Мемлекет экономикасын реттеудегі салық жүйесінің мәні
КІРІСПЕ ..4
1 МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны ..7
1.2 ҚР экономикасындағы салықтық реттеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 15
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жоспарлау — экономиканы мемлекеттік реттеудің басты
құралы ..24
2. 2 Экономиканы реттеудің салықтық және қаржы.несиелік
бағыттары ..28
2.3 Шаруашылық субъектілсрдің жұмыс істеуінс салықтық
реттеудің әсері ..43
3. ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ДАМУДЫҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономиканы салықтық ретгеудің шетелдер
тәжірибесі ..46
3.2 Қазакстанда салықтық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
1 МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны ..7
1.2 ҚР экономикасындағы салықтық реттеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 15
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жоспарлау — экономиканы мемлекеттік реттеудің басты
құралы ..24
2. 2 Экономиканы реттеудің салықтық және қаржы.несиелік
бағыттары ..28
2.3 Шаруашылық субъектілсрдің жұмыс істеуінс салықтық
реттеудің әсері ..43
3. ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ДАМУДЫҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономиканы салықтық ретгеудің шетелдер
тәжірибесі ..46
3.2 Қазакстанда салықтық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қазіргі замандағы экономика "аралас" немесе әлеуметтік - рыноктік экономика болып есептелінеді.
''Нарықтық процестерге бақылау жүргізбесе қоғамга және табиғатқа өздерінің кері әсерін тигізеді. Осы себептермен нарықтық экономика басқа құбылыстарға қарағаңда реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл реттеу функциясы тек қана мемлекеттік институт қолына ала алады, оған себеп мемлекет қоғамның өкілі ретінде және де экономикалық катынастарға тікелей араласа алатын қүқығы арқылы жүргізеді.
Осы мақсаттар ескеріліп, экономиканы мемлекеттік реттеудің ең тиімді моделін пайдалану керек, ол ең ұтымды өлшем болуы керек. Сонымен бірге, ол рыноктің табиғатын бұзбай, нарықтык экономиканы ең жогарғы тиімділікке жеткізуге бағытталуы керек.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шарасыздығы көптеген экономикалық проблемаларды үстірт шешуге әкеліп соғады. Сондықтан нарықтық экономиканы мемлскеттік реттеудің жалпы стратегиясы белгіленіп, ол келесі қағидаларға жүгінеді:
1. Рынок талабына сай экономиканы ұйымдастыру яғни нарықтық экономикаға жол беру. Тәжірибе жүзінде бұл мемлекет жеке бизнесті (табысы аздығынан) қамтымайтын әлеуметті — мәнділікті өндірісті қаржыландыруға күш салу .
2.Мемлекеттік кәсіпкерлік шағын бизнеспен бәсекелеспей олардың дамуына көмектесуі қажет. Себебі бүл принципті ұстамаса қоғамда мемлекеттік кәсіпорындар жасанды түрде басым болады.
3. Мемлекеттің қаржы, несие және салық саясаты әлеуметгік қамтамасыз ету және т.б. қоғам экономикасының артуына ықпал етуі керек.
4. Мемлекеттің рыноктік процесіне ат салысуы және нәтижелі болуы оның қандай "нарық түріне" көшкеніне байланысты.
5. Мемлекеттің экономикалық реттеуі шаруашылық дағдарысы кезеңінде ең қажетті құрал және де бұл реттеу мемлекетаралық экономикалық қатынастарда өте қажет.
6. Осы себептер ескеріліп нарықтық экономиканы "мемлекеттік реттеуге" жатқызуға болады.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу өзінің алдына үш мақсат қояды:
- Нарықтық процестердің келеңсіз салдарларын азайту;
- Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне қүқықтық,
қаржылық, әлеуметтік жағдай құру;
- Нарықтық қоғамдағы ең осал топтарға әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету;
Осы мақсаттарды іске асыру үшін қазіргі мемлскеттер нарықтық экономиканы реттеу үшін қуатты қүралдармен қамтамасыз етілген.
''Нарықтық процестерге бақылау жүргізбесе қоғамга және табиғатқа өздерінің кері әсерін тигізеді. Осы себептермен нарықтық экономика басқа құбылыстарға қарағаңда реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл реттеу функциясы тек қана мемлекеттік институт қолына ала алады, оған себеп мемлекет қоғамның өкілі ретінде және де экономикалық катынастарға тікелей араласа алатын қүқығы арқылы жүргізеді.
Осы мақсаттар ескеріліп, экономиканы мемлекеттік реттеудің ең тиімді моделін пайдалану керек, ол ең ұтымды өлшем болуы керек. Сонымен бірге, ол рыноктің табиғатын бұзбай, нарықтык экономиканы ең жогарғы тиімділікке жеткізуге бағытталуы керек.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шарасыздығы көптеген экономикалық проблемаларды үстірт шешуге әкеліп соғады. Сондықтан нарықтық экономиканы мемлскеттік реттеудің жалпы стратегиясы белгіленіп, ол келесі қағидаларға жүгінеді:
1. Рынок талабына сай экономиканы ұйымдастыру яғни нарықтық экономикаға жол беру. Тәжірибе жүзінде бұл мемлекет жеке бизнесті (табысы аздығынан) қамтымайтын әлеуметті — мәнділікті өндірісті қаржыландыруға күш салу .
2.Мемлекеттік кәсіпкерлік шағын бизнеспен бәсекелеспей олардың дамуына көмектесуі қажет. Себебі бүл принципті ұстамаса қоғамда мемлекеттік кәсіпорындар жасанды түрде басым болады.
3. Мемлекеттің қаржы, несие және салық саясаты әлеуметгік қамтамасыз ету және т.б. қоғам экономикасының артуына ықпал етуі керек.
4. Мемлекеттің рыноктік процесіне ат салысуы және нәтижелі болуы оның қандай "нарық түріне" көшкеніне байланысты.
5. Мемлекеттің экономикалық реттеуі шаруашылық дағдарысы кезеңінде ең қажетті құрал және де бұл реттеу мемлекетаралық экономикалық қатынастарда өте қажет.
6. Осы себептер ескеріліп нарықтық экономиканы "мемлекеттік реттеуге" жатқызуға болады.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу өзінің алдына үш мақсат қояды:
- Нарықтық процестердің келеңсіз салдарларын азайту;
- Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне қүқықтық,
қаржылық, әлеуметтік жағдай құру;
- Нарықтық қоғамдағы ең осал топтарға әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету;
Осы мақсаттарды іске асыру үшін қазіргі мемлскеттер нарықтық экономиканы реттеу үшін қуатты қүралдармен қамтамасыз етілген.
1. Алипов А.Р. Механизм налогообложения предпринимательства в Республике Казахстан. //Автореферат. Алматы 2000 г.
2. Такиев М.Т. Налоги на игорный бизнөс.../Налоговый консультант,
№ 9, 2002 г.
3. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской
деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. Алматы: «Каржы-Каражат», 1999 г.
4. Под ред. Д.Г. Черника Финансовые аспекты рыночной экономики.
Москва: «Финансы и статистика», 1994 г.
5. Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П, Морозов Основы налоговой
систөмы. 2-е изд. Москва: «Юнити», 2000 г.
6. С.Құлпыбаев, Ильсов К.К. Қаржы. Алматы, «Каржы-Каражат»,
2003 ж.
7. В.Д. Мельников Государственное финансовое регулирование
экономі/іки Казахстан. Алматы: «Каржы-Каражат», 1995 г.
8. Слом В.И. Что есть налоговое законодательство? // Налоги, 1996 г.
9. Шманов Н.Т, Налоговый учет — реалыность сегодняшнего дня.
Бюллетень бухгалтера. №29 1996 г.
10. Под ред. Д.Г. Черник. Налоги. Москва:Финансы и статистика.1995 г.
11. Арыстанбаөва С.С. Проблемы налогового регулирования экономик среднеазиатских республик. // Вестник КазГАУ № 1-2, 1997 г.
12.-Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежах в бюджет (налоговый кодекс). «Официальная газета», № 26 ( 27). Алматы, «Бико», 2001 г.
ІЗ.Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию. №1 (181)— 2 (182) «Каржы-Каражат», 2003 г.
14. Анисимов В.А. Станет ли лучше налоговый кодекс? Налоговый
консультант, № 9, 2002 г.
15. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, «Іет», Алматы 2002
16. Жанбулатова Ж. Налогообложение субъектов малого бизнеса в рамках специального налогового режима. (С учетом изменений, внесенных в Налоговый кодекс Законом РК от 23.11.2002 г. № 358-11). // Вестник министерства государственных доходов. № 1, 2003 г.
17. Смурыгина И.А. Налоговый кодекс о налогообложөнии малого
бизнеса. // Налоговый консультант, № 11-12, 2002 г.
18. Сборник нормативно-правовых актов. Предпринимательство и
право. Алматы, «ЖетіЖаргы», 1999г.
19. Сравнительная таблица положөний Закона РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» и Кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Вестник министерства государственных доходов. № 9, 2002 г.
20. Сборник по разъяснению основных положений кодекса РК «О
налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Министерство государственных доходов Республики Казахстан. Астана, 2002 г.
21. Алматы облысы бойынша Салық комитетінің деректері.
22. Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежах в бюджет (налоговый кодекс). (С учетом изменений, внесенных в Налоговый кодекс Законом РК от 23.11.2002 г. № 358-11). «Официальная газета», № 26 (27). Алматы, «Бико», 2001
23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
18.02.2005 жылдағы Қазақстан халқына жолдауы
24. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизнеса. // Налоговый эксперт, №5, 2002 г.
25.Указ Президента Республики Казахстан «О государственной программе поддержки и развития малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2003-2004 годы».
26. Тютюрюков Н.Н. Налоговые системы зарубежных страп: Европа и США. Учебное пособие. Москва, 2002 г.
27.Томпиев М.К. Малое предпринимательство и ее проблемы. Алматы 2004 г.
28. Ваксян И.Н. Эффөктивные приемы и методы налогового контроля
в отношении малых предприятий. // Налоговый эксперт, №1, 2005 г.
29. М.Т. Оспанов Налоговая реформа и гармонизация налоговых
отношений. Санкт-Петербург, 1997 г.
2. Такиев М.Т. Налоги на игорный бизнөс.../Налоговый консультант,
№ 9, 2002 г.
3. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской
деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. Алматы: «Каржы-Каражат», 1999 г.
4. Под ред. Д.Г. Черника Финансовые аспекты рыночной экономики.
Москва: «Финансы и статистика», 1994 г.
5. Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П, Морозов Основы налоговой
систөмы. 2-е изд. Москва: «Юнити», 2000 г.
6. С.Құлпыбаев, Ильсов К.К. Қаржы. Алматы, «Каржы-Каражат»,
2003 ж.
7. В.Д. Мельников Государственное финансовое регулирование
экономі/іки Казахстан. Алматы: «Каржы-Каражат», 1995 г.
8. Слом В.И. Что есть налоговое законодательство? // Налоги, 1996 г.
9. Шманов Н.Т, Налоговый учет — реалыность сегодняшнего дня.
Бюллетень бухгалтера. №29 1996 г.
10. Под ред. Д.Г. Черник. Налоги. Москва:Финансы и статистика.1995 г.
11. Арыстанбаөва С.С. Проблемы налогового регулирования экономик среднеазиатских республик. // Вестник КазГАУ № 1-2, 1997 г.
12.-Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежах в бюджет (налоговый кодекс). «Официальная газета», № 26 ( 27). Алматы, «Бико», 2001 г.
ІЗ.Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию. №1 (181)— 2 (182) «Каржы-Каражат», 2003 г.
14. Анисимов В.А. Станет ли лучше налоговый кодекс? Налоговый
консультант, № 9, 2002 г.
15. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, «Іет», Алматы 2002
16. Жанбулатова Ж. Налогообложение субъектов малого бизнеса в рамках специального налогового режима. (С учетом изменений, внесенных в Налоговый кодекс Законом РК от 23.11.2002 г. № 358-11). // Вестник министерства государственных доходов. № 1, 2003 г.
17. Смурыгина И.А. Налоговый кодекс о налогообложөнии малого
бизнеса. // Налоговый консультант, № 11-12, 2002 г.
18. Сборник нормативно-правовых актов. Предпринимательство и
право. Алматы, «ЖетіЖаргы», 1999г.
19. Сравнительная таблица положөний Закона РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» и Кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Вестник министерства государственных доходов. № 9, 2002 г.
20. Сборник по разъяснению основных положений кодекса РК «О
налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Министерство государственных доходов Республики Казахстан. Астана, 2002 г.
21. Алматы облысы бойынша Салық комитетінің деректері.
22. Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежах в бюджет (налоговый кодекс). (С учетом изменений, внесенных в Налоговый кодекс Законом РК от 23.11.2002 г. № 358-11). «Официальная газета», № 26 (27). Алматы, «Бико», 2001
23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
18.02.2005 жылдағы Қазақстан халқына жолдауы
24. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизнеса. // Налоговый эксперт, №5, 2002 г.
25.Указ Президента Республики Казахстан «О государственной программе поддержки и развития малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2003-2004 годы».
26. Тютюрюков Н.Н. Налоговые системы зарубежных страп: Европа и США. Учебное пособие. Москва, 2002 г.
27.Томпиев М.К. Малое предпринимательство и ее проблемы. Алматы 2004 г.
28. Ваксян И.Н. Эффөктивные приемы и методы налогового контроля
в отношении малых предприятий. // Налоговый эксперт, №1, 2005 г.
29. М.Т. Оспанов Налоговая реформа и гармонизация налоговых
отношений. Санкт-Петербург, 1997 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ..4
1 МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны ..7
1.2 ҚР экономикасындағы салықтық реттеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 15
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жоспарлау — экономиканы мемлекеттік реттеудің басты
құралы ..24
2. 2 Экономиканы реттеудің салықтық және қаржы-несиелік
бағыттары ..28
2.3 Шаруашылық субъектілсрдің жұмыс істеуінс салықтық
реттеудің әсері ..43
3. ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ДАМУДЫҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономиканы салықтық ретгеудің шетелдер
тәжірибесі ..46
3.2 Қазакстанда салықтық реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Қазіргі замандағы экономика "аралас" немесе әлеуметтік - рыноктік
экономика болып есептелінеді.
''Нарықтық процестерге бақылау жүргізбесе қоғамга және табиғатқа
өздерінің кері әсерін тигізеді. Осы себептермен нарықтық экономика басқа
құбылыстарға қарағаңда реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл реттеу функциясы
тек қана мемлекеттік институт қолына ала алады, оған себеп мемлекет
қоғамның өкілі ретінде және де экономикалық катынастарға тікелей араласа
алатын қүқығы арқылы жүргізеді.
Осы мақсаттар ескеріліп, экономиканы мемлекеттік реттеудің ең тиімді
моделін пайдалану керек, ол ең ұтымды өлшем болуы керек. Сонымен бірге, ол
рыноктің табиғатын бұзбай, нарықтык экономиканы ең жогарғы тиімділікке
жеткізуге бағытталуы керек.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шарасыздығы көптеген
экономикалық проблемаларды үстірт шешуге әкеліп соғады. Сондықтан нарықтық
экономиканы мемлскеттік реттеудің жалпы стратегиясы белгіленіп, ол келесі
қағидаларға жүгінеді:
1. Рынок талабына сай экономиканы ұйымдастыру яғни нарықтық экономикаға
жол беру. Тәжірибе жүзінде бұл мемлекет жеке бизнесті (табысы аздығынан)
қамтымайтын әлеуметті — мәнділікті өндірісті қаржыландыруға күш салу .
2.Мемлекеттік кәсіпкерлік шағын бизнеспен бәсекелеспей олардың дамуына
көмектесуі қажет. Себебі бүл принципті ұстамаса қоғамда мемлекеттік
кәсіпорындар жасанды түрде басым болады.
3. Мемлекеттің қаржы, несие және салық саясаты әлеуметгік қамтамасыз ету
және т.б. қоғам экономикасының артуына ықпал етуі керек.
2. 4. Мемлекеттің рыноктік процесіне ат салысуы және нәтижелі болуы
оның қандай "нарық түріне" көшкеніне байланысты.
5. Мемлекеттің экономикалық реттеуі шаруашылық дағдарысы кезеңінде ең
қажетті құрал және де бұл реттеу мемлекетаралық экономикалық қатынастарда
өте қажет.
6. Осы себептер ескеріліп нарықтық экономиканы "мемлекеттік реттеуге"
жатқызуға болады.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу өзінің алдына үш мақсат қояды:
1. Нарықтық процестердің келеңсіз салдарларын азайту;
2. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне қүқықтық,
қаржылық, әлеуметтік жағдай құру;
3. Нарықтық қоғамдағы ең осал топтарға әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету;
Осы мақсаттарды іске асыру үшін қазіргі мемлскеттер нарықтық
экономиканы реттеу үшін қуатты қүралдармен қамтамасыз етілген.
Қазіргі замандагы мемлекеттердің экономикалық жағдайын зерттеу,
олардың қаржылық жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Оған себеп, мемлекет
қаржысы қоғамда ең негізгі міндетті ұлттық табысты қайта бөлу, қоғамдық
өндірістің өсуін, қоғамның экономикалық кұрылымын қайта құру, өндірістік
күшін жетілдіруге жұмсалады.
Сонымен бірге мемлекеттің қомақты қаржы ресурстары олеуметгік
бағдарламаларда жүзеге асыруға , мемлексттің басқару аппаратын үстауга жоне
де қаруды күштерін қаржыландыруға, сьіртқы экономикалық қызметті атқаруға
жүмсалады.
Жалпы каржы жүйесі көптеген мемлекеттің қаржы институттарын қамтып,
олар несие институттарымен тығыз байланысты жүмыс істейді.
Қазіргі заманда мемлекет өзінің реттеуінде салықтар мен инвестицияны,
дотация және несие, жеңілдіктері мен бағалық реттеу, сонымен бірге
мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту жолында тиімді қаржылық құралдарды қолдана
алады.
Аталған тетіктер ішінде салықтық реттеу маңызы жоғары. Сонымен бірге,
қазіргі салық жүйесі келесі мәселелерді орындауға жұмылдырылады:
4. Жеке және заңды тұлғаларға міндетті түрде салық салу;
5. Тура және қосалқы түрде салық салуды үйлестіру;
6. Салық төлеушілердің табысы мен қызметтеріне байланысты
түрақты салық ставкалары бекіту;
7. Салық төлеушілердің салық салу объектілерін жасырғаны
үшін әкімшілік және қаржылық жауапкершілігі.
Сондықтан дипломдық жүмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қызмет
ететін салықтық реттеу механизміне терең талдау жасау.
Осы мақсатты орындау үшін мына мәселелерді шешу керек:
8. Экономиканы мемлекеттік реттеу үшін салықтық реттеудің
теориялық және құқықтық негіздеріне жүгіне отырып қарастыру;
9. Салықтық реттеудің құралдарын шет мемлекеттердің
тэжірибесінен зерттеу;
- Салық нарқы, жецілдіктер, жазалау шараларына, салык түсімдері
талдау жасау.
Бұл дипломдық жұмыстьң негізгі мақсаты мемлекетімізде экономиканы
мемлекеттік реттеу ,оның негізгі институты салық жүйесін, механизмін реттеу
жолы, оның ішінде Қазақстан Республикасында экономиканы реттеудегі
салықтардың алатын орны, оның бағыттары және де нарықтық экономикада осы
саланың экономикаға тигізер әсері мен перспективалары, олардың кезек
келтірмейтін өзекті мәселелеріне, дамыту жолдарына үлес қосу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау және қорытынды бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда мемлекеттік экономиканы реттеудегі салық жүйесінің
мәні, салықтық реттеудің экономикалық мазмұны және ҚР экономикасындағы
салықтық реттеудің ерекшеліктері теориялық және елімізде қабылданған
құқықтық-нормативтік сай негізделген.
Екінші тарауда экономикада салықтық реттеудің механизмдері, оның
ішінде жоспарлау мемлекеттік реттеудің басты құралы ретінде қарастырылып,
экономиканы реттеудің салықтық және қаржы-несиелік бағыттары,олардың
шаруашылық субъектілердің жұмыс істеуіне әсері және т.б. берілген.
Үшінші тарауда экономиканы салықтық реттеуді дамытудың және
жетілдірудің кейбір жолдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік
ғалымдармен зерттеушілердің еңбектері ,сонымен бірге ҚР қабылданган
қүқықтық-нормативтік актілерге және статистикалық мәліметтерге жүгінілді.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘҢІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны және құралы.
Мемлекеттің экономикасын реттеуге басқару тұтқаларының сәйкестігі
негіз болады. Осы тұтқалардың негізгісі - салық, себебі салық механизмі
шаруашылық субъектілерінің қызметтеріне тікелей әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу салықтардың көмегімен негізінен көп жагдайда қандай
салық қүрамын, салықтық ставкалардың деңгейімен және салық түрлері мен
салык, жеңілдіктерінің мөлшеріне байланысты болады [3,19].
Салықтар мемлекеттік экономикалық реттеуде негізінен екі мәселені
шешеді және реттейді:
а) салық мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың ең негізгі
көзі болып табылады;
б) салық экономиканы реттеу құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұйымдарының негізгі мақсаты тек қана табыс
көздеріне салық салу емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне
жағдай жасайтын ерекше механизмді қолдану.
Мемлекеттің экономикалық реттеуінің негізгі қуралы, ол жеке
кәсіпкерлікті дамыту үшін салық саясатын және қаржылық әсерді жүргізуі
керек.
Осы әсерлерді жүргізу үшін мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қояды:
1. жетістікке жету үшін әрқашанда экономикалық өсуіне турақты
жағдай жасау;
2. тауарлар мен қызмет керсету қызметінің орнықты бағасын
қамтамасыз ету;
3. еңбекке жарамды халықты жұмыспен толық қамтамасыз ету;
4. халықтың ең төменгі табысын қамтамасыз ету;
5. халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, әсіресе көпбалалы
аналарды, мүгедектер мен зейнеткерлерді;
1. сыртқы экономикалық жағдайды теңдестіру.
Осы мақсаттарды шешу бірден қолдан келмейді. Себебі, егерде шығарған
өнімдерге бағаның өсуі байқалса, онда бұл тауарлар мен қызмет көрсетулердің
көлемін азайту немесе реттеуге тура келеді. Бірақта, бағаны шектеу
негізінен экономикалық өсуді тежеп және жұмыс орындарын қысқартуға әкеліп
соғады. Ал жұмыс орындарын көбейту шығындардың өсуіне байланысты шығарған
өнімдердің бағасын көтереді. Сондықтан мемлекеттің экономикалық саясатының
негізгі міндеті осы тепе-теңдікті табу болып табылады.
Мемлекеттік экономикасын реттеуде жергілікті басқару органдары
белсенді қатысады.
Осы себептердің барлыгын ескерсек, мемлекеттің қолындағы негізгі
құрал қаржы десек, оның ішінде салық жүйесі мемлекеттің экономикасын
реттеуге болады.
Тек қана экономикалық реттеулер арқылы мемлекет; салық салу, несие
беру, инвестициялау арқылы халықтың әл- ауқатын көтеруге көмектеседі.
Фискалдық функциядан басқа салық жүйесі жалпы өндірістің
экономикасына, оның құрамы мен көлеміне әсер етеді. [4,9-10
Сонымен, салықтар арқылы кәсіпкерлікпен айналысатындарды не
ынталандыруға немесе тежеуге болады. Кәсіпкерлердің шығарган өнімдерінің өз
шығындарын азайтуға және ұлттық кәсіпорындардың әлемдік нарықта
бәсекелестікке шығуына жол ашуға негіз болады.
Салықтардың көмегімен тауар нарығын еркіндікке жіберуге немесе
экономикалық саясатты протекционизмге жүргізуге болады.
Салықтар мемлекет пен жергілікті бюджеттердің ең негізгі кіріс көздері
болып табылады. Солар арқылы мемлекеттің шығыстарың және
мемлекеттің түрлі экономикалық бағдарламаларын қаржыландыруға ат салысады.
Мемлекеттің қаржы-бюджет механизмінің негізгі бағыты мыналар болып
табылады:
1. кәсіпорындарға тура субсидиялар беру;
2. экономикаға мемлекеттік инвестициялар бөлу;
1. негізгі тауарлар мөн өнімдерді мемлекеттік көтерме сауда арқылы
сату;
2. салықтарды реттеу, әсіресе жергілікті салықтар мен міндетті
төлемдерді және жеңілдіктерді реттеу.
Бұл бағытта жергілікті басқару органдары да ат салысады. Мысалы, жер
телімін сатып алу немесе жалға бергенде төлем бағасын немесе алымдарды
азайту, арнаулы салық режимдерін қолдану, займдар алу, кепілдік қорларға
мүше болу, тағы басқалар. Сонымен бірге кәсіпкерлікті ынталандыруға уақытша
салықтардан босату және т.б.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтыр - бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жүмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Сонымен қатар салықтар ішкі ұлттық өнімді
және ұлттық табыстың қайта бөлу
процесінде негізгі рөлді атқарады. [5,94-96]
Ішкі ұлттық өнімді бөлу және қайта бөлу кезінде салықтардың фискалдық,
реттеуші және қайта бөлу функцияларын орындалады. Салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні мен мазмұны, олар атқаратын функцияларда толық ашыла
түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар — қосалқы категория
болып
табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүл функциялардың әрқайсысы осы
қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
[3,19-21]
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мүның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджетті
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Ал қайта бөлу функциясы арқылы әр түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы
жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, және ол
ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді. [6,231-332].
Мемлекет салық саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның,
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстары едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бүл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік туғызады. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғүрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықтық реттеудің негізгі қағидаты, ол кәсіпорындар мен халықты
экономикалық белсенділікке қызықтыру.
Бұл белсенділік салық салу мөлшерінің ставкаларының көлемі арқылы қол
жеткізеді. [7,49]
Осы мәселелерді ескере отырып, салықтық реттеу шаруашылық субъектілері
мен жеке дара тұтынушылардың қолында тұрган құнның бір бөлшегін алып қою
арқылы ықпал жасау.[3,26] Реттеу қандай жолдармен орындалады? Қай
процесстердің өсуіне қосымша қаржы ресурстары керек, ал салық салу арқылы
бұл ресурстар азаяды. Сондықтан да салықтар өз тәсілдерімен бұл
процесстерге әсерін тигізеді. Салық ставкасын көтеру арқылы, ал
жеңілдіктерді кеміте отырып, мемлекет кейбір қызметтерге шек қойып және
кейбір керек емес, әрі басымды емес кәсіпшілікті дамытуға шек қойы мүмкін,
ал ынталандыру арқылы жағдай жасаса, онда салық төлеуші өзіне керек табысты
сырттан емес, тек өз өнімін көбейту арқылы ғана іске асырылады. Бірақта, ол
салық жүйесі мен салық механизмдегі шарттарды орындауға міндетті болады да,
өз табысы қолында қалады. Іс жүзінде осы жағдай егерде салық төлеуші салық
төлеуден бас тартса, немесе неше түрлі жолдармен бұлтартса, онда мемлекетке
керекті салықтар түспей, салық төлеушінің қолында қалады.
Осы жағдайда салықтық реттеу іс жүзінде, бір жағынан, кәсіпшілікті
ұлғайтуға әсер етеді (үлкен деңгей), екінші жағынан, салық төлеушіге
ыңғайлы жағдай жасайды (кіші деңгей).
Өмірде салықтық ынталандыру екі жағдайға әсер өтеді. Біріншіден,
көтермелеу, екіншіден шектеулік жолмен.
Көтермелеу жолы - ол салық салудың жеңілдіктері арқылы салық төлеуші
салық заңдарына сүйене отырып салықты аз төлейді де, табысын өз қарамағында
қалдырады. Ал шектеу жолы - ол салық төлеушіге мемлекетке тиесілі салық
төлемдерін төлемеудің жолын қарастыруга әсер етеді. Салықтық ынталандырудың
бұл екі жолы бір-бірімен тығыз байланысты және бірін бірі толықтырып
отырады. Мысалға салық салынбайтын кіші көрсеткіштер мен салық салынбайтын
кіші табыс көзін алсақ, бұл механизмде, біріншіден, шектеу функциясын
атқарса, екіншіден, ынталандыру функциясын атқарады. Себебі, шектеу арқылы
бұл табыстардан салық ұсталмайды. [3,26-27]
Салық салудың функционалдық элементтері кәсіпкерлердің салық салу
механизмінен салық салу көлемінің ерекшеліктері үлкен дәрежеде әсерін
тигізеді. Оны түсіндірудің жағдайы аса қиын емес. Себебі, салықтың
объектілері, салық ставкалары, оны төлеу мөрзімдері, көптеген жеңілдіктер
және салық төлеушінің мемлекетке төлейтін салығының мөлшері әрқашанда көз
алдында болады және айқын.
Салық механизмінің ең дәлелді элементі ол салық объектісі. Бұл
салықтық реттеудің ең негізгі құралы болып табылады. Осы құралы арқылы
мемлекет салық төлеушілердің объектілері арқылы реттеп отырады. Айырмасы
тек қана зерделеуде ғана.
Салық объектісі ретінде — салық төлеушінің таза табысы, мулкі,
көрсететін қызметі мен өнім құны, қосылған құн болып табылады. Қазіргі
уақытта салық жүйесіңце салық салу объектісі ретінде тек қана ақшалай-
шикізат болып есептеледі, ал салық төлеушінің өз көзқарасы есептелмейді.
Салықтардың айырмашылығы салық салу объектісімен, оның көздері бір мағынада
болған кезде немесе екеуі екі бөлек болған жағдайларда оларды жіктеу жолы
салықтарды түр-түрге бөлген кезде керінеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық салу объектісі ретінде
заңды және жеке тұлгалардың табысы, олардың мүлкі, жер, бағалы қағаздармен
жүргізілетін қаржы операциялары, қосылған құн, жер қойнауын
пайдаланушылардың табысы, қызмет түрлері жатады.[8,3-6]
Келесі салықтық реттеудің негізгі құралы салық ставкалары болып
табылады. Мемлекет белгілейтін барлық салық ставкалары кәсіпорындардың
шығындарын көбейтеді, сонымен қатар жанама шығындарының да көбейуіне әкеліп
соғады. Осы себептен кәсіпкершілердің табысын жинақтауға, содан кейін
инвестицияға әсер етеді. Бұлардың әсері кәсіпорынның ұлғаюына және
сұранымға кері әсерін тигізеді.
Басқа өнеркәсібі дамыған шет мемлекеттерге қарағанда, қазақстандық
салық заңдары салық салу жолдары кәсіпорындардың табысына өте тиімді.
Бірақта кәсіпорындар басқа да жанама, қосымша салықтар төлейтінін
ұмытпағаны жөн.
Сондықтан да мемлекет салық ставкалары арқылы қандай қызмет түрін
көрсету керек екенін, қандай тауарларды шығару керек екеніне өзінің әсерін
тигізеді. Сонымен қатар, кәсіпкерліктің әр түрін бір бағытқа, бір дәрежеге
келтіруге ат салысады.
Келесі негізгі құрал ретінде салықтық реттеудің келесі жолын алуға
болады, ол салық жеңілдіктері. Егер салық ставкалары, салық объектісі,
салық төлеуші, салык, төлеу мерзімі, оны төлеу жолдары салықты салу және
төлеудің негізгі көзі болса, онда салық жеңілдіктері керісінше салық
төлеушінің салығының мөлшерін немесе салықтан босату жолдарын көрсетеді.
Салық салудың басқа элементтеріне қарағанда, бұл салық механизмі осы
элементтерге қосымша ретінде жүреді. Салық жеңілдіктері арқылы салық
заңдарына сәйкес салықты азайту немесе мерзімін өзгерту басқа элементтері
ставка, объект, салық төлеушілер, салық мерзіміне қосарланып жүргізіледі.
Сонымен, салық жеңілдіктері дегеніміз - ол салық заңдарына сәйкес
салықтарды азайту жолы.
Салық ставкаларына қарағанда, салық жеңілдіктері арқылы салық
механизмінің икемді және қолайлы жолы және әр салық төлеушіге жеке дара
қарау жолы көрсетіледі. Осы себептер ғана салықтық реттеудің басқа баға
реттеуінен, сонымен қатар ақша-несие, бюджет-қаржы реттеуінен ерекшелігін
барлық мемлекеттің экономикалық реттеуінен ерекше жолын көрсетеді.
Экономикалық бағаның әсері арқылы жүргізілетін салық жеңілдіктері
мемлекеттің кәсіпорындардың шығарған өнімдерінің мөлшеріне, артық шығарған
сұранысы жоқ тауарларға, артық капиталдардың жиынтығына әсері мол.
Сондықтан да егерде салық жүйесі мемлекеттің түпкі жоспарына экономика мен
әлеуметтік жағдайына әсер етсе, онда салық жеңілдіктері арқылы мемлекеттің
тактикасы арқылы әсер ету жолы шешіледі.
Салықтық жеңілдіктер арқылы мемлекет кәсіпорындардың өнімінің өсуін,
керек тауарларды шығаруға, техникалық прогресстің өсуін, капиталды жұмсау
мөлшеріне әсер етеді.
Салықтық жеңілдіктер кәсіпорындарда мына жолдар арқылы әсерін
тигізеді. Олар:
2. өтімділікті жоғарылату;
3. өндірілетін өнім түрін көбейту;
4. кәсіпорындардағы керексіз және нәтижесіз өнімдерді қысқарту;
5. ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
6. табыстарды жинақтау мен пайдалану мақсатын толықтыру;
6. экологиялық режимді сақтау және кәсіпорындардан басқа
салаларды дамыту. [9,12-13]
Салық салудың келесі элементі, ол салықтарды төлеу мерзімі және төлеу
жолдары. Салық төлеушілерге салық төлеу мерзімін қолайлы жолын жасау және
оларды есептеудің ықшам тәртібін жүргізу барлық салық жүйесінде қиын
мәселе. Қашан және қалай салықтарды
төлеу керек екені, кәсіпкерлерге бәрібір емес, себебі, егер салық төлеуші
өнімін өткізбей тұрып салықтарды төлейтін болса, онда оның айналым қаражаты
кемиді. Осы себептерден кейін өнеркәсіптің тоқтауы мен құлдырауына әкеліп
соғады. Салық механизмінің бұл салықтарды төлеу мерзімінің әсері жалғыз
Қазақстанға ғана тән жағдай емес, бұл әсер барлық ТМД елдеріне де тән
жағдай. Себебі, салықтарды төлеу мерзімдерінің өзіндік қолайлы да немесе
кері әсері болуы мүмкін. Қазақстанның салықтарды реттеу тәжірибесіне
тоқталсақ, мемлекеттің салықтарды есептеу және төлеу мерзімдері тек қана
фискалдық саясатты көздейтінін көреміз.
Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеудің жолдарын түйіндей,
қорытындылай келе, осы салық мезанизмінің элементтердің барлығы да біртүтас
екендігін, бір-бірімен тығыз байланысты екенін, сонымен қатар мемлекеттің
экономикасын реттеудің жолдары екенін білеміз. [10,400]
2. Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеудің қазіргі
таңдағы ерекшеліктері.
Салықтар мемлекеттің экономикалық тұтқасы ретінде пайдаланылады және
экономикалық реттеу функциясын атқарады, Салықтар міндетті төлем және салық
заңдарына сәйкес мерзімді көлеміне сәйкес ұсталатын төлем. Осы себептерден
кейін салықтың түрлерін өзгертуге және түсу мерзімін, мөлшерін, төлеу
жолдарын, жеңілдіктерді тек қана заңды түрде өзгертуге болады. Бұл түтқалар
өндірістің құрамына, шығарған өніміне, бүл өнімді жинақтау мен пайдалану
үйлесімділігіне және ғылыми-техникалық прогресстің ынталандыруға әсер
етеді. Бұл салық тұтқалары басқа да экономикалық тұтқалармен байланыста
мемлекет экономикасының өсуіне үлкен әсерін тигізеді. Осы себептерден тауар-
ақша қатынасында салықтар мемлекеттің кіріс көзі ретінде шаруашылық
субъектілер мен халықтың табыстарын қайта бөлу функциясын мемлекет
пайдасына шешу жолын реттейді.
Сондықтан да салықтар қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу тұтқасы
ретінде құрылу керек, себебі салықтар қаржы ресурстарының өсуіне және
оларды шаруашылық субъектілері, мемлекет және халықтар арасында тиімді бөлу
керек. [11,47]
Салық жүйесінің негізгі қағидаттары:
3. салық ауыртпашылығы барлығына да біркелкі болу керек;
4. салық құрамы салық саясатын экономиканың өсу жолына мақсат
тұту керек;
5. салық жүйесі әділетті болу керек;
6. салық заңдарын іске асыру үшін және салықтарды
ұйымдастыруды басқарудағы әкімшілік шығындары төмен болу
керек.
Осы талаптар мемлекеттің салық жүйесінің негізгі керсеткіштері болу
керек. [3,38]
Қазіргі Қазақстан Республикасының нарық экономикасының даму
кезеңіндегі салықтық реттеудің ерекшелігі, ол 12.06.2001 жылғы қабылданган
"Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы"
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сай жүзеге асады [12,3]
Бұл Салық кодексінде бірінші рет салық салу қағидалары келтірілген:
7. салық салудың міндеттілігі қағидасы — салық төлеуші салық
заңдарына сәйкес міндеттемелерін толық көлемінде және
белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті;
8. салық салудың айқындыәы қагидасы – Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы
салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді;
9. салық салудың әділдігі қаәидасы — Қазақстан Республикасында
салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады;
10. салық жүйесінің біртұтастывы қазидасы - Қазақстан
Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып
табылады;
11. салық заңдарының жариялылығы қазидасы — салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануга тиіс.
Қазақстан Республикасында Салық кодексінде белгіленген келесі салықтар
мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
І. Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
4-1.экспортталатын - шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы.
ІІ. Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
З. жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
3-1. жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
6-1. кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін алым;
6-2. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
7. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9.автокөлік қүралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10. аукциондардан алынатын алым;
11.жекелеген қызмет түрлерімен айналысу қүқығы үшін
лицензиялық алым;
12. теледидар және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рүқсат беру ушін алым.
ІІІ. Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
1. қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
2. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиги аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
7-1. қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
IV. Мемлекеттік баж
V. Кеден төлемдері:
1. кеден бажы;
2. кеден алымдары;
3. алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. алымдар.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды
тұлғалар жатады.
Салық салу объектілеріне — салық салынатын табыс, төлем көзінен салық
салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме
арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы жатады.
Резидент заңды түлғаның жылдық жиынтық табысына салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасын мен одан тыс жерлерден
алынуға тиіс (алынған) табыстары жатады.
Бүл жиынтық табысқа салық төлеушінің табыстарының барлық түрлері
кіреді, олардың санына бұл табыстарының 20 түрі кіреді:
- тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс;
- үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс
және басқалары [13,35].
Салық кодекске сәйкес шегерімге жатпайтын шығыстарды қоспағанда, салық
төлеушінің жылдық жиынтық табыс алуымен байланысты шығыстары салық
салынатын табысты анықтау кезінде шегерілуге тиіс. Бұл шегерімдерге
негізінен табиғи монополистер шеккен залалдар Қазақстан Республикасында
белгіленген заңдар бойынша нормалар шегіндегі шегерімдер, мемлекеттік
бюджетке енгізілуге тиістілерін қоспағанда, жылдық жиынтық табыс табуға
байланысты салынған немесе танылған айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық
айыбы және басқа да кодексте көрсетілген шегерімдер жатады. [13,50]
Салық төлеушінің түзетулер енгізілген және белгіленген тәртіппен шеккен
залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 30 пайыздық ставка
бойынша салық салуға жатады, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық төлеушінің салық салынатын табысы 10 пайыздық ставка бойынша салық
салуға жатады. Қазақстан Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметін
жүзеге асыратын резидент емес заңды түлғалардың таза табысы корпорациялық
табыс салығының үстіне'15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.
[14,9]
Келесі Қазақстанның салық жүйесіндегі қомақты мөлшерде салынатын салық
— ол қосылган құн салығы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет керсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салык, салынатын айналым қүнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындагы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынган тауарлар (жұмыстар,
қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы
арасындагы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілеріне — салық салынатын айналым, салық салынатын
импорт жатады.
Қосылған құн салығы салық салынатын айналымның 15 пайыздық мөлшердегі
ставка бойынша салынады, ал нөлдік ставка бойынша экспортталатын
тауарларға, халықаралық жолаушыларды, тауарларды, багаждарды, поштаны және
жануарларды тасымалдауда қолданылады. Егерде Қазақстанмен халықаралық
келісім шартқа отырмаған мемлекеттермен экспортталатын тауарлар мен
халықаралық тасымалдауда нөлдік ставка қолданылмайды.
Нөлдік ставканы пайдалануда салық төлеушілерге екі түрлі жеңілдік туады,
біріншіден, сатылған өнімдер салықтан босатылады, екіншіден, бюджеттен осы
тауарларды шыгарған шығындарға төленген қосылған құн салығы қайтарылады.
[15,3-6]
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі Салық
кодексте анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады. Сонымен қатар акциз
ставкалары арнаулы, адвалорлық болып ерекшеленеді.
Салық салу объектілері: акциз телеушінің өзі жасап шығарған немесе
өндірген және ыдысқа құйып операция жасайтын акцизделетін тауарлары, бензин
(авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада өткізуі
және бөлшек саудада өткізуі, тіркіленген немесе иесі жоқ, мұрагерлік құқығы
жоқ, сондықтан мемлекетке өткен акцизделетін тауарлар, ойын бизнесі
саласындағы қызмет, лотереяларды ұйымдастыру және өткізу, акцизделетін
тауарлардың акциз алымы маркаларының бүлінуі және жоғалуы болып табылады.
[12,109]
Егер акцизделетін тауарлар Қазақстан шикізат көзінен өндірілсе, онда
өнімді сатқан кезде осы шикізатқа төленген акциз мөлшері сатқан өнімнің
акциз мөлшерінен кемітіледі.
Акцизді төлеу мерзімі акцизделетін тауарлардың түріне байланысты
болады:
1. акцизделетін алыс-беріс өнімдерге акциз осы өнімді
тапсырушыга тапсырган күні төленеді;
2. шикі мұнай мен газ конденсатын қайта өндеуге жіберген құн
акциз төленетін құн болып есептелінеді;
3. акцизделетін тауарларға салынатын акциз бюджетке мына
күндері аударылуы керек:
12. бірінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген өнімдер үшін сол айдың
13-нен кешіктірмей;
13. екінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген акцизделетін өнімдер
үшін сол айдың 23-нен кешіктірмей;
14. ал қалган күндерде өндірілген акцизделетін өнімдердің акцизін
келесі айдың 3-нен қалдырмай аудару керек,
4. ойын бизнесі бойынша акциз Салық кодексінің 395 бабына
сәйкес аударылады;
5. лотереяны ұйымдастыру және өткізу үшін акциз сол лоторея
билеттерін тіркеу күні төлейді. [12,111]
Бұл акцизге бірнеше жеңілдіктер бар, олар конфискаланған, мұрагері жоқ
бағалы заттар мемлекетке өткен, сонымен қатар ізгілік көмек ретінде шет
елден келген өнімдер, дипломатиялық қызмет орнына келген акцизделетін
тауарларға акциз салынбайды. Ал экспортталатын тауарларға акциз салынбайды,
егер оны растайтын құжат болса. [14,36]
Жер қойнауын пайдаланушылар Қазақстан аумағында мына:
үстеме пайда салығын;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерін:
7. бонустарды, оның ішінде қол қойылатын, коммерциялық табуды;
8. роялтиді;
7. өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлейді.
[16,246]
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ.
2.1 Жоспарлау-экономиканы мемлекеттік реттеудін басты құралы.
Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" атты кітабында былай деп жазды: Нақты
демократиялық қоғамның экономикалық дамуы және де нарықтық тактикалық
міндеттерді орындау барысында біз нақтылы басымды және де кезеңді сапалы
өндірістік күштерін, меншік қарым-қатынасын және де басқару мен
шаруашылықты жүргізу тәсілдерін пайдалана білу керек. Сондықтан да бізге
түбегейлі әлеуметтік-экономикалық бағдарлама керек. Бұл бағдарлама ұзак
мерзімге арналу керек. Еліміздің жетістігі, экономиканың өсуі түбінде дұрыс
құрылған стратегиялық жоспардың барына және де оның шартты түрде
орындалуына байланысты.
Сондықтан да Қазақстанның 2030 ж. дейін даму стратегиясы келесі
стратегиялық жоспарлау құру жүйесіне негізделген:
1. Әр 5 жылда анықтальп отыратын 30 жылдық ұзақ мерзімді
стратегиялық жоспар;
2. Ұзақ мерзімді жоспарлардың алғашқы кезеңін айқындау
мақсатпен 10 жылдық даму жоспары;
3. Мемлекеттік органдарға деректі және міндетті сипаты бар 5
жылдық стратегиялық жоспарлар;
4. 1998ж. бастап министрліктердің және мекемелердің
жұмыстарының жылдық стратегиялық жоспары;
Сонымен даму стратегиясы төрт кезеңдер бойынша іске асырылатын -
бағдарлама құжаты:
1. 1998-2000ж.ж. Алғашқы нольдік кезең.
2. 2001-2010ж.ж. бес жыл ішінде және он жылдық стратегиялық
жоспарларға негізделген бірінші кезең. Бұл шаралар: жедел
әлеуметтік мәселедерді шешу.
3. 2011-2020 ж.ж. екінші кезең технологиялық өндіріске
1. көшумен, инвестиция жұмсаумен, инфрақұрылымды
жетілдіру.
2. 2021-2030 ж.ж. үшінші кезең ғылым жетістіктерін кеңінен
пайдаланатын өндірістерге жалпыламай көшуді және
Қазақстанның экспортқа шығаратын өнімдердің түрлерін
көбейту. Бұл кезеңде алдыңғы қатарлы әскери күш
қалыптасады.
Бұган мысал ретінде Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының
бірлескен отырысында "Қазақстандағы таяудағы он жылда дүние жүзіндегі
бәсекеге барынша кабілетті 50 елдің біріне айналдырудың стратегиясы, оны
жүзеге асырудың алты басымдығы туралы бағдарламасы мысал бола алады.Бұл
ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаттарына
негізделеді, оларды бүгінгі кұннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Жаңа қүрылған Үкімет үшін басымдықтар мен міндеттер мыналар:
I басымдық. Қазақстан экономикасын жаңарту және оған серпінді сипат
беру, олар өзара байланысты міндеттер кешенін шешу керек.
1. Фискалдық саясат.
Салық жәнс тариф саясатын реформалау сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл
қоюга және кәсіпкерлікті, бизнес пен халықаралық сауданы дамытуды
ынталандыруға мүмкіндік берсді. Біз салықтардың жиналуын ұлғайтуға,
салық салу құрылымын жеңілдетуге және салықтар санын шектеуге тиіспіз.
Бизнес мүддесі тұргысынан жеке тұлғалар үшін табыс салығының
белгіленген ставкасын енгізу және Салық кодексін жеңілдету мүмкіндігін
зерттеу керек.
2. Несие-ақша саясат.
Инфляциямен күрес несие-ақша саясатының басты мақсаты. Біз өзіміздің
шетелдсгі әріптестеріміздің бұған дейін байқап көрілген ұсыныстары мен
кеңестеріне арқа сұйей отырып, валюта саясатын басқарылатын
ырықтандыру есебімен инфляция өсуінің келеңсіз салдарын барынша
төмендету мақсатында нақты айырбас бағаның қажетті икемділігін
қамтамасыз етуге тиіспіз.
3. Экономиканық отын-энергетика жоне өндіруші секторлары
тиімдшгінщ жаца децгейін уйымдастыру.
Мұнай-газ кешенімен тікелей байланысты, қосылған құн дәрежесі жоғары
салалардың озық дамуына жағдайлар туғызу керек.
Әрбір кен орны тұрмыстық қызмет саласынан бастап ең осы заманғы
бағдарламалык қамтамасыз етуге дейінгі кәсіпкерлікті дамытудың әлеуетті
базасы ретінде қарастырылуы тиіс.
Біз мұнай мен газды өндіріп қана қоймай, Норвегияның үлгісі бойынша елді
мүнай-сервистік кластерге айналдыруға тиіспіз.
Мемлекет елде және шетелде біздің мұнай компанияларымыздың қызметін
кеңейтуіне қолдау білдіруі тиіс.
4. Экономикалық-өсуін қамтамасыз етудің жаца бағыттарын
қалыптастыру.
Мемлекет экономикадагы сұранысты ынталандыратын жағдайлар жасай алады
және жасауға міндетті, бірақ та өндірісті өзі ұйымдастыруға немесе
бақылауға тиіс емес. Мүны рынок істейді.
Экономиканың салауатты жеке сұраныс бар салаларында мемлекет бәсекелес
ортасын дамыту және рынокты монополияландыруға жол бермеу үшін қажетті
реттеуші рөлін ғана атқаруға, ал ондау сұраныс жоқ жерлерде оны жасауға
жәрдемдесуі тиіс.
5. Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қорғау.
Кәсіпкерлікті дамытуға, шағын және орта бизнесті, ішкі сұранысты
кеңейту мен нығайтуга қолдау білдірудегі мемлекеттік саясаттың жаңа,
рынокқа бағынған тетіктерін ұсына отырып, мемлекет салық режимін
индустриялық саясаттың көптеген құралдарының бірі ретінде ғана пайдалануға
тиіс екенін ескергені жөн. Бәсекелестікті дамыту кәсіпкерлікті дамыту үшін
басымдыққа айналуы тиіс.
6.Әлеуметтік даму мен кәсіпкерліктің өңірлік корпорациялары.
Мемлекеттік саясат шағын және орта бизнестің жұмыстың айқын
жағдайларында шағын бизнес үшін тапсырыс беруші және "локомотив" рөліңде
бола алатын әр тараптандырылган: қаржы жағынан тұрлаулы ірі кәсіпорындармен
ынтымақтастық үшін әкімшілік және нормативтік алғышарттар туғызуды көздеуі
тиіс.
7. Нарык,тық қагидаттар негізінде экономикалық өзара
ықпалдастықты дамыту.
8. Рентабелъді емес кәсіпорындарды нәрлендіру және Әлеуметтік-
кәсіпкерлік корпорациялар құру.
Біз өзімізге жұмыс істеп тұрган рентабельді емес кәсіпорындарды
"есептен шығару" мүмкіндігін бере алмаймыз. Бірақ та оларды "қағидат
үшін" қаржыландыру да — ысырап қорлық.
Әлеуетгі түрде перспективалы кәсіпорындар жаңа бизнестерді дамыту үшін
негіз болуы тиіс. Оларды қайта құрылымдау және "ширату" керек. Үкімет
мұндай кәсіпорындарды дағдарыстық басқаруға қатысу мүмкіндігін
қарастыруга міндетті.
9. Аумақтық даму.
Біз экономикалық және әлеуметтік жаңарудың "локомотивтері" болуга
қабілетті дамыған өңірлік орталықтарда экономикалық қызметті
шоғырландыруга, заңнамалық, экономикалық және әкімшілік шаралар жүйесін
қарастыруға тиіспіз.
2.2 Экономиканы ретгеудің салықтық және қаржы- несиелік
бағыттары.
Қазақстанда экономикалық өсудың көп проблемалардын негізі мысалға,
инфляциялық процестердің түбі көп жағдайларда оыың бұрынғы ескі жоғарыдан
басқару экономикасы мен несие - ақша және салықтық жүйе мұралары қалған.
Шаруашылық ынталар артық қаржылық қатынастарды регламенттеуден туындады.
Сондықтан да таза табысты бөлу тәртібі шаруашылық субъектілерінің
өнімдерінің өзіндік құнын төмендетуге ықыластарына кері әсерін тигізді,
сонымен бірге қаржы институттары олардың тапқан табыстарын бөлу және
пайдалану процестеріне араласып отырды. Халық шаруашылығының өсуіне қаржы
саясаты енжарлық көзбен қарады.
Социализмнің классикалық экономикасында қаржы саясаты екі басқару
сипатында болды: салық салу жүйесі жабық болды да екіншіден ақша-несие
саясаты көп жағдайларда кәсіпорындардың қызметін реттеуде енжарлық көрсетіп
отырды.
Ал мемлекеттік бюджет болса негізінен әр саланың табыстарын
шоғырландырып, оны қайта бөлу функциялары арқылы орталықтандыруға тырысты.
Осы жағдайлар ескеріліп табыстан түсетін салық ставкалары өсіп, ал
орталықтандырылған қаржыландыру бюджет шыгындарының негізін құрап отырды.
Мемлекет қазынасынан болінген инвестициялар кәсіпорынға көрсетілген
тегін қаржы ретінде қаралды.
Мемлекеттік бюджет өзіне тиесілі емес функцияларды, оның ішінде баға
белгілеудің функцияларын атқарып келеді. Осы себептерге байланысты
бюджеттік мекемелердің шығындары өсіп отырды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда бюджет процессі барлық кезеңдерде
қазынадағы барлық ресурстарды жұмыс істеп тұрған мекемелермен органдар
арасында енжар болу тынып жүрді. Советтік қаржы жоспарлау жүйесі жалпы
жоспарлауда енжарлық танытып отырды.
Қоғамның оркендеуімен және де мемлекет шыгындарының өсуіне байланысты
салық ауыртпашылығы да артады. Егерде 1913 кейбір дамыған европалық
мемлекеттерде салықтар ұлттық табыстың 11-13% құраса, 1924 жылы 19-20 %,
1938 жылы 20-26% құрады. Қазіргі кезде АҚШ-тың ұлттық табысының 24%
салыктар құрайды, Ұлыбританияда - 42% , Францияда - 29% , ал Германияда -
21%.
Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген салық салу жүйесі әлі
жетілдіруді қажет етеді, оған себеп бұл жүйе Қазақстан экономикасына және
де елімізде кәсіпкерлік қызметті дамытуға әлі де кері әсерін тигізіп отыр.
Салық салу механизмінің қолайсыздығы, кейбір салық қызметкерлерінің өз
ісі жауапкершілігінің төмендегі салық төлеуден жалтару, жемқорлық пен
парақорлыққа және де алыпсатарлыққа әкеліп соқтырады және де Қазақстанның
салық жүйесі кешенді жақсартуды керек етеді.
Осы себептер ескеріліп еліміздің Салық жүйесі 1995 жылғы 1 шілдеде
шыққан салық заңында ескерілді. Салық жүйесіне келесі принциптер салық
қатынастарына көңіл бөлінді.
Олар салық салудың оңайлығы, әлеуметтік әділеттілік, барлық тұлгаларға
бірдей салық салу, тағы басқалар.
Бірақта бұл заң салық салудың бір ғана функциясын орындауға
мемлекеттің фискалдық саясатын орындауга жұмылдырылды.
Салық салу ставкалары жоғары, салық ставкалары зерделенбеген осы
себептерден экономиканың кейбір салаларына әсерін тигізе алмайды.
Осы себептердің барлығы зерттеліп, талдау жасалып 2001 жылдың 12
маусымында елімізде жаңа Салық Кодексі қабылданып, бұл заң 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енді. Бүл кезенде салық бойынша еліміздін, салық
жүйесі нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық тәжірибеге сай
болын мейлінше жақындатылды.
Жаңа Салық Кодексі бойынша енді Қазақстанда 9 салық түрі, 13 алым, 9
төлем, 1- мемлекеттік баж, 4 — кедендік алым белгіленген.
Өтксн ғасырдын, соңғы жылдарында еліміздің қаржы саясатының
қанағаттанарлықсыз жагдайы көп болды, бүл процесс еліміздің экономикасын
одан әрі дамуына кері әсерін тигізді, олар:
1. Қаржы саясатының қасаң қағидаты, оның біздің
мемлекетімізде болып жатқан өзгерістерге уақытында көңіл
бөлуге шамасының жоқтығы;
2. Осы проблемалар бойынша стратегиялық дайындамалардың
жоқтығы;
3. Қолма-қол пайда беретін жеке дара такгикалық шараларды
өткізу;
4. Рсспублика экономикасындағы иақтылы жағдайларға қаржы
саясатының алшақтығы;
5. Еліміздің мемлекеттік бюджетінің теңдігін ұстаудың
бұзылғандығы;
6. Халықтың әлеуметтік жағдайына қаржының аз жұмсалғандығы;
Осы себептер ескеріліп соңғы жылдарда орын алған қателіктер ескеріліп
жаңа Салық кодексінс бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Еліміздің қаржы-несие институттары өмірде нарық экономикасында болып
жатқан өзгерістерге, шет мемлекеттерде өтіп жатқан тәжірибелеріне сүйеніп
толық көлемінде өзгерістерге ұшырап отыр.
Қорыта келе айтатынымыз экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу
дегеніміз, ол шаруашылық субъектілеріне мемлекеттік тәсілдер мен әдістердің
біркелкі және де мақсатты турде қолдану шараларын іске асыру, осылар арқылы
елімізде макроэкономикалық тепе-тендікті сақтап отыру болып табылады. Осы
бағыттағы істердің мәнін түсіну үшін Алматы облысы бойынша негізгі
салықтарды талдау және оның динамикасы төмендегі кестелерде берілген.
2004 жылғы Алматы облысы бойьшша негізгі салықтардан түсім.
Кесте - I
Салықтардың Болжам Нақты түсім Пайыз % Ауытқу (+-)
негізгі түрлері
Қосылған кұн 837958,0 8837105,8 105,5 457520,8
салығы
Корпорация-қ 1005876,0 118618,8 118,0 180642,8
табыс салыгы
Акциздер 3184460,0 2776084,1 87,2 -408375,8
Әлеуметтік 4445605,0 4736611,9 106,5 291006,9
салық
Жер салығы 278485,0 301541,6 108,3 3056,6
Көлік құралдары547264,0 561648,2 102,6 14384,2
салығы
Мүлік салығы 745671 774553,2 103,8 28882,2
Жеке табыс 1546938,0 1694041,2 109,5 147103,2
салығы
2004 жылғы негізгі салықтарды талдау
(Қайнар көзі Алматы облысы бойынша салық комитеті есебінен)
1. 10'5,5 — Қосылган құн салығы
2. 118 — Корпорациялық табыс салығы
3. 87,2 — Акциздер
4. 106,5 - Әлеуметтік салық
5. 108,3 - Жер салығы
6. 102,6 — Көлік құралдары салығы
7. 103.8 - Мүлік салығы
8. 109,5 — Жеке табыс салығы
2004 жылы Алматы облысы бойынша бюджетке түскен жалпы салықтардың
түсімі бойынша талдау есебін 1 -ші кестеден көруге болады.
2004 жылғы болжам бойынша ішкі өндіріс тауарларына қосымша құн салығы
8379585,0 мың теңге болса, нақты түсімі 8837105,8 мың теңге түсті, яғни
пайыз есебімен көрсетілгенде 111,2 пайызга орындалып отырды.
Осы 2004 жылдын болжам түсімімен нақты түсім арасындагы айырмашылығы
немесе ауытқуы 457520,8 мың теңге яғни осы соммага көп түскен.
Корпорациялық табыс салығы бойынша болжамдалуы 1005876,0 мын теңге
болса, нақты түсімі 1186518,8 мың теңге түсті, ал пайыз есебімен
көрсетілгенде 118,0 пайызға орындалып отыр.
Осы жылдың болжам түсімі мен нақты түсім арасындағы айырмашылығы
немесе ауытқуы 180642,8 мың теңге көр түскен.
Акцизді салықтар болжам бойынша 3184460,0 мың теңге болса, нақты
түсімі 2776084,1 мың теңге түсті, яғни пайыз бойынша 87,2 пайызға
орындалады. Яғни айырмашылыгы - 40837,8 мың теңге аз түскен. Әлеуметтік
салық 4445605,0 мың теңге түсті, нақты түскені 4736611,9 мың тсңге, пайыз
есебімен керсетсек 106,5 пайызға орындалып отыр, ал болжам түсімімен нақты
түсім арасындағы айырмашылығы немесе ауытқуы 291006,9 мың теңге кеп түсті.
Жер салығы 278485,0 мың теңге болса, нақты түскені 301541,6 мың теңге
түсті, яғни пайызды есептесек 108,3 пайызға орындалып отыр.
Осы салық түрінде 2005 жылы болжаммен нақты түсімнің арасындағы
айырмашылығы 23056,6 мың теңге артық түскен.
Көлік құралдары салығы бойынша 5472264,0 мың теңге болжамдалса, нақты
түсімі 61648,2 мың теңге түсті, пайыз есебімеп көрсеткенде 102,6 пайызға
орындалды. Яғни осы жылғы болжаммен нақты түсімнің арасындағы айырмашылығы
14384,2 мың теңге артық түскен.
Мүлік салығы болжамдалуы 745671 мың теңге болса, нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ..4
1 МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны ..7
1.2 ҚР экономикасындағы салықтық реттеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 15
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жоспарлау — экономиканы мемлекеттік реттеудің басты
құралы ..24
2. 2 Экономиканы реттеудің салықтық және қаржы-несиелік
бағыттары ..28
2.3 Шаруашылық субъектілсрдің жұмыс істеуінс салықтық
реттеудің әсері ..43
3. ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ДАМУДЫҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономиканы салықтық ретгеудің шетелдер
тәжірибесі ..46
3.2 Қазакстанда салықтық реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Қазіргі замандағы экономика "аралас" немесе әлеуметтік - рыноктік
экономика болып есептелінеді.
''Нарықтық процестерге бақылау жүргізбесе қоғамга және табиғатқа
өздерінің кері әсерін тигізеді. Осы себептермен нарықтық экономика басқа
құбылыстарға қарағаңда реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл реттеу функциясы
тек қана мемлекеттік институт қолына ала алады, оған себеп мемлекет
қоғамның өкілі ретінде және де экономикалық катынастарға тікелей араласа
алатын қүқығы арқылы жүргізеді.
Осы мақсаттар ескеріліп, экономиканы мемлекеттік реттеудің ең тиімді
моделін пайдалану керек, ол ең ұтымды өлшем болуы керек. Сонымен бірге, ол
рыноктің табиғатын бұзбай, нарықтык экономиканы ең жогарғы тиімділікке
жеткізуге бағытталуы керек.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шарасыздығы көптеген
экономикалық проблемаларды үстірт шешуге әкеліп соғады. Сондықтан нарықтық
экономиканы мемлскеттік реттеудің жалпы стратегиясы белгіленіп, ол келесі
қағидаларға жүгінеді:
1. Рынок талабына сай экономиканы ұйымдастыру яғни нарықтық экономикаға
жол беру. Тәжірибе жүзінде бұл мемлекет жеке бизнесті (табысы аздығынан)
қамтымайтын әлеуметті — мәнділікті өндірісті қаржыландыруға күш салу .
2.Мемлекеттік кәсіпкерлік шағын бизнеспен бәсекелеспей олардың дамуына
көмектесуі қажет. Себебі бүл принципті ұстамаса қоғамда мемлекеттік
кәсіпорындар жасанды түрде басым болады.
3. Мемлекеттің қаржы, несие және салық саясаты әлеуметгік қамтамасыз ету
және т.б. қоғам экономикасының артуына ықпал етуі керек.
2. 4. Мемлекеттің рыноктік процесіне ат салысуы және нәтижелі болуы
оның қандай "нарық түріне" көшкеніне байланысты.
5. Мемлекеттің экономикалық реттеуі шаруашылық дағдарысы кезеңінде ең
қажетті құрал және де бұл реттеу мемлекетаралық экономикалық қатынастарда
өте қажет.
6. Осы себептер ескеріліп нарықтық экономиканы "мемлекеттік реттеуге"
жатқызуға болады.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу өзінің алдына үш мақсат қояды:
1. Нарықтық процестердің келеңсіз салдарларын азайту;
2. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне қүқықтық,
қаржылық, әлеуметтік жағдай құру;
3. Нарықтық қоғамдағы ең осал топтарға әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ету;
Осы мақсаттарды іске асыру үшін қазіргі мемлскеттер нарықтық
экономиканы реттеу үшін қуатты қүралдармен қамтамасыз етілген.
Қазіргі замандагы мемлекеттердің экономикалық жағдайын зерттеу,
олардың қаржылық жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Оған себеп, мемлекет
қаржысы қоғамда ең негізгі міндетті ұлттық табысты қайта бөлу, қоғамдық
өндірістің өсуін, қоғамның экономикалық кұрылымын қайта құру, өндірістік
күшін жетілдіруге жұмсалады.
Сонымен бірге мемлекеттің қомақты қаржы ресурстары олеуметгік
бағдарламаларда жүзеге асыруға , мемлексттің басқару аппаратын үстауга жоне
де қаруды күштерін қаржыландыруға, сьіртқы экономикалық қызметті атқаруға
жүмсалады.
Жалпы каржы жүйесі көптеген мемлекеттің қаржы институттарын қамтып,
олар несие институттарымен тығыз байланысты жүмыс істейді.
Қазіргі заманда мемлекет өзінің реттеуінде салықтар мен инвестицияны,
дотация және несие, жеңілдіктері мен бағалық реттеу, сонымен бірге
мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту жолында тиімді қаржылық құралдарды қолдана
алады.
Аталған тетіктер ішінде салықтық реттеу маңызы жоғары. Сонымен бірге,
қазіргі салық жүйесі келесі мәселелерді орындауға жұмылдырылады:
4. Жеке және заңды тұлғаларға міндетті түрде салық салу;
5. Тура және қосалқы түрде салық салуды үйлестіру;
6. Салық төлеушілердің табысы мен қызметтеріне байланысты
түрақты салық ставкалары бекіту;
7. Салық төлеушілердің салық салу объектілерін жасырғаны
үшін әкімшілік және қаржылық жауапкершілігі.
Сондықтан дипломдық жүмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қызмет
ететін салықтық реттеу механизміне терең талдау жасау.
Осы мақсатты орындау үшін мына мәселелерді шешу керек:
8. Экономиканы мемлекеттік реттеу үшін салықтық реттеудің
теориялық және құқықтық негіздеріне жүгіне отырып қарастыру;
9. Салықтық реттеудің құралдарын шет мемлекеттердің
тэжірибесінен зерттеу;
- Салық нарқы, жецілдіктер, жазалау шараларына, салык түсімдері
талдау жасау.
Бұл дипломдық жұмыстьң негізгі мақсаты мемлекетімізде экономиканы
мемлекеттік реттеу ,оның негізгі институты салық жүйесін, механизмін реттеу
жолы, оның ішінде Қазақстан Республикасында экономиканы реттеудегі
салықтардың алатын орны, оның бағыттары және де нарықтық экономикада осы
саланың экономикаға тигізер әсері мен перспективалары, олардың кезек
келтірмейтін өзекті мәселелеріне, дамыту жолдарына үлес қосу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау және қорытынды бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда мемлекеттік экономиканы реттеудегі салық жүйесінің
мәні, салықтық реттеудің экономикалық мазмұны және ҚР экономикасындағы
салықтық реттеудің ерекшеліктері теориялық және елімізде қабылданған
құқықтық-нормативтік сай негізделген.
Екінші тарауда экономикада салықтық реттеудің механизмдері, оның
ішінде жоспарлау мемлекеттік реттеудің басты құралы ретінде қарастырылып,
экономиканы реттеудің салықтық және қаржы-несиелік бағыттары,олардың
шаруашылық субъектілердің жұмыс істеуіне әсері және т.б. берілген.
Үшінші тарауда экономиканы салықтық реттеуді дамытудың және
жетілдірудің кейбір жолдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік
ғалымдармен зерттеушілердің еңбектері ,сонымен бірге ҚР қабылданган
қүқықтық-нормативтік актілерге және статистикалық мәліметтерге жүгінілді.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘҢІ.
1.1 Салықтық реттеудің экономикалық мазмұны және құралы.
Мемлекеттің экономикасын реттеуге басқару тұтқаларының сәйкестігі
негіз болады. Осы тұтқалардың негізгісі - салық, себебі салық механизмі
шаруашылық субъектілерінің қызметтеріне тікелей әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу салықтардың көмегімен негізінен көп жагдайда қандай
салық қүрамын, салықтық ставкалардың деңгейімен және салық түрлері мен
салык, жеңілдіктерінің мөлшеріне байланысты болады [3,19].
Салықтар мемлекеттік экономикалық реттеуде негізінен екі мәселені
шешеді және реттейді:
а) салық мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың ең негізгі
көзі болып табылады;
б) салық экономиканы реттеу құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұйымдарының негізгі мақсаты тек қана табыс
көздеріне салық салу емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне
жағдай жасайтын ерекше механизмді қолдану.
Мемлекеттің экономикалық реттеуінің негізгі қуралы, ол жеке
кәсіпкерлікті дамыту үшін салық саясатын және қаржылық әсерді жүргізуі
керек.
Осы әсерлерді жүргізу үшін мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қояды:
1. жетістікке жету үшін әрқашанда экономикалық өсуіне турақты
жағдай жасау;
2. тауарлар мен қызмет керсету қызметінің орнықты бағасын
қамтамасыз ету;
3. еңбекке жарамды халықты жұмыспен толық қамтамасыз ету;
4. халықтың ең төменгі табысын қамтамасыз ету;
5. халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, әсіресе көпбалалы
аналарды, мүгедектер мен зейнеткерлерді;
1. сыртқы экономикалық жағдайды теңдестіру.
Осы мақсаттарды шешу бірден қолдан келмейді. Себебі, егерде шығарған
өнімдерге бағаның өсуі байқалса, онда бұл тауарлар мен қызмет көрсетулердің
көлемін азайту немесе реттеуге тура келеді. Бірақта, бағаны шектеу
негізінен экономикалық өсуді тежеп және жұмыс орындарын қысқартуға әкеліп
соғады. Ал жұмыс орындарын көбейту шығындардың өсуіне байланысты шығарған
өнімдердің бағасын көтереді. Сондықтан мемлекеттің экономикалық саясатының
негізгі міндеті осы тепе-теңдікті табу болып табылады.
Мемлекеттік экономикасын реттеуде жергілікті басқару органдары
белсенді қатысады.
Осы себептердің барлыгын ескерсек, мемлекеттің қолындағы негізгі
құрал қаржы десек, оның ішінде салық жүйесі мемлекеттің экономикасын
реттеуге болады.
Тек қана экономикалық реттеулер арқылы мемлекет; салық салу, несие
беру, инвестициялау арқылы халықтың әл- ауқатын көтеруге көмектеседі.
Фискалдық функциядан басқа салық жүйесі жалпы өндірістің
экономикасына, оның құрамы мен көлеміне әсер етеді. [4,9-10
Сонымен, салықтар арқылы кәсіпкерлікпен айналысатындарды не
ынталандыруға немесе тежеуге болады. Кәсіпкерлердің шығарган өнімдерінің өз
шығындарын азайтуға және ұлттық кәсіпорындардың әлемдік нарықта
бәсекелестікке шығуына жол ашуға негіз болады.
Салықтардың көмегімен тауар нарығын еркіндікке жіберуге немесе
экономикалық саясатты протекционизмге жүргізуге болады.
Салықтар мемлекет пен жергілікті бюджеттердің ең негізгі кіріс көздері
болып табылады. Солар арқылы мемлекеттің шығыстарың және
мемлекеттің түрлі экономикалық бағдарламаларын қаржыландыруға ат салысады.
Мемлекеттің қаржы-бюджет механизмінің негізгі бағыты мыналар болып
табылады:
1. кәсіпорындарға тура субсидиялар беру;
2. экономикаға мемлекеттік инвестициялар бөлу;
1. негізгі тауарлар мөн өнімдерді мемлекеттік көтерме сауда арқылы
сату;
2. салықтарды реттеу, әсіресе жергілікті салықтар мен міндетті
төлемдерді және жеңілдіктерді реттеу.
Бұл бағытта жергілікті басқару органдары да ат салысады. Мысалы, жер
телімін сатып алу немесе жалға бергенде төлем бағасын немесе алымдарды
азайту, арнаулы салық режимдерін қолдану, займдар алу, кепілдік қорларға
мүше болу, тағы басқалар. Сонымен бірге кәсіпкерлікті ынталандыруға уақытша
салықтардан босату және т.б.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтыр - бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жүмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Сонымен қатар салықтар ішкі ұлттық өнімді
және ұлттық табыстың қайта бөлу
процесінде негізгі рөлді атқарады. [5,94-96]
Ішкі ұлттық өнімді бөлу және қайта бөлу кезінде салықтардың фискалдық,
реттеуші және қайта бөлу функцияларын орындалады. Салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні мен мазмұны, олар атқаратын функцияларда толық ашыла
түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар — қосалқы категория
болып
табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүл функциялардың әрқайсысы осы
қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
[3,19-21]
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мүның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджетті
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Ал қайта бөлу функциясы арқылы әр түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы
жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, және ол
ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді. [6,231-332].
Мемлекет салық саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның,
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстары едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бүл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік туғызады. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғүрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықтық реттеудің негізгі қағидаты, ол кәсіпорындар мен халықты
экономикалық белсенділікке қызықтыру.
Бұл белсенділік салық салу мөлшерінің ставкаларының көлемі арқылы қол
жеткізеді. [7,49]
Осы мәселелерді ескере отырып, салықтық реттеу шаруашылық субъектілері
мен жеке дара тұтынушылардың қолында тұрган құнның бір бөлшегін алып қою
арқылы ықпал жасау.[3,26] Реттеу қандай жолдармен орындалады? Қай
процесстердің өсуіне қосымша қаржы ресурстары керек, ал салық салу арқылы
бұл ресурстар азаяды. Сондықтан да салықтар өз тәсілдерімен бұл
процесстерге әсерін тигізеді. Салық ставкасын көтеру арқылы, ал
жеңілдіктерді кеміте отырып, мемлекет кейбір қызметтерге шек қойып және
кейбір керек емес, әрі басымды емес кәсіпшілікті дамытуға шек қойы мүмкін,
ал ынталандыру арқылы жағдай жасаса, онда салық төлеуші өзіне керек табысты
сырттан емес, тек өз өнімін көбейту арқылы ғана іске асырылады. Бірақта, ол
салық жүйесі мен салық механизмдегі шарттарды орындауға міндетті болады да,
өз табысы қолында қалады. Іс жүзінде осы жағдай егерде салық төлеуші салық
төлеуден бас тартса, немесе неше түрлі жолдармен бұлтартса, онда мемлекетке
керекті салықтар түспей, салық төлеушінің қолында қалады.
Осы жағдайда салықтық реттеу іс жүзінде, бір жағынан, кәсіпшілікті
ұлғайтуға әсер етеді (үлкен деңгей), екінші жағынан, салық төлеушіге
ыңғайлы жағдай жасайды (кіші деңгей).
Өмірде салықтық ынталандыру екі жағдайға әсер өтеді. Біріншіден,
көтермелеу, екіншіден шектеулік жолмен.
Көтермелеу жолы - ол салық салудың жеңілдіктері арқылы салық төлеуші
салық заңдарына сүйене отырып салықты аз төлейді де, табысын өз қарамағында
қалдырады. Ал шектеу жолы - ол салық төлеушіге мемлекетке тиесілі салық
төлемдерін төлемеудің жолын қарастыруга әсер етеді. Салықтық ынталандырудың
бұл екі жолы бір-бірімен тығыз байланысты және бірін бірі толықтырып
отырады. Мысалға салық салынбайтын кіші көрсеткіштер мен салық салынбайтын
кіші табыс көзін алсақ, бұл механизмде, біріншіден, шектеу функциясын
атқарса, екіншіден, ынталандыру функциясын атқарады. Себебі, шектеу арқылы
бұл табыстардан салық ұсталмайды. [3,26-27]
Салық салудың функционалдық элементтері кәсіпкерлердің салық салу
механизмінен салық салу көлемінің ерекшеліктері үлкен дәрежеде әсерін
тигізеді. Оны түсіндірудің жағдайы аса қиын емес. Себебі, салықтың
объектілері, салық ставкалары, оны төлеу мөрзімдері, көптеген жеңілдіктер
және салық төлеушінің мемлекетке төлейтін салығының мөлшері әрқашанда көз
алдында болады және айқын.
Салық механизмінің ең дәлелді элементі ол салық объектісі. Бұл
салықтық реттеудің ең негізгі құралы болып табылады. Осы құралы арқылы
мемлекет салық төлеушілердің объектілері арқылы реттеп отырады. Айырмасы
тек қана зерделеуде ғана.
Салық объектісі ретінде — салық төлеушінің таза табысы, мулкі,
көрсететін қызметі мен өнім құны, қосылған құн болып табылады. Қазіргі
уақытта салық жүйесіңце салық салу объектісі ретінде тек қана ақшалай-
шикізат болып есептеледі, ал салық төлеушінің өз көзқарасы есептелмейді.
Салықтардың айырмашылығы салық салу объектісімен, оның көздері бір мағынада
болған кезде немесе екеуі екі бөлек болған жағдайларда оларды жіктеу жолы
салықтарды түр-түрге бөлген кезде керінеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық салу объектісі ретінде
заңды және жеке тұлгалардың табысы, олардың мүлкі, жер, бағалы қағаздармен
жүргізілетін қаржы операциялары, қосылған құн, жер қойнауын
пайдаланушылардың табысы, қызмет түрлері жатады.[8,3-6]
Келесі салықтық реттеудің негізгі құралы салық ставкалары болып
табылады. Мемлекет белгілейтін барлық салық ставкалары кәсіпорындардың
шығындарын көбейтеді, сонымен қатар жанама шығындарының да көбейуіне әкеліп
соғады. Осы себептен кәсіпкершілердің табысын жинақтауға, содан кейін
инвестицияға әсер етеді. Бұлардың әсері кәсіпорынның ұлғаюына және
сұранымға кері әсерін тигізеді.
Басқа өнеркәсібі дамыған шет мемлекеттерге қарағанда, қазақстандық
салық заңдары салық салу жолдары кәсіпорындардың табысына өте тиімді.
Бірақта кәсіпорындар басқа да жанама, қосымша салықтар төлейтінін
ұмытпағаны жөн.
Сондықтан да мемлекет салық ставкалары арқылы қандай қызмет түрін
көрсету керек екенін, қандай тауарларды шығару керек екеніне өзінің әсерін
тигізеді. Сонымен қатар, кәсіпкерліктің әр түрін бір бағытқа, бір дәрежеге
келтіруге ат салысады.
Келесі негізгі құрал ретінде салықтық реттеудің келесі жолын алуға
болады, ол салық жеңілдіктері. Егер салық ставкалары, салық объектісі,
салық төлеуші, салык, төлеу мерзімі, оны төлеу жолдары салықты салу және
төлеудің негізгі көзі болса, онда салық жеңілдіктері керісінше салық
төлеушінің салығының мөлшерін немесе салықтан босату жолдарын көрсетеді.
Салық салудың басқа элементтеріне қарағанда, бұл салық механизмі осы
элементтерге қосымша ретінде жүреді. Салық жеңілдіктері арқылы салық
заңдарына сәйкес салықты азайту немесе мерзімін өзгерту басқа элементтері
ставка, объект, салық төлеушілер, салық мерзіміне қосарланып жүргізіледі.
Сонымен, салық жеңілдіктері дегеніміз - ол салық заңдарына сәйкес
салықтарды азайту жолы.
Салық ставкаларына қарағанда, салық жеңілдіктері арқылы салық
механизмінің икемді және қолайлы жолы және әр салық төлеушіге жеке дара
қарау жолы көрсетіледі. Осы себептер ғана салықтық реттеудің басқа баға
реттеуінен, сонымен қатар ақша-несие, бюджет-қаржы реттеуінен ерекшелігін
барлық мемлекеттің экономикалық реттеуінен ерекше жолын көрсетеді.
Экономикалық бағаның әсері арқылы жүргізілетін салық жеңілдіктері
мемлекеттің кәсіпорындардың шығарған өнімдерінің мөлшеріне, артық шығарған
сұранысы жоқ тауарларға, артық капиталдардың жиынтығына әсері мол.
Сондықтан да егерде салық жүйесі мемлекеттің түпкі жоспарына экономика мен
әлеуметтік жағдайына әсер етсе, онда салық жеңілдіктері арқылы мемлекеттің
тактикасы арқылы әсер ету жолы шешіледі.
Салықтық жеңілдіктер арқылы мемлекет кәсіпорындардың өнімінің өсуін,
керек тауарларды шығаруға, техникалық прогресстің өсуін, капиталды жұмсау
мөлшеріне әсер етеді.
Салықтық жеңілдіктер кәсіпорындарда мына жолдар арқылы әсерін
тигізеді. Олар:
2. өтімділікті жоғарылату;
3. өндірілетін өнім түрін көбейту;
4. кәсіпорындардағы керексіз және нәтижесіз өнімдерді қысқарту;
5. ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
6. табыстарды жинақтау мен пайдалану мақсатын толықтыру;
6. экологиялық режимді сақтау және кәсіпорындардан басқа
салаларды дамыту. [9,12-13]
Салық салудың келесі элементі, ол салықтарды төлеу мерзімі және төлеу
жолдары. Салық төлеушілерге салық төлеу мерзімін қолайлы жолын жасау және
оларды есептеудің ықшам тәртібін жүргізу барлық салық жүйесінде қиын
мәселе. Қашан және қалай салықтарды
төлеу керек екені, кәсіпкерлерге бәрібір емес, себебі, егер салық төлеуші
өнімін өткізбей тұрып салықтарды төлейтін болса, онда оның айналым қаражаты
кемиді. Осы себептерден кейін өнеркәсіптің тоқтауы мен құлдырауына әкеліп
соғады. Салық механизмінің бұл салықтарды төлеу мерзімінің әсері жалғыз
Қазақстанға ғана тән жағдай емес, бұл әсер барлық ТМД елдеріне де тән
жағдай. Себебі, салықтарды төлеу мерзімдерінің өзіндік қолайлы да немесе
кері әсері болуы мүмкін. Қазақстанның салықтарды реттеу тәжірибесіне
тоқталсақ, мемлекеттің салықтарды есептеу және төлеу мерзімдері тек қана
фискалдық саясатты көздейтінін көреміз.
Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеудің жолдарын түйіндей,
қорытындылай келе, осы салық мезанизмінің элементтердің барлығы да біртүтас
екендігін, бір-бірімен тығыз байланысты екенін, сонымен қатар мемлекеттің
экономикасын реттеудің жолдары екенін білеміз. [10,400]
2. Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеудің қазіргі
таңдағы ерекшеліктері.
Салықтар мемлекеттің экономикалық тұтқасы ретінде пайдаланылады және
экономикалық реттеу функциясын атқарады, Салықтар міндетті төлем және салық
заңдарына сәйкес мерзімді көлеміне сәйкес ұсталатын төлем. Осы себептерден
кейін салықтың түрлерін өзгертуге және түсу мерзімін, мөлшерін, төлеу
жолдарын, жеңілдіктерді тек қана заңды түрде өзгертуге болады. Бұл түтқалар
өндірістің құрамына, шығарған өніміне, бүл өнімді жинақтау мен пайдалану
үйлесімділігіне және ғылыми-техникалық прогресстің ынталандыруға әсер
етеді. Бұл салық тұтқалары басқа да экономикалық тұтқалармен байланыста
мемлекет экономикасының өсуіне үлкен әсерін тигізеді. Осы себептерден тауар-
ақша қатынасында салықтар мемлекеттің кіріс көзі ретінде шаруашылық
субъектілер мен халықтың табыстарын қайта бөлу функциясын мемлекет
пайдасына шешу жолын реттейді.
Сондықтан да салықтар қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу тұтқасы
ретінде құрылу керек, себебі салықтар қаржы ресурстарының өсуіне және
оларды шаруашылық субъектілері, мемлекет және халықтар арасында тиімді бөлу
керек. [11,47]
Салық жүйесінің негізгі қағидаттары:
3. салық ауыртпашылығы барлығына да біркелкі болу керек;
4. салық құрамы салық саясатын экономиканың өсу жолына мақсат
тұту керек;
5. салық жүйесі әділетті болу керек;
6. салық заңдарын іске асыру үшін және салықтарды
ұйымдастыруды басқарудағы әкімшілік шығындары төмен болу
керек.
Осы талаптар мемлекеттің салық жүйесінің негізгі керсеткіштері болу
керек. [3,38]
Қазіргі Қазақстан Республикасының нарық экономикасының даму
кезеңіндегі салықтық реттеудің ерекшелігі, ол 12.06.2001 жылғы қабылданган
"Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы"
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сай жүзеге асады [12,3]
Бұл Салық кодексінде бірінші рет салық салу қағидалары келтірілген:
7. салық салудың міндеттілігі қағидасы — салық төлеуші салық
заңдарына сәйкес міндеттемелерін толық көлемінде және
белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті;
8. салық салудың айқындыәы қагидасы – Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы
салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді;
9. салық салудың әділдігі қаәидасы — Қазақстан Республикасында
салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады;
10. салық жүйесінің біртұтастывы қазидасы - Қазақстан
Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып
табылады;
11. салық заңдарының жариялылығы қазидасы — салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануга тиіс.
Қазақстан Республикасында Салық кодексінде белгіленген келесі салықтар
мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады.
І. Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
4-1.экспортталатын - шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы.
ІІ. Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
З. жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
3-1. жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
6-1. кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін алым;
6-2. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
7. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9.автокөлік қүралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10. аукциондардан алынатын алым;
11.жекелеген қызмет түрлерімен айналысу қүқығы үшін
лицензиялық алым;
12. теледидар және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рүқсат беру ушін алым.
ІІІ. Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
1. қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
2. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиги аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
7-1. қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
IV. Мемлекеттік баж
V. Кеден төлемдері:
1. кеден бажы;
2. кеден алымдары;
3. алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. алымдар.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды
тұлғалар жатады.
Салық салу объектілеріне — салық салынатын табыс, төлем көзінен салық
салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме
арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы жатады.
Резидент заңды түлғаның жылдық жиынтық табысына салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасын мен одан тыс жерлерден
алынуға тиіс (алынған) табыстары жатады.
Бүл жиынтық табысқа салық төлеушінің табыстарының барлық түрлері
кіреді, олардың санына бұл табыстарының 20 түрі кіреді:
- тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс;
- үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс
және басқалары [13,35].
Салық кодекске сәйкес шегерімге жатпайтын шығыстарды қоспағанда, салық
төлеушінің жылдық жиынтық табыс алуымен байланысты шығыстары салық
салынатын табысты анықтау кезінде шегерілуге тиіс. Бұл шегерімдерге
негізінен табиғи монополистер шеккен залалдар Қазақстан Республикасында
белгіленген заңдар бойынша нормалар шегіндегі шегерімдер, мемлекеттік
бюджетке енгізілуге тиістілерін қоспағанда, жылдық жиынтық табыс табуға
байланысты салынған немесе танылған айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық
айыбы және басқа да кодексте көрсетілген шегерімдер жатады. [13,50]
Салық төлеушінің түзетулер енгізілген және белгіленген тәртіппен шеккен
залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 30 пайыздық ставка
бойынша салық салуға жатады, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық төлеушінің салық салынатын табысы 10 пайыздық ставка бойынша салық
салуға жатады. Қазақстан Республикасында түрақты мекеме арқылы қызметін
жүзеге асыратын резидент емес заңды түлғалардың таза табысы корпорациялық
табыс салығының үстіне'15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.
[14,9]
Келесі Қазақстанның салық жүйесіндегі қомақты мөлшерде салынатын салық
— ол қосылган құн салығы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет керсетулерді)
өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша
салык, салынатын айналым қүнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындагы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынган тауарлар (жұмыстар,
қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы
арасындагы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілеріне — салық салынатын айналым, салық салынатын
импорт жатады.
Қосылған құн салығы салық салынатын айналымның 15 пайыздық мөлшердегі
ставка бойынша салынады, ал нөлдік ставка бойынша экспортталатын
тауарларға, халықаралық жолаушыларды, тауарларды, багаждарды, поштаны және
жануарларды тасымалдауда қолданылады. Егерде Қазақстанмен халықаралық
келісім шартқа отырмаған мемлекеттермен экспортталатын тауарлар мен
халықаралық тасымалдауда нөлдік ставка қолданылмайды.
Нөлдік ставканы пайдалануда салық төлеушілерге екі түрлі жеңілдік туады,
біріншіден, сатылған өнімдер салықтан босатылады, екіншіден, бюджеттен осы
тауарларды шыгарған шығындарға төленген қосылған құн салығы қайтарылады.
[15,3-6]
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі Салық
кодексте анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады. Сонымен қатар акциз
ставкалары арнаулы, адвалорлық болып ерекшеленеді.
Салық салу объектілері: акциз телеушінің өзі жасап шығарған немесе
өндірген және ыдысқа құйып операция жасайтын акцизделетін тауарлары, бензин
(авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада өткізуі
және бөлшек саудада өткізуі, тіркіленген немесе иесі жоқ, мұрагерлік құқығы
жоқ, сондықтан мемлекетке өткен акцизделетін тауарлар, ойын бизнесі
саласындағы қызмет, лотереяларды ұйымдастыру және өткізу, акцизделетін
тауарлардың акциз алымы маркаларының бүлінуі және жоғалуы болып табылады.
[12,109]
Егер акцизделетін тауарлар Қазақстан шикізат көзінен өндірілсе, онда
өнімді сатқан кезде осы шикізатқа төленген акциз мөлшері сатқан өнімнің
акциз мөлшерінен кемітіледі.
Акцизді төлеу мерзімі акцизделетін тауарлардың түріне байланысты
болады:
1. акцизделетін алыс-беріс өнімдерге акциз осы өнімді
тапсырушыга тапсырган күні төленеді;
2. шикі мұнай мен газ конденсатын қайта өндеуге жіберген құн
акциз төленетін құн болып есептелінеді;
3. акцизделетін тауарларға салынатын акциз бюджетке мына
күндері аударылуы керек:
12. бірінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген өнімдер үшін сол айдың
13-нен кешіктірмей;
13. екінші 10 күн салық кезеңінде өндірілген акцизделетін өнімдер
үшін сол айдың 23-нен кешіктірмей;
14. ал қалган күндерде өндірілген акцизделетін өнімдердің акцизін
келесі айдың 3-нен қалдырмай аудару керек,
4. ойын бизнесі бойынша акциз Салық кодексінің 395 бабына
сәйкес аударылады;
5. лотереяны ұйымдастыру және өткізу үшін акциз сол лоторея
билеттерін тіркеу күні төлейді. [12,111]
Бұл акцизге бірнеше жеңілдіктер бар, олар конфискаланған, мұрагері жоқ
бағалы заттар мемлекетке өткен, сонымен қатар ізгілік көмек ретінде шет
елден келген өнімдер, дипломатиялық қызмет орнына келген акцизделетін
тауарларға акциз салынбайды. Ал экспортталатын тауарларға акциз салынбайды,
егер оны растайтын құжат болса. [14,36]
Жер қойнауын пайдаланушылар Қазақстан аумағында мына:
үстеме пайда салығын;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерін:
7. бонустарды, оның ішінде қол қойылатын, коммерциялық табуды;
8. роялтиді;
7. өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлейді.
[16,246]
2 ЭКОНОМИКАНЫ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ.
2.1 Жоспарлау-экономиканы мемлекеттік реттеудін басты құралы.
Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" атты кітабында былай деп жазды: Нақты
демократиялық қоғамның экономикалық дамуы және де нарықтық тактикалық
міндеттерді орындау барысында біз нақтылы басымды және де кезеңді сапалы
өндірістік күштерін, меншік қарым-қатынасын және де басқару мен
шаруашылықты жүргізу тәсілдерін пайдалана білу керек. Сондықтан да бізге
түбегейлі әлеуметтік-экономикалық бағдарлама керек. Бұл бағдарлама ұзак
мерзімге арналу керек. Еліміздің жетістігі, экономиканың өсуі түбінде дұрыс
құрылған стратегиялық жоспардың барына және де оның шартты түрде
орындалуына байланысты.
Сондықтан да Қазақстанның 2030 ж. дейін даму стратегиясы келесі
стратегиялық жоспарлау құру жүйесіне негізделген:
1. Әр 5 жылда анықтальп отыратын 30 жылдық ұзақ мерзімді
стратегиялық жоспар;
2. Ұзақ мерзімді жоспарлардың алғашқы кезеңін айқындау
мақсатпен 10 жылдық даму жоспары;
3. Мемлекеттік органдарға деректі және міндетті сипаты бар 5
жылдық стратегиялық жоспарлар;
4. 1998ж. бастап министрліктердің және мекемелердің
жұмыстарының жылдық стратегиялық жоспары;
Сонымен даму стратегиясы төрт кезеңдер бойынша іске асырылатын -
бағдарлама құжаты:
1. 1998-2000ж.ж. Алғашқы нольдік кезең.
2. 2001-2010ж.ж. бес жыл ішінде және он жылдық стратегиялық
жоспарларға негізделген бірінші кезең. Бұл шаралар: жедел
әлеуметтік мәселедерді шешу.
3. 2011-2020 ж.ж. екінші кезең технологиялық өндіріске
1. көшумен, инвестиция жұмсаумен, инфрақұрылымды
жетілдіру.
2. 2021-2030 ж.ж. үшінші кезең ғылым жетістіктерін кеңінен
пайдаланатын өндірістерге жалпыламай көшуді және
Қазақстанның экспортқа шығаратын өнімдердің түрлерін
көбейту. Бұл кезеңде алдыңғы қатарлы әскери күш
қалыптасады.
Бұган мысал ретінде Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының
бірлескен отырысында "Қазақстандағы таяудағы он жылда дүние жүзіндегі
бәсекеге барынша кабілетті 50 елдің біріне айналдырудың стратегиясы, оны
жүзеге асырудың алты басымдығы туралы бағдарламасы мысал бола алады.Бұл
ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаттарына
негізделеді, оларды бүгінгі кұннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Жаңа қүрылған Үкімет үшін басымдықтар мен міндеттер мыналар:
I басымдық. Қазақстан экономикасын жаңарту және оған серпінді сипат
беру, олар өзара байланысты міндеттер кешенін шешу керек.
1. Фискалдық саясат.
Салық жәнс тариф саясатын реформалау сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл
қоюга және кәсіпкерлікті, бизнес пен халықаралық сауданы дамытуды
ынталандыруға мүмкіндік берсді. Біз салықтардың жиналуын ұлғайтуға,
салық салу құрылымын жеңілдетуге және салықтар санын шектеуге тиіспіз.
Бизнес мүддесі тұргысынан жеке тұлғалар үшін табыс салығының
белгіленген ставкасын енгізу және Салық кодексін жеңілдету мүмкіндігін
зерттеу керек.
2. Несие-ақша саясат.
Инфляциямен күрес несие-ақша саясатының басты мақсаты. Біз өзіміздің
шетелдсгі әріптестеріміздің бұған дейін байқап көрілген ұсыныстары мен
кеңестеріне арқа сұйей отырып, валюта саясатын басқарылатын
ырықтандыру есебімен инфляция өсуінің келеңсіз салдарын барынша
төмендету мақсатында нақты айырбас бағаның қажетті икемділігін
қамтамасыз етуге тиіспіз.
3. Экономиканық отын-энергетика жоне өндіруші секторлары
тиімдшгінщ жаца децгейін уйымдастыру.
Мұнай-газ кешенімен тікелей байланысты, қосылған құн дәрежесі жоғары
салалардың озық дамуына жағдайлар туғызу керек.
Әрбір кен орны тұрмыстық қызмет саласынан бастап ең осы заманғы
бағдарламалык қамтамасыз етуге дейінгі кәсіпкерлікті дамытудың әлеуетті
базасы ретінде қарастырылуы тиіс.
Біз мұнай мен газды өндіріп қана қоймай, Норвегияның үлгісі бойынша елді
мүнай-сервистік кластерге айналдыруға тиіспіз.
Мемлекет елде және шетелде біздің мұнай компанияларымыздың қызметін
кеңейтуіне қолдау білдіруі тиіс.
4. Экономикалық-өсуін қамтамасыз етудің жаца бағыттарын
қалыптастыру.
Мемлекет экономикадагы сұранысты ынталандыратын жағдайлар жасай алады
және жасауға міндетті, бірақ та өндірісті өзі ұйымдастыруға немесе
бақылауға тиіс емес. Мүны рынок істейді.
Экономиканың салауатты жеке сұраныс бар салаларында мемлекет бәсекелес
ортасын дамыту және рынокты монополияландыруға жол бермеу үшін қажетті
реттеуші рөлін ғана атқаруға, ал ондау сұраныс жоқ жерлерде оны жасауға
жәрдемдесуі тиіс.
5. Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қорғау.
Кәсіпкерлікті дамытуға, шағын және орта бизнесті, ішкі сұранысты
кеңейту мен нығайтуга қолдау білдірудегі мемлекеттік саясаттың жаңа,
рынокқа бағынған тетіктерін ұсына отырып, мемлекет салық режимін
индустриялық саясаттың көптеген құралдарының бірі ретінде ғана пайдалануға
тиіс екенін ескергені жөн. Бәсекелестікті дамыту кәсіпкерлікті дамыту үшін
басымдыққа айналуы тиіс.
6.Әлеуметтік даму мен кәсіпкерліктің өңірлік корпорациялары.
Мемлекеттік саясат шағын және орта бизнестің жұмыстың айқын
жағдайларында шағын бизнес үшін тапсырыс беруші және "локомотив" рөліңде
бола алатын әр тараптандырылган: қаржы жағынан тұрлаулы ірі кәсіпорындармен
ынтымақтастық үшін әкімшілік және нормативтік алғышарттар туғызуды көздеуі
тиіс.
7. Нарык,тық қагидаттар негізінде экономикалық өзара
ықпалдастықты дамыту.
8. Рентабелъді емес кәсіпорындарды нәрлендіру және Әлеуметтік-
кәсіпкерлік корпорациялар құру.
Біз өзімізге жұмыс істеп тұрган рентабельді емес кәсіпорындарды
"есептен шығару" мүмкіндігін бере алмаймыз. Бірақ та оларды "қағидат
үшін" қаржыландыру да — ысырап қорлық.
Әлеуетгі түрде перспективалы кәсіпорындар жаңа бизнестерді дамыту үшін
негіз болуы тиіс. Оларды қайта құрылымдау және "ширату" керек. Үкімет
мұндай кәсіпорындарды дағдарыстық басқаруға қатысу мүмкіндігін
қарастыруга міндетті.
9. Аумақтық даму.
Біз экономикалық және әлеуметтік жаңарудың "локомотивтері" болуга
қабілетті дамыған өңірлік орталықтарда экономикалық қызметті
шоғырландыруга, заңнамалық, экономикалық және әкімшілік шаралар жүйесін
қарастыруға тиіспіз.
2.2 Экономиканы ретгеудің салықтық және қаржы- несиелік
бағыттары.
Қазақстанда экономикалық өсудың көп проблемалардын негізі мысалға,
инфляциялық процестердің түбі көп жағдайларда оыың бұрынғы ескі жоғарыдан
басқару экономикасы мен несие - ақша және салықтық жүйе мұралары қалған.
Шаруашылық ынталар артық қаржылық қатынастарды регламенттеуден туындады.
Сондықтан да таза табысты бөлу тәртібі шаруашылық субъектілерінің
өнімдерінің өзіндік құнын төмендетуге ықыластарына кері әсерін тигізді,
сонымен бірге қаржы институттары олардың тапқан табыстарын бөлу және
пайдалану процестеріне араласып отырды. Халық шаруашылығының өсуіне қаржы
саясаты енжарлық көзбен қарады.
Социализмнің классикалық экономикасында қаржы саясаты екі басқару
сипатында болды: салық салу жүйесі жабық болды да екіншіден ақша-несие
саясаты көп жағдайларда кәсіпорындардың қызметін реттеуде енжарлық көрсетіп
отырды.
Ал мемлекеттік бюджет болса негізінен әр саланың табыстарын
шоғырландырып, оны қайта бөлу функциялары арқылы орталықтандыруға тырысты.
Осы жағдайлар ескеріліп табыстан түсетін салық ставкалары өсіп, ал
орталықтандырылған қаржыландыру бюджет шыгындарының негізін құрап отырды.
Мемлекет қазынасынан болінген инвестициялар кәсіпорынға көрсетілген
тегін қаржы ретінде қаралды.
Мемлекеттік бюджет өзіне тиесілі емес функцияларды, оның ішінде баға
белгілеудің функцияларын атқарып келеді. Осы себептерге байланысты
бюджеттік мекемелердің шығындары өсіп отырды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда бюджет процессі барлық кезеңдерде
қазынадағы барлық ресурстарды жұмыс істеп тұрған мекемелермен органдар
арасында енжар болу тынып жүрді. Советтік қаржы жоспарлау жүйесі жалпы
жоспарлауда енжарлық танытып отырды.
Қоғамның оркендеуімен және де мемлекет шыгындарының өсуіне байланысты
салық ауыртпашылығы да артады. Егерде 1913 кейбір дамыған европалық
мемлекеттерде салықтар ұлттық табыстың 11-13% құраса, 1924 жылы 19-20 %,
1938 жылы 20-26% құрады. Қазіргі кезде АҚШ-тың ұлттық табысының 24%
салыктар құрайды, Ұлыбританияда - 42% , Францияда - 29% , ал Германияда -
21%.
Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген салық салу жүйесі әлі
жетілдіруді қажет етеді, оған себеп бұл жүйе Қазақстан экономикасына және
де елімізде кәсіпкерлік қызметті дамытуға әлі де кері әсерін тигізіп отыр.
Салық салу механизмінің қолайсыздығы, кейбір салық қызметкерлерінің өз
ісі жауапкершілігінің төмендегі салық төлеуден жалтару, жемқорлық пен
парақорлыққа және де алыпсатарлыққа әкеліп соқтырады және де Қазақстанның
салық жүйесі кешенді жақсартуды керек етеді.
Осы себептер ескеріліп еліміздің Салық жүйесі 1995 жылғы 1 шілдеде
шыққан салық заңында ескерілді. Салық жүйесіне келесі принциптер салық
қатынастарына көңіл бөлінді.
Олар салық салудың оңайлығы, әлеуметтік әділеттілік, барлық тұлгаларға
бірдей салық салу, тағы басқалар.
Бірақта бұл заң салық салудың бір ғана функциясын орындауға
мемлекеттің фискалдық саясатын орындауга жұмылдырылды.
Салық салу ставкалары жоғары, салық ставкалары зерделенбеген осы
себептерден экономиканың кейбір салаларына әсерін тигізе алмайды.
Осы себептердің барлығы зерттеліп, талдау жасалып 2001 жылдың 12
маусымында елімізде жаңа Салық Кодексі қабылданып, бұл заң 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енді. Бүл кезенде салық бойынша еліміздін, салық
жүйесі нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық тәжірибеге сай
болын мейлінше жақындатылды.
Жаңа Салық Кодексі бойынша енді Қазақстанда 9 салық түрі, 13 алым, 9
төлем, 1- мемлекеттік баж, 4 — кедендік алым белгіленген.
Өтксн ғасырдын, соңғы жылдарында еліміздің қаржы саясатының
қанағаттанарлықсыз жагдайы көп болды, бүл процесс еліміздің экономикасын
одан әрі дамуына кері әсерін тигізді, олар:
1. Қаржы саясатының қасаң қағидаты, оның біздің
мемлекетімізде болып жатқан өзгерістерге уақытында көңіл
бөлуге шамасының жоқтығы;
2. Осы проблемалар бойынша стратегиялық дайындамалардың
жоқтығы;
3. Қолма-қол пайда беретін жеке дара такгикалық шараларды
өткізу;
4. Рсспублика экономикасындағы иақтылы жағдайларға қаржы
саясатының алшақтығы;
5. Еліміздің мемлекеттік бюджетінің теңдігін ұстаудың
бұзылғандығы;
6. Халықтың әлеуметтік жағдайына қаржының аз жұмсалғандығы;
Осы себептер ескеріліп соңғы жылдарда орын алған қателіктер ескеріліп
жаңа Салық кодексінс бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Еліміздің қаржы-несие институттары өмірде нарық экономикасында болып
жатқан өзгерістерге, шет мемлекеттерде өтіп жатқан тәжірибелеріне сүйеніп
толық көлемінде өзгерістерге ұшырап отыр.
Қорыта келе айтатынымыз экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу
дегеніміз, ол шаруашылық субъектілеріне мемлекеттік тәсілдер мен әдістердің
біркелкі және де мақсатты турде қолдану шараларын іске асыру, осылар арқылы
елімізде макроэкономикалық тепе-тендікті сақтап отыру болып табылады. Осы
бағыттағы істердің мәнін түсіну үшін Алматы облысы бойынша негізгі
салықтарды талдау және оның динамикасы төмендегі кестелерде берілген.
2004 жылғы Алматы облысы бойьшша негізгі салықтардан түсім.
Кесте - I
Салықтардың Болжам Нақты түсім Пайыз % Ауытқу (+-)
негізгі түрлері
Қосылған кұн 837958,0 8837105,8 105,5 457520,8
салығы
Корпорация-қ 1005876,0 118618,8 118,0 180642,8
табыс салыгы
Акциздер 3184460,0 2776084,1 87,2 -408375,8
Әлеуметтік 4445605,0 4736611,9 106,5 291006,9
салық
Жер салығы 278485,0 301541,6 108,3 3056,6
Көлік құралдары547264,0 561648,2 102,6 14384,2
салығы
Мүлік салығы 745671 774553,2 103,8 28882,2
Жеке табыс 1546938,0 1694041,2 109,5 147103,2
салығы
2004 жылғы негізгі салықтарды талдау
(Қайнар көзі Алматы облысы бойынша салық комитеті есебінен)
1. 10'5,5 — Қосылган құн салығы
2. 118 — Корпорациялық табыс салығы
3. 87,2 — Акциздер
4. 106,5 - Әлеуметтік салық
5. 108,3 - Жер салығы
6. 102,6 — Көлік құралдары салығы
7. 103.8 - Мүлік салығы
8. 109,5 — Жеке табыс салығы
2004 жылы Алматы облысы бойынша бюджетке түскен жалпы салықтардың
түсімі бойынша талдау есебін 1 -ші кестеден көруге болады.
2004 жылғы болжам бойынша ішкі өндіріс тауарларына қосымша құн салығы
8379585,0 мың теңге болса, нақты түсімі 8837105,8 мың теңге түсті, яғни
пайыз есебімен көрсетілгенде 111,2 пайызга орындалып отырды.
Осы 2004 жылдын болжам түсімімен нақты түсім арасындагы айырмашылығы
немесе ауытқуы 457520,8 мың теңге яғни осы соммага көп түскен.
Корпорациялық табыс салығы бойынша болжамдалуы 1005876,0 мын теңге
болса, нақты түсімі 1186518,8 мың теңге түсті, ал пайыз есебімен
көрсетілгенде 118,0 пайызға орындалып отыр.
Осы жылдың болжам түсімі мен нақты түсім арасындағы айырмашылығы
немесе ауытқуы 180642,8 мың теңге көр түскен.
Акцизді салықтар болжам бойынша 3184460,0 мың теңге болса, нақты
түсімі 2776084,1 мың теңге түсті, яғни пайыз бойынша 87,2 пайызға
орындалады. Яғни айырмашылыгы - 40837,8 мың теңге аз түскен. Әлеуметтік
салық 4445605,0 мың теңге түсті, нақты түскені 4736611,9 мың тсңге, пайыз
есебімен керсетсек 106,5 пайызға орындалып отыр, ал болжам түсімімен нақты
түсім арасындағы айырмашылығы немесе ауытқуы 291006,9 мың теңге кеп түсті.
Жер салығы 278485,0 мың теңге болса, нақты түскені 301541,6 мың теңге
түсті, яғни пайызды есептесек 108,3 пайызға орындалып отыр.
Осы салық түрінде 2005 жылы болжаммен нақты түсімнің арасындағы
айырмашылығы 23056,6 мың теңге артық түскен.
Көлік құралдары салығы бойынша 5472264,0 мың теңге болжамдалса, нақты
түсімі 61648,2 мың теңге түсті, пайыз есебімеп көрсеткенде 102,6 пайызға
орындалды. Яғни осы жылғы болжаммен нақты түсімнің арасындағы айырмашылығы
14384,2 мың теңге артық түскен.
Мүлік салығы болжамдалуы 745671 мың теңге болса, нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz