Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдарын жетілдіру мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Кәсіпорынның өндіріс инфрақұрылымын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ...25
2 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ («АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС мысалында)
2.1 «АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС.нің сипаттамасы және оның ұйымдастыру құрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 «АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС.нің қаржы.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Кәсіпорынның өндірістік процесін ұйымдастырудың қазіргі тиімді нысандары және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту индустриалды.инновациялық стратегияның басты бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Кәсіпорынның өндіріс инфрақұрылымын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ...25
2 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ («АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС мысалында)
2.1 «АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС.нің сипаттамасы және оның ұйымдастыру құрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 «АҚСУ.МТС.АГРО» ЖШС.нің қаржы.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Кәсіпорынның өндірістік процесін ұйымдастырудың қазіргі тиімді нысандары және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту индустриалды.инновациялық стратегияның басты бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Бүгінгі танда, қоғамдық өндірістің даму бағыты - әлемдік нарықта инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Соның нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы келе жатқан он жылдықта әлемдегі бәсекеге мейлінше қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Нарық талабына сай бәсекеге қабілетті - өндірістік кәсіпорынды қалыптастыру ондағы өндірісті ұйымдастыру, жос-парлау және басқару жұмыстарын ұтымды жүргізу үшін тұты¬нушылардың талабына сай өнім сапасын көтеру, ассортимент түрлерін кеңейту, пайдаланылатын ресурстың барлық түрлерін үнемдеу әдістерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл әдістер кәсіпорын басшылары мен оның ұжымдарының алды¬на қойған мақсаттарына жету жолында өндірісті ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру, жоспарлаудың прогрессивті жолдарын және басқарудың озық үлгілерін қолдануға көмектеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында аграрлық өндіріс саласының бағыт-бағдары айқын көрінеді:
«Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі 2014 жылға қарай 2 есеге, 2020 жылға қарай - 4 есеге дейін өседі.
Аграрлық салада етті мал шаруашылығын дамыту бойынша ірі жоба жүзеге асатын болады. 2016 жылға қарай етті экспорттау 60 мың тоннаны құрайды, ол 4 миллион тонна астыққа тең.
Мемлекет бұл мақсаттарға 130 миллиард тенге несие ресурстарын бөледі.
Бұл ауылда 20 мыңнан аса жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді, жүз мыңнан аса ауыл тұрғындарына кіріс көзіне айналады.
Бұл етті және асылданған барлық төрт түлік түрлерін көбейтуге жол ашады.
Мұның барлығы өндірістің – ауылшаруашылығындағы машина құрылысы, химия және тамақ өнеркәсібі, мал азығы өндірісі, техника жөндеу сияқты аралас салаларда өсімді ынталандыратын болады.
Үкімет, барлық аймақ Әкімдері ауылды индустрияландырудың осы маңызды бөлігімен айналысуға міндетті». [1, 1б.]
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндіріс өнімнің өмірлік циклінің негізгі кезеңі болып табылады және қаншалықты бұл өндіріс ұтымды және экономикалық тиімді ұйымдастырылған болса соншалықты ол кәсіпорынның жұмыс істеуіне түбегейлі түрде ықпал етеді.
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі мен дамуының қазіргі жағдайы өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық білім алу мен тәжірибелік дағдыларын игеру қажеттілігін туындатады.
Тақырыптың өзектілігі: Нарық талабына сай бәсекеге қабілетті - өндірістік кәсіпорынды қалыптастыру ондағы өндірісті ұйымдастыру, жос-парлау және басқару жұмыстарын ұтымды жүргізу үшін тұты¬нушылардың талабына сай өнім сапасын көтеру, ассортимент түрлерін кеңейту, пайдаланылатын ресурстың барлық түрлерін үнемдеу әдістерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл әдістер кәсіпорын басшылары мен оның ұжымдарының алды¬на қойған мақсаттарына жету жолында өндірісті ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру, жоспарлаудың прогрессивті жолдарын және басқарудың озық үлгілерін қолдануға көмектеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында аграрлық өндіріс саласының бағыт-бағдары айқын көрінеді:
«Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі 2014 жылға қарай 2 есеге, 2020 жылға қарай - 4 есеге дейін өседі.
Аграрлық салада етті мал шаруашылығын дамыту бойынша ірі жоба жүзеге асатын болады. 2016 жылға қарай етті экспорттау 60 мың тоннаны құрайды, ол 4 миллион тонна астыққа тең.
Мемлекет бұл мақсаттарға 130 миллиард тенге несие ресурстарын бөледі.
Бұл ауылда 20 мыңнан аса жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді, жүз мыңнан аса ауыл тұрғындарына кіріс көзіне айналады.
Бұл етті және асылданған барлық төрт түлік түрлерін көбейтуге жол ашады.
Мұның барлығы өндірістің – ауылшаруашылығындағы машина құрылысы, химия және тамақ өнеркәсібі, мал азығы өндірісі, техника жөндеу сияқты аралас салаларда өсімді ынталандыратын болады.
Үкімет, барлық аймақ Әкімдері ауылды индустрияландырудың осы маңызды бөлігімен айналысуға міндетті». [1, 1б.]
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндіріс өнімнің өмірлік циклінің негізгі кезеңі болып табылады және қаншалықты бұл өндіріс ұтымды және экономикалық тиімді ұйымдастырылған болса соншалықты ол кәсіпорынның жұмыс істеуіне түбегейлі түрде ықпал етеді.
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі мен дамуының қазіргі жағдайы өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық білім алу мен тәжірибелік дағдыларын игеру қажеттілігін туындатады.
1. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауы. Қаңтар,2011жыл.
2. Дәуренбекова Ә.Н. Өндірісті ұйымдастыру. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007. - 174б.
3. Иванов И.Н. Организация производства на промышленных предприятиях. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 352с.
4. Фатхутдинов Р.А. Организация производства. Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2004.-672с.
5. Козловский В.А., Маркина Т.В., Макаров В.М. Производственный и операционный менеджмент. Учебник.- М.: Специальная литература, 1998.-366с.
6. Нәрібаев К., Жұмамбаев С. Менеджмент. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. -385б.
7. Максимцов М.М., Игнатьева А.В., Комарова М.А. Менеджмент. Учебник для вузов. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2005. – 343 с.
8. Сафронова Н.А.Экономика предприятия. Учебник.– М.:Юрист, 2005. – 423с.
9. Горфинкель Б.Д.Экономика предприятия. Учебник. – М.:Юнити,2006. – 523с.
10. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Учебное пособие. - М., 2005. – 455с.
11. Мамыров Н.К. Экономический рост предприятий РК. Учебник – Алматы, 2000. – 358с.
12. Макарьева В.И., Андреева Л.В. Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. – М., 2007. – 264 с.
13. Бердалиев К. Менеджмент. Лекциялар курсы. – Алматы, 2005. – 240 б.
14. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента.Учебник – М., 2002. –702 с.
15. Ширенбек Х. Экономика предприятия. Учебник. – Санкт-Петербург, 2005. – 579 с.
16. Кубаев К.Е.Теория и практика менеджмента. Учебник. – Алматы, 2005. – 486с.
17. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2007.-296б.
18. «АКСУ-МТС-АГРО» ЖШС кәсіпорынның жылдық есебі. 2010ж.
19. Құбаев Қ.Е., Мұратбаева Г.А. Кәсіпорын табыстылығын басқарудағы сапалық факторлар // ҚАЗҰУ хабаршысы экономика сериясы.- 2007.- № 6.-90-93бб.
20. Лисенков И.Б., Шуванова В.К. Проблемы управления промышленным производством в период перехода к рыночной экономике // Аль Пари.- 2000.-№1.-73-76б.
21. Аубакирова Г. Совершенствование управления промышленным предприятием // Аль Пари. -2008.-№3-4.-88-92б.
22. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту индустриялды – инновациялық стратегиянын басты бағыты. // ҚАЗҰУ хабаршысы 2009 №2-3.-118-121б.
23. Утаров А.А. Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын жетілдіру өрісіне инновациялық факторларды енгізу // Статистика.-2009.- №4 -27-30б.
24. Ахметова Д.Ж. Кластер - өндірісті кешенді ұйымдастыру // ҚАЗҰУ хабаршысы экономика сериясы .-2010- №4.-57-61б.
25. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2003. – 252б.
26. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы. –Астана: «Фарлиант» баспасы, 2005.-176б.
27. Әпсәләмов Н.Ә. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы.-Семипалатинский институт бизнеса и предпренимательства, 2002.-552б
28. Ахметов К.Ғ., Сағындыков Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері. – Ақтөбе-Орал, 2005. – 519б.
2. Дәуренбекова Ә.Н. Өндірісті ұйымдастыру. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007. - 174б.
3. Иванов И.Н. Организация производства на промышленных предприятиях. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 352с.
4. Фатхутдинов Р.А. Организация производства. Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2004.-672с.
5. Козловский В.А., Маркина Т.В., Макаров В.М. Производственный и операционный менеджмент. Учебник.- М.: Специальная литература, 1998.-366с.
6. Нәрібаев К., Жұмамбаев С. Менеджмент. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2007. -385б.
7. Максимцов М.М., Игнатьева А.В., Комарова М.А. Менеджмент. Учебник для вузов. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2005. – 343 с.
8. Сафронова Н.А.Экономика предприятия. Учебник.– М.:Юрист, 2005. – 423с.
9. Горфинкель Б.Д.Экономика предприятия. Учебник. – М.:Юнити,2006. – 523с.
10. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Учебное пособие. - М., 2005. – 455с.
11. Мамыров Н.К. Экономический рост предприятий РК. Учебник – Алматы, 2000. – 358с.
12. Макарьева В.И., Андреева Л.В. Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. – М., 2007. – 264 с.
13. Бердалиев К. Менеджмент. Лекциялар курсы. – Алматы, 2005. – 240 б.
14. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента.Учебник – М., 2002. –702 с.
15. Ширенбек Х. Экономика предприятия. Учебник. – Санкт-Петербург, 2005. – 579 с.
16. Кубаев К.Е.Теория и практика менеджмента. Учебник. – Алматы, 2005. – 486с.
17. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2007.-296б.
18. «АКСУ-МТС-АГРО» ЖШС кәсіпорынның жылдық есебі. 2010ж.
19. Құбаев Қ.Е., Мұратбаева Г.А. Кәсіпорын табыстылығын басқарудағы сапалық факторлар // ҚАЗҰУ хабаршысы экономика сериясы.- 2007.- № 6.-90-93бб.
20. Лисенков И.Б., Шуванова В.К. Проблемы управления промышленным производством в период перехода к рыночной экономике // Аль Пари.- 2000.-№1.-73-76б.
21. Аубакирова Г. Совершенствование управления промышленным предприятием // Аль Пари. -2008.-№3-4.-88-92б.
22. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту индустриялды – инновациялық стратегиянын басты бағыты. // ҚАЗҰУ хабаршысы 2009 №2-3.-118-121б.
23. Утаров А.А. Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын жетілдіру өрісіне инновациялық факторларды енгізу // Статистика.-2009.- №4 -27-30б.
24. Ахметова Д.Ж. Кластер - өндірісті кешенді ұйымдастыру // ҚАЗҰУ хабаршысы экономика сериясы .-2010- №4.-57-61б.
25. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2003. – 252б.
26. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы. –Астана: «Фарлиант» баспасы, 2005.-176б.
27. Әпсәләмов Н.Ә. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы.-Семипалатинский институт бизнеса и предпренимательства, 2002.-552б
28. Ахметов К.Ғ., Сағындыков Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері. – Ақтөбе-Орал, 2005. – 519б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .3
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Кәсіпорынның өндірістік қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Кәсіпорынның өндіріс инфрақұрылымын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ...25
2 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫн талдау (АҚСУ-МТС-АГРО
ЖШС мысалында)
2.1 АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС-нің сипаттамасы және оның ұйымдастыру құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 35
2.2 АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС-нің қаржы-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы кәсіпорындарды басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымдарын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.1 Кәсіпорынның өндірістік процесін ұйымдастырудың қазіргі тиімді
нысандары және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту индустриалды-
инновациялық стратегияның басты
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 8
Кіріспе
Бүгінгі танда, қоғамдық өндірістің даму бағыты - әлемдік нарықта
инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Соның
нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы келе жатқан он жылдықта әлемдегі
бәсекеге мейлінше қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып
отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Нарық талабына сай бәсекеге қабілетті -
өндірістік кәсіпорынды қалыптастыру ондағы өндірісті ұйымдастыру, жоспарлау
және басқару жұмыстарын ұтымды жүргізу үшін тұтынушылардың талабына сай
өнім сапасын көтеру, ассортимент түрлерін кеңейту, пайдаланылатын ресурстың
барлық түрлерін үнемдеу әдістерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл
әдістер кәсіпорын басшылары мен оның ұжымдарының алдына қойған мақсаттарына
жету жолында өндірісті ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру, жоспарлаудың
прогрессивті жолдарын және басқарудың озық үлгілерін қолдануға көмектеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың іргесін
бірге қалаймыз! атты жолдауында аграрлық өндіріс саласының бағыт-бағдары
айқын көрінеді:
Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі 2014 жылға қарай 2 есеге, 2020
жылға қарай - 4 есеге дейін өседі.
Аграрлық салада етті мал шаруашылығын дамыту бойынша ірі жоба жүзеге
асатын болады. 2016 жылға қарай етті экспорттау 60 мың тоннаны құрайды, ол
4 миллион тонна астыққа тең.
Мемлекет бұл мақсаттарға 130 миллиард тенге несие ресурстарын бөледі.
Бұл ауылда 20 мыңнан аса жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді, жүз
мыңнан аса ауыл тұрғындарына кіріс көзіне айналады.
Бұл етті және асылданған барлық төрт түлік түрлерін көбейтуге жол
ашады.
Мұның барлығы өндірістің – ауылшаруашылығындағы машина құрылысы, химия
және тамақ өнеркәсібі, мал азығы өндірісі, техника жөндеу сияқты аралас
салаларда өсімді ынталандыратын болады.
Үкімет, барлық аймақ Әкімдері ауылды индустрияландырудың осы маңызды
бөлігімен айналысуға міндетті. [1, 1б.]
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің
негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндіріс өнімнің өмірлік циклінің негізгі кезеңі болып табылады және
қаншалықты бұл өндіріс ұтымды және экономикалық тиімді ұйымдастырылған
болса соншалықты ол кәсіпорынның жұмыс істеуіне түбегейлі түрде ықпал
етеді.
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі мен дамуының қазіргі жағдайы
өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық білім алу мен тәжірибелік
дағдыларын игеру қажеттілігін туындатады.
Кәсіпорын - белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен
көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік
қорлардың көлемінен басқада тұтыну қорлардың жиынтығынан қаражаттардан және
тағы басқалардан көрінеді.
Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың
жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары,
ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорларыөнімді
өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда.
Олардың құндық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне
байланысты болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі
негізгі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске
ала отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты
жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б.
жұмыстарды іске асырған жөн.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі мен жойылуы,
мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік
қызсметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі. [2, 5б.]
Дипломдық жұмыстың мақсаты – АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС мысалында кәсіпорында
өндірістің ұйымдастырылуының мазмұнын және оны жетілдіруді толығымен ашу.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста - нарықтық экономика жағдайында
материалдық өндірістің негізгі буыны болып табылатын өнеркәсіптік
кәсіпорынның тиімді қызметін қамтамасыз етудегі өндірісті ұйымдастыру
жөніндегі өзара байланысты маңызды мәселелер мен факторлары жан-жақты
қарастырылды.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылды: өндірісті
ұйымдастыру негіздерін меңгеру, өндірістік үрдістерді ұйымдастыруды жан-
жақты зерттеу, кәсіпорынға қызмет көрсетуші шаруашылықтар мен қосымша
цехтарды ұйымдастыруды қарастыру, жаңа техниканы дайындау және игеру
үрдістер тәжірибесін қарап шығу.
Зерттеу объектісі: АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС мысалында кәсіпорындардың
өндірісті ұйымдастыруының жетілдіру жолдарын көрсету. Зерттеу барысында
ғылыми-теоретикалық, аналитикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бірінші бөлімде кәсіпорынның өндірісті
ұйымдастырудың теориялық негіздері қарастырылған, оның ішінде: өндірісті
ұйымдастыру теориясының дамуы, өндірісті ұйымдастыру маңызы және
міндеттері, өндірісті ұйымдастыру түрлері мен нысандары. Екінші бөлім
АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС негізгі өндірісті ұйымдастыру бағыттары келесі
сұрақтарды қамтиды: АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС сипаттама және ондағы басқарудың
ұйымдастыру құрылымының ерекшеліктері, АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС қаржылық
жағдайын талдау. Үшінші бөлімде кәсіпорынның өндірістік процесінің
жетілдірілу жолдары қарастырылған, яғни келесі сұрақтар: Кәспорынның
өндірістік процесінің ұйымдастырылуының қазіргі кездегі негізгі мәселелері
және жетілдіру жолдары, бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту
индустриалды – инновациялық стратегияның басты бағыты
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 33
атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жұмыста 4
кесте, 5 сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 73 бетте жазылған.
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары
мен түрлері
Экономиканың дамуының барлық кезеңдерінде кәсіпорын негізгі буын болып
саналады. Тек кәсіпорындарда ғана өнім өндіріліп, жұмысшының өндіріс
құралдарымен, еңбек заттарымен тікелей байланысы қалыптасады. Дербес
өндірістік кәсіпорын болып өндірістік-техникалық бірліктерден тұратын
ұйымдастыру - әкімшілік және шаруашылық жұмыстарын өз бетінше жүргізе
алатын өндірістік бірлік саналады.
Кәсіпорынның өндірістік-техникалық бірлігі деп белгілі бір аумақта
өнім өндіруге қажетті өндіріс құралдарының топтастырылуын айтады.
Кәсіпорынның ұйымдастыру жұмыстары құрал-жабдықтарға деген меншік
түрін анықтаумен қатар, жұмыскерлер ұжымын құру және ұйымдастыру, сыртқы-
экономикалық байланыс қызметін қамтиды.
Кәсіпорынның шаруашылық жұмыстары алдын ала анықталған өндірістік
бағдарламаны орындау барысында Қазақстан Республикасындағы бекітілген
заңдарға сәйкес, өз бетінше жұмыс істеуін және әлеуметтік бағытын
көрсетеді.
Қазақстан Республикасында кәсіпорын иесі болып оның азаматтары,
шетелдіктер, азаматтығы жоқ тұлғалар, сонымен қатар олардан құралған заңды
тұлғалар тобы жатады.
Нарықтық қатынастар жағдайында шешуші тұлға болып кәсіпкер саналады.
Кәсіпкер статусы кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін
қалыптасады. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі болып жеке азамат та, олардан
құралған топ та саналады.
Өндірістік кәсіпорын деп өнім өндіру және қызмет түрлерін халыққа
көрсету арқылы тұтынушылықты қанағаттандыру және табыс табуды мақсат тұтқан
кәсіпкерлер немесе олардың бірігуінен құралған жеке немесе дербес
шаруашылық жүргізуші субъектілер тобын айтады. [2, 8б.]
Кәсіпорынның басты мақсатына халықтың тұтынушылығын қанағат-тандыру
және табыс табу жатады.
Елімізде белгіленген заңдылық бойынша белгілі нышанда (фирма, мекеме,
концерн) – бұл кәсіпорындар заңды тұлға нышан санына жататыны: өзінің
мүлкінің бар болуы, мүліктік жауапкершілік дербестігіне тәуелсіз болуы,
рұқсат етілген заңға сәйкес өз жеке меншігіндегі мүлікке ие болуына,
қолдануына және иелік істеуіне құқықтың өз атынан сот және арбитраж алдында
талапкер және жауапкер бола алуына, өз алдына бухгалтерлік баланс, банкте
есептеу және басқадай есеп – шот ашуына құқылы.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың жұмыс
атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру – құқығы қаралған: шаруашылық
серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам,
акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері, мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын және оның қоғам өндірісіне тән төмендегі ортаны ескеруі тиіс:
материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани өрістерін атауға болады.
Кәсіпорынның материалдық өрісі барлық өнім өндірісінің үрдісін, әлеуметтік
– кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен бірге барлық
өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық және формальдық емес)
қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы. Кәсіпорынның саяси өрісі – оның
белгілі уақыт тәртібінде жұмыс істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса
өкімді түрде және сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын
көрсетеді. Кәсіпорынның рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіби білімде
еңбек дағдысымен көріну, онымен бірге жаңа ой мен рухани – мәдени
құндылықтар жүйесін игеру. [3, 8б.]
Әрбір аталған өрістердің әрқайсысының заңы мен заңдылықтары
кәсіпорынға өзінің ықпалын жасайды. Әлбетте, олардың ішіндегі ең бастысы
айқындайтын өріс - әлеуметтік – экономикалық болып саналады. Оның ішіндегі
маңыздысы мысалға, матриалдық әл–ауқаттың өсу заңдылығын атауға болады. Бұл
басқа өріске қарағанда өткір, маңызы жағынан толық және мазмұнды.
Кооператив – бұл пайда табу мақсатында емес, мүшелеріне көмек
көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғамдастық.
Алайда, біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және
сауда-делдалдық салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік
кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай жағдай
өндірістің тиімділігін арттыруға тиісінше ықпал жасамайды, инновациялық
процесті тежейді, құрылымдық қайта құру жұмыстарын қиындатады.
Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ
ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік-әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарга немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет
есебінен өтеледі, пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы
көздерін пайдаланбайды. Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар
тағайындайды, мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекеттік қызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде
біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңінен қолданатын акционерлік
қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар монополиялық
бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоциациялар – шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің бірыңғай
экономикалық әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияға кіретін кәсіпорындар шаруашылық дербестігін, заңды тұлға
құқығын сақтайды, меншік нысанын өзгертпейді, өз қызметін кәсіпорындар
(бірлестіктер) туралы заңының ережелеріне сәйкес жүргізеді. Ассоциация
құрамына мемлекеттік, жалгерлік, бірлескен, акционерлік қоғам, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындары өз құрылтайшыларымен келіспей-ақ кіре
берулеріне құқылы. Ассоциациялар өндірістік шаруашылық және сыртқы
экономикалық қызметін ел аумағында, тіпті шет-елдерде де халық
шаруашылығының кез келген салаларында жүзеге асыруларына болады. Түрлі
өндірістік, шаруашылық, басқару жұмыстарын бір орталықтан жүзеге асыру
мақсатында бұл міндеттер ассоциацияга қатысушының біреуіне немесе
бірнешеуіне жүктеледі. Ассоциацияға қатысушылар бірлескен қызметтен түскен
пайдадан (кірістен) өз үлестерін алуға құқылы.
Ассоциациялардың негізгі түрлері мыналар:
• концерн;
• салааралық;
• мемлекеттік бірлестік;
• шаруашылық ассоциациясы;
• консорциум.
Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу үлесі,
патенттік-лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік ынтымақтастық
негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар бірлестігі. Біріккен
кәсіпорындарда акционерлік қоғам немесе басқадай сауда серіктестіктері
түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарының бірі, қарыздарды
бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі коммерциялық
операциялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге асыру, белгілі
бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында бірнеше банк немесе
өнеркәсіп субъектілері арасында жасалып, қабылданатын уақытша келісім.
Холдинг – басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған бірлестік,
ассоциация. Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жіктеледі:
➢ сату шарттарын кадагалау жөніндегі ассоциация;
➢ баға белгілеу жөніндегі ассоциация;
➢ өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату аумағы
мен тұтынушылар бойынша бөлу мақсатында құрылған ассоциация;
➢ бизнестің белгілі бір саласында нақты үлесті айқындауды көздейтін
ассоциация.
Синдикат - өндірушілердің өнімді біртұтас сауда кеңсесі арқылы бірігіп
сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық пайда алу максатымен
монополиялық бірігу нысаны. Синдикатқа қатысушылар коммерциялық дербестігін
сақтамаса да, өндірістік дербестігін жоғалтпайды.
Трест – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік, коммерциялық және заңдық дербестігін жойып, біріңғай басқару
жүйесіне бағынуымен ерекшеленеді.
Конгломерат — басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік.[4, 25б.]
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай:
• коммерциялық;
• коммерциялық емес болып бөлінеді (Сурет 1).
Сурет 1 Коммерциялық кәсіпорынның жіктелуі
Деректер негізі: [4,8б.].
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорыннан
айырмашылығы – пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерцияға қатысушылар арасында бөлінеді.
Мысалы, мұндай кәсіпорындарға
- әр түрлі тұтыну кооперативтері;
- қоғамдық немесе діни ұйымдар жатады.
Кесте 1. Кәсіпорынды анықтайтын негізгі белгілер
Көрсеткіш Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндірістік факторлардыАвтономиялық Орталық органға
пайдалану бағыныштылығы
Үнемділік Накты нәтижелер бойыншаКез келген бағада
пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншік Қоғамдык меншік
Қаржылық тепе-теңдігі Нарықтық баға Мемлекеттік баға
Жұмыс күшінің артылуы Жұмыс күшінің
жетіспеушілігі
Деректер негізі: [4,10б.].
Кәсіпорын мына түрде жіктеледі (Сурет 2).
➢ меншікке байланысты;
➢ салалық бағыныштылығына қарай;
➢ шаруашылық қызметінің сипаты мен түрі бойынша;
➢ құқықтық ережелер бойынша.
Сурет 2 Кәсіпорынның жіктелуі
Деректер негізі: [5,8б.].
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен
көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік
қорлардың көлемінен (негізгі және өндірістік айналым қорлары), басқа да
тұтыну қорларының жиынтығынан (әлеуметтік саладағы), жиналған қаражаттардан
және тағы басқалардан көрінеді.
Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың
жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары,
ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорлары
(патенттер, лизенция т.б), өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген
қызметтерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндық бағасы –
кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда:
• өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімділікті
табу;
• өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
• өткізу көлемі;
• өткізуден түскен кіріс пен пайда.
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз ету. Оған өндірістік факторлар:
• ғимарат, құрылыс,
• құрал-жабдық, аспаптар,
• жер,
• шикізат-материалдар,
• отын,
• жұмыс күші,
• ақпарат және т.б. жатады.
2. Кәсіпорынның экономикалық және техникалық дамуының қажетті деңгейін
қамтамасыз ету:
• ғылыми-техникалық прогресс;
• өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру;
• кадрлардың біліктілігін жетілдіру;
• инновация мен инвестиция.
3.Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметтерінің коммерциялық
сапасын қалыптастыру факторлары: тиімді коммерциялық және жабдықтау
қызметтері. [5,10б.].
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор
табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады. Табиғи байлықтар орны толатын
және орны толмайтын болып бөлінеді.
2. Жұмыс күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың
тәжірибелік және интеллектуалды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары
арқылы өнім өндіріледі, тиісті қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген, несиеге алынған және басқа да
мүліктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге
асырылатын бастамалық шаруашылықтық және басқа да қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне карай шектелген ақша қаражаты.
[6,20б.].
Кәсіпорын қызметінің бағыты алдына қойған түпкі мақсатымен анықталады.
Әдетте кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірнеше таңдаулары болуы мүмкін:
• өз өнімдері үшін нарықтын көп үлесін жаулап алу;
• жоғары сапалы өнім ондіру;
• технология бойынша нарықта жетекші орынды иелену;
• қолда бар шикізат, еңбек және қаржы ресурстарын ұтымды пайдалану;
• жұмысбастылықты барынша жогары деңгейге жеткізу;
• Басты мақсатқа жету үшін кәсіпорын бірқатар міндеттерді шешуге
тырысады:
• қандай тауар немесе тауарлар номенклатурасын өндіру және сату керек;
• бұл тауармен қандай нарықтарға шығу керек және нарықта өз
позицияларын қалай нығайту керек;
• өндірістің қолайлы технологиясын қалай таңдау керек;
• қандай материалдарды алу және оларды қалай қолдану керек;
• қолда бар қаржы ресурстарын қалай бөлуге болады;
• өндірілетін өнім, оның сапасы, өндіріс тиімділігінің техникалық
ипаттамалары бойынша кәсіпорын қандай көрсеткіштерге жету керек.
Осы мәселелерді шешуге бағытталған кәсіпорынның кызметі оның
жалпы іскерлік саясатын анықтайды. Жұмыс барысында іскерлік саясат іс-
әрекеттердің нақты жоспарына айналады, ол әдетте үш кезеңнен тұрады.
1. кәсіпорын қол жеткісі келетін сандық көрсеткіштерді анықтау;
2. алға қойылған мaқcaттapғa жету үшін маңызды бағыттар мен ic-
әpeкeттepдi анықтау. Бұл жағдайда екі негізгі факторға назар
аударылады:
• кәсіпорын қызметіне әсер етуші сыртқы факторлардың дәрежесін
анықтау;
• кәсіпорынның әлсіз жақтары мен оның ішкі мүмкіндіктерін талдау;
3.кәсіпорын қызметінің құрылымына сәйкес икемді ұзақ мерзімді
жоспарлау жүйесін жасау және стратегиясын анықтау [7,125б.].
Нарықтық қатынастардың дамуы өндірістік жұмыстармен айналысушы
кәсіпкерді көптеген өзекті мәселелерді шешуге мәжбүр етеді.Олардың
біріншісіне, нарықтық кеңістікте өзінің "шаруашылық орнын" таба білуі
кәсіпкерге нарық жағдайын, анықталған сала және аймақта тауарларға ұсыныс
пен сұранысты зерттей отырып, мүмкін болатын кедергілер немесе шектеулерді
анықтауы тиіс. Қарыз алу, салық жеңілдіктерін пайдалану мүмкіндіктерін
зерттеумен қатар инвестицияның жалпы шарттарын анықтайды. Мұндай
ақпараттармен танысу үшін статистиканы, заң актілері, ақпарат құралдарының
мәліметтерімен жиі танысып отыруы тиіс. Осылай нарықтағы өз "орнын"
тапқаннан кейін кәсіпкер кәсіпорынның мамандану жолдарын анықтайды. Мұнан
кейін болашақ тұтынушылардың мүмкіндігін анықтау, бәсекелестер туралы
мағлұматтар жинастыру, өнім өндіруге қажетті техника және технология
мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды.
Кәсіпкерліктің түрін таңдаудың да мәні зор. Ең бірінші жеке және
ұжымдық кәсіпкерліктің ішінен біреуін таңдауы тиіс. Кәсіпкер кәсіпкерліктің
жеке түрін таңдауда тәуекелділік пен жауапкершілікті өз мойнына алады. Жеке
кәсіпорны болғандықтан, оның меншігінде немесе отбасы мүшелерінің жалпы
үлестік меншік құқығы болады. Егер сәтсіздікке ұшыраса кәсіпорын
міндеттемесінің толық жауапкершілігін өз мойнына алады да өзінің қалған
меншігімен есептеседі.
Ал егер кәсіпкерліктің ұжымдық түрін таңдаса онда кәсіпорын бойынша
жауапкершілікті серіктестерімен бөліседі. Кәсіпкерліктің мұндай түрі
тәуекелділік дәрежесін азайтады және қосымша ресурстарды тартуға
көмектеседі [8,95б.].
Кәсіпкерліктің ұжымдық түрлеріне мыналар жатады:
Шаруашылық серіктестіктер, олар толық серіктестік және сенімділікке
негізделген серіктестік болып бөлінеді. Шаруашылық қоғам, акционерлік
қоғам, жауапкершілігі шектеулі немесе қосымша жауапкершілігі бар қоғам
болып бөлінеді.
- Толық серіктестік, оның мүшелері олардың арасындағы келісімшартқа сәйкес
серіктестіктің атынан кәсіпкерлік жұмыспен айналысады және оларға қатысты
мүлік міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
- Акционерлік қоғам (АҚ), жарғылық қоры белгілі бір акция саны бойынша
есептелінеді, акционерлік қоғам мүшелері оның міндеттемелері бойынша
жауапты емес, өзіне қатысты акциялардың құны көлемінде қоғамның
шығындарының тәуекелділігіне жауапты болады.
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп оның бір немесе бірнеше
тұлғалардан құралған қоғамды айтады. Оның жарғылық қоры белгілі
құрылтайшылар құжатындағы шамаға сәйкес үлестерге бөлінеді. Қоғамның
мүшелері міндеттемелері бойынша жауапты болмайды, қосқан үлестерінің
құнының шамасында қоғамның шығындары бойынша тәуелділікке жауапты болады.
Қосымша жауапкершілігі бар қоғамның мүшелері қоғамның құрылтайшылық
құжатында анықталғандай өзінің қосқан үлесінің құнына бірдей еседе өз
мүлкімен жауапкершілікті міндетіне алады [8,47б.].
Сондықтан кәсіпорың түрін анықтау өте жауапты жұмыс болып саналады.
Келесі негізгі шешуші қадам болып өндірістің базасын құру саналады.
Кәсіпкерге өндірістік және қойма үйлерін, құрал-жабдықтарын, станоктар мен
құрал-саймандар, шикізат пен материалдар, жартылай фабрикаттар, комплект
бұйымдарын дайындау, жұмыс күшін тарту қажет болады.
Негізгі кезеңге кәсіпорынды қаражаттармен қамтамасыз ету жатады. Өз
қаржылары кәсіпкерге және оның серіктестеріне жұмысты бастауға және
дамытуға көп жағдайда жете бермейді. Ақша қаржыларының жетіспеушілігін
акциялар шығару арқылы немесе коммерциялық банктерден қарыз алу арқылы
толықтырып отырады.
Банктен несие алу сақтандырудың әр түрлі операциялармен қатар
жүргізіледі. Сақтандыру шараларын жүргізуде үйлер, материалдық запастар
және т.б. пайдаланылады.
Акциялар, облигациялар және т.б. құнды қағаздар шығару және сатып алу
арқылы кәсіпорын қор немесе құнды қағаздар нарығымен байланысты болады.
Мұның бәрі кәсіпорынның өндірістік және нарықтық байланыстарын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар дамыған сайын кәсіпорынның сыртқы ортамен байланысы
кеңейе және толыға түседі.
Нарықтық экономиканың басты факторы болып бәсеке саналады және оның
айқын көрінісіне бәсекелестік жатады. Ол - бұл нарықтағы бірдей тауар
өндірушілерді жоғары табыс табу үшін тұтынушылардың неғұрлым көп санын
тартудағы экономикалық бақталас сайысы.
Бәсекелестік-нарықтық жүйедегі бақылаудың басты әдісі.
Сұраныс пен ұсыныстың нарықтық механизм ретінде тұтынушылар қалауын
өндіруші - кәсіпорындарға, ал ол арқылы ресурстармен жабдықтаушыларға
жеткізеді.
Бәсекелестік өндірістің кеңеюіне және бағаның өндіріс шығындарына
сәйкес деңгейге дейін төмендеуіне себеп болады. Бәсекелестіктің экономика
мен оның тиімділігіне әсері мұнымен шектеле қоймайды. Бәсекелестік
кәсіпорындарды ғылыми-техникалық жетістіктермен толығуына, инновациялық
техника және технология, өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін
қолдануға итермелейді [9,77б.].
Бәсекелестікке кері ұғым - монополия. Монополия жағдайында нарықта тек
бір сатушы және көптеген тұтынушылар қалыптасып, берілген тауардың тек
жалғыз өндірушісі болуынан тауарға монополды жоғары баға тағайындау
мүмкіндігіне ие болады. Соның нәтижесінде тауарларды сатып алатындар саны
салыстырмалы түрде азаяды да, мұндай тауар үшін көбірек төлеу қажеттігі
туады. Еркін бәсекелестік жағдайында монополист ұсынысы азырақ болғанымен
берілген тауардың жалғыз өндірушісі болғандықтан оған өте тиімді нарықтық
жағдай қалыптасады. Сондықтан ол тауар бағасын еркін түрде көтере алады,
себебі төмен баға белгілейтін, нарықты жаулап алатын бәсекелестері туралы
мазаланбайды. Бірақ бұл монополистің бағаны шексіз көтере алатындығын
білдірмейді. Баға туралы шешім қабылдар алдында, монополист нарықты
зерттеп, өз өндірісінің өнімін өткізу шығындарын талдайды. Нарық
сұранысының қисығына сәйкес баға өскен сайын сұраныс төмендейді, және
керісінше бұл арқылы монополист тауар бағасын белгілеп, өнім өндірудің және
өткізудің көлемін анықтайды.
Шағын кәсіпорындардың қаншалықты бәсекелестік қабілеті бар? Ірі
кәсіпорындарға қарсы тұра ала ма? Кейбір шетел экономистерінің пікірі
бойынша шағын кәсіпорындарда ірі компанияларда кездесе бермейтін оң
сипаттар жиі байқалады екен [10,225б.].
Ірі фирмалардың кемшілігі неде? Біріншіден, олар өз тауарлары арқылы
барлық нapықтapды бақылай алмайды және де кез келген өзгеріске тәуекел
ретінде қарайды. Ірі фирмаларға көбінесе жаңа ойлардың бастаушысы болатын
құлшынған адамдармен тіл табысуы қиынға соғады. Мұндай фирмалар жобаларға
ақша салу туралы шешімді ұзақ уақыт қабылдайды. Ірі компаниялар ақшаны өте
көп және тез жұмсайды.
Қорлардың қайтарымын тездету үрдісі қалыптасады. Мұнда компания
басшылары тауарларды емес, тезірек жоспарларды бекітуге тырысады.
Ірі компанияларға қарағанда шағын фирмаларда керісінше "қажеттілікке
бағытталу" қағидасы бойынша жұмыс жүргізеді. Олар нарыққа жаңа, нақты
заттарды ұсынуға тырысады. Шағын фирмалардың басшысының білімі, күш-қуаты
жоғары адам болуы тиіс. Жаңа тауарлар өндіруге шағын кәсіпорындар бейім
болатыны белгілі. [11,8б.].
Шағын кәсіпорындардың келешекті болжау мүмкіндігі әр уақытта жоғары.
Онда инновациялық үрдістің бастапқы кезеңінде өндіріс шығындары
салыстырмалы түрде төмен болады, себебі бұл кезеңнің ұзақтылығы жаңа өнімді
өндіру мен игеруге әсер етуі мүмкін.
Шағын кәсіпорындардың нарыққа икемді екендігі шетел тәжірибесінен
белгілі. Жұмыс барысында сәтсіздікке ұшыраған жағдайда өндірістің тиімді
түріне қарай оңай көшуіне мүмкіндігі жоғары болады. Сонымен бірге шағын
фирмалар бірнеше тәсілдерді қолдана отырып, ұтымды бәсекелестік тәсілді тез
игере алады. [12,82б.].
Шағын кәсіпорындар "бей-берекеттікке" шыдамдылық көрсете алады.
Инновацияның - қалыпсыз, ұйымдастырылмаған үрдіс екенін естен шығармауға
шағын кәсіпорындар тырысып бағады. Егер ірі компаниялар бұндай жағдайды
болдырмау шараларын қолданса, шағын кәсіпорындар бұл жағдайды орынды түрде
қабылдайды. Сонымен бірге шағын кәсіпорындар тәуекелді кәсіпорындар
инвесторларымен жұмыс істей алады. Ірі фирмаға - бір сәтсіздіктің өзі көп
қиыншылықтарға әкелуі мүмкін. Соның нәтижесінде шағын кәсіпорындар
бәсекелестік күресті табысты жүргізе алады.
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін ұйымдастыру
Өндірісті ұйымдастыруда ғылыми жақтан ең бірінші қарастырған
американдық инженер Фредерик У.Тейлор (1856-1915) болған. Алғашында
механикалық шеберхананың оқушысы ретіңде жұмыс істей бастады. Ф.У.Тейлор
үлкен зауытта кіші қызметкерден жоғарғы инженер дәрежесіне дейін жетті.
Тейлордың Өндірісті басқарудың ғылыми неіздері, Фабриканы басқару және
т.б. кітаптары ғылыми өндірісті ұйымдастыру әдебиетінде бастау алды.
1911 жылы АҚШ-та алғашқы өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру қоғамы
ашылды, оны ынталандырушылардың бірі Ф.У.Тейлор болды. АҚШ-та ашылған
қоғамнан кейін Еуропада ұқсас ассоциациялар ашыла бастады, сонымен қатар
консультативті мекемелер қатары пайда болды. Өндірісті ұйымдастыруда
болатын нақты проблемаларды шешіп, кәсіпорынмен келісім шарттар орнатты.
Тейлордың мақсаты, кәсіпорынды ғылыми еңбекті ұйымдастыру жүйесін
құру, материалды, қаржы ресурстарын және еңбек шығындарын төмендету мен
максималды қорытындыға жетілдіруді қамтамасыз ету. Осы мақсатқа жету үшін
Тейлор барлық өндіріс элементтерін рационализациялау тәсілін қолданды:
еңбек құралдарын (машиналар, жабдықтау, өндірістік мекемелер), еңбек
заттары (шикізат, материалдар, отын, энергия) және жұмысшылар мен
қызметшілер еңбегі. Тейлор ойы бойынша, зауытта немесе фабрикада құдай
қалай қаласа, солай болады деген оймен және жаман әдістермен жұмыс
істеуге болмайды. Сонымен қатар әрбір кішкентай зат болсын, оның ең
алдымен алдын ала зерттеу керек [13,25б.].
Барлық формалар, шарттар мен жұмысқа қабылдау, оны бақылау және
басқаруды алдын ала болжап, мақсатқа лайықты құрылып, ғылыми зерттелу
керек.
Тейлор концепциясының негізгі элементтері және оның сипаттамасы 2-
кестеде көрсетілген.
Кесте 2. Ф.У.Тейлор концепциясының негізгі элементтері
Элемент Сипаттамасы
Кәсіпорын жұмысын Бүкіл кәсіпорынды және бөлек жұмысшылар
ұйымдастыру процесін қызметінің мақсатын орнату;
құрамды бөліктерге бөлу Қызмет құралдарын таңдау(яғни, заттар мен
еңбек құралдары);
Жұмыста қызмет құралдарын дайындау;
Алдын ала жасалынған жоспармен сәйкес барлық
қызмет құралдарын пайдалану;
Бүкіл кәсіпорынды және бөлек жұмысшылар
қызметінің қорытындыларын бақылау;
Рационализация Жабдықтарды пайдалану (әрбір станок,
құрал-жабдық белгілі жұмыс бөліміне лайықты
болу керек);
Өндіріс құралдарына, өндірістік мекемелерге,
коммуникацияларға қарау;
Зауыт территориясында материалдардың жартылай
өңделген өнімнің және дайын өнімнің қозғалысы;
Жоспарлау-тарату бюросын Уақыт пен жабдық арқылы өндірісті жобалау:
құру Кәсіпорын бөлімдерінде жұмыс қалай
ұйымдастырылу керектігі қойылады;
Барлық жұмыс пен жұмысшылар үшін арнайы сәйкес
нұсқаулар жасалынады;
Кәсіпорынның әрбір бөліміне бюро өкілдері
жіберіледі;
Төрт категориялы Жұмысшыларға тапсырыстар беру;
мамандарға корпустарды Жұмыста бақылау;
даярлау Дайын өнімді қабылдау;
Жабдықтардың ремонттық жұмыстарын бақылау;
Өндіріс жұмысының есебі Графиктер, диаграммалар және т.б. пайдалану;
Әрдайым не, қайда дайындалып жатқаны белгілі;
Ауыстырылмайтын адам жоқ, барлығы нұсқау
бойынша жұмыс істейді;
Еңбек қарқынын дамыту Хронометр көмегімен сол немесе басқа жұмыстың
уақыт нормаларын қою;
Жоғары қойылған нормалар арқылы мықты, лезде,
және шыдамды жұмысшыларды анықтау;
Но маларды орындау деңгейіне байланысты еңбек
ақысының дифференциациясы.
Деректер негізі: [13,11б.].
Тейлор жүйесінің негізгі мақсаты, жұмысшылардың қызығушылығын
қамтамасыз етуді есебі арқасында еңбек өндірісінің өсуі, жұмысшыларға
қойылған нормаларды орындау және қайта орындау.
Тейлор концепциясының философиялық жүйе қажеттіліктің жалғыз
қозғалмалы ынталандырушысы экономикалық адам болып келеді. Тейлор
ойлауынша, егер төлеу жүйесінің сәйкестігіне жетсе, онда еңбек өндірісінің
максималдығына жетуге болады.
Тейлордың отандасы Гаррингтон Эмерсон (1853-1931) 1912 жылы өндірістің
бірнеше принциптерін құрды. Өнеркәсіптік кәсіпорын өндірістік-шаруашылық
қызметін ұйымдастыруға байланысты автор әртүрлі көзқарастарды көрсетті:
• Нақты қойылған мақсат;
• Жұмысты ұйымдастыруда дұрыс ойлау;
• Құзыретті кеңесті қамтамасыз ету;
• Өндірістік тәртіп;
• Персоналға әділетті қарым қатынас;
• Жылдам, нақты және әрдайым есеп жүргізу;
• Бір орталықтан реттеу (өндірісті реттеу);
• Нормалар мен кестелердің бар болуы;
• Жұмыс шартын жақсарту;
• Операцияларды нормалау;
• Еңбек төлемі жүйесінің рационалдылығы.
Эмерсонның принциптерін рационализациялау мақсаты шығындарды жою
болды. Тейлор сияқты ол еңбек өндірісінің өсуінің мағынасын маңызды орынға
қойды. Бірақ Тейлордан гөрі ол, бұл тек қана еңбек ақының өсуімен емес,
жұмысшылардың идеяларымен анықталады деп ойлады.
Өндірісті ұйымдастыру жүйесін тағы француз инженері Анри Файоль (1841-
1925) жасады. Ол көп жыл аралығында ірі металлургиялық бірлестікті
басқарды. Өзінің көзқарасын ол Жалпы және өнеркәсіптік басқару кітабында
жазды.
А.Файоль кәсіпорында болатын барлық операцияларды 6 бөлімге бөлді:
• Механикалық ( өндіріс, қайта өңдеу);
• Коммерциялық (сату, сатып алу, айырбас);
• Қаржылық (капиталды табу және оны басқару);
• Мүлік пен жүмысшылардың қорғанысы;
• Есептік (шығындарды есептеу, статистика, баланстар);
• Әкімшілік ( алдын ала көру, ұйымдастыру, бұйрық беру, бірлесу,
бақылау) [14, 44б.].
Негізгі назарды Файоль әкімшілік операцияларға қойды, оларды
төмендегідей қарастырды: қозғалыс бағдарламаларын жасау осы бағдарламаны
іске асыруды бақылау, бірегей белсенді, құзыретті басшылықпен қамтамасыз
ету, персоналдың жақсы таңдалуы, мақсатты нақты анықтау, өндіріс
қатысушылардың ынталарын мақұлдау, қабылданған шешімдердің нақты қойылуы,
инициатива мен жауаптылықты қолдау; қателер мен жаңылысты жою, тәртіпті
сақтау, кәсіпорынның жалпы қызығушылығына байланысты бөлек жұмысшылардың
бағынуы.
Осының бәріне қарай отырып, Тейлор, Эмерсон және Файольдың принциптері
көптеген позицияларында сәйкес келеді.
Кесте 3. Г.Фордтың өндірісті ұйымдастыру принципі
Принцип Мазмұны
Өндірістің көлденең Технологиялық жолдар құрылымына корпорациялық
құрылымы кесінділерді енгізу, олар негізгі өндіріске
(автокөлік шығаруда) және болашақтағы өндіріске
(көмір шахталары, рудниктер, металлургиялық
зауыттар, порттар және т.б.) сай болу керек.
Көпшілік өндірісті Біртипті өлшемді көбірек көлемде үздіксіз шығару
ұйымдартыру өндірістің барлық процестерінде қатал қайталанатын
етіп шығару.
Фазистерді ауыстыру Технологиялық процестің дәйектілігіне сәйкес
дәйектілігі жабдық пен жұмысшыларды қатал орналастыру.
Еңбектің максималды Өндірістік процесті өте ұзақ және бір күрделілікті
бөлінісі операцияларға бөлу, бұл мамандандырылған жұмысшы
емес және оны орындай алатын болу керек үшін.
Жабдықты, еңбек Арнайы жабдықтардың, инструменттердің, шикізат
заттарын унификациялау түрлерін, жартылай дайын өнімдердің,
мен типизациялау материалдардың қосымша бөліктредің және т.б. шекті
типтер санын пайдалану.
Өндірістің рационалды Жұмыс орындарына еңбек заттарының инструменттердің
дайындығы уақытында берілуі.
Көлік механизациясы Тек механизмдер көмегімен жүкті жылжыту (көтеретін
крандар, лифттер, конвейерлер. транспортерлер).
Өндіріс ағыны Барлық операцияларды уақытында орындау мен еңбек
заттарын жұмыс орындарында конвейерлер арқылы
қозғау, өндірістік процестің берілген жылдам
темпімен орындау.
Деректер негізі: [14,15б.].
Өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру практикасы мен теориясына өте көп
үлес қосқан Генри Форд (1863-1947), әйгілі автокөлік корпорациясын
құрушысы. Тейлор идеяларын жетілдіре отырып, Форд машиналық қол еңбегін
көптік жинайтын конвейерді құрумен қамтамасыз етті. Ол жоғарыдағы өндірісті
ұйымдастыру принциптерін жасады.(Кесте-2)
Өндірістің көлденең құрылымы Фордты конъюнктурадан тәуелсіз етіп
жасады, технологиялық жолдың элементтерін синхронизациялауға көмектесті.
Өнім данасының (бұл жағдайда автокөлік) бағаны төмендету өндірісте көптік
жақтан пайда болды, ол арқылы механизация мен еңбек процестерін
автоматизациялауға көмектесті [14,65б.].
Еңбекті бөлу арқылы төмен мамандандырылған жұмысшылар төлем ақысын да
үнемдеуге жол берді. Жабдықтар мен еңбек заттарын унификациялау оларға
қызмет көрсетуді және пайдалануды қысқартты.
Фазистерді ауыстыру дәйектілігі өндіріс процесінде еңбек заттарының
қысқаша жол өтуін қамтамасыз етті. Өндірісті дайындау рационализация
принципін Форд өмірге ең тұрақты жолмен енгізді.
Форд бойынша көлікті механизациялау бұл, еңбек заттарының жолға
қозғалуы емес, жолдардың еңбек заттарымен бірге қозғалысы болып келеді.
Қорытындысы бойынша әрбір бірлікті бөлек қозғау керектігі болмады, сонымен
қатар ешкім жүкті төменге шығарған жоқ.
Фордтың ең революционды принциптерінің бірі – ағын. Ол Тейлор сияқты
емес керісінше хронометрден, жұмысшылар мен мамандардың көпшілігі үшін
детальды нұсқаулардан бас тартты.
Фордтың жұмыс ырғағын конвейер құрады, сонда жұмысшы одан артта қала
алмайды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өндірісті ұйымдастырудың ғылыми
дамуында жаңа кезең пайда болды, ол операционды зерттеулердің пайда болуына
байланысты. АҚШ-та Операционды зерттеулер Ассоциациясы ғылыми қоғамы
пайда болды, бұл сұрақтарға байланысты журнал басыла бастады,
конференциялар және мамандармен жиналыстар өткізілді. 1950 жылдарда
Англияда, Францияда, Германияда, Жапонияда, Италияда операцияларды зерттеу
жүзеге асырылды.
Сонымен операционды зерттеу дегеніміз не? Американдық әдебиетте
бұның мағынасы, аналитикалық әдістерді кәсіпорын ұйымдастыруда
проблемаларды шешуде физикалық және математикалық ғылымдар арқылы шешу. Бұл
зерттеулердің құрылымдық бөлімдері: мақсаттың қойылуы, операциялар туралы
мәліметтер жинау, жиналған мәліметтер анализі, оқылып жатқан жүйеде
модельдерді жасау, модельдерді тексеру, жұмыс инструменттерін жасау,
практикаға зерттеу қортындыларын енгізу.
Операцияларды зерттеудің негізгі мақсаты болжамдау және кәсіпорын
ресурстарының барлық түрін эффективті пайдалану арқылы әртүрлі шешімдерді
шешу мен дұрыс болжамдауға байланысты берікті мәліметтермен қамтамасыз ету.
Операционды зерттеулер көмегімен төмендегідей жаңа сұрақтар пайда болды.
Кәсіпорынды рационалды жоспарлау, өте өндірісті жабдықтауды таңдау, өндіріс
нормативтерін қою, материалды ресурстардың шығындалуы, жабдықтар ремонтын
ұйымдастырудың рационализациясы керекті жұмысшылар штаттарын анықтау және
т.б. Американдық Р.Фергюсон жазған, операцияларды зерттеу көмегімен
кәсіпорын басшылығы болашақта салынған капиталдың шығындарын төмендетіп,
табысты жоғарылатуды қамтамасыз етеді[15,74б.].
Кәсіпорынның құрылымын бөлу өнімдерді дайындау процесінде және
жұмысшылардың қызмет етуін ұйымдастырудағы өзара байланыстар, жұмысшыларды
еңбекпен қамту саны, өндірістік алаң мен құрал – жабдықтар және оларды
аумақтар бойынша орналастыру кәсіпорынның құрылымы деп аталады.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы:
- өндірістік (ғимарат, құрылыс);
- өндірістік емес (қойма, асхана, мәдениет сарайлары, клуптар, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Өндірістің алғашқы нысаны жұмыс орны болып табылады. Бұл өндіріс
алаңын, дайын өнімді сатуға дайындау және өндірістік процесте қызметтер
көрсету жөнініде бір немесе бірнеше жұмысты жүзеге асыратын операцияларды
лайықты еңбек құралдарымен қамтамасыз етудің бөлігі.
Жұмыс орнының топтары аяқталып біткен өндірістік процесте, өнім
бөлігін дайындауда немесе технолгиялық процестерді жүзеге асырытын
өндірістік учаскелерде қалыптасады.
Ең алғашында бірнеше операция қатар орындалады, одан кейін бір
операция, демек, технологиялық мамандандыру жүзеге асырылады.
Бірнеше учаскеден цех құралады.
Кешенді құрылымға цехтың барлық түрлері кіреді. Мұнымен кәсіпорын
зауыт аспаптарын мамандандыру қызметтері, энергиы өндіру, шаруашылықтарды
жөндеуді пайдаланады. Кәсіпорын құрылымы мамандандыру түрлері бойыншы
кешенді міндеттер белгілейді. Мұнда ең алдымын ресурстар, сондай – ақ
жұмысшылырдың саны, негізгі және айналым капиталының құны, өндірілетін өнім
көлемі, өндірістік алаңның өлшемі және т.б.
Кәсіпорынның негізгі капитал салымдары бойынша:
-ең оңтайлы бөлу межелерін негіздеу;
-цехтарды бөлімшелерді және жұмыс орындарын мамандандырудың деңгейін
арттыру;
-цехтардың қуаттылығына қарай сәйкестілігін қамтамасыз ету;
-кәсіпорынның жер, құрылыс объектілерінің коэффиценттерін есептеу;
-капитал салымдарының құрылымын бағалау жұмыстары жүзеге асырылыды.
Кәсіпорын құрылымына әсер ететін факторлар:
-өнім өндірудің күрделілігі;
-кәсіпорын өлшемі;
-өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
-өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
-орналасқан жері.
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымын жүзеге асыру өндірісті қайта құру, оны
техникалық және технологиялық және технологиялық жағынан қайта
жарақтандыру, саланы жаңғарту мен мамандандыру тереңдету ісінің тиянақты
атқарылуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорынның негізгі бөліктері технологиялық процесс бағыты бойынша:
- қоймалық;
- қызмет көрсету шаруашылықтары болып бөлінеді.
Бұл тасымалдау ұзақтылығын және жүк айналымы көлемін қысқартуға
тікелей әсер етеді.
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымының басты шарты – кәсіпорында еңбек
келісімдерін жетілдіру арқылы жұмысшылырдың әлеуметтік – материалдық
жағдайын жақсартуды бірінші кезекте шешуді, өндіріс тиімділігін, еңбек
өнімділігінің өсуін, жұмыс уақтын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету.
[16,85б.]
Кез – келген кәсіпорынның алғашқы қалыптасуы өндірістік
процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп, тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс – қимылдар.
Өндірістік процес өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай:
- жай;
- күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестің күрделілігі – кәсіпорынның түрлі бөлімдер мен
цехтарының, сондай – ақ өндірістік бөлімшелерінің қызметіне байланысты.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында бәсекеге қабілетті, сапалы,
тұтынушылар талғамын қанағаттандыратын өнім өндіру бүгінгі күннің басты
міндетіне айналып отыр. [16,58б.]
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
-еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процесс деп атайды.
-еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп аталады.
Өндірістік процестің нәтижелігі өнім түрлеріне қарай.
-негізгі;
-көмекші;
-қызмет көрсетуші (оның ішінде: әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени);
-басқару болып бөлінеді.
Негізгі процес технологиялық процес болып табылады, яғни бұйымдардың
шамасы, өлшемі, физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Технологиялық операция технологиялық қуаттардың жетілуіне қарай:
- қолмен атқарылатын операция;
- машина - қолмен;
- машиналық;
- автоматты;
- аппаратты болып бөлінеді.
Негізгі операциялардың жиынтығы негізгі технологиялық процесс деп
аталыды. Технологиялық операция – бір жұмыс орныныда, бір немесе бірнеше
жұмыстың орындалуы, әрбір еңбек заттарының немесе заттарды өңдеу тобының
дәйекті және қосарлас атқаратын іс – қимылы болып табылатын өндіріс
процесінің бөлігі.
Көмекші процесс кәсіпорынның ішкі жүйесінде пайдаланылатын өнімді
дайындау мен қызметтер көрсету процесі (аспаптарды дайындау, қосалқы
бөлшектер, бумен жабдықтау, сығылған ауа, электр энергиясы, құрал –
жабдықтарды ретке келтіру және оны жөндеу т.б.)
Қызмет көрсету процесі. Жұмыс нәтижесі ретінде белгілі бір өнім
шығармайтын процесс, оған қатыстылар:
- тасымылдау;
- қоймалық операциялар;
- технологиялық бақылау.
Басқару процесі - өндіріс барысындағы пайда болған үйлесімділік
бағыттарды реттеу.
Белгілі бір деңгейдегі негізгі процестердің дер кезінде және сапалы
орындалуы – көмекші және қызмет көрсету жұмыстарын қамтамасыз етуді талап
етеді.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынадай принциптерді
басшылыққа алады:
- жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
мамандандыруды тереңдету – еңбек өнімділігін арттырудың шешуші шарты,
өнімнің өзіндік құнын азайтудың кепілі;
- үйлесімділік. Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің бірдей екенін
білдіреді;
- қатар даму - өндірістік процнстердің кәсіпорынның жеклеген құрылымларында
қосарласа орындалуы. Мақсат – еңбек аясын кеңейту;
- аралас даму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері, яғни
шикізатты өңдеуден бастап, дайын өнім шығаруға дейінгі іс - әрекеттерді
қамтиды;
- үздіксіздік принципі. Бұған мысал ретінде толасыз өндірісті алуға болады;
- ырғақтылық – технологиялық операциялардың бір қалыпты ырғақпен қайталанып
отыруы;
- автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және
оның құрылымымен сипатталады.
Өндірістік цикл ұзақтығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір
бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.
Өндірістік цикл:
- жұмыс уақыты;
- табиғи уақыт;
- жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
1.Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар
жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылайға
жұмсайтын уақыт. Жұмыс уақты тиісінше тағы да екіге бөлінеді:
-негізгі процестерді атқаруға;
-көмекші, яғни цех аралық және цех ішінде түрлі жұмыстарды олындауға
жұмсалатын уақыттар. Мәселен, дайын өнімдерді буып – түю және т.б.
Т жұмыс = Т негізгі + Т көмекші
Т жұмыс - жұмыс уақыты;
Т негізгі - негізгі уақыт;
Т көмекші – көмекші уақыт.
1. Табиғи процестер уақты еңбек заттарының еңбек жұмсалмай – ақ табиғи
негізде, тиімсіз өзгеріске ұшырауын білдіреді, мысылы, ағаштың текке кеуіп
кетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
Табиғи процестердің ауысып тұруы:
- өнім өндіруде;
- технологияны жетілдіруде;
- өндірістік цикл ұзықтылығын қысқартуда едеуді аөл атқарады.
2. Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
Бұлар:
- демалыстар ;
- мереке күндері;
- түскі үзіліс;
- демалыс алу;
- шикізаттарды күту.
Сонымен өндірістік цикл жұмыс уақыты, табиғи уақыт және жұмыстағы
үзіліс уақыттарының қосындыларынан тұрады:
Тц =Т жұмыс + Т табиғи + Т үзіліс (1)
Тц - өндірістік цикл уақыты;
Т жұмыс – жұмыс уақыты;
Т табиғи – табиғи уақыт;
Т үзіліс - үзіліс уақыты.
Өндірістік цикл ұзақтығы:
- қолданылып жүрген техника мен технологияға,
- өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
- өндірілетін өнім көлеміне,
- аяқталмаған өндіріс шамасына,
- кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне
әсер етеді.
Олай болса, өндірістік циклдің ұзақтылығын қысқартудың қандай жолдары
бар?
Олар мыналар:
-өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .3
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Кәсіпорынның өндірістік қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Кәсіпорынның өндіріс инфрақұрылымын ұйымдастыру ерекшеліктері ... ...25
2 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫн талдау (АҚСУ-МТС-АГРО
ЖШС мысалында)
2.1 АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС-нің сипаттамасы және оның ұйымдастыру құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 35
2.2 АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС-нің қаржы-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы кәсіпорындарды басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымдарын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.1 Кәсіпорынның өндірістік процесін ұйымдастырудың қазіргі тиімді
нысандары және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту индустриалды-
инновациялық стратегияның басты
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 8
Кіріспе
Бүгінгі танда, қоғамдық өндірістің даму бағыты - әлемдік нарықта
инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Соның
нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы келе жатқан он жылдықта әлемдегі
бәсекеге мейлінше қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып
отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Нарық талабына сай бәсекеге қабілетті -
өндірістік кәсіпорынды қалыптастыру ондағы өндірісті ұйымдастыру, жоспарлау
және басқару жұмыстарын ұтымды жүргізу үшін тұтынушылардың талабына сай
өнім сапасын көтеру, ассортимент түрлерін кеңейту, пайдаланылатын ресурстың
барлық түрлерін үнемдеу әдістерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл
әдістер кәсіпорын басшылары мен оның ұжымдарының алдына қойған мақсаттарына
жету жолында өндірісті ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру, жоспарлаудың
прогрессивті жолдарын және басқарудың озық үлгілерін қолдануға көмектеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың іргесін
бірге қалаймыз! атты жолдауында аграрлық өндіріс саласының бағыт-бағдары
айқын көрінеді:
Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі 2014 жылға қарай 2 есеге, 2020
жылға қарай - 4 есеге дейін өседі.
Аграрлық салада етті мал шаруашылығын дамыту бойынша ірі жоба жүзеге
асатын болады. 2016 жылға қарай етті экспорттау 60 мың тоннаны құрайды, ол
4 миллион тонна астыққа тең.
Мемлекет бұл мақсаттарға 130 миллиард тенге несие ресурстарын бөледі.
Бұл ауылда 20 мыңнан аса жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді, жүз
мыңнан аса ауыл тұрғындарына кіріс көзіне айналады.
Бұл етті және асылданған барлық төрт түлік түрлерін көбейтуге жол
ашады.
Мұның барлығы өндірістің – ауылшаруашылығындағы машина құрылысы, химия
және тамақ өнеркәсібі, мал азығы өндірісі, техника жөндеу сияқты аралас
салаларда өсімді ынталандыратын болады.
Үкімет, барлық аймақ Әкімдері ауылды индустрияландырудың осы маңызды
бөлігімен айналысуға міндетті. [1, 1б.]
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын рөлі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің
негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндіріс өнімнің өмірлік циклінің негізгі кезеңі болып табылады және
қаншалықты бұл өндіріс ұтымды және экономикалық тиімді ұйымдастырылған
болса соншалықты ол кәсіпорынның жұмыс істеуіне түбегейлі түрде ықпал
етеді.
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі мен дамуының қазіргі жағдайы
өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық білім алу мен тәжірибелік
дағдыларын игеру қажеттілігін туындатады.
Кәсіпорын - белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен
көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік
қорлардың көлемінен басқада тұтыну қорлардың жиынтығынан қаражаттардан және
тағы басқалардан көрінеді.
Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың
жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары,
ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорларыөнімді
өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда.
Олардың құндық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне
байланысты болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі
негізгі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске
ала отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты
жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б.
жұмыстарды іске асырған жөн.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі мен жойылуы,
мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік
қызсметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі. [2, 5б.]
Дипломдық жұмыстың мақсаты – АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС мысалында кәсіпорында
өндірістің ұйымдастырылуының мазмұнын және оны жетілдіруді толығымен ашу.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста - нарықтық экономика жағдайында
материалдық өндірістің негізгі буыны болып табылатын өнеркәсіптік
кәсіпорынның тиімді қызметін қамтамасыз етудегі өндірісті ұйымдастыру
жөніндегі өзара байланысты маңызды мәселелер мен факторлары жан-жақты
қарастырылды.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылды: өндірісті
ұйымдастыру негіздерін меңгеру, өндірістік үрдістерді ұйымдастыруды жан-
жақты зерттеу, кәсіпорынға қызмет көрсетуші шаруашылықтар мен қосымша
цехтарды ұйымдастыруды қарастыру, жаңа техниканы дайындау және игеру
үрдістер тәжірибесін қарап шығу.
Зерттеу объектісі: АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС мысалында кәсіпорындардың
өндірісті ұйымдастыруының жетілдіру жолдарын көрсету. Зерттеу барысында
ғылыми-теоретикалық, аналитикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бірінші бөлімде кәсіпорынның өндірісті
ұйымдастырудың теориялық негіздері қарастырылған, оның ішінде: өндірісті
ұйымдастыру теориясының дамуы, өндірісті ұйымдастыру маңызы және
міндеттері, өндірісті ұйымдастыру түрлері мен нысандары. Екінші бөлім
АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС негізгі өндірісті ұйымдастыру бағыттары келесі
сұрақтарды қамтиды: АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС сипаттама және ондағы басқарудың
ұйымдастыру құрылымының ерекшеліктері, АҚСУ-МТС-АГРО ЖШС қаржылық
жағдайын талдау. Үшінші бөлімде кәсіпорынның өндірістік процесінің
жетілдірілу жолдары қарастырылған, яғни келесі сұрақтар: Кәспорынның
өндірістік процесінің ұйымдастырылуының қазіргі кездегі негізгі мәселелері
және жетілдіру жолдары, бәсекеге қабілетті өндірістік өнеркәсіпті дамыту
индустриалды – инновациялық стратегияның басты бағыты
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 33
атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жұмыста 4
кесте, 5 сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 73 бетте жазылған.
1 КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастыру құрылымының мәні, қағидалары
мен түрлері
Экономиканың дамуының барлық кезеңдерінде кәсіпорын негізгі буын болып
саналады. Тек кәсіпорындарда ғана өнім өндіріліп, жұмысшының өндіріс
құралдарымен, еңбек заттарымен тікелей байланысы қалыптасады. Дербес
өндірістік кәсіпорын болып өндірістік-техникалық бірліктерден тұратын
ұйымдастыру - әкімшілік және шаруашылық жұмыстарын өз бетінше жүргізе
алатын өндірістік бірлік саналады.
Кәсіпорынның өндірістік-техникалық бірлігі деп белгілі бір аумақта
өнім өндіруге қажетті өндіріс құралдарының топтастырылуын айтады.
Кәсіпорынның ұйымдастыру жұмыстары құрал-жабдықтарға деген меншік
түрін анықтаумен қатар, жұмыскерлер ұжымын құру және ұйымдастыру, сыртқы-
экономикалық байланыс қызметін қамтиды.
Кәсіпорынның шаруашылық жұмыстары алдын ала анықталған өндірістік
бағдарламаны орындау барысында Қазақстан Республикасындағы бекітілген
заңдарға сәйкес, өз бетінше жұмыс істеуін және әлеуметтік бағытын
көрсетеді.
Қазақстан Республикасында кәсіпорын иесі болып оның азаматтары,
шетелдіктер, азаматтығы жоқ тұлғалар, сонымен қатар олардан құралған заңды
тұлғалар тобы жатады.
Нарықтық қатынастар жағдайында шешуші тұлға болып кәсіпкер саналады.
Кәсіпкер статусы кәсіпорынды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін
қалыптасады. Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі болып жеке азамат та, олардан
құралған топ та саналады.
Өндірістік кәсіпорын деп өнім өндіру және қызмет түрлерін халыққа
көрсету арқылы тұтынушылықты қанағаттандыру және табыс табуды мақсат тұтқан
кәсіпкерлер немесе олардың бірігуінен құралған жеке немесе дербес
шаруашылық жүргізуші субъектілер тобын айтады. [2, 8б.]
Кәсіпорынның басты мақсатына халықтың тұтынушылығын қанағат-тандыру
және табыс табу жатады.
Елімізде белгіленген заңдылық бойынша белгілі нышанда (фирма, мекеме,
концерн) – бұл кәсіпорындар заңды тұлға нышан санына жататыны: өзінің
мүлкінің бар болуы, мүліктік жауапкершілік дербестігіне тәуелсіз болуы,
рұқсат етілген заңға сәйкес өз жеке меншігіндегі мүлікке ие болуына,
қолдануына және иелік істеуіне құқықтың өз атынан сот және арбитраж алдында
талапкер және жауапкер бола алуына, өз алдына бухгалтерлік баланс, банкте
есептеу және басқадай есеп – шот ашуына құқылы.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың жұмыс
атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру – құқығы қаралған: шаруашылық
серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам,
акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері, мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын және оның қоғам өндірісіне тән төмендегі ортаны ескеруі тиіс:
материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани өрістерін атауға болады.
Кәсіпорынның материалдық өрісі барлық өнім өндірісінің үрдісін, әлеуметтік
– кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен бірге барлық
өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық және формальдық емес)
қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы. Кәсіпорынның саяси өрісі – оның
белгілі уақыт тәртібінде жұмыс істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса
өкімді түрде және сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын
көрсетеді. Кәсіпорынның рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіби білімде
еңбек дағдысымен көріну, онымен бірге жаңа ой мен рухани – мәдени
құндылықтар жүйесін игеру. [3, 8б.]
Әрбір аталған өрістердің әрқайсысының заңы мен заңдылықтары
кәсіпорынға өзінің ықпалын жасайды. Әлбетте, олардың ішіндегі ең бастысы
айқындайтын өріс - әлеуметтік – экономикалық болып саналады. Оның ішіндегі
маңыздысы мысалға, матриалдық әл–ауқаттың өсу заңдылығын атауға болады. Бұл
басқа өріске қарағанда өткір, маңызы жағынан толық және мазмұнды.
Кооператив – бұл пайда табу мақсатында емес, мүшелеріне көмек
көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғамдастық.
Алайда, біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және
сауда-делдалдық салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік
кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай жағдай
өндірістің тиімділігін арттыруға тиісінше ықпал жасамайды, инновациялық
процесті тежейді, құрылымдық қайта құру жұмыстарын қиындатады.
Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ
ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік-әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарга немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет
есебінен өтеледі, пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы
көздерін пайдаланбайды. Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар
тағайындайды, мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекеттік қызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде
біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңінен қолданатын акционерлік
қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар монополиялық
бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоциациялар – шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің бірыңғай
экономикалық әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияға кіретін кәсіпорындар шаруашылық дербестігін, заңды тұлға
құқығын сақтайды, меншік нысанын өзгертпейді, өз қызметін кәсіпорындар
(бірлестіктер) туралы заңының ережелеріне сәйкес жүргізеді. Ассоциация
құрамына мемлекеттік, жалгерлік, бірлескен, акционерлік қоғам, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындары өз құрылтайшыларымен келіспей-ақ кіре
берулеріне құқылы. Ассоциациялар өндірістік шаруашылық және сыртқы
экономикалық қызметін ел аумағында, тіпті шет-елдерде де халық
шаруашылығының кез келген салаларында жүзеге асыруларына болады. Түрлі
өндірістік, шаруашылық, басқару жұмыстарын бір орталықтан жүзеге асыру
мақсатында бұл міндеттер ассоциацияга қатысушының біреуіне немесе
бірнешеуіне жүктеледі. Ассоциацияға қатысушылар бірлескен қызметтен түскен
пайдадан (кірістен) өз үлестерін алуға құқылы.
Ассоциациялардың негізгі түрлері мыналар:
• концерн;
• салааралық;
• мемлекеттік бірлестік;
• шаруашылық ассоциациясы;
• консорциум.
Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу үлесі,
патенттік-лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік ынтымақтастық
негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар бірлестігі. Біріккен
кәсіпорындарда акционерлік қоғам немесе басқадай сауда серіктестіктері
түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарының бірі, қарыздарды
бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі коммерциялық
операциялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге асыру, белгілі
бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында бірнеше банк немесе
өнеркәсіп субъектілері арасында жасалып, қабылданатын уақытша келісім.
Холдинг – басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған бірлестік,
ассоциация. Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жіктеледі:
➢ сату шарттарын кадагалау жөніндегі ассоциация;
➢ баға белгілеу жөніндегі ассоциация;
➢ өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату аумағы
мен тұтынушылар бойынша бөлу мақсатында құрылған ассоциация;
➢ бизнестің белгілі бір саласында нақты үлесті айқындауды көздейтін
ассоциация.
Синдикат - өндірушілердің өнімді біртұтас сауда кеңсесі арқылы бірігіп
сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық пайда алу максатымен
монополиялық бірігу нысаны. Синдикатқа қатысушылар коммерциялық дербестігін
сақтамаса да, өндірістік дербестігін жоғалтпайды.
Трест – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік, коммерциялық және заңдық дербестігін жойып, біріңғай басқару
жүйесіне бағынуымен ерекшеленеді.
Конгломерат — басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік.[4, 25б.]
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай:
• коммерциялық;
• коммерциялық емес болып бөлінеді (Сурет 1).
Сурет 1 Коммерциялық кәсіпорынның жіктелуі
Деректер негізі: [4,8б.].
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорыннан
айырмашылығы – пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерцияға қатысушылар арасында бөлінеді.
Мысалы, мұндай кәсіпорындарға
- әр түрлі тұтыну кооперативтері;
- қоғамдық немесе діни ұйымдар жатады.
Кесте 1. Кәсіпорынды анықтайтын негізгі белгілер
Көрсеткіш Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндірістік факторлардыАвтономиялық Орталық органға
пайдалану бағыныштылығы
Үнемділік Накты нәтижелер бойыншаКез келген бағада
пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншік Қоғамдык меншік
Қаржылық тепе-теңдігі Нарықтық баға Мемлекеттік баға
Жұмыс күшінің артылуы Жұмыс күшінің
жетіспеушілігі
Деректер негізі: [4,10б.].
Кәсіпорын мына түрде жіктеледі (Сурет 2).
➢ меншікке байланысты;
➢ салалық бағыныштылығына қарай;
➢ шаруашылық қызметінің сипаты мен түрі бойынша;
➢ құқықтық ережелер бойынша.
Сурет 2 Кәсіпорынның жіктелуі
Деректер негізі: [5,8б.].
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен
көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік
қорлардың көлемінен (негізгі және өндірістік айналым қорлары), басқа да
тұтыну қорларының жиынтығынан (әлеуметтік саладағы), жиналған қаражаттардан
және тағы басқалардан көрінеді.
Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың
жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары,
ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорлары
(патенттер, лизенция т.б), өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген
қызметтерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндық бағасы –
кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда:
• өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімділікті
табу;
• өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
• өткізу көлемі;
• өткізуден түскен кіріс пен пайда.
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз ету. Оған өндірістік факторлар:
• ғимарат, құрылыс,
• құрал-жабдық, аспаптар,
• жер,
• шикізат-материалдар,
• отын,
• жұмыс күші,
• ақпарат және т.б. жатады.
2. Кәсіпорынның экономикалық және техникалық дамуының қажетті деңгейін
қамтамасыз ету:
• ғылыми-техникалық прогресс;
• өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру;
• кадрлардың біліктілігін жетілдіру;
• инновация мен инвестиция.
3.Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметтерінің коммерциялық
сапасын қалыптастыру факторлары: тиімді коммерциялық және жабдықтау
қызметтері. [5,10б.].
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор
табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады. Табиғи байлықтар орны толатын
және орны толмайтын болып бөлінеді.
2. Жұмыс күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың
тәжірибелік және интеллектуалды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары
арқылы өнім өндіріледі, тиісті қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген, несиеге алынған және басқа да
мүліктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге
асырылатын бастамалық шаруашылықтық және басқа да қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне карай шектелген ақша қаражаты.
[6,20б.].
Кәсіпорын қызметінің бағыты алдына қойған түпкі мақсатымен анықталады.
Әдетте кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірнеше таңдаулары болуы мүмкін:
• өз өнімдері үшін нарықтын көп үлесін жаулап алу;
• жоғары сапалы өнім ондіру;
• технология бойынша нарықта жетекші орынды иелену;
• қолда бар шикізат, еңбек және қаржы ресурстарын ұтымды пайдалану;
• жұмысбастылықты барынша жогары деңгейге жеткізу;
• Басты мақсатқа жету үшін кәсіпорын бірқатар міндеттерді шешуге
тырысады:
• қандай тауар немесе тауарлар номенклатурасын өндіру және сату керек;
• бұл тауармен қандай нарықтарға шығу керек және нарықта өз
позицияларын қалай нығайту керек;
• өндірістің қолайлы технологиясын қалай таңдау керек;
• қандай материалдарды алу және оларды қалай қолдану керек;
• қолда бар қаржы ресурстарын қалай бөлуге болады;
• өндірілетін өнім, оның сапасы, өндіріс тиімділігінің техникалық
ипаттамалары бойынша кәсіпорын қандай көрсеткіштерге жету керек.
Осы мәселелерді шешуге бағытталған кәсіпорынның кызметі оның
жалпы іскерлік саясатын анықтайды. Жұмыс барысында іскерлік саясат іс-
әрекеттердің нақты жоспарына айналады, ол әдетте үш кезеңнен тұрады.
1. кәсіпорын қол жеткісі келетін сандық көрсеткіштерді анықтау;
2. алға қойылған мaқcaттapғa жету үшін маңызды бағыттар мен ic-
әpeкeттepдi анықтау. Бұл жағдайда екі негізгі факторға назар
аударылады:
• кәсіпорын қызметіне әсер етуші сыртқы факторлардың дәрежесін
анықтау;
• кәсіпорынның әлсіз жақтары мен оның ішкі мүмкіндіктерін талдау;
3.кәсіпорын қызметінің құрылымына сәйкес икемді ұзақ мерзімді
жоспарлау жүйесін жасау және стратегиясын анықтау [7,125б.].
Нарықтық қатынастардың дамуы өндірістік жұмыстармен айналысушы
кәсіпкерді көптеген өзекті мәселелерді шешуге мәжбүр етеді.Олардың
біріншісіне, нарықтық кеңістікте өзінің "шаруашылық орнын" таба білуі
кәсіпкерге нарық жағдайын, анықталған сала және аймақта тауарларға ұсыныс
пен сұранысты зерттей отырып, мүмкін болатын кедергілер немесе шектеулерді
анықтауы тиіс. Қарыз алу, салық жеңілдіктерін пайдалану мүмкіндіктерін
зерттеумен қатар инвестицияның жалпы шарттарын анықтайды. Мұндай
ақпараттармен танысу үшін статистиканы, заң актілері, ақпарат құралдарының
мәліметтерімен жиі танысып отыруы тиіс. Осылай нарықтағы өз "орнын"
тапқаннан кейін кәсіпкер кәсіпорынның мамандану жолдарын анықтайды. Мұнан
кейін болашақ тұтынушылардың мүмкіндігін анықтау, бәсекелестер туралы
мағлұматтар жинастыру, өнім өндіруге қажетті техника және технология
мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды.
Кәсіпкерліктің түрін таңдаудың да мәні зор. Ең бірінші жеке және
ұжымдық кәсіпкерліктің ішінен біреуін таңдауы тиіс. Кәсіпкер кәсіпкерліктің
жеке түрін таңдауда тәуекелділік пен жауапкершілікті өз мойнына алады. Жеке
кәсіпорны болғандықтан, оның меншігінде немесе отбасы мүшелерінің жалпы
үлестік меншік құқығы болады. Егер сәтсіздікке ұшыраса кәсіпорын
міндеттемесінің толық жауапкершілігін өз мойнына алады да өзінің қалған
меншігімен есептеседі.
Ал егер кәсіпкерліктің ұжымдық түрін таңдаса онда кәсіпорын бойынша
жауапкершілікті серіктестерімен бөліседі. Кәсіпкерліктің мұндай түрі
тәуекелділік дәрежесін азайтады және қосымша ресурстарды тартуға
көмектеседі [8,95б.].
Кәсіпкерліктің ұжымдық түрлеріне мыналар жатады:
Шаруашылық серіктестіктер, олар толық серіктестік және сенімділікке
негізделген серіктестік болып бөлінеді. Шаруашылық қоғам, акционерлік
қоғам, жауапкершілігі шектеулі немесе қосымша жауапкершілігі бар қоғам
болып бөлінеді.
- Толық серіктестік, оның мүшелері олардың арасындағы келісімшартқа сәйкес
серіктестіктің атынан кәсіпкерлік жұмыспен айналысады және оларға қатысты
мүлік міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
- Акционерлік қоғам (АҚ), жарғылық қоры белгілі бір акция саны бойынша
есептелінеді, акционерлік қоғам мүшелері оның міндеттемелері бойынша
жауапты емес, өзіне қатысты акциялардың құны көлемінде қоғамның
шығындарының тәуекелділігіне жауапты болады.
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп оның бір немесе бірнеше
тұлғалардан құралған қоғамды айтады. Оның жарғылық қоры белгілі
құрылтайшылар құжатындағы шамаға сәйкес үлестерге бөлінеді. Қоғамның
мүшелері міндеттемелері бойынша жауапты болмайды, қосқан үлестерінің
құнының шамасында қоғамның шығындары бойынша тәуелділікке жауапты болады.
Қосымша жауапкершілігі бар қоғамның мүшелері қоғамның құрылтайшылық
құжатында анықталғандай өзінің қосқан үлесінің құнына бірдей еседе өз
мүлкімен жауапкершілікті міндетіне алады [8,47б.].
Сондықтан кәсіпорың түрін анықтау өте жауапты жұмыс болып саналады.
Келесі негізгі шешуші қадам болып өндірістің базасын құру саналады.
Кәсіпкерге өндірістік және қойма үйлерін, құрал-жабдықтарын, станоктар мен
құрал-саймандар, шикізат пен материалдар, жартылай фабрикаттар, комплект
бұйымдарын дайындау, жұмыс күшін тарту қажет болады.
Негізгі кезеңге кәсіпорынды қаражаттармен қамтамасыз ету жатады. Өз
қаржылары кәсіпкерге және оның серіктестеріне жұмысты бастауға және
дамытуға көп жағдайда жете бермейді. Ақша қаржыларының жетіспеушілігін
акциялар шығару арқылы немесе коммерциялық банктерден қарыз алу арқылы
толықтырып отырады.
Банктен несие алу сақтандырудың әр түрлі операциялармен қатар
жүргізіледі. Сақтандыру шараларын жүргізуде үйлер, материалдық запастар
және т.б. пайдаланылады.
Акциялар, облигациялар және т.б. құнды қағаздар шығару және сатып алу
арқылы кәсіпорын қор немесе құнды қағаздар нарығымен байланысты болады.
Мұның бәрі кәсіпорынның өндірістік және нарықтық байланыстарын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар дамыған сайын кәсіпорынның сыртқы ортамен байланысы
кеңейе және толыға түседі.
Нарықтық экономиканың басты факторы болып бәсеке саналады және оның
айқын көрінісіне бәсекелестік жатады. Ол - бұл нарықтағы бірдей тауар
өндірушілерді жоғары табыс табу үшін тұтынушылардың неғұрлым көп санын
тартудағы экономикалық бақталас сайысы.
Бәсекелестік-нарықтық жүйедегі бақылаудың басты әдісі.
Сұраныс пен ұсыныстың нарықтық механизм ретінде тұтынушылар қалауын
өндіруші - кәсіпорындарға, ал ол арқылы ресурстармен жабдықтаушыларға
жеткізеді.
Бәсекелестік өндірістің кеңеюіне және бағаның өндіріс шығындарына
сәйкес деңгейге дейін төмендеуіне себеп болады. Бәсекелестіктің экономика
мен оның тиімділігіне әсері мұнымен шектеле қоймайды. Бәсекелестік
кәсіпорындарды ғылыми-техникалық жетістіктермен толығуына, инновациялық
техника және технология, өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін
қолдануға итермелейді [9,77б.].
Бәсекелестікке кері ұғым - монополия. Монополия жағдайында нарықта тек
бір сатушы және көптеген тұтынушылар қалыптасып, берілген тауардың тек
жалғыз өндірушісі болуынан тауарға монополды жоғары баға тағайындау
мүмкіндігіне ие болады. Соның нәтижесінде тауарларды сатып алатындар саны
салыстырмалы түрде азаяды да, мұндай тауар үшін көбірек төлеу қажеттігі
туады. Еркін бәсекелестік жағдайында монополист ұсынысы азырақ болғанымен
берілген тауардың жалғыз өндірушісі болғандықтан оған өте тиімді нарықтық
жағдай қалыптасады. Сондықтан ол тауар бағасын еркін түрде көтере алады,
себебі төмен баға белгілейтін, нарықты жаулап алатын бәсекелестері туралы
мазаланбайды. Бірақ бұл монополистің бағаны шексіз көтере алатындығын
білдірмейді. Баға туралы шешім қабылдар алдында, монополист нарықты
зерттеп, өз өндірісінің өнімін өткізу шығындарын талдайды. Нарық
сұранысының қисығына сәйкес баға өскен сайын сұраныс төмендейді, және
керісінше бұл арқылы монополист тауар бағасын белгілеп, өнім өндірудің және
өткізудің көлемін анықтайды.
Шағын кәсіпорындардың қаншалықты бәсекелестік қабілеті бар? Ірі
кәсіпорындарға қарсы тұра ала ма? Кейбір шетел экономистерінің пікірі
бойынша шағын кәсіпорындарда ірі компанияларда кездесе бермейтін оң
сипаттар жиі байқалады екен [10,225б.].
Ірі фирмалардың кемшілігі неде? Біріншіден, олар өз тауарлары арқылы
барлық нapықтapды бақылай алмайды және де кез келген өзгеріске тәуекел
ретінде қарайды. Ірі фирмаларға көбінесе жаңа ойлардың бастаушысы болатын
құлшынған адамдармен тіл табысуы қиынға соғады. Мұндай фирмалар жобаларға
ақша салу туралы шешімді ұзақ уақыт қабылдайды. Ірі компаниялар ақшаны өте
көп және тез жұмсайды.
Қорлардың қайтарымын тездету үрдісі қалыптасады. Мұнда компания
басшылары тауарларды емес, тезірек жоспарларды бекітуге тырысады.
Ірі компанияларға қарағанда шағын фирмаларда керісінше "қажеттілікке
бағытталу" қағидасы бойынша жұмыс жүргізеді. Олар нарыққа жаңа, нақты
заттарды ұсынуға тырысады. Шағын фирмалардың басшысының білімі, күш-қуаты
жоғары адам болуы тиіс. Жаңа тауарлар өндіруге шағын кәсіпорындар бейім
болатыны белгілі. [11,8б.].
Шағын кәсіпорындардың келешекті болжау мүмкіндігі әр уақытта жоғары.
Онда инновациялық үрдістің бастапқы кезеңінде өндіріс шығындары
салыстырмалы түрде төмен болады, себебі бұл кезеңнің ұзақтылығы жаңа өнімді
өндіру мен игеруге әсер етуі мүмкін.
Шағын кәсіпорындардың нарыққа икемді екендігі шетел тәжірибесінен
белгілі. Жұмыс барысында сәтсіздікке ұшыраған жағдайда өндірістің тиімді
түріне қарай оңай көшуіне мүмкіндігі жоғары болады. Сонымен бірге шағын
фирмалар бірнеше тәсілдерді қолдана отырып, ұтымды бәсекелестік тәсілді тез
игере алады. [12,82б.].
Шағын кәсіпорындар "бей-берекеттікке" шыдамдылық көрсете алады.
Инновацияның - қалыпсыз, ұйымдастырылмаған үрдіс екенін естен шығармауға
шағын кәсіпорындар тырысып бағады. Егер ірі компаниялар бұндай жағдайды
болдырмау шараларын қолданса, шағын кәсіпорындар бұл жағдайды орынды түрде
қабылдайды. Сонымен бірге шағын кәсіпорындар тәуекелді кәсіпорындар
инвесторларымен жұмыс істей алады. Ірі фирмаға - бір сәтсіздіктің өзі көп
қиыншылықтарға әкелуі мүмкін. Соның нәтижесінде шағын кәсіпорындар
бәсекелестік күресті табысты жүргізе алады.
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін ұйымдастыру
Өндірісті ұйымдастыруда ғылыми жақтан ең бірінші қарастырған
американдық инженер Фредерик У.Тейлор (1856-1915) болған. Алғашында
механикалық шеберхананың оқушысы ретіңде жұмыс істей бастады. Ф.У.Тейлор
үлкен зауытта кіші қызметкерден жоғарғы инженер дәрежесіне дейін жетті.
Тейлордың Өндірісті басқарудың ғылыми неіздері, Фабриканы басқару және
т.б. кітаптары ғылыми өндірісті ұйымдастыру әдебиетінде бастау алды.
1911 жылы АҚШ-та алғашқы өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру қоғамы
ашылды, оны ынталандырушылардың бірі Ф.У.Тейлор болды. АҚШ-та ашылған
қоғамнан кейін Еуропада ұқсас ассоциациялар ашыла бастады, сонымен қатар
консультативті мекемелер қатары пайда болды. Өндірісті ұйымдастыруда
болатын нақты проблемаларды шешіп, кәсіпорынмен келісім шарттар орнатты.
Тейлордың мақсаты, кәсіпорынды ғылыми еңбекті ұйымдастыру жүйесін
құру, материалды, қаржы ресурстарын және еңбек шығындарын төмендету мен
максималды қорытындыға жетілдіруді қамтамасыз ету. Осы мақсатқа жету үшін
Тейлор барлық өндіріс элементтерін рационализациялау тәсілін қолданды:
еңбек құралдарын (машиналар, жабдықтау, өндірістік мекемелер), еңбек
заттары (шикізат, материалдар, отын, энергия) және жұмысшылар мен
қызметшілер еңбегі. Тейлор ойы бойынша, зауытта немесе фабрикада құдай
қалай қаласа, солай болады деген оймен және жаман әдістермен жұмыс
істеуге болмайды. Сонымен қатар әрбір кішкентай зат болсын, оның ең
алдымен алдын ала зерттеу керек [13,25б.].
Барлық формалар, шарттар мен жұмысқа қабылдау, оны бақылау және
басқаруды алдын ала болжап, мақсатқа лайықты құрылып, ғылыми зерттелу
керек.
Тейлор концепциясының негізгі элементтері және оның сипаттамасы 2-
кестеде көрсетілген.
Кесте 2. Ф.У.Тейлор концепциясының негізгі элементтері
Элемент Сипаттамасы
Кәсіпорын жұмысын Бүкіл кәсіпорынды және бөлек жұмысшылар
ұйымдастыру процесін қызметінің мақсатын орнату;
құрамды бөліктерге бөлу Қызмет құралдарын таңдау(яғни, заттар мен
еңбек құралдары);
Жұмыста қызмет құралдарын дайындау;
Алдын ала жасалынған жоспармен сәйкес барлық
қызмет құралдарын пайдалану;
Бүкіл кәсіпорынды және бөлек жұмысшылар
қызметінің қорытындыларын бақылау;
Рационализация Жабдықтарды пайдалану (әрбір станок,
құрал-жабдық белгілі жұмыс бөліміне лайықты
болу керек);
Өндіріс құралдарына, өндірістік мекемелерге,
коммуникацияларға қарау;
Зауыт территориясында материалдардың жартылай
өңделген өнімнің және дайын өнімнің қозғалысы;
Жоспарлау-тарату бюросын Уақыт пен жабдық арқылы өндірісті жобалау:
құру Кәсіпорын бөлімдерінде жұмыс қалай
ұйымдастырылу керектігі қойылады;
Барлық жұмыс пен жұмысшылар үшін арнайы сәйкес
нұсқаулар жасалынады;
Кәсіпорынның әрбір бөліміне бюро өкілдері
жіберіледі;
Төрт категориялы Жұмысшыларға тапсырыстар беру;
мамандарға корпустарды Жұмыста бақылау;
даярлау Дайын өнімді қабылдау;
Жабдықтардың ремонттық жұмыстарын бақылау;
Өндіріс жұмысының есебі Графиктер, диаграммалар және т.б. пайдалану;
Әрдайым не, қайда дайындалып жатқаны белгілі;
Ауыстырылмайтын адам жоқ, барлығы нұсқау
бойынша жұмыс істейді;
Еңбек қарқынын дамыту Хронометр көмегімен сол немесе басқа жұмыстың
уақыт нормаларын қою;
Жоғары қойылған нормалар арқылы мықты, лезде,
және шыдамды жұмысшыларды анықтау;
Но маларды орындау деңгейіне байланысты еңбек
ақысының дифференциациясы.
Деректер негізі: [13,11б.].
Тейлор жүйесінің негізгі мақсаты, жұмысшылардың қызығушылығын
қамтамасыз етуді есебі арқасында еңбек өндірісінің өсуі, жұмысшыларға
қойылған нормаларды орындау және қайта орындау.
Тейлор концепциясының философиялық жүйе қажеттіліктің жалғыз
қозғалмалы ынталандырушысы экономикалық адам болып келеді. Тейлор
ойлауынша, егер төлеу жүйесінің сәйкестігіне жетсе, онда еңбек өндірісінің
максималдығына жетуге болады.
Тейлордың отандасы Гаррингтон Эмерсон (1853-1931) 1912 жылы өндірістің
бірнеше принциптерін құрды. Өнеркәсіптік кәсіпорын өндірістік-шаруашылық
қызметін ұйымдастыруға байланысты автор әртүрлі көзқарастарды көрсетті:
• Нақты қойылған мақсат;
• Жұмысты ұйымдастыруда дұрыс ойлау;
• Құзыретті кеңесті қамтамасыз ету;
• Өндірістік тәртіп;
• Персоналға әділетті қарым қатынас;
• Жылдам, нақты және әрдайым есеп жүргізу;
• Бір орталықтан реттеу (өндірісті реттеу);
• Нормалар мен кестелердің бар болуы;
• Жұмыс шартын жақсарту;
• Операцияларды нормалау;
• Еңбек төлемі жүйесінің рационалдылығы.
Эмерсонның принциптерін рационализациялау мақсаты шығындарды жою
болды. Тейлор сияқты ол еңбек өндірісінің өсуінің мағынасын маңызды орынға
қойды. Бірақ Тейлордан гөрі ол, бұл тек қана еңбек ақының өсуімен емес,
жұмысшылардың идеяларымен анықталады деп ойлады.
Өндірісті ұйымдастыру жүйесін тағы француз инженері Анри Файоль (1841-
1925) жасады. Ол көп жыл аралығында ірі металлургиялық бірлестікті
басқарды. Өзінің көзқарасын ол Жалпы және өнеркәсіптік басқару кітабында
жазды.
А.Файоль кәсіпорында болатын барлық операцияларды 6 бөлімге бөлді:
• Механикалық ( өндіріс, қайта өңдеу);
• Коммерциялық (сату, сатып алу, айырбас);
• Қаржылық (капиталды табу және оны басқару);
• Мүлік пен жүмысшылардың қорғанысы;
• Есептік (шығындарды есептеу, статистика, баланстар);
• Әкімшілік ( алдын ала көру, ұйымдастыру, бұйрық беру, бірлесу,
бақылау) [14, 44б.].
Негізгі назарды Файоль әкімшілік операцияларға қойды, оларды
төмендегідей қарастырды: қозғалыс бағдарламаларын жасау осы бағдарламаны
іске асыруды бақылау, бірегей белсенді, құзыретті басшылықпен қамтамасыз
ету, персоналдың жақсы таңдалуы, мақсатты нақты анықтау, өндіріс
қатысушылардың ынталарын мақұлдау, қабылданған шешімдердің нақты қойылуы,
инициатива мен жауаптылықты қолдау; қателер мен жаңылысты жою, тәртіпті
сақтау, кәсіпорынның жалпы қызығушылығына байланысты бөлек жұмысшылардың
бағынуы.
Осының бәріне қарай отырып, Тейлор, Эмерсон және Файольдың принциптері
көптеген позицияларында сәйкес келеді.
Кесте 3. Г.Фордтың өндірісті ұйымдастыру принципі
Принцип Мазмұны
Өндірістің көлденең Технологиялық жолдар құрылымына корпорациялық
құрылымы кесінділерді енгізу, олар негізгі өндіріске
(автокөлік шығаруда) және болашақтағы өндіріске
(көмір шахталары, рудниктер, металлургиялық
зауыттар, порттар және т.б.) сай болу керек.
Көпшілік өндірісті Біртипті өлшемді көбірек көлемде үздіксіз шығару
ұйымдартыру өндірістің барлық процестерінде қатал қайталанатын
етіп шығару.
Фазистерді ауыстыру Технологиялық процестің дәйектілігіне сәйкес
дәйектілігі жабдық пен жұмысшыларды қатал орналастыру.
Еңбектің максималды Өндірістік процесті өте ұзақ және бір күрделілікті
бөлінісі операцияларға бөлу, бұл мамандандырылған жұмысшы
емес және оны орындай алатын болу керек үшін.
Жабдықты, еңбек Арнайы жабдықтардың, инструменттердің, шикізат
заттарын унификациялау түрлерін, жартылай дайын өнімдердің,
мен типизациялау материалдардың қосымша бөліктредің және т.б. шекті
типтер санын пайдалану.
Өндірістің рационалды Жұмыс орындарына еңбек заттарының инструменттердің
дайындығы уақытында берілуі.
Көлік механизациясы Тек механизмдер көмегімен жүкті жылжыту (көтеретін
крандар, лифттер, конвейерлер. транспортерлер).
Өндіріс ағыны Барлық операцияларды уақытында орындау мен еңбек
заттарын жұмыс орындарында конвейерлер арқылы
қозғау, өндірістік процестің берілген жылдам
темпімен орындау.
Деректер негізі: [14,15б.].
Өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру практикасы мен теориясына өте көп
үлес қосқан Генри Форд (1863-1947), әйгілі автокөлік корпорациясын
құрушысы. Тейлор идеяларын жетілдіре отырып, Форд машиналық қол еңбегін
көптік жинайтын конвейерді құрумен қамтамасыз етті. Ол жоғарыдағы өндірісті
ұйымдастыру принциптерін жасады.(Кесте-2)
Өндірістің көлденең құрылымы Фордты конъюнктурадан тәуелсіз етіп
жасады, технологиялық жолдың элементтерін синхронизациялауға көмектесті.
Өнім данасының (бұл жағдайда автокөлік) бағаны төмендету өндірісте көптік
жақтан пайда болды, ол арқылы механизация мен еңбек процестерін
автоматизациялауға көмектесті [14,65б.].
Еңбекті бөлу арқылы төмен мамандандырылған жұмысшылар төлем ақысын да
үнемдеуге жол берді. Жабдықтар мен еңбек заттарын унификациялау оларға
қызмет көрсетуді және пайдалануды қысқартты.
Фазистерді ауыстыру дәйектілігі өндіріс процесінде еңбек заттарының
қысқаша жол өтуін қамтамасыз етті. Өндірісті дайындау рационализация
принципін Форд өмірге ең тұрақты жолмен енгізді.
Форд бойынша көлікті механизациялау бұл, еңбек заттарының жолға
қозғалуы емес, жолдардың еңбек заттарымен бірге қозғалысы болып келеді.
Қорытындысы бойынша әрбір бірлікті бөлек қозғау керектігі болмады, сонымен
қатар ешкім жүкті төменге шығарған жоқ.
Фордтың ең революционды принциптерінің бірі – ағын. Ол Тейлор сияқты
емес керісінше хронометрден, жұмысшылар мен мамандардың көпшілігі үшін
детальды нұсқаулардан бас тартты.
Фордтың жұмыс ырғағын конвейер құрады, сонда жұмысшы одан артта қала
алмайды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өндірісті ұйымдастырудың ғылыми
дамуында жаңа кезең пайда болды, ол операционды зерттеулердің пайда болуына
байланысты. АҚШ-та Операционды зерттеулер Ассоциациясы ғылыми қоғамы
пайда болды, бұл сұрақтарға байланысты журнал басыла бастады,
конференциялар және мамандармен жиналыстар өткізілді. 1950 жылдарда
Англияда, Францияда, Германияда, Жапонияда, Италияда операцияларды зерттеу
жүзеге асырылды.
Сонымен операционды зерттеу дегеніміз не? Американдық әдебиетте
бұның мағынасы, аналитикалық әдістерді кәсіпорын ұйымдастыруда
проблемаларды шешуде физикалық және математикалық ғылымдар арқылы шешу. Бұл
зерттеулердің құрылымдық бөлімдері: мақсаттың қойылуы, операциялар туралы
мәліметтер жинау, жиналған мәліметтер анализі, оқылып жатқан жүйеде
модельдерді жасау, модельдерді тексеру, жұмыс инструменттерін жасау,
практикаға зерттеу қортындыларын енгізу.
Операцияларды зерттеудің негізгі мақсаты болжамдау және кәсіпорын
ресурстарының барлық түрін эффективті пайдалану арқылы әртүрлі шешімдерді
шешу мен дұрыс болжамдауға байланысты берікті мәліметтермен қамтамасыз ету.
Операционды зерттеулер көмегімен төмендегідей жаңа сұрақтар пайда болды.
Кәсіпорынды рационалды жоспарлау, өте өндірісті жабдықтауды таңдау, өндіріс
нормативтерін қою, материалды ресурстардың шығындалуы, жабдықтар ремонтын
ұйымдастырудың рационализациясы керекті жұмысшылар штаттарын анықтау және
т.б. Американдық Р.Фергюсон жазған, операцияларды зерттеу көмегімен
кәсіпорын басшылығы болашақта салынған капиталдың шығындарын төмендетіп,
табысты жоғарылатуды қамтамасыз етеді[15,74б.].
Кәсіпорынның құрылымын бөлу өнімдерді дайындау процесінде және
жұмысшылардың қызмет етуін ұйымдастырудағы өзара байланыстар, жұмысшыларды
еңбекпен қамту саны, өндірістік алаң мен құрал – жабдықтар және оларды
аумақтар бойынша орналастыру кәсіпорынның құрылымы деп аталады.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы:
- өндірістік (ғимарат, құрылыс);
- өндірістік емес (қойма, асхана, мәдениет сарайлары, клуптар, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Өндірістің алғашқы нысаны жұмыс орны болып табылады. Бұл өндіріс
алаңын, дайын өнімді сатуға дайындау және өндірістік процесте қызметтер
көрсету жөнініде бір немесе бірнеше жұмысты жүзеге асыратын операцияларды
лайықты еңбек құралдарымен қамтамасыз етудің бөлігі.
Жұмыс орнының топтары аяқталып біткен өндірістік процесте, өнім
бөлігін дайындауда немесе технолгиялық процестерді жүзеге асырытын
өндірістік учаскелерде қалыптасады.
Ең алғашында бірнеше операция қатар орындалады, одан кейін бір
операция, демек, технологиялық мамандандыру жүзеге асырылады.
Бірнеше учаскеден цех құралады.
Кешенді құрылымға цехтың барлық түрлері кіреді. Мұнымен кәсіпорын
зауыт аспаптарын мамандандыру қызметтері, энергиы өндіру, шаруашылықтарды
жөндеуді пайдаланады. Кәсіпорын құрылымы мамандандыру түрлері бойыншы
кешенді міндеттер белгілейді. Мұнда ең алдымын ресурстар, сондай – ақ
жұмысшылырдың саны, негізгі және айналым капиталының құны, өндірілетін өнім
көлемі, өндірістік алаңның өлшемі және т.б.
Кәсіпорынның негізгі капитал салымдары бойынша:
-ең оңтайлы бөлу межелерін негіздеу;
-цехтарды бөлімшелерді және жұмыс орындарын мамандандырудың деңгейін
арттыру;
-цехтардың қуаттылығына қарай сәйкестілігін қамтамасыз ету;
-кәсіпорынның жер, құрылыс объектілерінің коэффиценттерін есептеу;
-капитал салымдарының құрылымын бағалау жұмыстары жүзеге асырылыды.
Кәсіпорын құрылымына әсер ететін факторлар:
-өнім өндірудің күрделілігі;
-кәсіпорын өлшемі;
-өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
-өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
-орналасқан жері.
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымын жүзеге асыру өндірісті қайта құру, оны
техникалық және технологиялық және технологиялық жағынан қайта
жарақтандыру, саланы жаңғарту мен мамандандыру тереңдету ісінің тиянақты
атқарылуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорынның негізгі бөліктері технологиялық процесс бағыты бойынша:
- қоймалық;
- қызмет көрсету шаруашылықтары болып бөлінеді.
Бұл тасымалдау ұзақтылығын және жүк айналымы көлемін қысқартуға
тікелей әсер етеді.
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымының басты шарты – кәсіпорында еңбек
келісімдерін жетілдіру арқылы жұмысшылырдың әлеуметтік – материалдық
жағдайын жақсартуды бірінші кезекте шешуді, өндіріс тиімділігін, еңбек
өнімділігінің өсуін, жұмыс уақтын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету.
[16,85б.]
Кез – келген кәсіпорынның алғашқы қалыптасуы өндірістік
процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп, тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс – қимылдар.
Өндірістік процес өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай:
- жай;
- күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестің күрделілігі – кәсіпорынның түрлі бөлімдер мен
цехтарының, сондай – ақ өндірістік бөлімшелерінің қызметіне байланысты.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында бәсекеге қабілетті, сапалы,
тұтынушылар талғамын қанағаттандыратын өнім өндіру бүгінгі күннің басты
міндетіне айналып отыр. [16,58б.]
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
-еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процесс деп атайды.
-еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп аталады.
Өндірістік процестің нәтижелігі өнім түрлеріне қарай.
-негізгі;
-көмекші;
-қызмет көрсетуші (оның ішінде: әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени);
-басқару болып бөлінеді.
Негізгі процес технологиялық процес болып табылады, яғни бұйымдардың
шамасы, өлшемі, физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Технологиялық операция технологиялық қуаттардың жетілуіне қарай:
- қолмен атқарылатын операция;
- машина - қолмен;
- машиналық;
- автоматты;
- аппаратты болып бөлінеді.
Негізгі операциялардың жиынтығы негізгі технологиялық процесс деп
аталыды. Технологиялық операция – бір жұмыс орныныда, бір немесе бірнеше
жұмыстың орындалуы, әрбір еңбек заттарының немесе заттарды өңдеу тобының
дәйекті және қосарлас атқаратын іс – қимылы болып табылатын өндіріс
процесінің бөлігі.
Көмекші процесс кәсіпорынның ішкі жүйесінде пайдаланылатын өнімді
дайындау мен қызметтер көрсету процесі (аспаптарды дайындау, қосалқы
бөлшектер, бумен жабдықтау, сығылған ауа, электр энергиясы, құрал –
жабдықтарды ретке келтіру және оны жөндеу т.б.)
Қызмет көрсету процесі. Жұмыс нәтижесі ретінде белгілі бір өнім
шығармайтын процесс, оған қатыстылар:
- тасымылдау;
- қоймалық операциялар;
- технологиялық бақылау.
Басқару процесі - өндіріс барысындағы пайда болған үйлесімділік
бағыттарды реттеу.
Белгілі бір деңгейдегі негізгі процестердің дер кезінде және сапалы
орындалуы – көмекші және қызмет көрсету жұмыстарын қамтамасыз етуді талап
етеді.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынадай принциптерді
басшылыққа алады:
- жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
мамандандыруды тереңдету – еңбек өнімділігін арттырудың шешуші шарты,
өнімнің өзіндік құнын азайтудың кепілі;
- үйлесімділік. Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің бірдей екенін
білдіреді;
- қатар даму - өндірістік процнстердің кәсіпорынның жеклеген құрылымларында
қосарласа орындалуы. Мақсат – еңбек аясын кеңейту;
- аралас даму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері, яғни
шикізатты өңдеуден бастап, дайын өнім шығаруға дейінгі іс - әрекеттерді
қамтиды;
- үздіксіздік принципі. Бұған мысал ретінде толасыз өндірісті алуға болады;
- ырғақтылық – технологиялық операциялардың бір қалыпты ырғақпен қайталанып
отыруы;
- автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және
оның құрылымымен сипатталады.
Өндірістік цикл ұзақтығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір
бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.
Өндірістік цикл:
- жұмыс уақыты;
- табиғи уақыт;
- жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
1.Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар
жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылайға
жұмсайтын уақыт. Жұмыс уақты тиісінше тағы да екіге бөлінеді:
-негізгі процестерді атқаруға;
-көмекші, яғни цех аралық және цех ішінде түрлі жұмыстарды олындауға
жұмсалатын уақыттар. Мәселен, дайын өнімдерді буып – түю және т.б.
Т жұмыс = Т негізгі + Т көмекші
Т жұмыс - жұмыс уақыты;
Т негізгі - негізгі уақыт;
Т көмекші – көмекші уақыт.
1. Табиғи процестер уақты еңбек заттарының еңбек жұмсалмай – ақ табиғи
негізде, тиімсіз өзгеріске ұшырауын білдіреді, мысылы, ағаштың текке кеуіп
кетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
Табиғи процестердің ауысып тұруы:
- өнім өндіруде;
- технологияны жетілдіруде;
- өндірістік цикл ұзықтылығын қысқартуда едеуді аөл атқарады.
2. Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
Бұлар:
- демалыстар ;
- мереке күндері;
- түскі үзіліс;
- демалыс алу;
- шикізаттарды күту.
Сонымен өндірістік цикл жұмыс уақыты, табиғи уақыт және жұмыстағы
үзіліс уақыттарының қосындыларынан тұрады:
Тц =Т жұмыс + Т табиғи + Т үзіліс (1)
Тц - өндірістік цикл уақыты;
Т жұмыс – жұмыс уақыты;
Т табиғи – табиғи уақыт;
Т үзіліс - үзіліс уақыты.
Өндірістік цикл ұзақтығы:
- қолданылып жүрген техника мен технологияға,
- өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
- өндірілетін өнім көлеміне,
- аяқталмаған өндіріс шамасына,
- кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне
әсер етеді.
Олай болса, өндірістік циклдің ұзақтылығын қысқартудың қандай жолдары
бар?
Олар мыналар:
-өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz