтылды.
Республика үкіметі отырықшыландыру аудандарындағы колхоздардың
бастапқы түрі ЖБӨС (жерді бірігіп өңдейтін серіктіктер) және МҚС (малды
қауымдастыратын серіктіктер) болулары тиіс екенін, олардың
отырықшыландырудың орнығуы барысында біртіндеп ауыл шаруашылығы
артелдеріне ұласулары тиістігін атап көрсетті. Айта кеткен жөн, жасалған
ұсыныс негізінен дұрыс болса да біртіндеп ұласудың қалай болуы керектігі
еш құжатта айқын көрсетілмеді. Ал мұның өзі колхоз құрылысында аса жедел
қарқынның орын алып кетуіне жол ашты.
1930 жылға арналған отырықшыландырудың Қазақстан көлеміндегі жоспары
жергілікті жерлерге наурыз айының соңына қарай жіберілді. Бірақ
отырықшыландыруға даярлық жұмыстарына байланысты мемлекеттік негізгі
нұсқаулар отырықшыландыруды жүзеге асыратын тұрақты комитеттер құрылмастан
және осы жұмысқа байланысты жоғарыдағы жоспар жасалмастан бұрын-ақ қаңтар-
ақпан айларында жергілікті жерлерге жедел жолданған еді.
Үкімет жоспарлы отырықшыландыруды қаржыландыру процесін оны жедел
жоспарлаумен қатар қолға алды. Одақтық бюджеттен қазақтарды жерге
орналастыру үшін 1400 мың com ақша бөлінді. Республика Халық Комиссар-лары
Кеңесінің 1930 жылы 8 наурыздағы шешімімен қазақтар отырықшыланған
колхоздарға 8 жылға дейін процентсіз үй және мал қораларын салуға арналған
қарыздар берілетін болды [14].
Үкімет әуелден-ақ тым жоғары жоспарды — 1929-30 жылдары бірден 84 340
қазақ шаруалары қожалықтарын отырықшыландыруды жүзеге асыруды
көздегендіктен бұл істе көптеген өрескел кемшіліктер орын алды. Алғашқы
жылға жоспарланған көрсеткіш біз жоғарыда атап кеткен О. Исаевтың алғашқы
жылы 25 — 30 мыңдай ғана қожалықтарды отырықшыландыру туралы ұсынысынан
әлдеқайда көп еді [15].
Жаппай отырықшыландыру қарқынының күшейе түсуіне Одақтық мекемелердің
отырықшыландыру процесіне байланысты Қазақстан басшылығы ұсынған бақылау
сандарын бесжылдық жоспарды бекіту барысында ескеруі де себеп болды. Бұл
бойынша бірінші бесжылдықтың қапған үш жылы ішіндегі Қазақстандағы
отырықшыланатын қожалықтар саны төмендегідей болып белгіленді:
Жылдар 1930-31 ж. 1931-32 ж. 1932-33 ж.
қожалықтар саны 80000 100000
120000 [16].
Кестеден көрінетініндей, Қазақстандағы отырықшыландыру қарқыны жылдан
жылға өсе түсуі керек болды. БК(б)П 7-Бүкілқазақтық партия конференциясында
(1930 ж. мамыр- маусым) бұл туралы былай деп қорытынды жасалды: Бесжылдық
мемлекет көмегі негізінде — 380 мың қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі
қожалықтарын жоспарлы отырықшыландыруды көздейді, ал бұл қазақ
аудандарындағы егістік көлемінің алғашқы жылғы 1 миллион гектардан, соңғы
жылы 5 млн гектарға дейін өсуіне ықпал ететін болады. Дегенмен, жоғарыда
айтылды Қазақстанның өлкелік партия комитеті және үкіметі жоғарыдан арнайы
нұсқау күтпей-ақ белсенділік танытып 1930 жылы наурызда-ақ алғашқы 1929-30
жылға арналған отырықшыландыру жоспарын өздері белгілеп, жергілікті
жерлерге жіберіп те қойған еді.
1930 жылы 15 тамызда Өлкелік колхоз Одағы жергілікті жерлерде
отырықшыландыру жұмыстарының 58 507 қазақ қожалықтарын қамтығаны туралы
мәлімет алды. Бұл жоспардағының 70 проценті ғана еді. Көрсетілген
қожалықтар 743 колхозға, ал колхоздар 48 колхоз топтарына бірікті [17].
Жоспардың орындалмауына байланысты Отырықшыландыру жөніндегі
республикалық комитет 22 тамызда өзінің мәжілісін шақырды. Онда мынадай
мәселелер атап көрсетілді: а) отырықшыландыруға байланысты жұмыс ба-рысы
белгіленген жоспардың 1929-30 шаруашылық жылының соңына қарай орындалмай
қалатынын қазірдің өзінде атап көрсетуге негіз береді. Оның орыңдалуына
қауіп 1 VII туған еді, ол қазір де орын алып отыр; б) жоспардың
орындалмауына округтік ғана емес, сонымен қатар өлкелік органдар да
кінәлы. Қазақтарды отырықшыландыруға көзқарастың өзі осындай сипатта
болғандықтан Өлке бойынша отырықшылаңдыру туралы жоғарыда көрсетілген 15
тамыздағы мәліметтің өзі де шындықты бейнелей алмайтын еді. Шындығында
отырықшыландыру көрсеткіші бұл мәліметтен әлдеқайда төмен болған. Мүны
отырықшыландыру жөніндегі өлкелік комитет өзінің 1930 жылғы 1 тамызда
жергілікті жерлерден алынған мәліметті қараған мәжілісінде былай атап
көрсетті: Отырықшыландыруға байланысты жұмыстың жайы туралы есеп жүргізу
және мәліметтер алу мүлде қанағаттанғысыз қойылған: жұмыстар барысы туралы
жергілікті жерлерден жалған мәліметтер беру байқалады. Иә, отырықшыландыру
процесінде кемшіліктер мен қателіктер аз болған жоқ. Ал еңді Қазақстан
басшылығының өзі де кезінде еріксіз мойындауға мәжбүр болған
отырықшыландырудың алғашқы жылдарындағы қателіктер мен қиыншылықтар қандай
еді дегенге жауап беріп көрелік: Бұқара арасында дер кезінде жаппай
түсіндіру жұмыстары жүргізілген жоқ, отырықшыландыру жоғарыдан түсірілген
мекемелік тар жолмен жүргізілді. Отырықшыландыру процесінде жергілікті
жерлерде байқалған өзіміздің кемшіліктерімізді біздер жасырмаймыз, — деп
атап көрсетті Қазақстан ХКК төрағасының орынбасары Ұ. Құлымбетов 1932 жылы.
- Бұл кемшіліктер бірінші кезекте кейбір аудаңдардың отырықшыланып жатқан
қазақтар арасында отырықшыландыру шараларын түсіндірудің және бұқаралық
жұмыстар жүргізудің орнына жалаң әкімшілікке салынуына келіп тіреледі.
Мұндай кемшілік әсіресе отырықшыландыру орнын таңдауда көптеп
кездесті. Мысалы, Ақмола ауданында 1930 жылы отырықшыландыруға қажетті
орындар батпақты сайлардың аңғарынан, суы жоқ, егін егуге жарамсыз жер-
лерден таңдалып алынды. Осы жұмысты ұйымдастырған мамандар керісінше бұл
жерлерде судың жеткіліктілігі туралы жоғарғы органдарға жалған мәліметтер
берді. Бұл мәселені өз мәжілісінде арнайы қараған Отырықшылаңдыру жөніңдегі
тұрақты комитет Республиканың прокуратурасына 3 күндік мерзім ішінде
мелиораторлар Безверхийді және Смирновты, гидротехник Бриллингті және
десятник құрылысшы Кузнецовты отырықшыландыруға байланысты көпе-көрінеу
бүлдірушілік әрекеттері үшін тұтқынға алу және сотқа беру туралы ұсыныс
жасады.
Мұндай жағымсыз көріністердің орын алуына Қазақстан үкіметінің жерге
орналастыру мәселесіне жете мән бермеуі де тікелей себепкер болды.
Отырықшыландыру басталғаңда-ақ Одақтық бюджет Қазақстанға осы іске арнап 2
млн сом қаражат бөлді. Бірақ бұл қаражатты Отырықшыландыру жөніңдегі
республикалық комитет жерге орналастыру немесе суландыру мақсатына емес,
отырықшылаңдыру аудандарында құрылыстар салуға жұмсады. Жерге орналастырушы
және гидротехник мамандарды материалдық жағынан ынталаңдыруға жете мән
бермеген Қазақстан үкіметі, оларға қысым жасауға және оларды жазалауға
бейім түрды.
Рас, топырақтанушылардың немесе агрономдардың арасында да өз
міңдеттеріне жауапсыз, үстірт және немкетті қарағандар болды. Олар кейде
жергілікті халықтың мүддесін ескермей, олармен әңгімелеспей,
отырықшыландырылатын орындарды өз беттерінше өлшеп, белгілеп картаға
түсірді, ал аудандық қызметкерлерді үгіттеп, олардың келісімдерін алып
алды. Кейіннен осы жерлерде отырықшылаңцыру іс жүзінде басталған кезде бұл
жерлерде тұщы судың жеткіліксіздігі, топырақтың құнарсыздығы анықталып,
отырықшыландыру орнын қайтадан өзгертуге тура келді.
Тәртіпсіздіктерді дер кезінде әшкерелеп, оларға кінәлыларды айқындап
жазалау үшін Отырықшыландыру жөніндегі тұрақты комитеттің жанынан жұмыс
үштігі құрылды. Отырықшыландыру комитетінің 1931 жылы 2 қаңтардағы
мәжілісінде бұл үштіктің міңдеті аталған жұмыс бойынша барлық мәселелерді
тексеруде отырықшыландырудың республикалық комитетіне көмектесу екені атап
көрсетілді.
Яғни әрі Кеңес өкіметінің жазалау органдарымен тығыз байланыста
болған, әрі отырықшыландыру жөніндегі комитетке көмекші болған,
Конституцияға қайшы бұл үштік жергілікті жерлердегі отырықшыландыру
процесін күштеп жеделдете түсуге елеулі үлес қосты [18].
Сондықтан алғашқы жылдары отырықшыланғандар көбіне жер үйлерге немесе
балшықтан және қамыстан тұрғызылған жұпыны лашықтарға қоныстанды. Таза
ауада табиғат аясында өскен отбасында мүшелері көп көшпеліні мұңдай
жертөлелерге немесе екі бөлмелі лашықтарға қамауды жетістік деп айтуға
болмас. Бірақ Қазақстанда осыны да мақтаныш етті. Мысалы, Г. Алгашинский
деген біреу Мәскеуден шыққан арнайы басылымда жапан далада (яғни
Қазақстанда) 1931 жылы екі бөлмелі 16 590 пәтер салынғанын (жоспардың 146
проценті орыңдалғанын) зор табыс ретінде әңгімеледі. Бұл жерде Г.
Алгашинский бұл лашықтарды қазақ халқына кеңес өкіметі емес, зорлап
отырықшыланған шаруалардың өздері амал жоқ баспана етіп салып алғанын көпе-
көрінеу естен шығарды. Отырықшыланатын шаруалардың тұрғын үй баспаналарын
салуға деген мұндай немкетті көзқарас Қазақстанның бірінші басшысы Ф.
Голощекиннің өзінің осы мәселеге байланысты ұстанған бағытынан туындаған
еді. Ол өзінің отырықшыландыруға байланысты I Өлкелік кеңесте сөйлеген
сөзінде былай дегені мәлім: Адамдар отырықшыландыру туралы мәселеге
көзқарастың аяғын жоғары қаратып қойған. Отырықшыландыруды үйлер түрғызудан
бастауда. Түкке тұрмайды ! Баспана көшпеліні осы орынға байлап және оны
отырықшы ете ала ма екен? Егер шаруашылықтық тұрмысы көшуді қажет етсе ол
үйді бұзады да өзімен бірге отын ету үшін алып кетеді , әйтпесе онда
қыстауға малын қалдырады.
Яғни, Голощекин көшпеліні отырықшыландыруда тұрғын үй, баспана
мәселесін екінші қатардағы нәрсе деп білді.
Оның ойынша, отырықшыландыруда шаруашылықтық мәселелер, яғни шөп шабу,
егіншілікпен айналысуға үйрету — міне осылар ең басты, бірінші кезектегі
нәрселер еді. Ал отырықшыланған шаруа екі жылдай киіз үйде отыра тұруы
және біртіндеп өз күшімен баспананы өзі салып алуы тиіс болды. Осыдан
келіп Ф. Голощекин отырықшылаңдыруға байланысты қүрылысты шаруаның отбасына
арналған баспананы салудан емес, алғаш қора-қопсылар, яғни шаруашылықтық
құрылыстар салудан бастауды ұсынды.
Отырықшыландыруда бюрократиялық және біржақты әрекеттердің орын алуына
Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы республикалық Отырықшыландыру жөніндегі
комитеттің өзінің де бұл жұмысқа немкетті және атүсті қарауы себеп болды.
Комитет мүшелері оның жұмысына көбіне қатыспай, оның мәжілістері кейде
кейінге қалдырылып, ал қабылданған шешімдер жергілікті жерлерге нақты көмек
көрсете алмай, өмірге сәйкес келмей жатты. Комитеттің өзінде тәртіп,
жауапкершілік болмағандықтан, оның 1931 жылғы 20 сәуірдегі мәжілісінде
үздіксіз қайталанып отырған комитет мүшелерінің оның мәжілістеріне
жауапсыздықпен келмей қалу мәселесін талқылау БКбП өлкелік партия
комитетінен және Өлкелік Бақылау Комис-сиясынан сүралды. Бұл өтініште
Комитетті коллективті басшы орган ретінде жұмыс істемейді деуге болады, —
деп ашық айтылған.
Мұндай өтініш партиялық органдардың отырықшылаңдыру тәрізді
шаруашылықтық жұмысқа саяси, таптық сипат беріп, оған волюнтаристік
әдістермен тікелей басшылық жасауын күшейте түсті.
Бірақ Қазақстандағы отырықшыландыру процесіне Одақтық үкімет елеулі
мән бере қойған жоқ. Орталық үшін бұл жылдары шаруаларды ұжымдастырудан
маңызды нәрсе жоқ еді. Ал отырықшыландыру болса, осы ұжымдастырудың
қалқасында қалды және екінші қатардағы науқан, міндет ретінде түсінілді.
Рас, Қазақстан басшылары көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын
жаппай отырықшыландырмайынша жедел ұжымдастыруды қамтамасыз ете
алмайтындарын жақсы білді. Сондықтан алғашқысына Мәскеудегілердің назарын
аударуға күш салды. Отырықшыландыру, — деп атап көрсетті Өлкелік партия
комитетінің екінші хатшысы I. Құрамысов, — Кеңестер Одағының артта қалған
халықтарға көмек көрсетуі тұрғысындағы барлық ауқымды шараларының ішіндегі
ең көрнектілерінің бірі болып табылады... Қазақстан бұл шараны бірінші
бастады; Қазақстан — отырықшыландырудың пионері және авторы. Сондықтан
Қазақстанның тәжірибесін, бұл жүмысқа кейінірек кіріскен Одақтың басқа
аудаңдарына беру керек. Бұл жерде мынаны айтпасқа болмас: I. Құрамысов
мақтаныш етіп айтып отырған Қазақстандағы отырықшылаңдыру тәжірибесі
басқаларды қызықтыра қойған жоқ. Өйткені әсіресе зорлап отырықшыландыруға
байланысты 1930 жылы көрші республикаларға ауа көшіп келген босқын
қазақтардың саны күн санап көбейе түсті.
Қазақстанмен көрші Қырғызстан бұл жұмысты тек 1931 жылы ғана қолға
алды. Онда да алғаш бірденнен Қазақстандағыдай 84 340 шаруа қожалықтарын
емес, 10 мыңнан сәл асатын шаруа қожалықтарын ғана отырықшыландыруды
көздеді. Бұл жұмысты сақтана қолға алған Қырғызстан басшылығы тіптен осы
жопарды да орындаған жоқ. Осы мәселені арнайы зерттеген Орта Азия
мемлекеттік жоспарлау қызметкерлері де кезінде Правда Востока газетінде
Қазақстандағы және басқа аудаңцардағы отырықшыландыру тәжірибесін ескеру
міндетті болып табылады: бұл партия ұйымдарын көшпелілерді отырықшыландыру
кезінде соларда орын алған қателіктерден сақтандыруы тиіс, — деп жазды.
Қазақстанда орын алған өрескел қателіктерді және олардың қайғылы
салдары - ашаршылықты көріп отырған Ойратия, Калмыкия отырықшыландыруға
кірісуге асықпады. Ал Бурятия болса 1931 жылғы отырықшыландыру жоспарын не
бары 5-6 процентке ғана орыңдады. Мұндай асықпаушылық, мәселені
мүмкіндігінше біртіндеп шешуді ойластыру оларды Қазақстанда орын алған ауыр
қателіктерден шынында да сақтандырды.
Қазақстандағы отырықшыландыру жұмысына Мәскеудегі орталық органдардың
жеткілікті бақылауы болмағандықтан Қазақстан басшылығы осы мәселеге
жұмсалған қаржыны әр түрлі етіп көрсетіп, бұл мәселеде шындықты біле
алмастай шытырман жағдай қалыптастырды. Мұның айқын дәлелі төмендегі
кестедегі мәлімет (мың соммен):
Кімнің мәліметі Жылдар Мемл., Ауылшаруа. кред.Халық Барлығы
бойынша бюд қаражаты
Одақтық өлкелік Ауыл-
және шаруа.
федерац кредит
Ұ.Қүлымбетов 1930 ж. 2 000,0 1400,0 6361,5 Мәлім. 9761,5
1931 ж. 5 248,9 998,0 3461,0 Жоқ 10707,9
Ф. Голощекин 1930ж 3 982,0 1038,9 1880,0 365,1 6900,9
1931 ж. 5 455,9 1339,3 3688,0 5644,0 10483,2
Г.Алгашинский 1930 ж. 2 438,9 - 7662,9 20216,4 30318,2
1931 ж. 7 424,0 1620,5 5621,1 20966,9 35632,5
Келтірілген мәліметтерде едәуір алшақтық бары айқын көрінеді. Ф.
Голощекин мен Ұ. Құлымбетов республика басшыларының жоғарғы тобына
жататындықтан, олар жоғарғы органдардың алдында үкімет пен партияның
қамқорлығына қошемет көрсетіп, негізгі жетістіктер солардың арқасы дегенді
өздерінің мәліметтерінде айқын бейнелеуге тырысқан. Сондықтан
Ұ.Құлымбетовтың дерегінде тіптен, отырықшыландыруға жергілікті халықтың
қанша қаражат жұмсағаны мүлде көрсетілмеген болса, ал Голощекинде бұл тіпті
аз, екі жылда 6009,1 мың com ғана. Бұл мәселеде Г. Алгашинскийдің
көрсеткіші шындыққа жақын. Онда бұл - 41183,3 мың com мөлшерінде, яғни
отырықшыландыруды негізінен аш-жалаңаш халықтың өзі қаржыландырды. Мұны өзі
берген кесте мәліметінде көрсетпесе де, Ұ.Құлымбетов те мойындайтынын айта
кеткен жөн. Орта есеппен, — деп жазды ол өзінің жоғарыда аталған
мақаласында, - отырықшыланушы әрбір қожалыққа 125 com жұмсалды. Бюджет
қаражатынан көп ақша шығын болмауы құрылыс ісіне отырықшыланып жатқан
халықтың өзінің еңбегімен, күш-көлігімен, қаражаттарымен жаппай
қатысуларымен түсіндіріледі. Колхозшылардың өздері сабан кірпіш дайындауда,
егер сол ауданда ағаш кесетін жер болса оны да жүзеге асыруда... [20].
Яғни жоғарыдағы кестеде келтірілген мәліметтердің қай-қайсысына
қарасаңыз да дау туғызбас басы ашық нәрсе отырықшыландыруға жұмсалған ең
көп шығынды қазақ халқының өзінің көтергендігі. Бүл шығын Мәскеу бөлген
мемлекет бюджетінің немесе Қазақстан үкіметі бөлген бюджеттің және ауыл
шаруашылығы кредитінің отырықшыландыруға жұмсалған шығындарының қай-
қайсынан да әлдеқайда көп. Бұдан шығатын қорытынды — зорлап жаппай
отырықшыландыру процесі негізінен қазақ халқының өзінің қаражатымен
қаржыландырылды. Ал мемлекет бөлген қаражат бұл істе тек көмекші рөл
атқарды. Мұны біз төмендегі кестеден де айқын байқай аламыз.
Шаралардың Жылдар Жалпы Мемлек. Респуб. Аш Халықтын
аттары құны бюджет бюджет кред. қаражаты
Жерге 1930 1718,9 1718,9 - - -
орналастыру 1931 1904,4 1300,0 320,5 50,5 233,9
Суландыру 1930 912,0 720,0 - - -
Қүрылыс 1931 2672,8 800,0 1200,0 300,0 372,8
1930 14547,3 - - 4522,9 10024,4
Машинамен 1931 26473,7 5324,0 - 1000,0 20149,8
жабдықтау 1930 3140,0 - 3140,0 -
1931 4481,5 - - 4271,1 210,4
-
Кестеден көрінетініндей, отырықшыландыру шараларына, әсіресе
құрылыс салуға және жаңадан отырықшыланған қазақ шаруаларын техникамен,
машиналармен жабдықтауға мемлекет елеулі назар аудара қоймаған. Сондықтан
оларға мардымсыз қаражат жұмсалған.
Егер көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы халықты машинамен
қамтамасыз етудің жайына нақтырақ тоқталар болсақ, бұл дәлелдене түсер еді.
Бұл мәселеде алғаш аталған аудандарда техникамен жарақтандыру ісінің жаппай
отырықшыландыру қарсаңында өте төмен болғанын айтпасқа болмас. Бүкілодақтық
қоныстандыру комитетінің экспедициясы көшпелі және жартылай көшпелі
қазақтардың әрбір шаруашылығына шаққанда жер жыртатын соқа 0,09-дан 0,8-ге
дейін ғана, ал тырма 0,01-ден 0,4-ке дейін ғана айналатынын анықтады. Бірақ
қазақ ауылындағы мұндай жағдайды техникалық жағынан артта қалу деп түсінуге
тіптен де болмайтын еді. Мал шаруашылығы өркендеген көшпелі қожалықтың
соқаға немесе тырмаға ешқандай сұранысының болмауы табиғи нәрсе. Мұндай
ауыр металл құралдардың дәстүрлі мал шаруашылығына бәлендей қажет болмағаны
былай тұрсын, олар тіптен ма-шы шаруалардың көшіп-қонуына кедергі жасайтын.
Ал енді жаңа жағдайда, яғни отырықшыландыру процесі басталғанда
техникалық жабдықтау мәселесі аса үлкен қажеттілікке айналды. Сондықтан
отырықшыландырудың алғашқы жылында-ақ көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
ауылдарына машина жеткізудің төмендегідей жоспары белгіленді.
соқа тырма тұкым сеп- шөп шабатын
кіш машина машина
Өлке бойынша 30 120 30 225 5 977 14 590
Басқасын былай қойғанда, отырықшыланып жатқан тек Орталық Қазақстанның
өзінде ғана 310 мың қазақ шаруаларының қожалықтары болғанын ескерсек,
көрсетілген машина саны өте аз екенін түсіну әрине қиын емес. Бірақ
Мәскеудегі орталықтың отырықшыландыруға жеткілікті көңіл бөлмеуі, ал
республика басшылығының өздері бекіткен машинамен жабдықтау жоспарының
орындалуын қадағаламауы салдарынан жоғарыда көрсетілген азғантай техниканың
өзі де қазақ ауылына уақытында жетпей қалды. 1930 жылдың 15 қыркүйегіндегі
мәлімет бойынша, шөп шабатын машинамен жабдықтау жоспары 44,4 процентке
ғана, ал ат тырмамен қамтамасыз ету жоспары 21,6 процентке ғана орындалды.
Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын отырықшыландырудың алғашқы
жылында машинамен жабдықтауға арналып бөлінген 3 миллион 140 мың com кредит
ақша да ауылға жетпеді. Колхозбанктің мәліметі бойынша бұл қаражаттың 69
100 сомы ғана, яғни 2 проценті ғана пайдаланылды [21].
Ауыл шаруашылығы машиналарына бөлінген қаржыны өндіріп алуда да
жүгенсіздіктер орын алды. Қазақстан үкіметінің шешімі бойынша машинамен
жабдықтауға бөлінген кредитті отырықшыланып жатқан халық отырықшыландырудың
төртінші жылынан бастап қана төлей бастаулары керек еді. Ал жергілікті
басшы органдар болса бұл тәртіпті о бастан-ақ бұзып, машинаны босатқан
бетте оның құнының 30-40 проценттейін алдын ала жедел төлеуді талап етті.
Мұндай әрекет отырықшыландыру барысында бар малын қауымдастырып, өздері
қайыршылана бастаған халықтың иығына түскен салмақты ауырлата түсті.
Мемлекеттік органдар жергілікті жерлерге машина жеткізуге қалай
немқұрайды қарағаны Ұ. Қүлымбетовтың отырықшыландыруға байланысты I Өлкелік
кеңесте жасаған баяндамасында да атап көрсетілді: Машинамен жабдықтауда
бізде мынадай сипаттағы үлкен қателіктер орын алуда: егер егіншілік
аудандарына шөп шабатын машина апарылса, ал мал шаруашылығымен
айналысатындарға топырақ өңдейтіндер жеткізілген.
Ал енді ауыл шаруашылығы техникаларының кейбір түрлері дұрыс
жеткізілген жекелеген аудандарда да жағдай жөнделе қоймады. Мұндағы
қиыншылықтарға келсек, Қазақстан үкіметінің өзі ресми мойындағандай,
көшпелі қазақтың ауыл шаруашылығы машиналарының тілін білмеуі, машинамен
жабдықтаушы ұйымдар тарапынан үйретудің болмауы... бұл шараларға ерекше
тиімділік бере қойған жоқ. Отырықшыландырудың алғашқы жылдарында көптеген
қазақ колхоздарында қазақ бұрынғысынша бабалар әдісімен жұмыс істеді—
шалғымен орды, ағаш соқамен жыртты. Шөп шабатын машина, темір соқа
қозғалыссыз, ашық аспан астында жатты, онан соң әрине тозды.
Отырықшыландыру процесін қиындата түскен тағы бір елеулі нәрсе, негізінен
ұжымдары Қазақстанға сырттан келген келімсектерден, яғни славяндардан
құралған өндіріс орындары мен совхоздардың отырықшыланып жатқан қазақ
шаруаларына қол ұшын бермеуі еді. Сондықтан бұл мәселе Қазақстан Егіншілік
халық комиссары Тоқтабаевтың жергілікті аудандық атқару комитеттеріне,
жерге орналастыру органдарына 1930 жылы 2 қазанда жолдаған нұсқау хатында
ашық көтерілді: Совхоздар отырықшыланып жатқан қожалықтарға көмек беретін
ешқандай да, мүлде дерлік жұмыстар жүргізген жоқ және бұл қожалықтарға
ықпал ету қажеттігіне қоршаған еуропалық халықтардың тарапынан ешқандай
көңіл бөлу де жоқ.
Қазақстан үкіметінің отырықшыландыру туралы жоспарының бір бағыты
көшпелі қазақтарды өнеркәсіптерге, көлікке және совхоздарға орналастырып,
олардан тұрақты жұмыс күшін даярлау еді. ЦСНХ, Турксиб, Скотовод, Ов-цевод,
Новлубтрест кәсіпорындары мен мекемелері бұл мәселеде шынында да едәуір
көрсеткіштерге қол жеткізді. 1930 жылдан бастап жаппай босқыншылыққа
ұшыраған, жадап-жүдеген қазақтар осыларға лек-легімен ағылды. Әрине
белсенді еңбек етуден гөрі, қамқорлық пен күтімді әлдеқайда көп қажет
ететін босқындарды қабылдауға жоғарыда аталған ұйымдар мен мекемелер
құштарлық таныта қоймады. Сондықтан оларды отырықшыландырды, жұмысшылар
қатарына тарту жоспары жалпы алғанда 66 процентке ғана орындалды. Мұның да
негізгі бөлігін совхоздарға орналасқан қазақтар құрады.
Ал еңді өнеркәсіп пен көлік салаларындағы еңбек ұжымдарының, негізінен
еуропалықтардан тұратын кәсіпорындар мен мекемелердің бұл маңызды жұмысқа
ешқандай да мән бермегені тарих шындығы. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда,
әсіресе одаққа бағынатындарда, — деп жазды Ұ. Құлымбетов бұл туралы, — амал
қанша, қазақтарды отырықшыландыру туралы қабыдданған жоспардың көптеп
орындалмауын атап айтуға тура келеді. Қазақстандағы ірі одақтық өнеркәсіп
кәсіпорыңдарының басшылары әлі күнге дейін байырғы халықтан өнеркәсіп
пролетариатын жасау дегеніміз Коммунистік партия мен Кеңес өкіметінің ұлт
саясатын іс жүзінде жүргізудің бөлігі болып табылатынын ұға қойған жоқ....
Орын алған аса үлкен кемшіліктердің бірі — отырықшыланушы қазақ ауылының
мәдени-әлеуметтік өмірінің назардан тыс қалуы еді. Егіншілік халкомы
Тоқтабаев өзінің жергілікті жерлерге 1930 жылы 2 қазаңда жолдаған нұсқау
хатында аудандық ұйымдардың мектептер құрылысынан еш хабары жоқтығын
айыптап, бүл мәселеде мүлде дерлік ештеңе де істелмегенін және тіптен
қажетті мұғалімдер кадрларының да даярланбағанын қатты ескертті [22].
Ф. Голощекиннің БКбП Орталық Комитетіне 1932 жылы 9 қыркүйекте
берген мәліметтеріне назар аударсақ, мектепте қамтылған оқу жасындағылар
арасында қазақтар 45 процент қана болды. Бұл жерде егер балаларды оқумен
жалпылама қамтудың өзінің не бары 83,6 процент. екенін ескерсек, аталған
көрсеткіштің аса мардымсыздығы айқын болар еді. Жоғары сатыдағы
мектептердің (школы повышенного типа) көрсеткіштеріне келсек, олар бұдан да
төмен. 1930 жылға дейін оларда қазақ балаларының оқығаны туралы мәліметтер
мүдде жоқ, яғни оқушылар негізінен еуропалықтардың балалары. 1930-31 оқу
жылында 39 161 оқушының 4521 ғана, ал 1931-32 жылындағылардың - 50720-ның
6020-ғана қазақ балалары болды.
Яғни мәдени, оқу-ағарту шаралары жаппай жоспарлы отырықшыландырудың
алғашқы жылдарында екінші қатардағы шарапарға жатқызылды. Голощекин және
оның төңірегіңцегілер қазақ даласын ашаршылық жайлаған 1932—1933 жылдары
жаппай отырықшыландыру қарқынын тіптен үдете түсті. Қазақстан үкіметі 1932
жылғы отырықшыландыру жұмысының жоспарына сәйксс 120 мың қожалықты, ал 1933
жылы 280 мың қожалықты отырықшыландыруды көздеді.
Бірақ Қазақстанда осы мәселеде орын алған елеулі қателіктерді
(көшпелілер арасында түсіңдіру жұмысының әлсіздігін, колхоздарды ұйымдық-
шаруашылықтық жағынан нығайтуға жеткілікті көңіл бөлінбеуін, көшпелілер
арасында отырықшыландыру және колхоз құрылысы жұмыстарындағы жалаң
әкімшілдікті, колхоздарды байлар элементтерінің бүлдіруін, малдың талан-
тараж болуын және т.с.с.) ескерген РКФСР Экономикалық Кеңесі өзінің Қазақ
АКСР көшпелі халқын отырықшыландыру туралы 1932 ж. 9 сәуірде қабылдаған №
96 қаулысымен 1932 жылы отырықшыланушы қазақ қожалықтарының санын 100 мың
етіп бекітті. Бірақ арада бір күннен кейін 10 сәуірде РКФСР халкомы Кеңесі
бұл шешімді мақүлдай отырып, отырық-шыландыруға байланысты жұмыстың
сапалық жағын жақсарту үшін отырықшыландыру жоспарын 90 000 қожалыққа
дейін төмендетуге Қазақстан үкіметіне рүқсат берді. Соңғы қаулы алғашқы
қаулыда бөлінген 30 950 com күрделі қаржыны сол қалпы өзгеріссіз қалдырды.
Қазақтарды отырықшыландыруға жұмсалатын бүл қаржының 4 430 сомы ғана
орталықтан, яғни РКФСР бюджетінен бөлінетін болды да, ал негізгі бөлігі,
дәлірек айтсақ 15 894 сомы жергілікті халықтың өзінен алынатын болды. Дәл
осы жылы жаппай ашаршылықтан баудай түсіп қырылып жатқан қазақ халқынан
мұндай қаражатты зорлап өндіріп алу әрине шектен шыққан әділетсіздік
болатын еді. Бірақ мүндай байсалды ұйғарым жасауға одақтық мемлекеттік
органдар да, республикалық басшылық та бара қоймады.
Тек, Қазақстаннан үздіксіз Одақтық органдарға түсе бастаған
еңбекшілердің хаттары, оның ішінде әсіресе О. Исаев пен М. Орымбаевтың КСРО
Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған мәлімдеме хаты (1932 ж. 11 мамыр), О.
Исаевтың (1932 ж., тамыз) және Т. Рысқүловтың И. Сталинге (1932 ж., 29
қыркүйек) хаттары және Ф. Голощекиннің жоғарыда аталған осы жылғы 9
қыркүйектегі Орталық Комитетке орын алған ашаршылықты ішінара болса да өзі
де мойындап жазған хаты Мәскеудегі Сталин бастаған жоғары басшылықты
еріксіз ойландырды. [23].
БКбП 1932 жылы 17 қыркүйекте өзінің Қазақстанның ауыл шаруашылығы
және атап айтқанда, мал шаруашылығы туралы қаулысын қабылдады. Айта кетер
бір нәрсе, бұл қаулы қазіргі кезеңге дейін тарихшылар айтып жүргендей,
Қазақстанның колхоз құрылысында жіберілген қателіктер мен бұрмалауларды
жеңіп шығуға негіз қалады немесе экстенсивті көшпелі және жартылай
көшпелі шаруашылықтарды берік материалдық негізде онан ары қайта
ұйымдастыруға қуатты екпін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру саясаты
және оның жүзеге асуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және
оның ауыр зардаптары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
II Қазақстандағы отырықшыландыру науқанынан кейінгі миграциялық
процесіндегі теріс тенденциялар
2.1 Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ
босқындарының
қайғылы тағдыры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.2. Қазақтардың шетелге ауа көшулері. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . .52
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Сілтемелер мен қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тарих ғылымында идеологиялық ықпал жасап келген
Коммунистік партияның уақыт санына төтеп бере алмай тарауы және
республикамыздың өз тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстанда
шаруаларды меншігінен айыру және олардың қожалықтарын үжымдастыру мэселесін
жан - жақты зерттеп, зерделеуге жол ашты. Кез келген мәдениетті халық
өзінің үлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан
босанған сэтте бүрын отаршылдық бүғауында бүрмаланған тарихын қайта қарауға
жэне үлт тарихының назардан тыс қалған мэселелерін толық қамтып жазу
мәселесін жедел қолға алуға ұмтылды. Елімімз бен қоғамымыз бастан кешкен
жеке басқа табыну жэне тоқырау кезеңі Қазақстан еңбекшілерімен қазақ халқы
XX ғасырдың 20-30 жылдардың соңы мен 30 - жылдардың басында тап болған
жаппай үжымдастырумен ашаршылық Жариялануға жатпайды - деген айдар мен
архив қойнауында жатқаны белгілі. Бүгінгі таңда Қазазқстан Республикасы
тәуелсіз ел болып, өз тарихын баса назар аударған шағымызда XX ғасырдың 20-
30 жылдардағы қазақ халқының басынан өткен тәркілеу, үжымдастыру,
отырықшыландыру, саясатын ашып көрсетпеу біз үшін үлкен қателік болар еді.
Тэркілеу науқаны, ұжымдастыру саясаты ашаршылық бұның барлығы бір - бірі
мен байланысты. XX ғасырдың 20-30 жылдары республикада өмір сүрген басқа
үлттарда сталиндік қуғын сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі.
Бірақ, қазақ халқының басынан өткен нәубәт, басқа үлттарға қарғанда ана
ғүрлым ауыр болды деп ашық айта аламыз. Қызық халқына бүл жағдайдың ауыр
тигенін және өзгешелігін ресейлік тарихшы А.И.Яковлев былай түсіндіреді:
Қазақстан үшін бүл (ұжымдастыру) ерекше қиын міндет болды. өйткені байырғы
халықтың (қазақтардың ) төрттен үші көшпелі жэне көшпелі өмір сүрді. өлке
халқы орналасқан сол кездегі табиғи тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығ
толығымен үжымды шаруашылық болып табылды. Ол жақсы түрмыстың жэне халықтың
өзінің өмір сүруінің негізі еді. Бірақ дэл қазақтардың -дәстүрлі
көшпелілердің қысқа мерзімде отырықшылыққа көшу маңдайларына жазылған екен.
Мүны қаламаушылық сыннан өткен әрі сенімді әдіске - күштеуге жол ашты .[1]
Өткен тарихымыздың Ақтаңдақ беттері - болып саналған тәркілеу,
үжымдастыру саясаты мен оның орны толмас зияны — қазақ халқының жаппай
аштықтан қырылуы бүгінгі отардың тарихымыздың ең күрделі, аса өзекті
тақырыптарының бірі.
Тақырыптың деректік қоры. XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
халқының ауыр зардабын біз деректерге сүйене отырып айта аламыз. 20-30
жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін болыпевиктік партия мен
кеңес өкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызметтер атқарған
Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мэскеудегі И.Сталиннің жэне
В.Молотовтың аттарына жазылған және өзара жазысқан хаттарының, сондай ақ
тарихымызда Бесеудің хаты деген атпен мэлім болған Ғ.Мүсіреповтың,
М.Ғатаулиннің, М.Даулеткалиевтің , Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышовтың Ф.
Голощекинге жазған хатының жэне Ғ.Исқақовтың, І.Қабіловтың, Ж.Арыстановтың,
Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың Сталинге жэне Мерзоянға жазған
хатының қазақ шаруаларын жаппай басқыншылыққа жэне аштан қырылу себептерін
дэлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін
анықтауға қажетті сандық мэліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн.
Бүны біз мына еңбектерден көре аламыз: Об итогах июньского пленума ЦК ВКП
(б). Докл. Тов. У.Исаева на собр. Алма -Атинского партактива в июля 1931г.,
Алма - Ата , 1931г; Курамысов И на путях социалистического переустройства
казахского аула. Алам - Ата 1931; Кулумбетов У Переход на оседлость в
Казахстане - Вопросы оседания кочевников.Сб.статьи и материалов под
ред.С.М. Диманштейна. М., 1931; М.Кохеани о задачах партийной работы.А- ата
-МоскваД932. Қазақ қалай аштыққа үшырады.А., 1991 [2].
20-30 жылдарға қатысты мол деректерді біз БК (б)П Қазақ өлкелік
комитетінің баспасөз органдарыЕңбекші қазақ (1992жылдан Социалистік
Қазақстан) Советская степь (1932жылдан Казахстанская Правда),
Большевик Казахстана, Бюллетень Казахского краевого Комитета ВКП (б),
Қызыл Қазақстан ала аламыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы) 20-30 жылдардағы Қазақстан
шаруаларының тарихы туралы тарихнамалы зерттеулер тым аз жэне олардың
өздеріне тек 60 жылдардың соңынан бастап қана жазыла басталды. Алғашқы
мэліметті Ковальский С.Л. Из итории полимики конца 20 начало 30 годов по
поводу освоение земельных рессурсов Казахстана.- Вопросы истории. КазГУ
Алма -Ата 1973, вып. 5; Алимбаев Н.А. к вопросу историографии
коллективизации сельского хозяиства Казахстана конца 20 -30 годов -
Некоторые вопросы историографии Казахстана, Караганда 1980; 80 - жылдардың
соңына қарай күштеп ұжымдастыру қасіретін әшкерлейтін алғашқы тарихи
мақалалар жарық көре бастады. Ол: Омарбеков Т,Атабаев Қ Кооперативтендіру
сабақтары , Лениншіл жас, 1988, 3-4 тамыз; 13-14 желтоқсан. Абылхожин
Ж.Б. Қозыбаев М.К. Татимов М.Б. Казахстанская трагедия.- Вопросы и
истории, 1989, №7., Төленбаев Б.А, Осипов.В.П. Асырмайда жасырмай айтылар
шындылық,- социалистік Қазақстан , 1989 14-қаңтар. 90-жылдардан кейін
қазақ халықтарының, шаруалардың тәркілеуге, ұжымдастыруға,
отырықшыландыруға, шаруалар көтерілісіне байланысты еңбектер жазылды. Оны
біз Т.Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті А., 1997ж. [3],
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков Тарих тағылымы не дейді А., 1993 [4],
Т.Омарбеков Зобалан А., 1994 [5], Т.Омарбеков Қазақстан тарихының XX
ғасырдағы өзекті мәселелері А., 2003 [6], ала аламыз. Тағыда
М.Қозыбаевтың [7] М. Тәтімовтың [8] қарастырылып отырған мәселеге
байланысты еңбектерін атап өтуге болады. Сол кезеңде эр түрлі ағымдарды
айта кетіп, қазақ зиялыларының осы кезеңде шылдық атын жамылдырып қойған
Голощекин туралы мэліметті толығымен Д.Махаттың [9] еңбегінен көруімізге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты: XX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда
ұйымдастырылған қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру саясаты мен оның
қазақ халқына тигізген зардаптарын барынша нақтылай ашып көрсету және осы
20-30 жылдарды терең меңгеру. Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай
міндеттерді шешуді көздеймін:
- XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы тарихын оқи отырып, отырықшыландыру
науқаны мәселелерін ашып көрсету;
- Тақырыптың деректік қорын жетік меңгеріп, оны анықтау;
- Мәселенің зерттелу деңгейін (тарихнамасын) жан жақты ашып
көрсетіп, оған талдау жасау;
- Отырықшыландыру, ірі байларды тәркілеу науқанын, күштеп
ұжымдастыру саясатының барысын және нәтижелерін анықтау;
- Отырықшыландыру саясатының ауыр зардаптарын талдау.
- Кеңес өкіметі жүргізген солақай саясаттың, тоталитарлық
жүйенің қазақ қоғамы үшін жат болғандығын дәлелдеу.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиялық
шеңбері XX ғасырдың 20-30 жылдары немесе нақтылап айтатын болсақ, 1927-1931
жылдарды қамтиды. Бұл кез И.В.Сталиннің және Голощекиннің билік басына
келіп тоталитарлық биліктің күшеюінен, жеке басқа табынудың етек алуымен
ерекшеленеді. Осы кезеңде қазақ халқының басынан отырықшыландыру, тәркілеу,
ұжымдастыру саясаты жүріп, қиын халді басынан өткізген кезең болды.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жүмыс кіріспеден оның ішінде (өзектілігі,
деректік қоры, мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы)
мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері), екі тараудан (әр тарау екі
бөлімшеден тұрады), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру және оның ауыр зардаптары
1.1 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
саясаты және оның жүзеге асуы
Бүкіл Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру процесі басталған кезде
көшпелі және жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру
қажеттігі айтыла бастады. Жаңадан ұйымдастырылатын ірі колхоздар көшпелі
және жартылай көшпелі бола алмайтын еді. Бұл мәселе әсіресе Қазақстанға
тікелей қатысты болды. Өйткені бүкіл Одақтағы барлық көшпелі және жартылай
көшпелі қожалықтардың 80 процентке жуығы осы Қазақстанда болатын.
Қазақстандағы отырықшыландырудың бастаушысы болған Ф.И.Голощекин о бастан-
ақ бұл жұмысқа саяси сипат беруге күш салды. Отырықшыландыру, - деді ол
өзінің осы мәселеге байланысты І Өлкелік кеңесте (1930ж., 9-10 қараша)
сөйлеген сөзінде, - бәрінен бұрын таптық мәселе. Мұны Сіздер естеріңізде
қатты ұстауларыңыз керек...
Отырықшыландыру – бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы
біздің нені шешкіміз келеді ? Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді
қалаймыз. Біз қтырықшыландыру жолымен астық мәселесін, қазақтар қожалығында
мал шаруашылығын жөндесек дейміз. Әлі басталмаған жаңа жұмыста түсініксіз
нәрселер де аз емес еді. Отырықшыландыру процесі бәрінен бұрын көшпелі және
жартылай көшпелі шаруапар қожалықтарының санын нақты анықтауды қажет етті.
Өйткені бұл іске байланысты жүргізілетін көп салалы жұмыс және бөлінетін
қаражат осыған тікелей тәуелді еді [10].
Сондықтан 1931 жылы 14 желтоқсанда Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы
отырықшыландыру жөніндегі республикалық комитеттің техникалық кеңесінде бұл
мәселе арнайы қарапған. Мәжіліс хаттамасында төмендегідей жолдар бар: 1.
Жаппай отырықшыландыру жөніндегі жұмыстар жоспарына енгізілуге жататын
қожалықтар санын анықтау (Леоновтың инфор.).
Тыңдалды: Барлық көшпелі және жартылай көшпелі қожалықтар мемлекеттік
жоспарлау (Госплан — Т. О.) бойынша 706 000. Осы саннан 5 процентті
құрайтын 42000 байлар қожалықтары шығарылып тасталынады. Қалған 664000
шаруашылық төмендегідей жіктеледі:
1930 жылғы жерге орналастыруға дейін отырықшы-
ланғандар — 70 000 қожалық; Орталықтары отырықшыландыру мекендерімен шартты
сәйкес келетін шаруашылық ауылдарға орналасқандар - 30 000; 1931 ж.
өнеркәсіпке кеткендер — 20 000; 1932 ж. өнеркәсіпке беруге жобаланғандар —
57 000; 1930—1931 жылдары жоспарлы отырықшыланғандар - 164 000; Жоспарлы
отырықшыландырумен шартты түрде қамтамасыз етілгендер — 75 000; ҚАКСР
аумағынан шығып кеткендер — 37 000 қожалық.
Еуропалық поселоктар бойынша отырықшыланғандар - 20 000;
Отырықшыландырумен толық қамтуға жататындар — 191ООО.
Қазақстанда еңбек еткен белгілі ғалым М. Г. Сириустың есебі бойынша,
әр малшы қожалығындағы жан басылары саны 6 адамнан айналатынын ескерсек,
онда 1931 жылы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының саны 4 млн
236 мың адам болып шығады [11].
Дегенмен бұл жерде бір ескеретін нәрсе бар. Біз айтып отырған бұл 4
млн 236 мың қазақ тек көшпелі және жартылай көшпелілер ғана. Жоғарыдағы
деректерде солай көрсетілген. Ал енді бұрыннан отырықшы болып келген
қазақтарды қосқанда күштеп ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда барлығы қанша
қазақ қожалығы болғанын есептеп көрелік. Архив қойнауында 1928 жылы
қазақтардың барлық қожалықтарының саны 826 мың болғаны туралы дерек бар.
Егер мұның 120 мың қожалығы отырықшы, ал жоғарыдағы 706 мыңы көшпелі және
жартылай көшпелі деп есептесек және отырықшы отбасылардың әрқайсысында орта
есеппен 5 жаннан бар десек, сонда Қазақстандағы барлық қазақтың саны 4 млн
836 мың адам екенін көреміз.
Сол жылдардағы барлық әлеуметтік, саяси-экономикалық процестерге
тікелей басшылық жасаған партия органдары отырықшыландыруда да бастамашы
болды. Елде жаппай ұжымдастырудың басталуына байланысты Қазақстан Өлкелік
партия комитетінің бюросы 1929 жылы 6 қарашадағы өзінің мәжілісінде Қазақ
халқын отырықшыландыру туралы қарарды бекіту мәселесін арнайы талқылады.
Оңда қазақтардың үлгі боларлық отырықшы шаруашылық ұяларын жеделдете
жасау қажеттігі партия және кеңес органдарына ескертілді. Қабылданған қаулы
тұңғыш рет 1929 — 30 жылдары отырықшыландыру аудандарындағы қожалықтардың
барлығының кем дегенде 12% қамтуды талап етті. Егер, көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруалары қожалықтарының жалпы саны 708 000 екенін ескерсек,
жоғарыдағы қаулы бойынша олардың алғашқы жылы кем дегенде 84 000-нан астамы
отырықшыландырылуы тиіс болғанын көрер едік. Кабинет жағдайында
қабылданған осынау әміршіл-әкімшіл үстірт шешім өмір шындығынан аулақ жатты
және қазақ ауылының объективті, субъективті мүмкіндіктерін ескермеді.
Осылайша қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмысы социалистік
құрылысқа қарама-қарсы қойылып, қоғамда оған деген жаулық көзқарас қасақана
жандандырылды. Енді көшпенділіктің өзі тағылық, над-андық және мәдени
артта қалу деген тәрізді тұжырымдармен түсіндірілетін болды. Қазақтарды
жедел де жаппай отырықшыландыруға зор мән берген Өлкелік партия комитетінің
бюросы 1930 жылы 19 қаңтарда өзінің Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
халқын отырықшыландыру туралы келесі қаулысын қабылдады. Оңда 78,3 мың
көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын отырықшыландыруға байланысты
шаралардың тіптен де жеткіліксіз дәрежеде жүргізіліп жатқаны және бұл
жұмысты жаппай ұжымдастыру негізінде күшейте түсу қажеттігі атап
көрсетілді.
Мұндағы 78,3 мың деген көрсеткіш алғашқы қаулыдағы белгіленген
мөлшерден бірнеше мың ғана төмен еді. Бірақ көп кешікпей-ақ бұл меже басшы
органдарда талқылау барысында қайтадан 84 000-нан асып түсті [12].
Отырықшыландырудағы мұндай көтеріңкі жоспардың қабылдануын 1930 жылы
9—10 қазанда болып өткен Қазақ халқын отырықшыландыруға байланысты I
Өлкелік кеңесте Қазақстанның ХКК төрағасының орынбасары Ұ. Қүлымбетов
төмендегідей түсіндірді: Алғашқыда біз отырықшыландыруға жататын жекелеген
аудандарды белгілеген кезде, арада біраз уақыт өткен соң жекелеген ұйымдар
тарапынан, дәлірек айтсақ, Павлодардан, Оралдан, Гурь-евтен және т. б.
олардың жоспарларын ұлгайтуды өтінген қаптаған жеделхаттар мен хаттар
алдық. Ұ.Құлымбетов өздерінің бұл өтініштерді қанағаттандырғанын айта
келіп, сонымен қатар басқа аудаңцарда да отырықшыландыру жоспарын орындай
алмаймыз деп наразылық білдірудің орын алмағанын атап көрсетті.
Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру туралы
мәселе түңғыш рет Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 1930 жылы қаңтарда болып
өткен 2-сессиясында жан-жақты әңгіме болып, осы мәселе бой-ынша Қазақ
халқын отырықшыландыру жолдары туралы арнайы қаулы қабылданды. Бұл шешімді
орындау үшін Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан 1930 жылы 8 қаңтарда
құрылған Комитет отырықшылаңдыруды жоспарлаумен белсенді айналысты. Алғашқы
күннен бастап-ақ отырықшыландыруды қан-дай аудаңдарда және қалай жүргізу
керек, — деген мәселе осы комитеттің күн тәртібінде тұрды. Жаппай
ұжымдастырылуға тиісті аудандарда отырықшыландырудың жаппай жүргізілетіні
әрине елдің бәріне түсінікті еді. Ал енді жаппай ұжымдастыруға жатпайтын
аудандардағы отырықшылаңдыру қалай болады? Міне осындай күрделі сұрақ
Қазақстан басшыларын бұл жұмыс қолға алына бастаған алғашқы күндерде-ақ
мазалады. Өйткені әлі басы ашылмаған түсініксіз мәселелер жеткілікті еді
[13].
Қазақтарды отырықшыландыру мәселесінде республика басшыларының
өздерінің де жүйелі, жан-жақты ойластырылған тиянақты көзқарастары болған
жоқ. Қазақстан ХКК-нің төрағасы О. Исаевтан басқа қазақ басшылары жаппай
отырықшыландыруға едәуір сақтықпен қарады. Олардың бірі құрылысты барлық
колхозда жүргізу мүмкін еместігін айтса, ал екіншісі отырықшыландыру үшін 3
- 4 алқапты ғана таңдап алуды үсынды, ал үшіншісі алғашқы жылы қазақтарға
үлгі боларлық поселоктар ғана
салғанды жөн санады. Тіптен осы мәселеде негізінен Ф.
Голощекинмен пікірлес болған О. Исаевтың өзі де
отырықшыландыруды кең майданда жүргізуді ұсына
тұрса да отырықшылаңдыратын аудандардағы қожалықтардың жалпы санының
алғашқы жылы 25-30 мыңнан аспағанын қалады.
1930 жылға арналған отырықшыландыру аудандарын анықтау туралы мәселе
Қазақ АКСР-ы ХКК-нің жанынан құрылған отырықшыландыру жөніндегі тұрақты
комитеттің 4 ақпанда болған мәжілісінде арнайы қаралды.
Онда жайылма суару мүмкіндіктері бар аудандар нақты көрсетідці. Және
олардағы отырықшыландырылатын жерлер белгіленді. Сондай-ақ осы жиналыста
қабылданған қаулының №2 тармағында отырықшыландыру аудандарына үкімет
белгілеген жаппай ұжымдастырылатын қазақ аудандарының жататыны айтылды.
Республика үкіметі отырықшыландыру аудандарындағы колхоздардың
бастапқы түрі ЖБӨС (жерді бірігіп өңдейтін серіктіктер) және МҚС (малды
қауымдастыратын серіктіктер) болулары тиіс екенін, олардың
отырықшыландырудың орнығуы барысында біртіндеп ауыл шаруашылығы
артелдеріне ұласулары тиістігін атап көрсетті. Айта кеткен жөн, жасалған
ұсыныс негізінен дұрыс болса да біртіндеп ұласудың қалай болуы керектігі
еш құжатта айқын көрсетілмеді. Ал мұның өзі колхоз құрылысында аса жедел
қарқынның орын алып кетуіне жол ашты.
1930 жылға арналған отырықшыландырудың Қазақстан көлеміндегі жоспары
жергілікті жерлерге наурыз айының соңына қарай жіберілді. Бірақ
отырықшыландыруға даярлық жұмыстарына байланысты мемлекеттік негізгі
нұсқаулар отырықшыландыруды жүзеге асыратын тұрақты комитеттер құрылмастан
және осы жұмысқа байланысты жоғарыдағы жоспар жасалмастан бұрын-ақ қаңтар-
ақпан айларында жергілікті жерлерге жедел жолданған еді.
Үкімет жоспарлы отырықшыландыруды қаржыландыру процесін оны жедел
жоспарлаумен қатар қолға алды. Одақтық бюджеттен қазақтарды жерге
орналастыру үшін 1400 мың com ақша бөлінді. Республика Халық Комиссар-лары
Кеңесінің 1930 жылы 8 наурыздағы шешімімен қазақтар отырықшыланған
колхоздарға 8 жылға дейін процентсіз үй және мал қораларын салуға арналған
қарыздар берілетін болды [14].
Үкімет әуелден-ақ тым жоғары жоспарды — 1929-30 жылдары бірден 84 340
қазақ шаруалары қожалықтарын отырықшыландыруды жүзеге асыруды
көздегендіктен бұл істе көптеген өрескел кемшіліктер орын алды. Алғашқы
жылға жоспарланған көрсеткіш біз жоғарыда атап кеткен О. Исаевтың алғашқы
жылы 25 — 30 мыңдай ғана қожалықтарды отырықшыландыру туралы ұсынысынан
әлдеқайда көп еді [15].
Жаппай отырықшыландыру қарқынының күшейе түсуіне Одақтық мекемелердің
отырықшыландыру процесіне байланысты Қазақстан басшылығы ұсынған бақылау
сандарын бесжылдық жоспарды бекіту барысында ескеруі де себеп болды. Бұл
бойынша бірінші бесжылдықтың қапған үш жылы ішіндегі Қазақстандағы
отырықшыланатын қожалықтар саны төмендегідей болып белгіленді:
Жылдар 1930-31 ж. 1931-32 ж. 1932-33 ж.
қожалықтар саны 80000 100000
120000 [16].
Кестеден көрінетініндей, Қазақстандағы отырықшыландыру қарқыны жылдан
жылға өсе түсуі керек болды. БК(б)П 7-Бүкілқазақтық партия конференциясында
(1930 ж. мамыр- маусым) бұл туралы былай деп қорытынды жасалды: Бесжылдық
мемлекет көмегі негізінде — 380 мың қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі
қожалықтарын жоспарлы отырықшыландыруды көздейді, ал бұл қазақ
аудандарындағы егістік көлемінің алғашқы жылғы 1 миллион гектардан, соңғы
жылы 5 млн гектарға дейін өсуіне ықпал ететін болады. Дегенмен, жоғарыда
айтылды Қазақстанның өлкелік партия комитеті және үкіметі жоғарыдан арнайы
нұсқау күтпей-ақ белсенділік танытып 1930 жылы наурызда-ақ алғашқы 1929-30
жылға арналған отырықшыландыру жоспарын өздері белгілеп, жергілікті
жерлерге жіберіп те қойған еді.
1930 жылы 15 тамызда Өлкелік колхоз Одағы жергілікті жерлерде
отырықшыландыру жұмыстарының 58 507 қазақ қожалықтарын қамтығаны туралы
мәлімет алды. Бұл жоспардағының 70 проценті ғана еді. Көрсетілген
қожалықтар 743 колхозға, ал колхоздар 48 колхоз топтарына бірікті [17].
Жоспардың орындалмауына байланысты Отырықшыландыру жөніндегі
республикалық комитет 22 тамызда өзінің мәжілісін шақырды. Онда мынадай
мәселелер атап көрсетілді: а) отырықшыландыруға байланысты жұмыс ба-рысы
белгіленген жоспардың 1929-30 шаруашылық жылының соңына қарай орындалмай
қалатынын қазірдің өзінде атап көрсетуге негіз береді. Оның орыңдалуына
қауіп 1 VII туған еді, ол қазір де орын алып отыр; б) жоспардың
орындалмауына округтік ғана емес, сонымен қатар өлкелік органдар да
кінәлы. Қазақтарды отырықшыландыруға көзқарастың өзі осындай сипатта
болғандықтан Өлке бойынша отырықшылаңдыру туралы жоғарыда көрсетілген 15
тамыздағы мәліметтің өзі де шындықты бейнелей алмайтын еді. Шындығында
отырықшыландыру көрсеткіші бұл мәліметтен әлдеқайда төмен болған. Мүны
отырықшыландыру жөніндегі өлкелік комитет өзінің 1930 жылғы 1 тамызда
жергілікті жерлерден алынған мәліметті қараған мәжілісінде былай атап
көрсетті: Отырықшыландыруға байланысты жұмыстың жайы туралы есеп жүргізу
және мәліметтер алу мүлде қанағаттанғысыз қойылған: жұмыстар барысы туралы
жергілікті жерлерден жалған мәліметтер беру байқалады. Иә, отырықшыландыру
процесінде кемшіліктер мен қателіктер аз болған жоқ. Ал еңді Қазақстан
басшылығының өзі де кезінде еріксіз мойындауға мәжбүр болған
отырықшыландырудың алғашқы жылдарындағы қателіктер мен қиыншылықтар қандай
еді дегенге жауап беріп көрелік: Бұқара арасында дер кезінде жаппай
түсіндіру жұмыстары жүргізілген жоқ, отырықшыландыру жоғарыдан түсірілген
мекемелік тар жолмен жүргізілді. Отырықшыландыру процесінде жергілікті
жерлерде байқалған өзіміздің кемшіліктерімізді біздер жасырмаймыз, — деп
атап көрсетті Қазақстан ХКК төрағасының орынбасары Ұ. Құлымбетов 1932 жылы.
- Бұл кемшіліктер бірінші кезекте кейбір аудаңдардың отырықшыланып жатқан
қазақтар арасында отырықшыландыру шараларын түсіндірудің және бұқаралық
жұмыстар жүргізудің орнына жалаң әкімшілікке салынуына келіп тіреледі.
Мұндай кемшілік әсіресе отырықшыландыру орнын таңдауда көптеп
кездесті. Мысалы, Ақмола ауданында 1930 жылы отырықшыландыруға қажетті
орындар батпақты сайлардың аңғарынан, суы жоқ, егін егуге жарамсыз жер-
лерден таңдалып алынды. Осы жұмысты ұйымдастырған мамандар керісінше бұл
жерлерде судың жеткіліктілігі туралы жоғарғы органдарға жалған мәліметтер
берді. Бұл мәселені өз мәжілісінде арнайы қараған Отырықшылаңдыру жөніңдегі
тұрақты комитет Республиканың прокуратурасына 3 күндік мерзім ішінде
мелиораторлар Безверхийді және Смирновты, гидротехник Бриллингті және
десятник құрылысшы Кузнецовты отырықшыландыруға байланысты көпе-көрінеу
бүлдірушілік әрекеттері үшін тұтқынға алу және сотқа беру туралы ұсыныс
жасады.
Мұндай жағымсыз көріністердің орын алуына Қазақстан үкіметінің жерге
орналастыру мәселесіне жете мән бермеуі де тікелей себепкер болды.
Отырықшыландыру басталғаңда-ақ Одақтық бюджет Қазақстанға осы іске арнап 2
млн сом қаражат бөлді. Бірақ бұл қаражатты Отырықшыландыру жөніңдегі
республикалық комитет жерге орналастыру немесе суландыру мақсатына емес,
отырықшылаңдыру аудандарында құрылыстар салуға жұмсады. Жерге орналастырушы
және гидротехник мамандарды материалдық жағынан ынталаңдыруға жете мән
бермеген Қазақстан үкіметі, оларға қысым жасауға және оларды жазалауға
бейім түрды.
Рас, топырақтанушылардың немесе агрономдардың арасында да өз
міңдеттеріне жауапсыз, үстірт және немкетті қарағандар болды. Олар кейде
жергілікті халықтың мүддесін ескермей, олармен әңгімелеспей,
отырықшыландырылатын орындарды өз беттерінше өлшеп, белгілеп картаға
түсірді, ал аудандық қызметкерлерді үгіттеп, олардың келісімдерін алып
алды. Кейіннен осы жерлерде отырықшылаңцыру іс жүзінде басталған кезде бұл
жерлерде тұщы судың жеткіліксіздігі, топырақтың құнарсыздығы анықталып,
отырықшыландыру орнын қайтадан өзгертуге тура келді.
Тәртіпсіздіктерді дер кезінде әшкерелеп, оларға кінәлыларды айқындап
жазалау үшін Отырықшыландыру жөніндегі тұрақты комитеттің жанынан жұмыс
үштігі құрылды. Отырықшыландыру комитетінің 1931 жылы 2 қаңтардағы
мәжілісінде бұл үштіктің міңдеті аталған жұмыс бойынша барлық мәселелерді
тексеруде отырықшыландырудың республикалық комитетіне көмектесу екені атап
көрсетілді.
Яғни әрі Кеңес өкіметінің жазалау органдарымен тығыз байланыста
болған, әрі отырықшыландыру жөніндегі комитетке көмекші болған,
Конституцияға қайшы бұл үштік жергілікті жерлердегі отырықшыландыру
процесін күштеп жеделдете түсуге елеулі үлес қосты [18].
Сондықтан алғашқы жылдары отырықшыланғандар көбіне жер үйлерге немесе
балшықтан және қамыстан тұрғызылған жұпыны лашықтарға қоныстанды. Таза
ауада табиғат аясында өскен отбасында мүшелері көп көшпеліні мұңдай
жертөлелерге немесе екі бөлмелі лашықтарға қамауды жетістік деп айтуға
болмас. Бірақ Қазақстанда осыны да мақтаныш етті. Мысалы, Г. Алгашинский
деген біреу Мәскеуден шыққан арнайы басылымда жапан далада (яғни
Қазақстанда) 1931 жылы екі бөлмелі 16 590 пәтер салынғанын (жоспардың 146
проценті орыңдалғанын) зор табыс ретінде әңгімеледі. Бұл жерде Г.
Алгашинский бұл лашықтарды қазақ халқына кеңес өкіметі емес, зорлап
отырықшыланған шаруалардың өздері амал жоқ баспана етіп салып алғанын көпе-
көрінеу естен шығарды. Отырықшыланатын шаруалардың тұрғын үй баспаналарын
салуға деген мұндай немкетті көзқарас Қазақстанның бірінші басшысы Ф.
Голощекиннің өзінің осы мәселеге байланысты ұстанған бағытынан туындаған
еді. Ол өзінің отырықшыландыруға байланысты I Өлкелік кеңесте сөйлеген
сөзінде былай дегені мәлім: Адамдар отырықшыландыру туралы мәселеге
көзқарастың аяғын жоғары қаратып қойған. Отырықшыландыруды үйлер түрғызудан
бастауда. Түкке тұрмайды ! Баспана көшпеліні осы орынға байлап және оны
отырықшы ете ала ма екен? Егер шаруашылықтық тұрмысы көшуді қажет етсе ол
үйді бұзады да өзімен бірге отын ету үшін алып кетеді , әйтпесе онда
қыстауға малын қалдырады.
Яғни, Голощекин көшпеліні отырықшыландыруда тұрғын үй, баспана
мәселесін екінші қатардағы нәрсе деп білді.
Оның ойынша, отырықшыландыруда шаруашылықтық мәселелер, яғни шөп шабу,
егіншілікпен айналысуға үйрету — міне осылар ең басты, бірінші кезектегі
нәрселер еді. Ал отырықшыланған шаруа екі жылдай киіз үйде отыра тұруы
және біртіндеп өз күшімен баспананы өзі салып алуы тиіс болды. Осыдан
келіп Ф. Голощекин отырықшылаңдыруға байланысты қүрылысты шаруаның отбасына
арналған баспананы салудан емес, алғаш қора-қопсылар, яғни шаруашылықтық
құрылыстар салудан бастауды ұсынды.
Отырықшыландыруда бюрократиялық және біржақты әрекеттердің орын алуына
Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы республикалық Отырықшыландыру жөніндегі
комитеттің өзінің де бұл жұмысқа немкетті және атүсті қарауы себеп болды.
Комитет мүшелері оның жұмысына көбіне қатыспай, оның мәжілістері кейде
кейінге қалдырылып, ал қабылданған шешімдер жергілікті жерлерге нақты көмек
көрсете алмай, өмірге сәйкес келмей жатты. Комитеттің өзінде тәртіп,
жауапкершілік болмағандықтан, оның 1931 жылғы 20 сәуірдегі мәжілісінде
үздіксіз қайталанып отырған комитет мүшелерінің оның мәжілістеріне
жауапсыздықпен келмей қалу мәселесін талқылау БКбП өлкелік партия
комитетінен және Өлкелік Бақылау Комис-сиясынан сүралды. Бұл өтініште
Комитетті коллективті басшы орган ретінде жұмыс істемейді деуге болады, —
деп ашық айтылған.
Мұндай өтініш партиялық органдардың отырықшылаңдыру тәрізді
шаруашылықтық жұмысқа саяси, таптық сипат беріп, оған волюнтаристік
әдістермен тікелей басшылық жасауын күшейте түсті.
Бірақ Қазақстандағы отырықшыландыру процесіне Одақтық үкімет елеулі
мән бере қойған жоқ. Орталық үшін бұл жылдары шаруаларды ұжымдастырудан
маңызды нәрсе жоқ еді. Ал отырықшыландыру болса, осы ұжымдастырудың
қалқасында қалды және екінші қатардағы науқан, міндет ретінде түсінілді.
Рас, Қазақстан басшылары көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын
жаппай отырықшыландырмайынша жедел ұжымдастыруды қамтамасыз ете
алмайтындарын жақсы білді. Сондықтан алғашқысына Мәскеудегілердің назарын
аударуға күш салды. Отырықшыландыру, — деп атап көрсетті Өлкелік партия
комитетінің екінші хатшысы I. Құрамысов, — Кеңестер Одағының артта қалған
халықтарға көмек көрсетуі тұрғысындағы барлық ауқымды шараларының ішіндегі
ең көрнектілерінің бірі болып табылады... Қазақстан бұл шараны бірінші
бастады; Қазақстан — отырықшыландырудың пионері және авторы. Сондықтан
Қазақстанның тәжірибесін, бұл жүмысқа кейінірек кіріскен Одақтың басқа
аудаңдарына беру керек. Бұл жерде мынаны айтпасқа болмас: I. Құрамысов
мақтаныш етіп айтып отырған Қазақстандағы отырықшылаңдыру тәжірибесі
басқаларды қызықтыра қойған жоқ. Өйткені әсіресе зорлап отырықшыландыруға
байланысты 1930 жылы көрші республикаларға ауа көшіп келген босқын
қазақтардың саны күн санап көбейе түсті.
Қазақстанмен көрші Қырғызстан бұл жұмысты тек 1931 жылы ғана қолға
алды. Онда да алғаш бірденнен Қазақстандағыдай 84 340 шаруа қожалықтарын
емес, 10 мыңнан сәл асатын шаруа қожалықтарын ғана отырықшыландыруды
көздеді. Бұл жұмысты сақтана қолға алған Қырғызстан басшылығы тіптен осы
жопарды да орындаған жоқ. Осы мәселені арнайы зерттеген Орта Азия
мемлекеттік жоспарлау қызметкерлері де кезінде Правда Востока газетінде
Қазақстандағы және басқа аудаңцардағы отырықшыландыру тәжірибесін ескеру
міндетті болып табылады: бұл партия ұйымдарын көшпелілерді отырықшыландыру
кезінде соларда орын алған қателіктерден сақтандыруы тиіс, — деп жазды.
Қазақстанда орын алған өрескел қателіктерді және олардың қайғылы
салдары - ашаршылықты көріп отырған Ойратия, Калмыкия отырықшыландыруға
кірісуге асықпады. Ал Бурятия болса 1931 жылғы отырықшыландыру жоспарын не
бары 5-6 процентке ғана орыңдады. Мұндай асықпаушылық, мәселені
мүмкіндігінше біртіндеп шешуді ойластыру оларды Қазақстанда орын алған ауыр
қателіктерден шынында да сақтандырды.
Қазақстандағы отырықшыландыру жұмысына Мәскеудегі орталық органдардың
жеткілікті бақылауы болмағандықтан Қазақстан басшылығы осы мәселеге
жұмсалған қаржыны әр түрлі етіп көрсетіп, бұл мәселеде шындықты біле
алмастай шытырман жағдай қалыптастырды. Мұның айқын дәлелі төмендегі
кестедегі мәлімет (мың соммен):
Кімнің мәліметі Жылдар Мемл., Ауылшаруа. кред.Халық Барлығы
бойынша бюд қаражаты
Одақтық өлкелік Ауыл-
және шаруа.
федерац кредит
Ұ.Қүлымбетов 1930 ж. 2 000,0 1400,0 6361,5 Мәлім. 9761,5
1931 ж. 5 248,9 998,0 3461,0 Жоқ 10707,9
Ф. Голощекин 1930ж 3 982,0 1038,9 1880,0 365,1 6900,9
1931 ж. 5 455,9 1339,3 3688,0 5644,0 10483,2
Г.Алгашинский 1930 ж. 2 438,9 - 7662,9 20216,4 30318,2
1931 ж. 7 424,0 1620,5 5621,1 20966,9 35632,5
Келтірілген мәліметтерде едәуір алшақтық бары айқын көрінеді. Ф.
Голощекин мен Ұ. Құлымбетов республика басшыларының жоғарғы тобына
жататындықтан, олар жоғарғы органдардың алдында үкімет пен партияның
қамқорлығына қошемет көрсетіп, негізгі жетістіктер солардың арқасы дегенді
өздерінің мәліметтерінде айқын бейнелеуге тырысқан. Сондықтан
Ұ.Құлымбетовтың дерегінде тіптен, отырықшыландыруға жергілікті халықтың
қанша қаражат жұмсағаны мүлде көрсетілмеген болса, ал Голощекинде бұл тіпті
аз, екі жылда 6009,1 мың com ғана. Бұл мәселеде Г. Алгашинскийдің
көрсеткіші шындыққа жақын. Онда бұл - 41183,3 мың com мөлшерінде, яғни
отырықшыландыруды негізінен аш-жалаңаш халықтың өзі қаржыландырды. Мұны өзі
берген кесте мәліметінде көрсетпесе де, Ұ.Құлымбетов те мойындайтынын айта
кеткен жөн. Орта есеппен, — деп жазды ол өзінің жоғарыда аталған
мақаласында, - отырықшыланушы әрбір қожалыққа 125 com жұмсалды. Бюджет
қаражатынан көп ақша шығын болмауы құрылыс ісіне отырықшыланып жатқан
халықтың өзінің еңбегімен, күш-көлігімен, қаражаттарымен жаппай
қатысуларымен түсіндіріледі. Колхозшылардың өздері сабан кірпіш дайындауда,
егер сол ауданда ағаш кесетін жер болса оны да жүзеге асыруда... [20].
Яғни жоғарыдағы кестеде келтірілген мәліметтердің қай-қайсысына
қарасаңыз да дау туғызбас басы ашық нәрсе отырықшыландыруға жұмсалған ең
көп шығынды қазақ халқының өзінің көтергендігі. Бүл шығын Мәскеу бөлген
мемлекет бюджетінің немесе Қазақстан үкіметі бөлген бюджеттің және ауыл
шаруашылығы кредитінің отырықшыландыруға жұмсалған шығындарының қай-
қайсынан да әлдеқайда көп. Бұдан шығатын қорытынды — зорлап жаппай
отырықшыландыру процесі негізінен қазақ халқының өзінің қаражатымен
қаржыландырылды. Ал мемлекет бөлген қаражат бұл істе тек көмекші рөл
атқарды. Мұны біз төмендегі кестеден де айқын байқай аламыз.
Шаралардың Жылдар Жалпы Мемлек. Респуб. Аш Халықтын
аттары құны бюджет бюджет кред. қаражаты
Жерге 1930 1718,9 1718,9 - - -
орналастыру 1931 1904,4 1300,0 320,5 50,5 233,9
Суландыру 1930 912,0 720,0 - - -
Қүрылыс 1931 2672,8 800,0 1200,0 300,0 372,8
1930 14547,3 - - 4522,9 10024,4
Машинамен 1931 26473,7 5324,0 - 1000,0 20149,8
жабдықтау 1930 3140,0 - 3140,0 -
1931 4481,5 - - 4271,1 210,4
-
Кестеден көрінетініндей, отырықшыландыру шараларына, әсіресе
құрылыс салуға және жаңадан отырықшыланған қазақ шаруаларын техникамен,
машиналармен жабдықтауға мемлекет елеулі назар аудара қоймаған. Сондықтан
оларға мардымсыз қаражат жұмсалған.
Егер көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы халықты машинамен
қамтамасыз етудің жайына нақтырақ тоқталар болсақ, бұл дәлелдене түсер еді.
Бұл мәселеде алғаш аталған аудандарда техникамен жарақтандыру ісінің жаппай
отырықшыландыру қарсаңында өте төмен болғанын айтпасқа болмас. Бүкілодақтық
қоныстандыру комитетінің экспедициясы көшпелі және жартылай көшпелі
қазақтардың әрбір шаруашылығына шаққанда жер жыртатын соқа 0,09-дан 0,8-ге
дейін ғана, ал тырма 0,01-ден 0,4-ке дейін ғана айналатынын анықтады. Бірақ
қазақ ауылындағы мұндай жағдайды техникалық жағынан артта қалу деп түсінуге
тіптен де болмайтын еді. Мал шаруашылығы өркендеген көшпелі қожалықтың
соқаға немесе тырмаға ешқандай сұранысының болмауы табиғи нәрсе. Мұндай
ауыр металл құралдардың дәстүрлі мал шаруашылығына бәлендей қажет болмағаны
былай тұрсын, олар тіптен ма-шы шаруалардың көшіп-қонуына кедергі жасайтын.
Ал енді жаңа жағдайда, яғни отырықшыландыру процесі басталғанда
техникалық жабдықтау мәселесі аса үлкен қажеттілікке айналды. Сондықтан
отырықшыландырудың алғашқы жылында-ақ көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
ауылдарына машина жеткізудің төмендегідей жоспары белгіленді.
соқа тырма тұкым сеп- шөп шабатын
кіш машина машина
Өлке бойынша 30 120 30 225 5 977 14 590
Басқасын былай қойғанда, отырықшыланып жатқан тек Орталық Қазақстанның
өзінде ғана 310 мың қазақ шаруаларының қожалықтары болғанын ескерсек,
көрсетілген машина саны өте аз екенін түсіну әрине қиын емес. Бірақ
Мәскеудегі орталықтың отырықшыландыруға жеткілікті көңіл бөлмеуі, ал
республика басшылығының өздері бекіткен машинамен жабдықтау жоспарының
орындалуын қадағаламауы салдарынан жоғарыда көрсетілген азғантай техниканың
өзі де қазақ ауылына уақытында жетпей қалды. 1930 жылдың 15 қыркүйегіндегі
мәлімет бойынша, шөп шабатын машинамен жабдықтау жоспары 44,4 процентке
ғана, ал ат тырмамен қамтамасыз ету жоспары 21,6 процентке ғана орындалды.
Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын отырықшыландырудың алғашқы
жылында машинамен жабдықтауға арналып бөлінген 3 миллион 140 мың com кредит
ақша да ауылға жетпеді. Колхозбанктің мәліметі бойынша бұл қаражаттың 69
100 сомы ғана, яғни 2 проценті ғана пайдаланылды [21].
Ауыл шаруашылығы машиналарына бөлінген қаржыны өндіріп алуда да
жүгенсіздіктер орын алды. Қазақстан үкіметінің шешімі бойынша машинамен
жабдықтауға бөлінген кредитті отырықшыланып жатқан халық отырықшыландырудың
төртінші жылынан бастап қана төлей бастаулары керек еді. Ал жергілікті
басшы органдар болса бұл тәртіпті о бастан-ақ бұзып, машинаны босатқан
бетте оның құнының 30-40 проценттейін алдын ала жедел төлеуді талап етті.
Мұндай әрекет отырықшыландыру барысында бар малын қауымдастырып, өздері
қайыршылана бастаған халықтың иығына түскен салмақты ауырлата түсті.
Мемлекеттік органдар жергілікті жерлерге машина жеткізуге қалай
немқұрайды қарағаны Ұ. Қүлымбетовтың отырықшыландыруға байланысты I Өлкелік
кеңесте жасаған баяндамасында да атап көрсетілді: Машинамен жабдықтауда
бізде мынадай сипаттағы үлкен қателіктер орын алуда: егер егіншілік
аудандарына шөп шабатын машина апарылса, ал мал шаруашылығымен
айналысатындарға топырақ өңдейтіндер жеткізілген.
Ал енді ауыл шаруашылығы техникаларының кейбір түрлері дұрыс
жеткізілген жекелеген аудандарда да жағдай жөнделе қоймады. Мұндағы
қиыншылықтарға келсек, Қазақстан үкіметінің өзі ресми мойындағандай,
көшпелі қазақтың ауыл шаруашылығы машиналарының тілін білмеуі, машинамен
жабдықтаушы ұйымдар тарапынан үйретудің болмауы... бұл шараларға ерекше
тиімділік бере қойған жоқ. Отырықшыландырудың алғашқы жылдарында көптеген
қазақ колхоздарында қазақ бұрынғысынша бабалар әдісімен жұмыс істеді—
шалғымен орды, ағаш соқамен жыртты. Шөп шабатын машина, темір соқа
қозғалыссыз, ашық аспан астында жатты, онан соң әрине тозды.
Отырықшыландыру процесін қиындата түскен тағы бір елеулі нәрсе, негізінен
ұжымдары Қазақстанға сырттан келген келімсектерден, яғни славяндардан
құралған өндіріс орындары мен совхоздардың отырықшыланып жатқан қазақ
шаруаларына қол ұшын бермеуі еді. Сондықтан бұл мәселе Қазақстан Егіншілік
халық комиссары Тоқтабаевтың жергілікті аудандық атқару комитеттеріне,
жерге орналастыру органдарына 1930 жылы 2 қазанда жолдаған нұсқау хатында
ашық көтерілді: Совхоздар отырықшыланып жатқан қожалықтарға көмек беретін
ешқандай да, мүлде дерлік жұмыстар жүргізген жоқ және бұл қожалықтарға
ықпал ету қажеттігіне қоршаған еуропалық халықтардың тарапынан ешқандай
көңіл бөлу де жоқ.
Қазақстан үкіметінің отырықшыландыру туралы жоспарының бір бағыты
көшпелі қазақтарды өнеркәсіптерге, көлікке және совхоздарға орналастырып,
олардан тұрақты жұмыс күшін даярлау еді. ЦСНХ, Турксиб, Скотовод, Ов-цевод,
Новлубтрест кәсіпорындары мен мекемелері бұл мәселеде шынында да едәуір
көрсеткіштерге қол жеткізді. 1930 жылдан бастап жаппай босқыншылыққа
ұшыраған, жадап-жүдеген қазақтар осыларға лек-легімен ағылды. Әрине
белсенді еңбек етуден гөрі, қамқорлық пен күтімді әлдеқайда көп қажет
ететін босқындарды қабылдауға жоғарыда аталған ұйымдар мен мекемелер
құштарлық таныта қоймады. Сондықтан оларды отырықшыландырды, жұмысшылар
қатарына тарту жоспары жалпы алғанда 66 процентке ғана орындалды. Мұның да
негізгі бөлігін совхоздарға орналасқан қазақтар құрады.
Ал еңді өнеркәсіп пен көлік салаларындағы еңбек ұжымдарының, негізінен
еуропалықтардан тұратын кәсіпорындар мен мекемелердің бұл маңызды жұмысқа
ешқандай да мән бермегені тарих шындығы. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда,
әсіресе одаққа бағынатындарда, — деп жазды Ұ. Құлымбетов бұл туралы, — амал
қанша, қазақтарды отырықшыландыру туралы қабыдданған жоспардың көптеп
орындалмауын атап айтуға тура келеді. Қазақстандағы ірі одақтық өнеркәсіп
кәсіпорыңдарының басшылары әлі күнге дейін байырғы халықтан өнеркәсіп
пролетариатын жасау дегеніміз Коммунистік партия мен Кеңес өкіметінің ұлт
саясатын іс жүзінде жүргізудің бөлігі болып табылатынын ұға қойған жоқ....
Орын алған аса үлкен кемшіліктердің бірі — отырықшыланушы қазақ ауылының
мәдени-әлеуметтік өмірінің назардан тыс қалуы еді. Егіншілік халкомы
Тоқтабаев өзінің жергілікті жерлерге 1930 жылы 2 қазаңда жолдаған нұсқау
хатында аудандық ұйымдардың мектептер құрылысынан еш хабары жоқтығын
айыптап, бүл мәселеде мүлде дерлік ештеңе де істелмегенін және тіптен
қажетті мұғалімдер кадрларының да даярланбағанын қатты ескертті [22].
Ф. Голощекиннің БКбП Орталық Комитетіне 1932 жылы 9 қыркүйекте
берген мәліметтеріне назар аударсақ, мектепте қамтылған оқу жасындағылар
арасында қазақтар 45 процент қана болды. Бұл жерде егер балаларды оқумен
жалпылама қамтудың өзінің не бары 83,6 процент. екенін ескерсек, аталған
көрсеткіштің аса мардымсыздығы айқын болар еді. Жоғары сатыдағы
мектептердің (школы повышенного типа) көрсеткіштеріне келсек, олар бұдан да
төмен. 1930 жылға дейін оларда қазақ балаларының оқығаны туралы мәліметтер
мүдде жоқ, яғни оқушылар негізінен еуропалықтардың балалары. 1930-31 оқу
жылында 39 161 оқушының 4521 ғана, ал 1931-32 жылындағылардың - 50720-ның
6020-ғана қазақ балалары болды.
Яғни мәдени, оқу-ағарту шаралары жаппай жоспарлы отырықшыландырудың
алғашқы жылдарында екінші қатардағы шарапарға жатқызылды. Голощекин және
оның төңірегіңцегілер қазақ даласын ашаршылық жайлаған 1932—1933 жылдары
жаппай отырықшыландыру қарқынын тіптен үдете түсті. Қазақстан үкіметі 1932
жылғы отырықшыландыру жұмысының жоспарына сәйксс 120 мың қожалықты, ал 1933
жылы 280 мың қожалықты отырықшыландыруды көздеді.
Бірақ Қазақстанда осы мәселеде орын алған елеулі қателіктерді
(көшпелілер арасында түсіңдіру жұмысының әлсіздігін, колхоздарды ұйымдық-
шаруашылықтық жағынан нығайтуға жеткілікті көңіл бөлінбеуін, көшпелілер
арасында отырықшыландыру және колхоз құрылысы жұмыстарындағы жалаң
әкімшілдікті, колхоздарды байлар элементтерінің бүлдіруін, малдың талан-
тараж болуын және т.с.с.) ескерген РКФСР Экономикалық Кеңесі өзінің Қазақ
АКСР көшпелі халқын отырықшыландыру туралы 1932 ж. 9 сәуірде қабылдаған №
96 қаулысымен 1932 жылы отырықшыланушы қазақ қожалықтарының санын 100 мың
етіп бекітті. Бірақ арада бір күннен кейін 10 сәуірде РКФСР халкомы Кеңесі
бұл шешімді мақүлдай отырып, отырық-шыландыруға байланысты жұмыстың
сапалық жағын жақсарту үшін отырықшыландыру жоспарын 90 000 қожалыққа
дейін төмендетуге Қазақстан үкіметіне рүқсат берді. Соңғы қаулы алғашқы
қаулыда бөлінген 30 950 com күрделі қаржыны сол қалпы өзгеріссіз қалдырды.
Қазақтарды отырықшыландыруға жұмсалатын бүл қаржының 4 430 сомы ғана
орталықтан, яғни РКФСР бюджетінен бөлінетін болды да, ал негізгі бөлігі,
дәлірек айтсақ 15 894 сомы жергілікті халықтың өзінен алынатын болды. Дәл
осы жылы жаппай ашаршылықтан баудай түсіп қырылып жатқан қазақ халқынан
мұндай қаражатты зорлап өндіріп алу әрине шектен шыққан әділетсіздік
болатын еді. Бірақ мүндай байсалды ұйғарым жасауға одақтық мемлекеттік
органдар да, республикалық басшылық та бара қоймады.
Тек, Қазақстаннан үздіксіз Одақтық органдарға түсе бастаған
еңбекшілердің хаттары, оның ішінде әсіресе О. Исаев пен М. Орымбаевтың КСРО
Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған мәлімдеме хаты (1932 ж. 11 мамыр), О.
Исаевтың (1932 ж., тамыз) және Т. Рысқүловтың И. Сталинге (1932 ж., 29
қыркүйек) хаттары және Ф. Голощекиннің жоғарыда аталған осы жылғы 9
қыркүйектегі Орталық Комитетке орын алған ашаршылықты ішінара болса да өзі
де мойындап жазған хаты Мәскеудегі Сталин бастаған жоғары басшылықты
еріксіз ойландырды. [23].
БКбП 1932 жылы 17 қыркүйекте өзінің Қазақстанның ауыл шаруашылығы
және атап айтқанда, мал шаруашылығы туралы қаулысын қабылдады. Айта кетер
бір нәрсе, бұл қаулы қазіргі кезеңге дейін тарихшылар айтып жүргендей,
Қазақстанның колхоз құрылысында жіберілген қателіктер мен бұрмалауларды
жеңіп шығуға негіз қалады немесе экстенсивті көшпелі және жартылай
көшпелі шаруашылықтарды берік материалдық негізде онан ары қайта
ұйымдастыруға қуатты екпін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz