Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының қазіргі жағдайын талдау ( Қапшағай құрамажем зауыты АҚ мәліметтері негізінде )
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен мақсаты ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі ... ... .12
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ («ҚАПШАҒАЙ ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ» АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму мәселелері ... ... ... ... .18
2.2 «Қапшағай құрамажем зауыты» АҚ экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру жолдары және тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының Қазақстандағы болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен мақсаты ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі ... ... .12
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ («ҚАПШАҒАЙ ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ» АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму мәселелері ... ... ... ... .18
2.2 «Қапшағай құрамажем зауыты» АҚ экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру жолдары және тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының Қазақстандағы болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Өзектілігі. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан Республикасының заңдары экономиканың барлық саласын инвестициялық тұрғысынан қолдауға бағытталған. Республикада инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың тиімділігіне бағытталған жеңілдіктер мен преференциялар әзірленіп жасалған.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпорындарды шаруашылық іскерлікті жаңа жолдарын қарастырумен қатар, экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуын талап етеді.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен. Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының жағдайын және әрекет етуін талдау.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер айқындалады:
- Ауыл шаруашылығының экономикадағы мақсатын ашу;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлін көрсету;
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпорындарды шаруашылық іскерлікті жаңа жолдарын қарастырумен қатар, экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуын талап етеді.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен. Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының жағдайын және әрекет етуін талдау.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер айқындалады:
- Ауыл шаруашылығының экономикадағы мақсатын ашу;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлін көрсету;
1. Оспанов Р. Ауылшаруашылық өнімдері туралы. – Астана, 2004. - 247б
2. Оспанов М, Аутов Р. Агробизнес теориясы мен тәжірбиесі. – Алматы, 1997. – 315 б.
3. Ақылбек Күрішбаев.. Елімнің бір байлығы алтын астық // Егемен Қазақстан. -2006. – 15 қаңтар. – Б. 2
4. Сұңғат Әліпбай. Қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығының басты проблемасы // Егемен Қазақстан. - 2007. - 2 мамыр. – Б. 3
5. Ахметов С. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу // Дүние. - 2007. - № 9. - Б. 27
6. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік – экономикалық статистика. – Алматы, 2006. – 260б
7. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск, 2002. - 428с
8. Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық жинағы. – Талдықорған, 2007. - 352б.
9. Алматы облысының 2008 жылғы қаңтар айының статистикалық жинағы. Талдықорған,2008. - 241б.
10. Социально-экономический паспорт Алматинской области за 2007 год. –Талдыкорган, 2008. - 88с.
11. Қапшағай «Құрама жем» зауытының Жарғысы
12. «Құрама жем» зауытының 2005-2007 жылдарға арналған жылдық есептері.
13. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. 2007. -№10. - Б. 47-51
14. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. - 2006.- 21 наурыз. – Б. 2
15. Муқашев М. Агромаркетинг жайлы // Ақиқат.-2007.-№3.-Б.11-13
16. Исаева А. Аграрлық өнімде бәсекеге қабілетті болуы тиіс // Талдықорған.-2005. - 8 сәуір. – Б. 9
17. Назарбаев Н. Ә. Жер тағдыры – ел тағдыры // Ақиқат. -2004 № 3. – Б. 16
18. Балгинова Х. Перспективы развития зернового производства в Казакстане // Саясат. - 2005 № 3. – С. 18-21
19. Камышник Л. Рациональное зерно // Казахстанская правда. – 2005. 3 мая. – С. 5
20. Статистический ежегодник Казахстана. Под. ред. Ж.А. Куликеева.- Алматы, 2006.-347с.
21. Тәнекеев С. Ауыл шаруашылық өнімдері // Ізденіс. - 2000 - № 3.- Б. 56
22. Нос Т. Казакстанское зерно// АПК- Эконом. управл.-2003 № 6. – С. 23
23. Косанов Ж. Государственная поддержка сельского-хозяйства // Қаржы-қаражат.-2003 № 2. С. 11 -13
24. Ахатова Л. Халқымның мәні – ауылда // Қаз ҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2004 № 5. Б. 39
25. Материалы научно – практической конференций (29-30 апреля 1999г). Алматы, 1999.
26. Бекбулатова К. Маркетинговые основы развития сельскохозяйственных предприятий // Вестник КазЭУ им.Т.Рыскулова.-2007.-№5.-С. 21-23
2. Оспанов М, Аутов Р. Агробизнес теориясы мен тәжірбиесі. – Алматы, 1997. – 315 б.
3. Ақылбек Күрішбаев.. Елімнің бір байлығы алтын астық // Егемен Қазақстан. -2006. – 15 қаңтар. – Б. 2
4. Сұңғат Әліпбай. Қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығының басты проблемасы // Егемен Қазақстан. - 2007. - 2 мамыр. – Б. 3
5. Ахметов С. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу // Дүние. - 2007. - № 9. - Б. 27
6. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік – экономикалық статистика. – Алматы, 2006. – 260б
7. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск, 2002. - 428с
8. Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық жинағы. – Талдықорған, 2007. - 352б.
9. Алматы облысының 2008 жылғы қаңтар айының статистикалық жинағы. Талдықорған,2008. - 241б.
10. Социально-экономический паспорт Алматинской области за 2007 год. –Талдыкорган, 2008. - 88с.
11. Қапшағай «Құрама жем» зауытының Жарғысы
12. «Құрама жем» зауытының 2005-2007 жылдарға арналған жылдық есептері.
13. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. 2007. -№10. - Б. 47-51
14. Нұрлыбаев Б. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан. - 2006.- 21 наурыз. – Б. 2
15. Муқашев М. Агромаркетинг жайлы // Ақиқат.-2007.-№3.-Б.11-13
16. Исаева А. Аграрлық өнімде бәсекеге қабілетті болуы тиіс // Талдықорған.-2005. - 8 сәуір. – Б. 9
17. Назарбаев Н. Ә. Жер тағдыры – ел тағдыры // Ақиқат. -2004 № 3. – Б. 16
18. Балгинова Х. Перспективы развития зернового производства в Казакстане // Саясат. - 2005 № 3. – С. 18-21
19. Камышник Л. Рациональное зерно // Казахстанская правда. – 2005. 3 мая. – С. 5
20. Статистический ежегодник Казахстана. Под. ред. Ж.А. Куликеева.- Алматы, 2006.-347с.
21. Тәнекеев С. Ауыл шаруашылық өнімдері // Ізденіс. - 2000 - № 3.- Б. 56
22. Нос Т. Казакстанское зерно// АПК- Эконом. управл.-2003 № 6. – С. 23
23. Косанов Ж. Государственная поддержка сельского-хозяйства // Қаржы-қаражат.-2003 № 2. С. 11 -13
24. Ахатова Л. Халқымның мәні – ауылда // Қаз ҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2004 № 5. Б. 39
25. Материалы научно – практической конференций (29-30 апреля 1999г). Алматы, 1999.
26. Бекбулатова К. Маркетинговые основы развития сельскохозяйственных предприятий // Вестник КазЭУ им.Т.Рыскулова.-2007.-№5.-С. 21-23
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі ... ... .12
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ҚАПШАҒАЙ
ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ
НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .18
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму
мәселелері ... ... ... ... .18
2.2 Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44
3.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру жолдары және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының Қазақстандағы
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен
саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан
Республикасының заңдары экономиканың барлық саласын инвестициялық
тұрғысынан қолдауға бағытталған. Республикада инвестициялық жобаларды
жүзеге асырудың тиімділігіне бағытталған жеңілдіктер мен преференциялар
әзірленіп жасалған.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз.
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде
өтіп жатқан іргелі өзгерістер ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін
кәсіпорындарды шаруашылық іскерлікті жаңа жолдарын қарастырумен қатар,
экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің
шешімін табуын талап етеді.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен
қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен.
Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық
прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі
меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының
жағдайын және әрекет етуін талдау.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер айқындалады:
- Ауыл шаруашылығының экономикадағы мақсатын ашу;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлін көрсету;
- Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін және ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеуді талдау;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру тәсілдерін және өңдеу
саласының Қазақстандағы болашағы анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектілері ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу
саласы және Қапшағай құрамажем зауыты АҚ.
Жұмысты орындағанда, оның жазу әдісі және құрылымында талдаулық,
дедуктивті, индуктивті, логикалық және салыстырмалы әдістер қолданылды.
Осы дипломдық жұмыс жалпы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан
тұрады.
Бірінші бөлімде ауыл шаруашылық мәні мен маңызы және ауыл шаруашылық
өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі қарастырылады.
Екінші бөлімде Қапшағай Құрама жем зауыты зерттеу объектісі ретінде
алынып, жалпы сипаттамасы, маркетингтік саясаты және экономикалық жағдайы
мен ұйымдастырушылық - өндірістік құрылымы толық сипатталды.
Үшінші бөлімде ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру
жолдары, ерекшеліктері мен өзгерістері анықталды.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен мақсаты
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен
қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен.
Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық
прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі
меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Ауыл шаруашылығы – материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары – егіншілік пен мал шаруашылығы. Олардың құрамына ауыл шаруашылық
дақылдарының, малдың түрі, топтары, тағы басқа бойынша бөлінетін қосалқы
салалар енеді. Ол халықты азық- түлікпен, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін
шикізатпен қамтамасыз етеді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал
шаруашылығы ежелден негізгі өндіріс саласы болып келеді.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан 90-жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылық
құрылымыңың негізін Кеңестік шаруашылықтар мен ұжымдық шаруашылықтар
құрады. 1990 жылдан бастап республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең
ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды.
Ауыл шаруашылығының ерекшеліктерін келесідей көрсетуге болады:
1. Ауыл шаруашылығының басты ерекшелігі – өндірістің басты құралы
ретінде жердің саналуы болып табылады. Басқа құралдармен салыстырғанда, жер
тозбайды және де оны дұрыс пайдаланған кезде, оның сапасы жоғарылайды.
2. Ауыл шаруашылығында құралдар ретінде тірі организмдер
пайдаланылады, яғни жануарлар мен өсімдіктер. Сондықтан ауыл
шаруашылығындағы өндіріс процесі тірі организмдерді дамыту процесімен
қатарлас болып келеді.
3. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру процесі климаттық зоналарға
бөлінген үлкен алаңдарда жүргізіледі, сондықтан соңғы нәтижелер көбінесе
қолданылған ресурстардың саны мен сапасына емес, жүзеге асырылатын
өндірістің орналасқан жеріне байланысты болады.
4. Ауыл шаруашылығының тағыда бір ерекшелігі – сол жерде өндірілген
өнім, келесі өндіріс процесіне қатысады
5. Ауыл шаруашылығының ең маңызды ерекшелігі – мұнда жұмысшылардың
жұмыс кезеңі мен өнімді өндіру кезеңі сәйкес келмейді. Жұмыс кезеңі мен
өнімді өндіру кезеңінің сәйкес келмеуі, ауыл шаруашылығының мезгілділігіне
әкеліп соғады.
6. Еңбек бөлінісі, яғни ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандандырылуы,
басқа да халық шаруашылығының салаларында басқаша жүргізіледі.
7. Ауыл шаруашылығының тағы да бір ерекшелігі – техниканы пайдаланудың
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда аталып кеткен ерекшеліктер, басқа салалармен салыстырғанда:
жан-жақты талдауды, саланың материалды-техникалық базасының құрылу есебін
жүргізуді, өндірісті басқару мен ұйымдастыруды, өндірістік ресурстарды
қолданудың экономикалық тиімділігін анықтауды қажет етеді [1,36б].
Ауыл шаруашылығының эволюция үрдісі өздігінен дами бастап, барған
сайын көптеген функцияларды қоса бастады, яғни үлкен өндірістің құралдары
күрделене түсті, өндірістік саланың мамандандырылуы талап етілді сыртқы
орам, сақтау, тасымалдау, сату да экономиканың өзіндік бір саласы бола
бастады. Осылайша, аграрлы сектормен тығыз байланысты экономикалық
салалардың тізбегі құрыла бастады.
Батыстық дәстүр бойынша, ауыл шаруашылығымен байланысты салаларды
агробизнес деп атайды. Бұл терменді алғаш рет 60-жылдары американ экономисі
Голдберг енгізген болатын.
Агроөнеркәсіптік кешен – өндірісті ауыл шаруашылық шикізатпен
қамтамасыз етуге, еліміздің халқын қажетті өнімдермен қамтамасыз етуге
бағытталған халық шаруашылығы салаларының жиынтығы.
Агроөнеркәсіптік кешенінің дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық
мақсаттары:
- елдің өнімдерге деген тапшылығын жою, ғылыми негізделген нормативтерге
тұтынылатын өнімдердің деңгейін жеткізу;
- ауыл шаруашылығы шикізаттарынан жасалған өндірісітк емес тауарларға
деген тұрғындардың сұранысын қанағаттандыру;
- агроөндірістік кешенді аяққы өнімді өндірудің жедел өсуін қамтамасыз
етуші формаға келтіру;
- тиімді өндірістің негізінде ресурстық потенциалды қолдануды жақсарту,
бәсеңдету.
Агроөндірістік кешен үш сферадан тұрады:
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің қалған сфераларын, өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ететін өнеркәсіптің салаларымен қамтамасыз ету:
тракторлы және ауыл шаруашылық машина құру;
тамақ және жеңіл өнеркәсіпке арналған машина құру;
химия өнеркәсібі;
комбикормды өнеркәсіп.
2. Ауыл шаруашылығының өзінің негізгі қызметтері:
өсімдік және жануар өсіру;
жануарлар мен өсімдіктерді химиялық қорғау қызметтері;
мелиорация қызметі.
3. Дайындаушы органдардың жеңіл жүйесі, ауыл шаруашылық шикізаттарын
қайта өндіру, сақтау, тасымалдау, дайындауды қамтамасыз ететін
салалардың жиынтығы.
Территориялық белгісіне қарай агроөнеркәсіп кешені республикалық,
облыстық және аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктеріне бөлінеді.
Агроөнеркәсіп кешенде ең маңызды орынды, өндірістің дамуын қамтамасыз
ететін инфрақұрылымның салалары алады:
1) көлік-жол шаруашылығы;
2) байланыс;
3) материалдық-техникалық қызмет көрсету;
4) сақтау жүйесі;
5) қойма шаруашылығы.
Әр сфераға инфрақұрылымның өндірістік және өндірістік емес салалары
бөлінеді.
Қазіргі таңда жалпылама қабылданған фактінің бірі, бұл еліміздің
шаруашылығы созылмалы кризис жағдайында болуы. Оның бәрі дефициттің болуы
мен өндіріс сапасының төмендігінен көрінеді [2,19б].
Қазақстан 2030 стратегиясының басшылығына сәйкес 2010 жылға дейінгі
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестің қабілеті тұрғысынан
келешегі бер еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл басымдық
тәртібімен айтар болсақ - ауыл шаруашылығы, орман және ағаш өндеу
өнеркәсібі, жеңіл және тамақ енеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылыс және
шаруа құрылымын жасау. Осы салаларды дамыту арқылы экономиканың құрылымдық
мәселелерін ғана емес. Жұмыспен қамту және кедейлік мәселелерін де шешу
қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе. Әсіресе ауыл шаруашылығы жеңіл және
тамақ өнеркәсібін ішкі затпен қамтамасыз ететіндігін ескерсек, АӨК
өнімдерінің көзі болып табылатын Қазакстандағы ауыл шаруашылығы
мәселелерінің толастамауы үлкен мәселе қозғауға негіз бола алады. Рыноктық
қатынастарға байланысты меншік түрі өзгереді. Бұрынғы колхоз, совхоздардың
орнына фермерлік шаруа қожалықтары және басқалай жеке меншік мекемелер
құрылды. Бірақ қандай жасалмасын, қай елде болмасын ауыл шаруашылығы
бәрібір мемлекеттін асыраушысы болып қала береді. Әрине, соңғы жылдары
біраз болса да ауыл шаруашылығында тұрақтылық байқала бастады. Шешілмей
келген мәселелер де өз шешімін тапқандай. Атап айтар болсақ Астық туралы
және Жер туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданады. Сонымен
бірге Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы заңға елеулі толықтырулар мен
өзгертулер енгізілді. Салық кодексінде ауыл шаруашылығына берілетін
жеңілдіктер сақталып, олардың аясы кеңейе түсті.
Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформаның мақсаты — жер иесін, меншік
қожасын қалыптастыру. Осы бағытта мемлекеттік ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының мүлкін біртіндеп жекешелендіру саясаты жүзеге асты.
Тәуелсіздік жылдары шешіле қоймаған ең күрделі проблема - ауыл
шаруашылық өндіріс мәселесі. Асығыс жүргізілген реформалардың нәтижелері
қоғамды қанағаттандыра алмады [3,2б].
"2003-2005 жж ауыл жылдары" болып жарияланды. Мемлекет тарапынан осы
жылдары ауылдың жалпы жағдайын көтеру үшін көп қаржы бөлініп, барынша көмек
көрсетілді, осындай қамқорлықтың арқасында соңғы екі жылда ауылды жерлердің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып келеді. Үш жыл ішінде ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 38 пайызға өсіп, 772 млрд. теңгеге жетті. Ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеуі өндіріс көлемі 20 пайызға артты. Төрт түлік
мал саны түгелдей өсті. Соның ішінде мүйізді ірі қара саны 2001 жылғы
4293,5 мыңнан 2005 жылғы 5337,0 мыңға (124,3 пайыз), қой саны тиісінше
10478,6 мыңнан 13702,0 мыңға (130,8 пайыз), шошқа 1123,8 мыңнан 1347,0
мыңға (120 пайыз), жылқы 989,5 мыңнан 1135,0 мыңға (114,7), түйе 103,8
мыңнан 127,2 мыңға (122,5), құс 21130,2 мыңнан 25862,2 мыңға (122,3 пайыз)
өсті.
Ауыл жылдарындағы саланың негізгі капиталын жаңартуға 600 млрд теңгеге
жуық қаржы тартылды. Бұл 2002 жылдан 20есе артық. Сөйтіп мемлекет
инвестициясын әр бір теңгесі бес теңге жеке меншік салым тартуға мүмкіндік
береді.
Экономиканың аграрлық секторының кепілдік мүмкіндігі артып, оған деген
сенім күшейді. 2002 жылы ауыл шаруашылығы тауарларының өндірушілерге
әртүрлі көздерден бөлінген барлық несие көлемі 76,8 млрд. теңгені құраса,
2004 ж бұл көрсеткіш 162,9 млрд. теңге болды. Ал үстіміздегі жылдық бірінші
жартысында ғана 82,1 млрд. теңгенің несиесі алынды.
Ауыл жылдарында елімізде түңғыш рет астық қолхаттарын кепілдендіру
жүйесі өмірге келді. Осының нәтижесінде ауыл шаруашылығы тауарларын
өндірушілерге екінші деңгейдегі банктер 2,5 жыл ішінде 23 млрд. теңгеден
астам несие бөлінді.
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамассыз етіледі. Осы мақсатта
жасалынған ұлттық стандарттан отандық өндіріс арқылы нан өнімдерімен
қамтылудың қазіргі көлемі 4 есе, картоп жөнінде - 2 есе, көкөніс жөнінде -
20 пайыз, күріш жөнінде - 52 пайыз, сүт жөнінде - 17 пайыз, ет өнімдері
жөнінде - 19 пайыз артып отыр.
Елбасы жер ресурстарының қоғам дамуына қатысты рөліне тоқтала келе:
"Жер табиғи байлықтар мен жылжымайтын мүлік пен қатар экономиканы көтеріп
тұрған киттердің бірі болып табылады", деп тұжырымдаған еді.
Тәуелсіздік алған жылдан бері мемлекет басшысының елімізді
гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған
стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі
күні өзінің шешуші сәтіне аяқ басты. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман
талаптары негізінде айқындап тұрақтандыру бағытталған, жер байлығымыздың ел
байлығына айналдырудың маңызды мәселелерін шешкен Жер кодексі қабылданып,
жүзеге асырыла бастады.
Әлемдік тәжірбиеде соңғы кездері ерекше байқалып отырған бір мәселе
халықаралық азық-түлік рыногында қатаң бәсекелестік ахуал қалыптасып
отырған қазіргі кезде жерді жоғарғы тиімділікпен пайдаланған мемлекеттер
ғана үлкен жетістіктерге жете алатындығы белгілі болып отыр. Мұның өзі
біздің алдымызға жер әлуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың жоғарыда аталып
өткен нарықтық шараларын одан әрі жетілдіре түсу міндетін қояды. Осыған
орай Елбасы, нарықты қатынастар мен мемлекеттің реттеу қызметін барынша
жетілдіре отырып, мемлекеттік меншікпен және жекеменшік құқығының жалпы
халықтың мүддесіне сай келуін қамтамассыз етуді жер реформасын жүргізудегі
маңызды стратегиялық міндеттердің бірі ретінде айқындаған болатын. Бұл
мәселелер жаңа жер кодексінде өтпелі ережелерді енгізу мен ауыл шаруашылық
жерлерін халықтың жеке меншігіне беру мәселесін қамтамассыз ету арқылы
шешіледі.
Жер кодексінің өтпелі ережелері нормаларына сәйкес азаматтардың
қосалқы жалгерлікке берген жер телімдері мен шартты жер үлестеріне
байланысты жасалған бұрынғы шарттарына күші (2005 ж 1-қаңтарына дейін)
жойылып, оның орнына нақты шаруашылық жүргізетін қожалықтар құрылды. 2006
жылдың 1-қарашадағы мәліметі бойынша республикамызда мал шаруашылығы
мақсатындағы 156482 г құрайтын 6860 жер телімі жеке меншікке сатылған
жерлерден жиыны 3 млрд. 203,2 млн. теңгенің қаржысы түсті. Ол қаражат Жер
кодексінің 9-бабына сәйкес Ұлттық қорға аударылды [4,3б].
Ауыл шаруашылығы экономикасы – экономика ғылымының ауыл
шаруашылығындағы өндірістік қарым-қатынастарды зерттейтін саласы.
Ауылшаруашылық экономикасы агроөндірістегі мамандардың экономикалық
біліктілігі жүйесінде өндірістік міндеттерді шешуде коммерциялық және
кәсіпкерлік қызметке дайындық жасауды қалыптастырады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ауыл шаруашылығымен 50 мыңнан астам
фермерлік шаруашылықтары, 8 мыңдай ауыл шаруашылық кооперативтері, 500 ауыл
шаруашылық акционерлік қоғамдары және 50-ден астам ұжымдары айналысады.
Осындай шаруашылық құрылымы аймақтық ерекшеліктерді жүйелеуді, өндіріс
көлемін анықтауды шоғырландыру дәрежесін белгілеуді, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыруды, экономикалық көрсеткіштерді саралауды, соңғы нәтижелер мен
озық тәжірибелерді талдауды, теориялық, практикалық мәселелерді шешуді
қажет етеді [5, 27б].
Ауылшаруашылығы саласына өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы,
ауылшаруашылығына қызмет көрсету жатады.
Ауылшаруашылық өнімі рынокты және рынокты емес болып бөлінеді.
Рынокты емес өндіріс – дегеніміз – шаруашылықтың өзі тұтынатын өнім.
Ауылшаруашылығының рынокты өнім өндіруіне кіреді:
1. мал шаруашылық - өнімі - өсірілген шикі өнімнің құны және ауылшаруашылық
жануарларының шаруашылықта пайдалану құны, малды, құсты өсіру құны және
т.б.
2. ауылшаруашылығына көрсетілген рыногтық және рыногтық емес – жерді
жақсарту, топырақты химиялау, өсімдікиерді аурудан және жәндікңтерден
сақтау, зоотехникалық және ветеринарлық қызметтер су шаруашылық
кәсіпорындарының қызметі
Мал шаруашылық өнімдері төменгі көрсеткіштермен бағаланады:
Үй жануарларынан алынатын өнім:
1. жалпы сүтті жинау, кг
2. 1 процент сүтке, сүттің стандарттық майлығына және басқа шартты
натуралды көрсеткіштерге еғсептелген сауылымы
3. жүн қырқу кг жеке түрлері (қой, ешкі, түйе, ) және сапасы бойынша
4. қырқылған жүнді жуылған жүнге аударып есептеу, кг.
5. түрлері бойынша жұмыртқаны жинау [6,174б]
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі
Мал шаруашылығы өнім өндірісінің ұлғаюы және оның тиімділігінің
жоғарылауы жем-шөп базасыз мүмкін емес. Жем шөп базасы деп жем – шөп көлемі
құрылымы, оның алу көздері деп түсіндіріледі. Жем – шөп өндірісі бұл жем –
шөп өндірісін дайындаған және сақтылығын құрайтын сала.
Малдардың өнімділігі үлкен дәрежеде жем – шөптеу деңгейіне байланысты
болады. Малдардың өмір сүруін қамтамасыз етуіне құрама жемнің тағам
қоспаларына кеткен шығындар олардың әр түрлі өнімділігінде де бірдей
болатыны мәлім.
Жоғары қолданылатын барлық жем – шөп өнімділіктің жоғарылауына
әкеледі. Сонымен, егер малға көбірек жоғары қолданылатын жеммен
тамақтанырса онда оның өнімдері жоғары болады.
Баланстандырылған тамақтану кезінде баланстандырылмаған тамақтандыру
кезіндегіге қарағанда жем шөп шығындары бірдей болғанда өнім өнімділігі 1,5
есеге көп болады. Мал өнімінің деңгейіне жем шөп көлемімен оның құнының
әсерінен басқа мал өнімінен өндірістің экономикалық тиімділігіне және оның
өзінділік құнына үлкен әсерін тигізеді. Мал өнімін өзіндік құнындағы жем
шөпке кеткен шығындар үлесі 30-45% құрайды. Жем шөптің 3 тобын бөліп
көрсетуге болады:
1. Өсімдік
2. Мал
3. Минерал
Өсімдік жемдері - өз кезегінде 4 топқа бөлуге болады. Шоғырландырылған
бидай өнімдері, құрамажем, шөп ұнтағы, жмых, және .б. (қатты жем, шөп,
сенаж), жасыл шөп (жайылым шөбі), шырынды (сенос, тамыр тұқымдастар,
картоп, жом және т.б.). Мал жемдеріне сүт және оның қалдықтары (обрат,
сарысу, пахта) ет, балық және сүйек ұны.
Тұтыну көлемі бойынша алдыңғы орында өсімдік жемі алып жатыр, оның
үлесі жем шөптің жалпы шығындарының шамамен 95% құрайды. Өсімдік жемдерінің
көздері болып дала және жайлы жем өндірісі болып табылады. Жем дақылдарын
егістік науқан көлемі табиғи шөп шабындылары және жайылым көлемінен 2 есеге
аз болса да, жемнің жалпы өндіріс көлемінің 75%-н жем дақылдары құрайды.
Дәнді дақылдардың өнімділігі табиғи жеммен 3-5 есе төмен болғанына
байланысты.
Жем шөп өндіріс тиімділігінің мәселелері жалпы ауыл шаруашылық өндіріс
тиімділігінің мәселелеріне қарағанда аз көңіл бөлінеді. Бұл сала
ерекшеліктеріне түсіндіріледі. Бірінші: жем шөп өндірісі бірден сатылымға
кететін соңғы өнімді өндірмейді, осыдан пайданы және рентабельділікті
анықтауда қиыншылықтар туады, нәтижесінде тиімділіктің негізгі
көрсеткіштерін анықтау қиын. Бұл мәселелердің шешудің бірнеше нұсқалары
бар.
Сөйтіп жем шөп бірлігінің бағасын сұлудың 1 ц бағасын есептеу кезінде
салыстырады және бұл негізде таза табыспен рентабельдік деңгейі анықталады.
Екіншіден: Ауыл шаруашылығында есеп беру қазіргі жүйесі жем шөп
өндірісінің өндірістік қорларын мөлшерін, салада жұмылдырылған жұмысшылар
санын жалпы табыста жем шөп сапасын, дайындау, сақтау кезіндегі жем шөптің
жоғалтуларын анықтауға мүмкіндік бермейді.
Науқаншылықтағы өндіріс шығындарымен амортизация сомасы пропорционалды
түрде жем шөп өндірісінің негізгі қорларын бағалауға мүмкіндік береді. Жем
шөп өндірісінде жұмылдырылған жұмысшылардың санын орташа жылдық санын
өсімдік шаруашылығы орташа жылдық санынан жем өнімдеріне жұмсалған
еңбектің тікелей шығындарын анықтау мүмкін.
Сонымен, жем шөп егістігінің көлемін, негізгі өндірістік қорларын және
жұмысшылар санын біле отырып, жем шөп өндірісінің ресурстық потенциалын,
одан кейін ресурс қайтарымын және осы сала тиімділігін басқа да көрсетілген
анықтамаларға мүмкіндік болады.
Жем шөп тиімділігін талдау үшін тәжірибеде келесі көрсеткіштер
пайдаланылады:
- жем шөп дақылдарының өнімділігі
- жем шөп дақылдарының 1 га егіс жерден шығуы
- жалпы өнім, теңге
- жем шөп бірлігі цент
- қарастырылатын протеин, ц
- жем протеин бірлігі, ц
- өндіріс шығындарының 1 теңгеден алынды
- жалпы өнім, теңге
- жем протеин бірлігі, ц
- 1 ц өзіндік құны, теңге
- заттай жем
- жем бірлігі
- жем протеин бірлігі
- еңбектің тікелей шығындарын 1 адам сағатына өндіріледі
- жалпы өнім, теңге
- жем протиен бірлігі
- жем бірлігінің бір центнеріне кеткен еңбектің тікелей шығындарды, адам
сағатына өндіргенде
Жем шөп дақылдарының өндірісін экономикалық бағалау кезіндегі басты
көрсеткіш астық өнімділігі болып табылады. Жер көлемі бірлігінен дем
бірлігімен қаратылатын протеин максималды алынуы астық ауқымының аз
бөлігіндегі жем өндіруінде мүмкін болады.
Астық өнімділігі жоғары болған сайын өнім бірлігіне шаққандағы
ақшалай қаражаттар және еңбек шығындары аз болады. Сәйкесінше астықтың
жоғары өнімділігі кезінде жем егістік ауқымдарын, еңбек және материалдық
ресурстарын пайдалауына тиімді болады.
Жем шөп өндірісінің экономикалық тиімділігне әсер ететіні факторларды
7 топқа бөлуге болады:
1. Табиғи – биологиялық – жер бедерлері, су режимі, жем шөп дақылдарының
сортталған түрлері.
2. Техникалық – машиналармен, құрал – жабдықтармен, химиялық
консерванттармен қамтамасыз етілуі;
3. Технологиялық – егістік жем өңдеудегі агротехникалық шаралар жүйесі
4. Ұйымдастырушылық – еңбекті ұйымдастыру, мөлшерлеу, және ақы төлеу.
Кадрлардың біліктілігі, басқару, еңбек тәртібі.
5. Экономикалық – меншік формалары еңбекті ынталандыру, мамандану өнім
сапасы баға қаржыландыру.
6. Әлеуметтік – демографиялық жағдай әлеуметтік инфрақұрылым дамуы
7. Экологиялық – қоршаған орта жағдайы жер бедерін кірлету ластау күресі
бойынша шаралар жүйесі.
Мал шаруашылығы жем шөп базасын күшейтудің негізгі жағдайы
шабындықтағы жем өндрісін рационалды ұйымдастыру болып табылады. Ол
келесілерді қарастырады. Өндірісті қаржыландыру негізінде егістік жердің
бір бірлігінен дәнді дақылдардың максималды астығының алынуы. Өндірілген
жем шөптің уақытылы және сапаы дайындауды ұйымдастыру. Жұмысшы күшін және
өндірістің барлық құралдарын жоғары тиімді қолдану. Жем шөп дақылдарын
астық өнімдеріне минералды тыңайтқыштар қолдану маңызды әсер етеді.
Егіс жем өндірісін тиімділігін жоғарылатудың басты шарттарының бірі
негізінен ауыспалы егісті үнемді игеру болып табылады. Жем шөптің ауыспалы
егістерін ұйымдастыру жем өндірісі бойынша мамандармен бригадалар мен
звеноларды құруға мүмкіндік береді. Әдетте көптеген ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда жем шөптің мамандармен ауыспалы егістері жоқ және ауыспалы
егісте жем шөпті өндіреді. Бұл агрегаттық көзқарас ойынша ақталады. Жем шөп
өндірісінің тиімділігін егісті жем шөп дақылдарын оптималды құрылымын
таңдау үлкен маңызға ие.
Жем шөп өнірісі ара қарай даму үшін ауыл шаруашылық саласына
мемлекеттік қолдау қажет. Ол дотация және жеңілдетілген несиелеу көмегімен
мал шаруашылығын және өсімдік шаруашылығын дамуын ынталандырады [7,81б].
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
(ҚАПШАҒАЙ ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ)
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму мәселелері
Ауыл шаруашылығы – материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары – егіншілік пен мал шаруашылығы.
Географиялық орналасу және табиғи-климаттық жағдайлар Алматы облысына
республика бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу және өндіру бойынша
жетекші орынды ие болуды анықтады.
2007 жылдың 1 қарашасына жердің мемлекеттік есебі мәліметтері бойынша
ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі 16418,4 мың га, немесе облыстың жер
қорының жалпы көлемінен 73,3% алады, сонын ішінде егістік – 1057,5мың га.
Республика бойынша ауыл шаруашылық жерлерінің 17% және егістік
жерлердің 6% ала отырып, облыстың ауыл шаруашылығы 13,8% ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіреді (республика бойынша бірінші орын): бидай 7,2%, жүгері –
61,8%, қант қызылшасы- 76,9%, соя- 95,9%, картоп – 21,1%, көкөніс – 24,2%,
жеміс – жидек- 15,6%, жүзім – 27,0%, ет- 15,1%, сүт – 13,5%, жұмыртқа –
24,8%6, жүн – 26,9%.
Жүгері, қант қызылшасы, соя, темекі, картоп, көкөніс, сүт, жұмыртқа
және жүн бойынша республика бойынша облыс бірінші орында. Жалпы облыс
бойынша 60 – қа жуық ауыл шаруашылық өнімдері өндіріледі. 2007 жылдың
аяғына ауыл шаруашылық өндірісімен 57601 шаруашылық субъектілер айналысады,
онын ішінде 56887 – шаруа қожалықтары, 127 өндірістік кооперативтер, 486
шаруашылық серіктестіктер, 13 акционерлік қоғамдар, 29 мемлекеттік
кәсіпорындар.
Сонымен қоса 320 мыңнан астам үй шаруашылықтары мал және құс өсіреді,
ауыл шаруашылық өнімдерін өсіреді. Картоп және көкөністің 95% шаруа
қожалықтарынад және үй шаруашылықтарында өндіріледі.
Облыста сүт, жүн өндірісі және шошқа, жылқы өсіру, құс шаруашылығы
дамыған. Мал шаруашылығы аграрлық сектордағы негізгі саланың бірі болып
келеді. Сол мәртебесінен бүгін де ажырамай қойған жоқ, ажырауы мүмкін емес
еді. Өйткені, еліміздің табиғи климаттық жағдайы, жайылымдық жерлердің
көптігі төрт түлік малды қажетінше өсіруге қолайлы.
Сиыр, қой, ешкі, жылқы және құс саны бойынша облыс республика бойынша
бірінші орында.
1 сурет - Ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы өнімі, млрд теңге
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
Реформалау үрдісінде ауыл шаруашылығының жалпы өніміде кұрделі
өзгерістер болды: барлық шаруашылықтарда өсімдік шаруашылығының үлесі 2003
жылы 51,6%-дан 2007 жылы 52,4%-ға дейін өсті, керісінше мал шаруашылығы
2003 жылы 48,4%-дан 2007 жылы 47,5%-ға дейін төмендеді.
Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңінде мал басы мен
олардан алынатын өнім түрлерінің едәуір азаюына жол бергені рас.
Мал басының азаюы көптеген прблемаларды алға тартты. Ретімен айтар
болсақ, мал өнімдерінің көлемін едәуір төмендетіп, халықты шетелдің
өнімдері мен тауарларына тәуелді етіп қойды. Яғни, азық-түлік импортын
көбейтіп жіберді. Мәселен, соңғы бес жылда сырттан әкелінген ет - 8,7 мың
тоннадан 40 мың тоннаға, сүт - 87,6 мыңнан 322,8 мың тоннаға, жұмыртқа
-13,6 миллионнан - 158,6 миллион данаға өсті. Ал экспортқа шығарылған осы
өнімдер 15-20 есеге дейін азайып кеткен. Мал өнімдерінің осыншалықты кемуі
өз кезегінде мал өнімдерін өңдеп, ұқсатумен көптеген кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуларына әкеп соқтырды. Әсіресе, жеңіл өнеркәсіп пен ет-сүт
өндірумен айнлысатын өндіріс орындары қатты зардап шекті. Басты себеп,
қажетті шикізаттың жетіспеушілігінде жатты.
Мал шаруашылығы саласы соңғы жылдары оң өзгерістерге бет бүра
бастағандай. Мал басын көбейту, олардан алынатын өнім көлемін арттыру
шаралары карастырылып жатыр. Саланы қаржыландыру несиелеу жағы да бүрынғыға
қарағанда біршама жақсара түсті. Соның арқасы болар, жыл басынан бері ірі
қара саны үш пайызға, қой мен ешкі - 4, шошқа - 8, қүс - 9 пайызға өскенін
көрсетті. Мал басының сәл де болса өсуі олардан алынатын өнім түрлерінің
артуына әсерін тигізе бастады. Мысалы, сүт өндіру - 6, ет - 7, жұмыртқа -
18 пайызға артқан.
2008 жыл қаңтарда Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің
жалпы көлемі 5314,4 млн.теңгені құрады.
2 сурет – 2008 жылғы қаңтарда мал шаруашылығы өнімдері құнының
құрылымы, %
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
1 кесте - Алматы облысы бойынша жалпы өндірістер динамикасы (2003-2007 жж.)
Өнімдері 2003 2004 2005 2006 2007
Жүн,кг 6,6 6,9 6,9 7,2 7,5
Жұмыртқа, дана 564,5 559,5 590,5 482,8 573,2
Ет, кг 185,7 195,3 202,0 226,0 233,5
Сүт, л 573,2 586,6 609,2 636,0 649,1
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
Әр бір өнім бойынша жылдан жылға дейін өндіру көлемі өсуде.2003 жылды
2007 жылмен салыстырғанда жүн 13%, жұмыртқа 1,5%, ет 25%, сүт 13% өскен.
Алматы облысы шаруашылықтарының барлық санаттарындағы мал өнімділігі
мен мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндірудің көлемі келесі
мөліметтермен сипатталады [8,173б].
2 кесте - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру
Көрсеткіштер Қаңтар
2006 2007 2008 2008 ж. %-бен
2006 2007
Тірі салмақтағы мал мен құс өнімі, 21,2 13,9 14,1 113,6 101,2
барлығы, мың тонна
соның ішінде 2,8 4,3 3,4 154,2 77,7
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 8,6 8,8 9,8 101,1 112,1
фермерлер 0,8 0,8 0,9 107,1 108,3
Сауылған сүт – барлығы, мың тонна 38,3 41,4 43,9 107,9 106,1
соның ішінде 2,1 2,1 1,8 100,2 83,0
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 32,2 34,8 37,5 107,9 107,9
фермерлер 4,0 4,5 4,6 112,2 102,9
Жұмыртқа өндіру- барлығы, млн. дана 29,9 34,5 36,8 115,3 105,8
соның ішінде 14,4 18,5 20,4 128,0 119,2
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 15,3 15,8 16,2 103,3 102,8
фермерлер 0,2 0,2 0,2 106,6 106,3
Мал өнімділігі
әр сиырдан сауылған сүт, кг 176 192 204 109,1 106,3
әр мекиен тауықтан алынған жұмыртқа, 17 18 18 105,9 100,0
дана
Дерек көзі: Алматы облысының 2008 жылғы қаңтар айының статистикалық жинағы
2008 жылғы қаңтарда барлық шаруашылық санатында 14,1 мың тонна немесе
2007 жылдың сәйкес кезеңіне 101,2 % мал мен құс союға жіберілсе, 43,9 мың
тонна сүт (106,1 %) сауылып, 36,8 млн. дана жұмыртқа (106,8 %) алынды.
Жұртшылық пен фермер шаруашылығының үлесіне ет өндірісінің 76,2 %-ы, сүттің
96,0 %-ы және жұмыртқаның 44,7 %-ы тиесілі болды.
Өңірлер бөлінісінде мал мен құстың барлық түрін өткізу облыстың Талғар
ауданы (2007 жылғы қаңтарға 81,2 %) басқа барлық өңірлерінде артты, сүт
өндірісі – барлық өңірлерде жұмыртқа өндірісі – Талдықорған қаласынан басқа
(77,4 %) барлық өңірлерде жоғарылаған.
2007 жылғы қаңтармен салыстырғанда, сүт өндірісі 6,1 %-ға өсіп, 43,9
мың тоннаны құрады, соның ішінде жұртшылықтың үй шаруашылықтарында – 37,5
мың тонна (2007 жылғы қаңтарға 107,9 %) және жалпы облыстық көлемде – 85,5
% болды.
Әрбір сауын сиырға есептегенде сүт өнімділігі 204 кг құрады, бұл
көрсеткіш 2007 жылғы қаңтарда 192 кг болған. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында сиыр өнімділігі 2007 жылғы қаңтармен салыстырғанда, 1,9 %-
ға артып, 265 кг құрады.
3 кесте - 2008 жылғы 1 ақпанға мал мен құс саны
Көрсеткіштер Шаруашылық соның ішінде
барлық
санаттары
2008 2008-20ауыл жұртшылық фермерлер
07 шаруашылығы
%-бен кәсіпорындары
2008 2008-22008
007
%-бен
Ауыл шаруашылықтың өнімдерінің жалпы жиыны,
Барлық дәнді-дақылдар 1131,6 1024,4 1034,5 1034,51111,5
Оның ішінде: жүгері дән дақылы 269,9 292,4 269,7 277,5 298,5
Күріш 42,1 44,8 45,1 50,8 49,9
Қант қызылшасы 366,7 383,4 347,1 383,9 341,2
Барлық майлар 36,3 45,4 62,2 75,8 82,9
Темекі 12,7 12,4 12,5 10,0 6,5
Картоп 511,1 526,8 535,4 546,0 551,9
Көкөніс 467,7 497,3 513,4 524,1 589,0
Өнімділік цга
Барлық бидай 24,1 21,4 20,8 21,2 23,2
Жүгері дән-дақылы 43,9 44,4 41,3 47,8 48,9
Күріш 34,1 35,2 36,0 38,0 39,1
Қант қызылшасы 237,2 234,2 247,5 278,4 275,2
Соя 15,1 15,0 16,6 16,7 17,1
Темекі 20,2 20,1 20,1 20,3 20,5
Картоп 157,5 154,8 156,0 158,4 159,2
Көкөніс 208,1 217,2 224,1 234,1 235,1
Дерек көзі: Социально-экономический паспорт Алматинской области за 2007
год. –Талдыкорган, 2008. -88с.
Мамандану ерекшелігіне байланысты барлық егістік көлемінде дәнді-
дақылдар үлесі жоғары. Тұрақты өсу тенденциясы көкөністе байқалады 2003
-2007 жылдар аралығында 26%-ға өскен және майлар өндірісінде 28%, күріш
және картоп өсіруде 18 бір темекі және қант қызылшасын өсіру қарқыны
төмендеген 49% және 7%-ға [10,37б]
2.2 Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қапшағай құрамажем зауыты АҚ 1984 жылы Алматы облысы Қапшағай
қаласында Қапшағай нан өнімдері комбинаты болып құралған.
Оның құрамына енетіндер:
1. 97,5 мың тонна сыйымдылығы бар элеватор
2. Күніне 500 тонна ұн өндіре алатын диірмен. Күніне 630 тонна өнім
өндіретін Құрама жел зауыты.
3. Тәулігіне 100 тонна өндіретін күріш зауыты
4. 3 тонна сыйымдылығы бар ұн қоймасы
5. Ғимарттар, мехшеберханалар, автомобьиль және теміржолдары.
6. Тәулігіне 100 тонна өнім өндіре алатын Бройлер диірмені
7. Жалпы 25 га көлеміндегі территорияны алып жатыр
1995 жылы комбинат жеке меншікке өтіп Сеймар нан өнімдері комнбинаты
болып аталады. Осы кәсіпорын Алматы құс фабрикаларына ғана тиесілі
бөлімшелерге құрама жем өндіреді. Олардың қажеттілігі жылына 28,5 мың
тоннаға жетеді.
2002 жылы зауыттың ірі бөлімшелері арасында бөлініс болды. Соның
салдарынан Құрама жем зауыты Сеймардың бөлімшесіне айналды, және оған
Алматы құс АҚ-ның жеті құс фабрикасы еніп отыр.
Құрама жем зауыты АҚ, бұдан былай Қоғам заңды тұлға болып табылады
және өз қызметін ҚР-ның және осы Жарғылық негізінде және тиісті жарға
сәйкес жүргізіледі.
Қоғам қызметінің мақсаты қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға,
сонымен қатар табыс көруге бағытталған шаруашылық қызметті атқару болып
табылады. Қоғам қызметінің мәні – құрамажемдерді өндірумен және сатумен
байланысты қызметтің кез-келген түрін анықтау.
Құрама жем зауытының өнімді өндіру технологиясына келетін болсақ:
Біріншіден, өнімді темір жолымен және автомобиль жолымен қабылдау
жүргізіледі;
Екіншіден, қабылданған шикізатты силостық және қоймаға жеткізіп оны
сақтау;
Үшіншіден, автомобиль және темір жолдан қабылданған өнімді қойма
сыйымдылығына жеткізу;
Төртіншіден, зертхана;
Бесіншіден, мехшеберхана;
Алтыншыдан, электроцех;
Жетіншіден, қажетті коммуникациясы бар ғимарат.
Құрамажемді өндіру барысында оның құрамына 15-20 рецептпен және 22-ден
астам әр түрлі қоспалар қосылады. Жоғары сапалы түйіршіктелген және
түйіршіктелмеген өнімді өндіру үшін қажетті құрал-жабдықпен қамтамасыз
етілген. Зауытты қайта жөндеу жұмысы қарастырылған. Яғни 2002 жылы кейбір
жабдықтар жаңа Голландиялық жабдықтарға ауыстырылды. Болашақта Жаңа Құрама
жем зауытын салу жоспарлануда.
Жарғылық капитал қоғам қызметін қаматамсыз ету үшін құрылады. Қоғамның
жарияланған жарғылық капиталының көлемі шығарылған акциялардың жиынтық
капиталды құнына тең. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының көлемі
50000000 (елу миллион) теңгені құрайды. Қоғам шығаруға жарияланған
акциялардың барлығын немесе бір бөлігін ғана шығаруға және орнықтыруға
құқылы.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы жаңа акцияларды шығару немесе
шығарылған акцияларды сатып алу және жою арқылы өзгертілуі мүмкін. Қоғамның
жарғылық капиталын ұлғайту, егер Қазақстан Республкиасының заңнамасымен
өзге нәрсе белгіленбесе, дара акциялардың немесе соттық шешімімен рұқсат
етіледі. Жарияланған жарғылық капиталды қалыптастырудың және өзгертудің
тәртібі Қазақстан Респубикасының заңнамасымен реттеледі.
Қоғам қоғамның шығындарын жабу мақсатында оның жарияланған жарғылық
капиталының он пайыз көлемінде резервтік капиталды құрады. Резервтік
капиталы Қоғамның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтімен бастап 2 жыл ішінде
қалыптасады. Қоғамның резервтік капиталы қоғамның таза табысының есебінен
жыл сайынғы аударымдарды аудару арқылы қалыптасады. Жыл сайынғы
аударымдардың көлемі Қоғамның Директорлар Кеңесімен белгіленеді.
Қоғам табыстардың есебінен өзге қорларда құра алады. Қоғам қорларына
бекітілген ережелерге сәйкес өкімдік ету Атқарушы органның құзыретіне
кіреді.
Өндірістің материалдық-техникалық базасы – экономикалық үрдістерде
пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдықтарының, қоғамның өндіргіш күштеріне
жататын материалдық, заттық нышандардың жиынтығы. Экономиканың материалдық-
техникалық базасына салалық құрылымдар, оның инфрақұрылымының негізгі және
көмекші салалары жатады. Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасына
салалық құрылымдар, өндіріктік алаңдардың болуын, қолда бар материалдық
қорлардың өндірістік бағдарлмаға сай келуін қажет етеді. Материалдық
өндіріс аясы – материалдық өндірісті және өндіріс үдерісіне қызмет көрсету
аясын (жүктерді тасымалдау, сақтау, сұрыптау, т.б.) біріктіретін халық
шаруашылығы салалары мен қызмет түрлерінің жиынтығы. Бұл аядағы
қызметкерлердің еңбегі материалдық игіліктерді жасауға бағытталған,
өндірушілік еңбек болып табылады, ол ұлттық табысты жасайды, қоғамның
басты материалдық игіліктерін қанағаттандыруда.
Құрама жем зауытының материалдық-техникалық базасына келетін болсақ,
бұл зауытта станоктардың 50 шақты түрі, 15 камаз көлігі, 15 трактор көлігі,
3 кран, 2 автобус көлігі жұмыс атқаруда. Ал станоктарға келетін болсақ,
дозатор, дробилка, витализатор, силостник, транспортер, сеператор, зертхана
осы техникалық базалар өнімнің дайын және сапалы шығуына тікелей
байланысты. Сонымен қатар 150 тонналық, 100 тонналық, 50 тонналық қоймалары
бар зауыт болып табылады.
Құрама жем зауытының көп тараған еңбек нысаны: кесімді және
мерзімдік. Жалақының кесімді нысаны қызметтің көлемдік сандық
көрсеткіштерін жақсартуды ынталандырады. Құрама жем зауытында жұмысқа
қабылдау үрдісі еңбек келісімі арқылы жүреді және бұған басты жауапкер
басшы өзі болып табылады. Басшы еңбек келісіміне қол қойған күннен бастап
жұмысшы жұмыс орнына қабылданады.
Құрама жем зауытының кесімді нысаны мына жағдайларда қолданылады:
- тікелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандар
көрсеткіштерінің бар болуы;
- жұмысшының өндірісін немесе орындалған жұмыстың көлемін арттыру
мүмкіншілігі;
- техникалық негізделген еңбек мөлшерін қолдану.
Еңбекақының кесімді нысаны мына төмендегі жағдайларды пайдалануды
ұсынуға болмайды, егер де:
- өнімнің сапасы нашарласа, техникалық тәртіптемелер бұзылса,
жабдықтардың қызмет көрсетулері нашарланса, шикізаттар мен материалдар
артық жұмсалса.
Ал еңбекақының мерзімдік нысанында қызметкерлерге еңбекақы белгіленген
тарифтік мөлшерлеме немесе өндірісте нақты жұмыс істеген уақытындағы қызмет
ақысына қарай белгіленеді.
Нарықтық қатынастардың дамуына орай, экономикалық субъектілердің
қызметін басқарудың тұжырымдамасы ретінде маркетингті қолданудың
объективтік қажеттілігі туындады. Маркетинг қағидаларын терең дайындау және
пайдалану үшін, оның теориясы мен әлемдік маркетинг тәжірибесін
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық, ұлттық аймақтық, және тарихи
ерекшеліктерін ескере отырып, қайта пайымдау қажет болды.
Құрама жем зауытында маркетинг саясатының бірі – нарық шартын сатып
алушы белгілеп, билік жүргізетіндей, ұсыныс сұраныстан жоғары болатындай
жағдай жасау. Қазастанда кәсіпкерлер үшін ең маңызды мәселенің бірі –
нарықтағы еркін іс әрекеттерін қарастыратын нағыз бабындағы нарықтық
қатынастар, несие алу мүмкіндігі; қор нарығы, лизинг, тауар биржалары,
нарық инфрақұрылымы әлі де болса қалыптаспаған.
Құрама жем зауытында маркетингтік зерттеу әдістері бар. Олар сандық
және сапалық болып бөлінеді.
Сандық әдістер – жабық типті құрылымдық сұрақтарды пайдалану арқылы әр
түрлі сауалдамаларды жүргізуді айтады. Сапалық әдіс – ақпаратты сапалы
сипаттау және оны стандартты емес түрде жинау арқылы жүргізіледі. Бұл әдіс
бақылау, өнімнің сапасына көңіл бөлетін әдіс.
Маркетингтің ұйымдастыру қызметі – маркетинг бойынша өздеріне
жүктелген міндеттер мен қызметтер орындайтын бөлімдердің жиынтығы. Құрама
жем зауытының маркетингті ұйымдастыруда әр түрлі формалары бар, кәсіпорын
мақсаттары, ресурстардың болуы, басқарудың қалыптасқан құрылымы, өндірілген
өнімнің, нарықтық және маркетингтің ортаның ерекшеліктері сияқты факторлар
әсер етеді.
Құрама жем зауытының инновациялық қызметі бұл жаңа немесе өнімнің
жақсаруы, не қызмет көрсетеді, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану
мақсатындағы ғылыми – техникалық және зияткерлік әлуеттік шаралар жүйесі.
Құрама жем зауытында инновациялық маңызы өте орынды және пайдалы. Бұл
зауытта инновацияның бір түрі Голландия аппараты Брйолер үлкен қызмет
атқарып отыр. Өйткені бұл күніне 50 тонна құрама жемді өңдейді және өнімді
дайын күйінде шығарады. Бұл өнімді өндіру станогы зауыт үшін қолайлы және
инновацияның түбегейлі өнімділігі ретінде анықталады.
Құрама жем зауытының инновациялық тұрпаты ажыратылады:
- өнімділік;
- сапалық.
Процестік инновация – бұл жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және
технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды
өзгерту.
Бұл Құрама жем зауытына көптеген жаңа техникалар әкелінген. Олар шет
мемлекеттерден Голландия, Англия, Япония мемлекеттерінен әкелінеді. Ол жаңа
технологияны 2001 жылы әкелген. Содан бері осы станоктар зауыттың
инновациялық үрдісі болып саналады. Соның ішінде Англия станогы Синтетик
транспортері қызмет етуде. Бұл станок күніне құрама жемді 70-80 тоннадай
қоймаға түсіреді. Ал Япония мемлекетінің станогына келетін болсақ, бұл
аппарат түрі күнделікті ауыр машиналарға тиеп отырады.
Осы станоктардың барлығы зауыттың жоспарларын күнделікті орындауда.
Бұл зауыттағы жұмысшылар үшінде қолайлы және пайдалы.
Келешекте Құрама жем зауыты зауыт көлемін одан әрі ұлғайту мәселесін
көтеруде. Бұл Құрама жем зауыты Алматы Құс, Сеймар кәсіпорындарын
күнделікті құрама жеммен қанағаттандыруда.
Ұйымның мақсатына жетуде коммуникация басты рөлді алады.
Коммуникация – бұл екі немесе одан да көп адамдар арасындағы ақпарат
алмасу. Жетекші өзінің үш рөлін орындап, төрт функциясын жүзеге
асыратындықтан, ақпаратпен алмасу сапасы мақсаттарды жүзеге асыру
дәрежесіне тікелей ықпал ете алады. Жеке адамдар мен ұйымның жетістігі
үшін коммуникация қажет.
Қарым – қатынас бұл өзара қозғалыс кезіндегі ақпаратты беру. Бұл –
біздің адамдарға қызмет ету арнамыз. Қарым – қатынас - бұл өзара
процесінің заңдылықты түсіну мен қарым – қатынас өнеріне ие болу
-менеджердің табысты, жетістікті жұмысына қажетті жағдайлар. Егер қатынас
негіздері ілгерілемесе, онда кез-келген оқытудың нақты әдістерінің маңызы
болмайды.
Құрама жем зауытының коммуникация түрлері:
- сытқы орта мен ұйым арасында ұйым өзінің сыртқы ортасы мен потенциалды
құралдарды және тағы да басқа тауарларды нарыққа жылжыту
бағдарламалары арқылы қарым – қатынас жасайды;
- басқару деңгейлері арасында ұйымдастырылған деңгей аралық
коммуникаицялар ақпараттық коммуникациялар шеңберінде әкеледі. Ол
жоғары деңгейде және төменгі деңгейде беріліп отыра алады;
- құрылымды бөлімшелер арасында түрлі бөлімдер арасындағы
коммуникациялармен жүзеге асады. Ұйым көптеген бөлімдерден тұрады,
сондықтан олардың арасында ақпарат алмасу міндеттер мен қозғалыстарды
біріктіру үшін қажет.
Қазіргі кезде Құрама жем зауыты үшін ең маңыздыларының бірі ұйымдағы
коммуникацияның одан әрі өрби түсуі. Басшы мен бағынышты арасында тіл
табысу, ұйым ішінде елдермен жақсы қарым- қатынаста болу өте маңызды.
Өйткені бұл қағида ұйым ішінде маңызды және жұмыстың алға басуына өз
көмегін көп тигізеді [11,4б].
5 кесте - Капитал көздерінің динамикасы мен құрылымын талдау (2007 ж.)
Капиталдың Сомасы, мың теңге Капитал құрылымы, %
көздері
жылдың жылдың өзгерісі жылдың жылдың өзгерісі
басына аяғына басына аяғына
Өзіндік 64000 64200 +200 52,5 51,9 -0,6
капитал
Қарыз 58000 59600 +1600 47,5 48,1 +0,2
капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі ... ... .12
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ҚАПШАҒАЙ
ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ
НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .18
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму
мәселелері ... ... ... ... .18
2.2 Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...44
3.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру жолдары және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының Қазақстандағы
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен
саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан
Республикасының заңдары экономиканың барлық саласын инвестициялық
тұрғысынан қолдауға бағытталған. Республикада инвестициялық жобаларды
жүзеге асырудың тиімділігіне бағытталған жеңілдіктер мен преференциялар
әзірленіп жасалған.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз.
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде
өтіп жатқан іргелі өзгерістер ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін
кәсіпорындарды шаруашылық іскерлікті жаңа жолдарын қарастырумен қатар,
экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің
шешімін табуын талап етеді.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен
қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен.
Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық
прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі
меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының
жағдайын және әрекет етуін талдау.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер айқындалады:
- Ауыл шаруашылығының экономикадағы мақсатын ашу;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлін көрсету;
- Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін және ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеуді талдау;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру тәсілдерін және өңдеу
саласының Қазақстандағы болашағы анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектілері ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу
саласы және Қапшағай құрамажем зауыты АҚ.
Жұмысты орындағанда, оның жазу әдісі және құрылымында талдаулық,
дедуктивті, индуктивті, логикалық және салыстырмалы әдістер қолданылды.
Осы дипломдық жұмыс жалпы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан
тұрады.
Бірінші бөлімде ауыл шаруашылық мәні мен маңызы және ауыл шаруашылық
өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі қарастырылады.
Екінші бөлімде Қапшағай Құрама жем зауыты зерттеу объектісі ретінде
алынып, жалпы сипаттамасы, маркетингтік саясаты және экономикалық жағдайы
мен ұйымдастырушылық - өндірістік құрылымы толық сипатталды.
Үшінші бөлімде ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу саласын жетілдіру
жолдары, ерекшеліктері мен өзгерістері анықталды.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Ауыл шаруашылығының экономикадағы маңызы мен мақсаты
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның негізгі мақсаты — елдегі халықты өніммен
қамтамасыз ету, ал өндеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен.
Бұл мақсатты шешу келешектегі саланы карқындату, ғылыми-техникалық
прогресті жетілдіру, экономикалык катынастарды нактыландыру, әр түрлі
меншік формаларын дамыту және шаруашылык түрлерімен байланысты.
Ауыл шаруашылығы – материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары – егіншілік пен мал шаруашылығы. Олардың құрамына ауыл шаруашылық
дақылдарының, малдың түрі, топтары, тағы басқа бойынша бөлінетін қосалқы
салалар енеді. Ол халықты азық- түлікпен, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін
шикізатпен қамтамасыз етеді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал
шаруашылығы ежелден негізгі өндіріс саласы болып келеді.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан 90-жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылық
құрылымыңың негізін Кеңестік шаруашылықтар мен ұжымдық шаруашылықтар
құрады. 1990 жылдан бастап республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең
ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды.
Ауыл шаруашылығының ерекшеліктерін келесідей көрсетуге болады:
1. Ауыл шаруашылығының басты ерекшелігі – өндірістің басты құралы
ретінде жердің саналуы болып табылады. Басқа құралдармен салыстырғанда, жер
тозбайды және де оны дұрыс пайдаланған кезде, оның сапасы жоғарылайды.
2. Ауыл шаруашылығында құралдар ретінде тірі организмдер
пайдаланылады, яғни жануарлар мен өсімдіктер. Сондықтан ауыл
шаруашылығындағы өндіріс процесі тірі организмдерді дамыту процесімен
қатарлас болып келеді.
3. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру процесі климаттық зоналарға
бөлінген үлкен алаңдарда жүргізіледі, сондықтан соңғы нәтижелер көбінесе
қолданылған ресурстардың саны мен сапасына емес, жүзеге асырылатын
өндірістің орналасқан жеріне байланысты болады.
4. Ауыл шаруашылығының тағыда бір ерекшелігі – сол жерде өндірілген
өнім, келесі өндіріс процесіне қатысады
5. Ауыл шаруашылығының ең маңызды ерекшелігі – мұнда жұмысшылардың
жұмыс кезеңі мен өнімді өндіру кезеңі сәйкес келмейді. Жұмыс кезеңі мен
өнімді өндіру кезеңінің сәйкес келмеуі, ауыл шаруашылығының мезгілділігіне
әкеліп соғады.
6. Еңбек бөлінісі, яғни ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандандырылуы,
басқа да халық шаруашылығының салаларында басқаша жүргізіледі.
7. Ауыл шаруашылығының тағы да бір ерекшелігі – техниканы пайдаланудың
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда аталып кеткен ерекшеліктер, басқа салалармен салыстырғанда:
жан-жақты талдауды, саланың материалды-техникалық базасының құрылу есебін
жүргізуді, өндірісті басқару мен ұйымдастыруды, өндірістік ресурстарды
қолданудың экономикалық тиімділігін анықтауды қажет етеді [1,36б].
Ауыл шаруашылығының эволюция үрдісі өздігінен дами бастап, барған
сайын көптеген функцияларды қоса бастады, яғни үлкен өндірістің құралдары
күрделене түсті, өндірістік саланың мамандандырылуы талап етілді сыртқы
орам, сақтау, тасымалдау, сату да экономиканың өзіндік бір саласы бола
бастады. Осылайша, аграрлы сектормен тығыз байланысты экономикалық
салалардың тізбегі құрыла бастады.
Батыстық дәстүр бойынша, ауыл шаруашылығымен байланысты салаларды
агробизнес деп атайды. Бұл терменді алғаш рет 60-жылдары американ экономисі
Голдберг енгізген болатын.
Агроөнеркәсіптік кешен – өндірісті ауыл шаруашылық шикізатпен
қамтамасыз етуге, еліміздің халқын қажетті өнімдермен қамтамасыз етуге
бағытталған халық шаруашылығы салаларының жиынтығы.
Агроөнеркәсіптік кешенінің дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық
мақсаттары:
- елдің өнімдерге деген тапшылығын жою, ғылыми негізделген нормативтерге
тұтынылатын өнімдердің деңгейін жеткізу;
- ауыл шаруашылығы шикізаттарынан жасалған өндірісітк емес тауарларға
деген тұрғындардың сұранысын қанағаттандыру;
- агроөндірістік кешенді аяққы өнімді өндірудің жедел өсуін қамтамасыз
етуші формаға келтіру;
- тиімді өндірістің негізінде ресурстық потенциалды қолдануды жақсарту,
бәсеңдету.
Агроөндірістік кешен үш сферадан тұрады:
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің қалған сфераларын, өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ететін өнеркәсіптің салаларымен қамтамасыз ету:
тракторлы және ауыл шаруашылық машина құру;
тамақ және жеңіл өнеркәсіпке арналған машина құру;
химия өнеркәсібі;
комбикормды өнеркәсіп.
2. Ауыл шаруашылығының өзінің негізгі қызметтері:
өсімдік және жануар өсіру;
жануарлар мен өсімдіктерді химиялық қорғау қызметтері;
мелиорация қызметі.
3. Дайындаушы органдардың жеңіл жүйесі, ауыл шаруашылық шикізаттарын
қайта өндіру, сақтау, тасымалдау, дайындауды қамтамасыз ететін
салалардың жиынтығы.
Территориялық белгісіне қарай агроөнеркәсіп кешені республикалық,
облыстық және аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктеріне бөлінеді.
Агроөнеркәсіп кешенде ең маңызды орынды, өндірістің дамуын қамтамасыз
ететін инфрақұрылымның салалары алады:
1) көлік-жол шаруашылығы;
2) байланыс;
3) материалдық-техникалық қызмет көрсету;
4) сақтау жүйесі;
5) қойма шаруашылығы.
Әр сфераға инфрақұрылымның өндірістік және өндірістік емес салалары
бөлінеді.
Қазіргі таңда жалпылама қабылданған фактінің бірі, бұл еліміздің
шаруашылығы созылмалы кризис жағдайында болуы. Оның бәрі дефициттің болуы
мен өндіріс сапасының төмендігінен көрінеді [2,19б].
Қазақстан 2030 стратегиясының басшылығына сәйкес 2010 жылға дейінгі
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестің қабілеті тұрғысынан
келешегі бер еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл басымдық
тәртібімен айтар болсақ - ауыл шаруашылығы, орман және ағаш өндеу
өнеркәсібі, жеңіл және тамақ енеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылыс және
шаруа құрылымын жасау. Осы салаларды дамыту арқылы экономиканың құрылымдық
мәселелерін ғана емес. Жұмыспен қамту және кедейлік мәселелерін де шешу
қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе. Әсіресе ауыл шаруашылығы жеңіл және
тамақ өнеркәсібін ішкі затпен қамтамасыз ететіндігін ескерсек, АӨК
өнімдерінің көзі болып табылатын Қазакстандағы ауыл шаруашылығы
мәселелерінің толастамауы үлкен мәселе қозғауға негіз бола алады. Рыноктық
қатынастарға байланысты меншік түрі өзгереді. Бұрынғы колхоз, совхоздардың
орнына фермерлік шаруа қожалықтары және басқалай жеке меншік мекемелер
құрылды. Бірақ қандай жасалмасын, қай елде болмасын ауыл шаруашылығы
бәрібір мемлекеттін асыраушысы болып қала береді. Әрине, соңғы жылдары
біраз болса да ауыл шаруашылығында тұрақтылық байқала бастады. Шешілмей
келген мәселелер де өз шешімін тапқандай. Атап айтар болсақ Астық туралы
және Жер туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданады. Сонымен
бірге Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы заңға елеулі толықтырулар мен
өзгертулер енгізілді. Салық кодексінде ауыл шаруашылығына берілетін
жеңілдіктер сақталып, олардың аясы кеңейе түсті.
Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформаның мақсаты — жер иесін, меншік
қожасын қалыптастыру. Осы бағытта мемлекеттік ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының мүлкін біртіндеп жекешелендіру саясаты жүзеге асты.
Тәуелсіздік жылдары шешіле қоймаған ең күрделі проблема - ауыл
шаруашылық өндіріс мәселесі. Асығыс жүргізілген реформалардың нәтижелері
қоғамды қанағаттандыра алмады [3,2б].
"2003-2005 жж ауыл жылдары" болып жарияланды. Мемлекет тарапынан осы
жылдары ауылдың жалпы жағдайын көтеру үшін көп қаржы бөлініп, барынша көмек
көрсетілді, осындай қамқорлықтың арқасында соңғы екі жылда ауылды жерлердің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып келеді. Үш жыл ішінде ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 38 пайызға өсіп, 772 млрд. теңгеге жетті. Ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеуі өндіріс көлемі 20 пайызға артты. Төрт түлік
мал саны түгелдей өсті. Соның ішінде мүйізді ірі қара саны 2001 жылғы
4293,5 мыңнан 2005 жылғы 5337,0 мыңға (124,3 пайыз), қой саны тиісінше
10478,6 мыңнан 13702,0 мыңға (130,8 пайыз), шошқа 1123,8 мыңнан 1347,0
мыңға (120 пайыз), жылқы 989,5 мыңнан 1135,0 мыңға (114,7), түйе 103,8
мыңнан 127,2 мыңға (122,5), құс 21130,2 мыңнан 25862,2 мыңға (122,3 пайыз)
өсті.
Ауыл жылдарындағы саланың негізгі капиталын жаңартуға 600 млрд теңгеге
жуық қаржы тартылды. Бұл 2002 жылдан 20есе артық. Сөйтіп мемлекет
инвестициясын әр бір теңгесі бес теңге жеке меншік салым тартуға мүмкіндік
береді.
Экономиканың аграрлық секторының кепілдік мүмкіндігі артып, оған деген
сенім күшейді. 2002 жылы ауыл шаруашылығы тауарларының өндірушілерге
әртүрлі көздерден бөлінген барлық несие көлемі 76,8 млрд. теңгені құраса,
2004 ж бұл көрсеткіш 162,9 млрд. теңге болды. Ал үстіміздегі жылдық бірінші
жартысында ғана 82,1 млрд. теңгенің несиесі алынды.
Ауыл жылдарында елімізде түңғыш рет астық қолхаттарын кепілдендіру
жүйесі өмірге келді. Осының нәтижесінде ауыл шаруашылығы тауарларын
өндірушілерге екінші деңгейдегі банктер 2,5 жыл ішінде 23 млрд. теңгеден
астам несие бөлінді.
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамассыз етіледі. Осы мақсатта
жасалынған ұлттық стандарттан отандық өндіріс арқылы нан өнімдерімен
қамтылудың қазіргі көлемі 4 есе, картоп жөнінде - 2 есе, көкөніс жөнінде -
20 пайыз, күріш жөнінде - 52 пайыз, сүт жөнінде - 17 пайыз, ет өнімдері
жөнінде - 19 пайыз артып отыр.
Елбасы жер ресурстарының қоғам дамуына қатысты рөліне тоқтала келе:
"Жер табиғи байлықтар мен жылжымайтын мүлік пен қатар экономиканы көтеріп
тұрған киттердің бірі болып табылады", деп тұжырымдаған еді.
Тәуелсіздік алған жылдан бері мемлекет басшысының елімізді
гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған
стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі
күні өзінің шешуші сәтіне аяқ басты. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман
талаптары негізінде айқындап тұрақтандыру бағытталған, жер байлығымыздың ел
байлығына айналдырудың маңызды мәселелерін шешкен Жер кодексі қабылданып,
жүзеге асырыла бастады.
Әлемдік тәжірбиеде соңғы кездері ерекше байқалып отырған бір мәселе
халықаралық азық-түлік рыногында қатаң бәсекелестік ахуал қалыптасып
отырған қазіргі кезде жерді жоғарғы тиімділікпен пайдаланған мемлекеттер
ғана үлкен жетістіктерге жете алатындығы белгілі болып отыр. Мұның өзі
біздің алдымызға жер әлуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың жоғарыда аталып
өткен нарықтық шараларын одан әрі жетілдіре түсу міндетін қояды. Осыған
орай Елбасы, нарықты қатынастар мен мемлекеттің реттеу қызметін барынша
жетілдіре отырып, мемлекеттік меншікпен және жекеменшік құқығының жалпы
халықтың мүддесіне сай келуін қамтамассыз етуді жер реформасын жүргізудегі
маңызды стратегиялық міндеттердің бірі ретінде айқындаған болатын. Бұл
мәселелер жаңа жер кодексінде өтпелі ережелерді енгізу мен ауыл шаруашылық
жерлерін халықтың жеке меншігіне беру мәселесін қамтамассыз ету арқылы
шешіледі.
Жер кодексінің өтпелі ережелері нормаларына сәйкес азаматтардың
қосалқы жалгерлікке берген жер телімдері мен шартты жер үлестеріне
байланысты жасалған бұрынғы шарттарына күші (2005 ж 1-қаңтарына дейін)
жойылып, оның орнына нақты шаруашылық жүргізетін қожалықтар құрылды. 2006
жылдың 1-қарашадағы мәліметі бойынша республикамызда мал шаруашылығы
мақсатындағы 156482 г құрайтын 6860 жер телімі жеке меншікке сатылған
жерлерден жиыны 3 млрд. 203,2 млн. теңгенің қаржысы түсті. Ол қаражат Жер
кодексінің 9-бабына сәйкес Ұлттық қорға аударылды [4,3б].
Ауыл шаруашылығы экономикасы – экономика ғылымының ауыл
шаруашылығындағы өндірістік қарым-қатынастарды зерттейтін саласы.
Ауылшаруашылық экономикасы агроөндірістегі мамандардың экономикалық
біліктілігі жүйесінде өндірістік міндеттерді шешуде коммерциялық және
кәсіпкерлік қызметке дайындық жасауды қалыптастырады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ауыл шаруашылығымен 50 мыңнан астам
фермерлік шаруашылықтары, 8 мыңдай ауыл шаруашылық кооперативтері, 500 ауыл
шаруашылық акционерлік қоғамдары және 50-ден астам ұжымдары айналысады.
Осындай шаруашылық құрылымы аймақтық ерекшеліктерді жүйелеуді, өндіріс
көлемін анықтауды шоғырландыру дәрежесін белгілеуді, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыруды, экономикалық көрсеткіштерді саралауды, соңғы нәтижелер мен
озық тәжірибелерді талдауды, теориялық, практикалық мәселелерді шешуді
қажет етеді [5, 27б].
Ауылшаруашылығы саласына өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы,
ауылшаруашылығына қызмет көрсету жатады.
Ауылшаруашылық өнімі рынокты және рынокты емес болып бөлінеді.
Рынокты емес өндіріс – дегеніміз – шаруашылықтың өзі тұтынатын өнім.
Ауылшаруашылығының рынокты өнім өндіруіне кіреді:
1. мал шаруашылық - өнімі - өсірілген шикі өнімнің құны және ауылшаруашылық
жануарларының шаруашылықта пайдалану құны, малды, құсты өсіру құны және
т.б.
2. ауылшаруашылығына көрсетілген рыногтық және рыногтық емес – жерді
жақсарту, топырақты химиялау, өсімдікиерді аурудан және жәндікңтерден
сақтау, зоотехникалық және ветеринарлық қызметтер су шаруашылық
кәсіпорындарының қызметі
Мал шаруашылық өнімдері төменгі көрсеткіштермен бағаланады:
Үй жануарларынан алынатын өнім:
1. жалпы сүтті жинау, кг
2. 1 процент сүтке, сүттің стандарттық майлығына және басқа шартты
натуралды көрсеткіштерге еғсептелген сауылымы
3. жүн қырқу кг жеке түрлері (қой, ешкі, түйе, ) және сапасы бойынша
4. қырқылған жүнді жуылған жүнге аударып есептеу, кг.
5. түрлері бойынша жұмыртқаны жинау [6,174б]
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының экономикадағы рөлі
Мал шаруашылығы өнім өндірісінің ұлғаюы және оның тиімділігінің
жоғарылауы жем-шөп базасыз мүмкін емес. Жем шөп базасы деп жем – шөп көлемі
құрылымы, оның алу көздері деп түсіндіріледі. Жем – шөп өндірісі бұл жем –
шөп өндірісін дайындаған және сақтылығын құрайтын сала.
Малдардың өнімділігі үлкен дәрежеде жем – шөптеу деңгейіне байланысты
болады. Малдардың өмір сүруін қамтамасыз етуіне құрама жемнің тағам
қоспаларына кеткен шығындар олардың әр түрлі өнімділігінде де бірдей
болатыны мәлім.
Жоғары қолданылатын барлық жем – шөп өнімділіктің жоғарылауына
әкеледі. Сонымен, егер малға көбірек жоғары қолданылатын жеммен
тамақтанырса онда оның өнімдері жоғары болады.
Баланстандырылған тамақтану кезінде баланстандырылмаған тамақтандыру
кезіндегіге қарағанда жем шөп шығындары бірдей болғанда өнім өнімділігі 1,5
есеге көп болады. Мал өнімінің деңгейіне жем шөп көлемімен оның құнының
әсерінен басқа мал өнімінен өндірістің экономикалық тиімділігіне және оның
өзінділік құнына үлкен әсерін тигізеді. Мал өнімін өзіндік құнындағы жем
шөпке кеткен шығындар үлесі 30-45% құрайды. Жем шөптің 3 тобын бөліп
көрсетуге болады:
1. Өсімдік
2. Мал
3. Минерал
Өсімдік жемдері - өз кезегінде 4 топқа бөлуге болады. Шоғырландырылған
бидай өнімдері, құрамажем, шөп ұнтағы, жмых, және .б. (қатты жем, шөп,
сенаж), жасыл шөп (жайылым шөбі), шырынды (сенос, тамыр тұқымдастар,
картоп, жом және т.б.). Мал жемдеріне сүт және оның қалдықтары (обрат,
сарысу, пахта) ет, балық және сүйек ұны.
Тұтыну көлемі бойынша алдыңғы орында өсімдік жемі алып жатыр, оның
үлесі жем шөптің жалпы шығындарының шамамен 95% құрайды. Өсімдік жемдерінің
көздері болып дала және жайлы жем өндірісі болып табылады. Жем дақылдарын
егістік науқан көлемі табиғи шөп шабындылары және жайылым көлемінен 2 есеге
аз болса да, жемнің жалпы өндіріс көлемінің 75%-н жем дақылдары құрайды.
Дәнді дақылдардың өнімділігі табиғи жеммен 3-5 есе төмен болғанына
байланысты.
Жем шөп өндіріс тиімділігінің мәселелері жалпы ауыл шаруашылық өндіріс
тиімділігінің мәселелеріне қарағанда аз көңіл бөлінеді. Бұл сала
ерекшеліктеріне түсіндіріледі. Бірінші: жем шөп өндірісі бірден сатылымға
кететін соңғы өнімді өндірмейді, осыдан пайданы және рентабельділікті
анықтауда қиыншылықтар туады, нәтижесінде тиімділіктің негізгі
көрсеткіштерін анықтау қиын. Бұл мәселелердің шешудің бірнеше нұсқалары
бар.
Сөйтіп жем шөп бірлігінің бағасын сұлудың 1 ц бағасын есептеу кезінде
салыстырады және бұл негізде таза табыспен рентабельдік деңгейі анықталады.
Екіншіден: Ауыл шаруашылығында есеп беру қазіргі жүйесі жем шөп
өндірісінің өндірістік қорларын мөлшерін, салада жұмылдырылған жұмысшылар
санын жалпы табыста жем шөп сапасын, дайындау, сақтау кезіндегі жем шөптің
жоғалтуларын анықтауға мүмкіндік бермейді.
Науқаншылықтағы өндіріс шығындарымен амортизация сомасы пропорционалды
түрде жем шөп өндірісінің негізгі қорларын бағалауға мүмкіндік береді. Жем
шөп өндірісінде жұмылдырылған жұмысшылардың санын орташа жылдық санын
өсімдік шаруашылығы орташа жылдық санынан жем өнімдеріне жұмсалған
еңбектің тікелей шығындарын анықтау мүмкін.
Сонымен, жем шөп егістігінің көлемін, негізгі өндірістік қорларын және
жұмысшылар санын біле отырып, жем шөп өндірісінің ресурстық потенциалын,
одан кейін ресурс қайтарымын және осы сала тиімділігін басқа да көрсетілген
анықтамаларға мүмкіндік болады.
Жем шөп тиімділігін талдау үшін тәжірибеде келесі көрсеткіштер
пайдаланылады:
- жем шөп дақылдарының өнімділігі
- жем шөп дақылдарының 1 га егіс жерден шығуы
- жалпы өнім, теңге
- жем шөп бірлігі цент
- қарастырылатын протеин, ц
- жем протеин бірлігі, ц
- өндіріс шығындарының 1 теңгеден алынды
- жалпы өнім, теңге
- жем протеин бірлігі, ц
- 1 ц өзіндік құны, теңге
- заттай жем
- жем бірлігі
- жем протеин бірлігі
- еңбектің тікелей шығындарын 1 адам сағатына өндіріледі
- жалпы өнім, теңге
- жем протиен бірлігі
- жем бірлігінің бір центнеріне кеткен еңбектің тікелей шығындарды, адам
сағатына өндіргенде
Жем шөп дақылдарының өндірісін экономикалық бағалау кезіндегі басты
көрсеткіш астық өнімділігі болып табылады. Жер көлемі бірлігінен дем
бірлігімен қаратылатын протеин максималды алынуы астық ауқымының аз
бөлігіндегі жем өндіруінде мүмкін болады.
Астық өнімділігі жоғары болған сайын өнім бірлігіне шаққандағы
ақшалай қаражаттар және еңбек шығындары аз болады. Сәйкесінше астықтың
жоғары өнімділігі кезінде жем егістік ауқымдарын, еңбек және материалдық
ресурстарын пайдалауына тиімді болады.
Жем шөп өндірісінің экономикалық тиімділігне әсер ететіні факторларды
7 топқа бөлуге болады:
1. Табиғи – биологиялық – жер бедерлері, су режимі, жем шөп дақылдарының
сортталған түрлері.
2. Техникалық – машиналармен, құрал – жабдықтармен, химиялық
консерванттармен қамтамасыз етілуі;
3. Технологиялық – егістік жем өңдеудегі агротехникалық шаралар жүйесі
4. Ұйымдастырушылық – еңбекті ұйымдастыру, мөлшерлеу, және ақы төлеу.
Кадрлардың біліктілігі, басқару, еңбек тәртібі.
5. Экономикалық – меншік формалары еңбекті ынталандыру, мамандану өнім
сапасы баға қаржыландыру.
6. Әлеуметтік – демографиялық жағдай әлеуметтік инфрақұрылым дамуы
7. Экологиялық – қоршаған орта жағдайы жер бедерін кірлету ластау күресі
бойынша шаралар жүйесі.
Мал шаруашылығы жем шөп базасын күшейтудің негізгі жағдайы
шабындықтағы жем өндрісін рационалды ұйымдастыру болып табылады. Ол
келесілерді қарастырады. Өндірісті қаржыландыру негізінде егістік жердің
бір бірлігінен дәнді дақылдардың максималды астығының алынуы. Өндірілген
жем шөптің уақытылы және сапаы дайындауды ұйымдастыру. Жұмысшы күшін және
өндірістің барлық құралдарын жоғары тиімді қолдану. Жем шөп дақылдарын
астық өнімдеріне минералды тыңайтқыштар қолдану маңызды әсер етеді.
Егіс жем өндірісін тиімділігін жоғарылатудың басты шарттарының бірі
негізінен ауыспалы егісті үнемді игеру болып табылады. Жем шөптің ауыспалы
егістерін ұйымдастыру жем өндірісі бойынша мамандармен бригадалар мен
звеноларды құруға мүмкіндік береді. Әдетте көптеген ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда жем шөптің мамандармен ауыспалы егістері жоқ және ауыспалы
егісте жем шөпті өндіреді. Бұл агрегаттық көзқарас ойынша ақталады. Жем шөп
өндірісінің тиімділігін егісті жем шөп дақылдарын оптималды құрылымын
таңдау үлкен маңызға ие.
Жем шөп өнірісі ара қарай даму үшін ауыл шаруашылық саласына
мемлекеттік қолдау қажет. Ол дотация және жеңілдетілген несиелеу көмегімен
мал шаруашылығын және өсімдік шаруашылығын дамуын ынталандырады [7,81б].
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
(ҚАПШАҒАЙ ҚҰРАМАЖЕМ ЗАУЫТЫ АҚ МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ)
2.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласының даму мәселелері
Ауыл шаруашылығы – материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары – егіншілік пен мал шаруашылығы.
Географиялық орналасу және табиғи-климаттық жағдайлар Алматы облысына
республика бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу және өндіру бойынша
жетекші орынды ие болуды анықтады.
2007 жылдың 1 қарашасына жердің мемлекеттік есебі мәліметтері бойынша
ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі 16418,4 мың га, немесе облыстың жер
қорының жалпы көлемінен 73,3% алады, сонын ішінде егістік – 1057,5мың га.
Республика бойынша ауыл шаруашылық жерлерінің 17% және егістік
жерлердің 6% ала отырып, облыстың ауыл шаруашылығы 13,8% ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіреді (республика бойынша бірінші орын): бидай 7,2%, жүгері –
61,8%, қант қызылшасы- 76,9%, соя- 95,9%, картоп – 21,1%, көкөніс – 24,2%,
жеміс – жидек- 15,6%, жүзім – 27,0%, ет- 15,1%, сүт – 13,5%, жұмыртқа –
24,8%6, жүн – 26,9%.
Жүгері, қант қызылшасы, соя, темекі, картоп, көкөніс, сүт, жұмыртқа
және жүн бойынша республика бойынша облыс бірінші орында. Жалпы облыс
бойынша 60 – қа жуық ауыл шаруашылық өнімдері өндіріледі. 2007 жылдың
аяғына ауыл шаруашылық өндірісімен 57601 шаруашылық субъектілер айналысады,
онын ішінде 56887 – шаруа қожалықтары, 127 өндірістік кооперативтер, 486
шаруашылық серіктестіктер, 13 акционерлік қоғамдар, 29 мемлекеттік
кәсіпорындар.
Сонымен қоса 320 мыңнан астам үй шаруашылықтары мал және құс өсіреді,
ауыл шаруашылық өнімдерін өсіреді. Картоп және көкөністің 95% шаруа
қожалықтарынад және үй шаруашылықтарында өндіріледі.
Облыста сүт, жүн өндірісі және шошқа, жылқы өсіру, құс шаруашылығы
дамыған. Мал шаруашылығы аграрлық сектордағы негізгі саланың бірі болып
келеді. Сол мәртебесінен бүгін де ажырамай қойған жоқ, ажырауы мүмкін емес
еді. Өйткені, еліміздің табиғи климаттық жағдайы, жайылымдық жерлердің
көптігі төрт түлік малды қажетінше өсіруге қолайлы.
Сиыр, қой, ешкі, жылқы және құс саны бойынша облыс республика бойынша
бірінші орында.
1 сурет - Ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы өнімі, млрд теңге
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
Реформалау үрдісінде ауыл шаруашылығының жалпы өніміде кұрделі
өзгерістер болды: барлық шаруашылықтарда өсімдік шаруашылығының үлесі 2003
жылы 51,6%-дан 2007 жылы 52,4%-ға дейін өсті, керісінше мал шаруашылығы
2003 жылы 48,4%-дан 2007 жылы 47,5%-ға дейін төмендеді.
Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңінде мал басы мен
олардан алынатын өнім түрлерінің едәуір азаюына жол бергені рас.
Мал басының азаюы көптеген прблемаларды алға тартты. Ретімен айтар
болсақ, мал өнімдерінің көлемін едәуір төмендетіп, халықты шетелдің
өнімдері мен тауарларына тәуелді етіп қойды. Яғни, азық-түлік импортын
көбейтіп жіберді. Мәселен, соңғы бес жылда сырттан әкелінген ет - 8,7 мың
тоннадан 40 мың тоннаға, сүт - 87,6 мыңнан 322,8 мың тоннаға, жұмыртқа
-13,6 миллионнан - 158,6 миллион данаға өсті. Ал экспортқа шығарылған осы
өнімдер 15-20 есеге дейін азайып кеткен. Мал өнімдерінің осыншалықты кемуі
өз кезегінде мал өнімдерін өңдеп, ұқсатумен көптеген кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуларына әкеп соқтырды. Әсіресе, жеңіл өнеркәсіп пен ет-сүт
өндірумен айнлысатын өндіріс орындары қатты зардап шекті. Басты себеп,
қажетті шикізаттың жетіспеушілігінде жатты.
Мал шаруашылығы саласы соңғы жылдары оң өзгерістерге бет бүра
бастағандай. Мал басын көбейту, олардан алынатын өнім көлемін арттыру
шаралары карастырылып жатыр. Саланы қаржыландыру несиелеу жағы да бүрынғыға
қарағанда біршама жақсара түсті. Соның арқасы болар, жыл басынан бері ірі
қара саны үш пайызға, қой мен ешкі - 4, шошқа - 8, қүс - 9 пайызға өскенін
көрсетті. Мал басының сәл де болса өсуі олардан алынатын өнім түрлерінің
артуына әсерін тигізе бастады. Мысалы, сүт өндіру - 6, ет - 7, жұмыртқа -
18 пайызға артқан.
2008 жыл қаңтарда Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің
жалпы көлемі 5314,4 млн.теңгені құрады.
2 сурет – 2008 жылғы қаңтарда мал шаруашылығы өнімдері құнының
құрылымы, %
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
1 кесте - Алматы облысы бойынша жалпы өндірістер динамикасы (2003-2007 жж.)
Өнімдері 2003 2004 2005 2006 2007
Жүн,кг 6,6 6,9 6,9 7,2 7,5
Жұмыртқа, дана 564,5 559,5 590,5 482,8 573,2
Ет, кг 185,7 195,3 202,0 226,0 233,5
Сүт, л 573,2 586,6 609,2 636,0 649,1
Дерек көзі: Алматы облысының 2003-2007 жылдардағы статистикалық
жинақтарынан алынған
Әр бір өнім бойынша жылдан жылға дейін өндіру көлемі өсуде.2003 жылды
2007 жылмен салыстырғанда жүн 13%, жұмыртқа 1,5%, ет 25%, сүт 13% өскен.
Алматы облысы шаруашылықтарының барлық санаттарындағы мал өнімділігі
мен мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндірудің көлемі келесі
мөліметтермен сипатталады [8,173б].
2 кесте - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру
Көрсеткіштер Қаңтар
2006 2007 2008 2008 ж. %-бен
2006 2007
Тірі салмақтағы мал мен құс өнімі, 21,2 13,9 14,1 113,6 101,2
барлығы, мың тонна
соның ішінде 2,8 4,3 3,4 154,2 77,7
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 8,6 8,8 9,8 101,1 112,1
фермерлер 0,8 0,8 0,9 107,1 108,3
Сауылған сүт – барлығы, мың тонна 38,3 41,4 43,9 107,9 106,1
соның ішінде 2,1 2,1 1,8 100,2 83,0
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 32,2 34,8 37,5 107,9 107,9
фермерлер 4,0 4,5 4,6 112,2 102,9
Жұмыртқа өндіру- барлығы, млн. дана 29,9 34,5 36,8 115,3 105,8
соның ішінде 14,4 18,5 20,4 128,0 119,2
ауыл шаруашылық кәсіпорындары
жұртшылық 15,3 15,8 16,2 103,3 102,8
фермерлер 0,2 0,2 0,2 106,6 106,3
Мал өнімділігі
әр сиырдан сауылған сүт, кг 176 192 204 109,1 106,3
әр мекиен тауықтан алынған жұмыртқа, 17 18 18 105,9 100,0
дана
Дерек көзі: Алматы облысының 2008 жылғы қаңтар айының статистикалық жинағы
2008 жылғы қаңтарда барлық шаруашылық санатында 14,1 мың тонна немесе
2007 жылдың сәйкес кезеңіне 101,2 % мал мен құс союға жіберілсе, 43,9 мың
тонна сүт (106,1 %) сауылып, 36,8 млн. дана жұмыртқа (106,8 %) алынды.
Жұртшылық пен фермер шаруашылығының үлесіне ет өндірісінің 76,2 %-ы, сүттің
96,0 %-ы және жұмыртқаның 44,7 %-ы тиесілі болды.
Өңірлер бөлінісінде мал мен құстың барлық түрін өткізу облыстың Талғар
ауданы (2007 жылғы қаңтарға 81,2 %) басқа барлық өңірлерінде артты, сүт
өндірісі – барлық өңірлерде жұмыртқа өндірісі – Талдықорған қаласынан басқа
(77,4 %) барлық өңірлерде жоғарылаған.
2007 жылғы қаңтармен салыстырғанда, сүт өндірісі 6,1 %-ға өсіп, 43,9
мың тоннаны құрады, соның ішінде жұртшылықтың үй шаруашылықтарында – 37,5
мың тонна (2007 жылғы қаңтарға 107,9 %) және жалпы облыстық көлемде – 85,5
% болды.
Әрбір сауын сиырға есептегенде сүт өнімділігі 204 кг құрады, бұл
көрсеткіш 2007 жылғы қаңтарда 192 кг болған. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында сиыр өнімділігі 2007 жылғы қаңтармен салыстырғанда, 1,9 %-
ға артып, 265 кг құрады.
3 кесте - 2008 жылғы 1 ақпанға мал мен құс саны
Көрсеткіштер Шаруашылық соның ішінде
барлық
санаттары
2008 2008-20ауыл жұртшылық фермерлер
07 шаруашылығы
%-бен кәсіпорындары
2008 2008-22008
007
%-бен
Ауыл шаруашылықтың өнімдерінің жалпы жиыны,
Барлық дәнді-дақылдар 1131,6 1024,4 1034,5 1034,51111,5
Оның ішінде: жүгері дән дақылы 269,9 292,4 269,7 277,5 298,5
Күріш 42,1 44,8 45,1 50,8 49,9
Қант қызылшасы 366,7 383,4 347,1 383,9 341,2
Барлық майлар 36,3 45,4 62,2 75,8 82,9
Темекі 12,7 12,4 12,5 10,0 6,5
Картоп 511,1 526,8 535,4 546,0 551,9
Көкөніс 467,7 497,3 513,4 524,1 589,0
Өнімділік цга
Барлық бидай 24,1 21,4 20,8 21,2 23,2
Жүгері дән-дақылы 43,9 44,4 41,3 47,8 48,9
Күріш 34,1 35,2 36,0 38,0 39,1
Қант қызылшасы 237,2 234,2 247,5 278,4 275,2
Соя 15,1 15,0 16,6 16,7 17,1
Темекі 20,2 20,1 20,1 20,3 20,5
Картоп 157,5 154,8 156,0 158,4 159,2
Көкөніс 208,1 217,2 224,1 234,1 235,1
Дерек көзі: Социально-экономический паспорт Алматинской области за 2007
год. –Талдыкорган, 2008. -88с.
Мамандану ерекшелігіне байланысты барлық егістік көлемінде дәнді-
дақылдар үлесі жоғары. Тұрақты өсу тенденциясы көкөністе байқалады 2003
-2007 жылдар аралығында 26%-ға өскен және майлар өндірісінде 28%, күріш
және картоп өсіруде 18 бір темекі және қант қызылшасын өсіру қарқыны
төмендеген 49% және 7%-ға [10,37б]
2.2 Қапшағай құрамажем зауыты АҚ экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қапшағай құрамажем зауыты АҚ 1984 жылы Алматы облысы Қапшағай
қаласында Қапшағай нан өнімдері комбинаты болып құралған.
Оның құрамына енетіндер:
1. 97,5 мың тонна сыйымдылығы бар элеватор
2. Күніне 500 тонна ұн өндіре алатын диірмен. Күніне 630 тонна өнім
өндіретін Құрама жел зауыты.
3. Тәулігіне 100 тонна өндіретін күріш зауыты
4. 3 тонна сыйымдылығы бар ұн қоймасы
5. Ғимарттар, мехшеберханалар, автомобьиль және теміржолдары.
6. Тәулігіне 100 тонна өнім өндіре алатын Бройлер диірмені
7. Жалпы 25 га көлеміндегі территорияны алып жатыр
1995 жылы комбинат жеке меншікке өтіп Сеймар нан өнімдері комнбинаты
болып аталады. Осы кәсіпорын Алматы құс фабрикаларына ғана тиесілі
бөлімшелерге құрама жем өндіреді. Олардың қажеттілігі жылына 28,5 мың
тоннаға жетеді.
2002 жылы зауыттың ірі бөлімшелері арасында бөлініс болды. Соның
салдарынан Құрама жем зауыты Сеймардың бөлімшесіне айналды, және оған
Алматы құс АҚ-ның жеті құс фабрикасы еніп отыр.
Құрама жем зауыты АҚ, бұдан былай Қоғам заңды тұлға болып табылады
және өз қызметін ҚР-ның және осы Жарғылық негізінде және тиісті жарға
сәйкес жүргізіледі.
Қоғам қызметінің мақсаты қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға,
сонымен қатар табыс көруге бағытталған шаруашылық қызметті атқару болып
табылады. Қоғам қызметінің мәні – құрамажемдерді өндірумен және сатумен
байланысты қызметтің кез-келген түрін анықтау.
Құрама жем зауытының өнімді өндіру технологиясына келетін болсақ:
Біріншіден, өнімді темір жолымен және автомобиль жолымен қабылдау
жүргізіледі;
Екіншіден, қабылданған шикізатты силостық және қоймаға жеткізіп оны
сақтау;
Үшіншіден, автомобиль және темір жолдан қабылданған өнімді қойма
сыйымдылығына жеткізу;
Төртіншіден, зертхана;
Бесіншіден, мехшеберхана;
Алтыншыдан, электроцех;
Жетіншіден, қажетті коммуникациясы бар ғимарат.
Құрамажемді өндіру барысында оның құрамына 15-20 рецептпен және 22-ден
астам әр түрлі қоспалар қосылады. Жоғары сапалы түйіршіктелген және
түйіршіктелмеген өнімді өндіру үшін қажетті құрал-жабдықпен қамтамасыз
етілген. Зауытты қайта жөндеу жұмысы қарастырылған. Яғни 2002 жылы кейбір
жабдықтар жаңа Голландиялық жабдықтарға ауыстырылды. Болашақта Жаңа Құрама
жем зауытын салу жоспарлануда.
Жарғылық капитал қоғам қызметін қаматамсыз ету үшін құрылады. Қоғамның
жарияланған жарғылық капиталының көлемі шығарылған акциялардың жиынтық
капиталды құнына тең. Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының көлемі
50000000 (елу миллион) теңгені құрайды. Қоғам шығаруға жарияланған
акциялардың барлығын немесе бір бөлігін ғана шығаруға және орнықтыруға
құқылы.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы жаңа акцияларды шығару немесе
шығарылған акцияларды сатып алу және жою арқылы өзгертілуі мүмкін. Қоғамның
жарғылық капиталын ұлғайту, егер Қазақстан Республкиасының заңнамасымен
өзге нәрсе белгіленбесе, дара акциялардың немесе соттық шешімімен рұқсат
етіледі. Жарияланған жарғылық капиталды қалыптастырудың және өзгертудің
тәртібі Қазақстан Респубикасының заңнамасымен реттеледі.
Қоғам қоғамның шығындарын жабу мақсатында оның жарияланған жарғылық
капиталының он пайыз көлемінде резервтік капиталды құрады. Резервтік
капиталы Қоғамның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтімен бастап 2 жыл ішінде
қалыптасады. Қоғамның резервтік капиталы қоғамның таза табысының есебінен
жыл сайынғы аударымдарды аудару арқылы қалыптасады. Жыл сайынғы
аударымдардың көлемі Қоғамның Директорлар Кеңесімен белгіленеді.
Қоғам табыстардың есебінен өзге қорларда құра алады. Қоғам қорларына
бекітілген ережелерге сәйкес өкімдік ету Атқарушы органның құзыретіне
кіреді.
Өндірістің материалдық-техникалық базасы – экономикалық үрдістерде
пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдықтарының, қоғамның өндіргіш күштеріне
жататын материалдық, заттық нышандардың жиынтығы. Экономиканың материалдық-
техникалық базасына салалық құрылымдар, оның инфрақұрылымының негізгі және
көмекші салалары жатады. Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасына
салалық құрылымдар, өндіріктік алаңдардың болуын, қолда бар материалдық
қорлардың өндірістік бағдарлмаға сай келуін қажет етеді. Материалдық
өндіріс аясы – материалдық өндірісті және өндіріс үдерісіне қызмет көрсету
аясын (жүктерді тасымалдау, сақтау, сұрыптау, т.б.) біріктіретін халық
шаруашылығы салалары мен қызмет түрлерінің жиынтығы. Бұл аядағы
қызметкерлердің еңбегі материалдық игіліктерді жасауға бағытталған,
өндірушілік еңбек болып табылады, ол ұлттық табысты жасайды, қоғамның
басты материалдық игіліктерін қанағаттандыруда.
Құрама жем зауытының материалдық-техникалық базасына келетін болсақ,
бұл зауытта станоктардың 50 шақты түрі, 15 камаз көлігі, 15 трактор көлігі,
3 кран, 2 автобус көлігі жұмыс атқаруда. Ал станоктарға келетін болсақ,
дозатор, дробилка, витализатор, силостник, транспортер, сеператор, зертхана
осы техникалық базалар өнімнің дайын және сапалы шығуына тікелей
байланысты. Сонымен қатар 150 тонналық, 100 тонналық, 50 тонналық қоймалары
бар зауыт болып табылады.
Құрама жем зауытының көп тараған еңбек нысаны: кесімді және
мерзімдік. Жалақының кесімді нысаны қызметтің көлемдік сандық
көрсеткіштерін жақсартуды ынталандырады. Құрама жем зауытында жұмысқа
қабылдау үрдісі еңбек келісімі арқылы жүреді және бұған басты жауапкер
басшы өзі болып табылады. Басшы еңбек келісіміне қол қойған күннен бастап
жұмысшы жұмыс орнына қабылданады.
Құрама жем зауытының кесімді нысаны мына жағдайларда қолданылады:
- тікелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандар
көрсеткіштерінің бар болуы;
- жұмысшының өндірісін немесе орындалған жұмыстың көлемін арттыру
мүмкіншілігі;
- техникалық негізделген еңбек мөлшерін қолдану.
Еңбекақының кесімді нысаны мына төмендегі жағдайларды пайдалануды
ұсынуға болмайды, егер де:
- өнімнің сапасы нашарласа, техникалық тәртіптемелер бұзылса,
жабдықтардың қызмет көрсетулері нашарланса, шикізаттар мен материалдар
артық жұмсалса.
Ал еңбекақының мерзімдік нысанында қызметкерлерге еңбекақы белгіленген
тарифтік мөлшерлеме немесе өндірісте нақты жұмыс істеген уақытындағы қызмет
ақысына қарай белгіленеді.
Нарықтық қатынастардың дамуына орай, экономикалық субъектілердің
қызметін басқарудың тұжырымдамасы ретінде маркетингті қолданудың
объективтік қажеттілігі туындады. Маркетинг қағидаларын терең дайындау және
пайдалану үшін, оның теориясы мен әлемдік маркетинг тәжірибесін
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық, ұлттық аймақтық, және тарихи
ерекшеліктерін ескере отырып, қайта пайымдау қажет болды.
Құрама жем зауытында маркетинг саясатының бірі – нарық шартын сатып
алушы белгілеп, билік жүргізетіндей, ұсыныс сұраныстан жоғары болатындай
жағдай жасау. Қазастанда кәсіпкерлер үшін ең маңызды мәселенің бірі –
нарықтағы еркін іс әрекеттерін қарастыратын нағыз бабындағы нарықтық
қатынастар, несие алу мүмкіндігі; қор нарығы, лизинг, тауар биржалары,
нарық инфрақұрылымы әлі де болса қалыптаспаған.
Құрама жем зауытында маркетингтік зерттеу әдістері бар. Олар сандық
және сапалық болып бөлінеді.
Сандық әдістер – жабық типті құрылымдық сұрақтарды пайдалану арқылы әр
түрлі сауалдамаларды жүргізуді айтады. Сапалық әдіс – ақпаратты сапалы
сипаттау және оны стандартты емес түрде жинау арқылы жүргізіледі. Бұл әдіс
бақылау, өнімнің сапасына көңіл бөлетін әдіс.
Маркетингтің ұйымдастыру қызметі – маркетинг бойынша өздеріне
жүктелген міндеттер мен қызметтер орындайтын бөлімдердің жиынтығы. Құрама
жем зауытының маркетингті ұйымдастыруда әр түрлі формалары бар, кәсіпорын
мақсаттары, ресурстардың болуы, басқарудың қалыптасқан құрылымы, өндірілген
өнімнің, нарықтық және маркетингтің ортаның ерекшеліктері сияқты факторлар
әсер етеді.
Құрама жем зауытының инновациялық қызметі бұл жаңа немесе өнімнің
жақсаруы, не қызмет көрсетеді, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану
мақсатындағы ғылыми – техникалық және зияткерлік әлуеттік шаралар жүйесі.
Құрама жем зауытында инновациялық маңызы өте орынды және пайдалы. Бұл
зауытта инновацияның бір түрі Голландия аппараты Брйолер үлкен қызмет
атқарып отыр. Өйткені бұл күніне 50 тонна құрама жемді өңдейді және өнімді
дайын күйінде шығарады. Бұл өнімді өндіру станогы зауыт үшін қолайлы және
инновацияның түбегейлі өнімділігі ретінде анықталады.
Құрама жем зауытының инновациялық тұрпаты ажыратылады:
- өнімділік;
- сапалық.
Процестік инновация – бұл жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және
технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды
өзгерту.
Бұл Құрама жем зауытына көптеген жаңа техникалар әкелінген. Олар шет
мемлекеттерден Голландия, Англия, Япония мемлекеттерінен әкелінеді. Ол жаңа
технологияны 2001 жылы әкелген. Содан бері осы станоктар зауыттың
инновациялық үрдісі болып саналады. Соның ішінде Англия станогы Синтетик
транспортері қызмет етуде. Бұл станок күніне құрама жемді 70-80 тоннадай
қоймаға түсіреді. Ал Япония мемлекетінің станогына келетін болсақ, бұл
аппарат түрі күнделікті ауыр машиналарға тиеп отырады.
Осы станоктардың барлығы зауыттың жоспарларын күнделікті орындауда.
Бұл зауыттағы жұмысшылар үшінде қолайлы және пайдалы.
Келешекте Құрама жем зауыты зауыт көлемін одан әрі ұлғайту мәселесін
көтеруде. Бұл Құрама жем зауыты Алматы Құс, Сеймар кәсіпорындарын
күнделікті құрама жеммен қанағаттандыруда.
Ұйымның мақсатына жетуде коммуникация басты рөлді алады.
Коммуникация – бұл екі немесе одан да көп адамдар арасындағы ақпарат
алмасу. Жетекші өзінің үш рөлін орындап, төрт функциясын жүзеге
асыратындықтан, ақпаратпен алмасу сапасы мақсаттарды жүзеге асыру
дәрежесіне тікелей ықпал ете алады. Жеке адамдар мен ұйымның жетістігі
үшін коммуникация қажет.
Қарым – қатынас бұл өзара қозғалыс кезіндегі ақпаратты беру. Бұл –
біздің адамдарға қызмет ету арнамыз. Қарым – қатынас - бұл өзара
процесінің заңдылықты түсіну мен қарым – қатынас өнеріне ие болу
-менеджердің табысты, жетістікті жұмысына қажетті жағдайлар. Егер қатынас
негіздері ілгерілемесе, онда кез-келген оқытудың нақты әдістерінің маңызы
болмайды.
Құрама жем зауытының коммуникация түрлері:
- сытқы орта мен ұйым арасында ұйым өзінің сыртқы ортасы мен потенциалды
құралдарды және тағы да басқа тауарларды нарыққа жылжыту
бағдарламалары арқылы қарым – қатынас жасайды;
- басқару деңгейлері арасында ұйымдастырылған деңгей аралық
коммуникаицялар ақпараттық коммуникациялар шеңберінде әкеледі. Ол
жоғары деңгейде және төменгі деңгейде беріліп отыра алады;
- құрылымды бөлімшелер арасында түрлі бөлімдер арасындағы
коммуникациялармен жүзеге асады. Ұйым көптеген бөлімдерден тұрады,
сондықтан олардың арасында ақпарат алмасу міндеттер мен қозғалыстарды
біріктіру үшін қажет.
Қазіргі кезде Құрама жем зауыты үшін ең маңыздыларының бірі ұйымдағы
коммуникацияның одан әрі өрби түсуі. Басшы мен бағынышты арасында тіл
табысу, ұйым ішінде елдермен жақсы қарым- қатынаста болу өте маңызды.
Өйткені бұл қағида ұйым ішінде маңызды және жұмыстың алға басуына өз
көмегін көп тигізеді [11,4б].
5 кесте - Капитал көздерінің динамикасы мен құрылымын талдау (2007 ж.)
Капиталдың Сомасы, мың теңге Капитал құрылымы, %
көздері
жылдың жылдың өзгерісі жылдың жылдың өзгерісі
басына аяғына басына аяғына
Өзіндік 64000 64200 +200 52,5 51,9 -0,6
капитал
Қарыз 58000 59600 +1600 47,5 48,1 +0,2
капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz