«Микробиология және вирусология» пәні бойынша дәрістер жинағы

1.Кіріспе.Микроорганизмдердің систематикасы мен морфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.Микроорганизмдерді жүйелеу және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.Бактериялар шамасының өлшем бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3.Микроскоптық саңырауқұлақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.Микроорганизмдердің физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.Микробтардың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.Қоректену және метаболизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3.Тыныс алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
4.Өсу және көбею ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3.Микроорганизмнің табиғатта таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1. Ауа, топырақ, су, азық, қи микрофлорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. Эпифитті микрофлора жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
4.Микрооргаиизмдердің табиғаттағы заттарды айналдыруының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.Микробтардың табиғаттағы органикалық және минералдық заттарды қайта өңдеудегі, пайдаланудағы маңызы: азот, көміртегі алмасуына, күкірт, фосфор және темір
қосындыларының қайта айналымына араласуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
5.Микроорганизмдерге сыртқы ортаның әсер ету жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.Физикалық және химиялық жағдайлардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.Микробтарға биологиялық жағдайлардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
6.Микроорганизмдердің генетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.Микроорганизмдердің гендік аппаратының құрылысы және өзгергіштік
пішіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.Микроорганизмдердің өзгеру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
7.Инфекция және иммунитет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.Микробтардың биотикалық қарым. қатынасының типтері (комменсализм, мутуализм, паразитизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.Инфекциялық аурулардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
8.Иммунитет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1. Иммунитет деген ұғымның анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.Иммунитет түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
9.Антигендер мен антиденелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1.Антигеннің табиғаты мен қасиетінің анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.Иммуноглобулиндердің негізгі кластарының табиғаты, қазіргі жіктелуі және сипаттамасы ... 51
10.Жеке микробиология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1.Инфекциялық ауру қоздыратын вирустардың биологиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.Клиникалық,патолого.анатомиялық,эпизоотологиялық,бактериологиялық, серологиялық
және аллергиялық балау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
11. Зардапты коккалар. Шошқа тілмесі қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Листериоз қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
12.Сальмонеллез қоздырушылары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пастереллез қоздырушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Бруцеллез қоздырушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
13.Зардапты бациллалар. Сібір жарасының қоздырушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
14.Зардапты анаэробтар. Сіреспе қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Ботулизм қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
15.Қарасан қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қатерлі домбығу қоздырушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
16.Жалпы вирусология. Вирустың физикалық құрылымы және химиялық құрамы ... ... ... ... ... .82
1.Вирустардың басқа организмдерден айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
2.Вириондардың құралу үрдісі (капсид, нуклеоид, суперкапсид, М.қабыршақ және басқалар).85
17.Вирустардың систематикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
1.Вирустарды жүйелеу және олардың үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
2.ДНК және РНК вирустарды жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
18.Вирустардың репродукциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
1.Клетка геномы және генетикалық мәліметтің қалыпты клеткада іске асуы ... ... ... ... ... ... ... ... .91
2.Вирустардың сезімтал клеткадағы көбеюі (репродукциясы) және вирустың
генетикалық мәліметінің іске асуын қамтамасыз ететін негізгі үрдістердің схемасы ... ... ... ... ... 92
19.Вирустарды өсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
1.Вирустарды табиғи сезімтал және зертханалық жануарлар ағзасында өсіру ... ... ... ... ... ... ... ...94
2.Вирустарды тауық эмбрионында, клетка өсіндісінде өсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
20.Вирустардың экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
1.Табиғаттағы вирустар айналымының жолдары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
2.Түрлі вирустардың табиғаттағы айналымы мен оқшаулану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...101
21.Вирусқа физикалық және химиялық факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
1.Вирусқа бөлме температурасының, жануарлардың дене қызуының және жылыту
мен қайнатудың, әлсіз, орташа және өте қатты тоңазытудың, УК.сәулесінің,
ультрадыбыстың, лиофильді кептірудің әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
2.Вирусқа қышқылдың, сілтінің, спирттің, дезинфектанттардың, антибиотиктердің әсері
3.Вирустарды жоюдың, инактивтендірудің және сактаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
22.Вирустардың генетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
1.Вирустардың генетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .104
2. Вирустар популяциясы, штамм, клон туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
3.Вирустардың өзгергіштігі (мутация), оның механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
23. Жануарлардың вирустық аурулардың патогенезі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...108
1.Жануарлар организміне вирустың ену және таралу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
2.Реконвалесценция, вирусты тасымалдау және вирусты шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
3.Клетка деңгейіндегі, клетка популяциясы деңгейіндегі және ағза деңгейіндегі
вирустық инфекциялардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 110
24. Вирусқа қарсы иммунитеттердің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .111
1.Вирустың антигендік құрамы және антигендердің бір жерде топталуының иммунитет
үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .111
2.Антиденелердің түзілу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...112
3.А, М, О кластарына жататын иммуноглобулиндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...113
25.Вирустық аурулардың профилактикасы және диагностикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
1.Жануарлардың вирустык ауруларына диагноз қою негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
2.Жануарлардың вирустык ауруларының иммундық алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
26. Бірнеше түрлі жануарларды ауруға шалдықтыратын вирустар. Құтырық вирусы ... ... ... ... 122
Аусыл вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
Сүт қоректілердің тұмау вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 126
27. Ірі қара мал мен қой ауруларының вирустары. Ірі қараның оба вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Қойдың қара сүйелінің (эктима) вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...131
28.Шошқа ауруларын тудыратын вирустар. Шошқаның еуропалық оба вирусы ... ... ... ... ... ... .132
Шошканың африкалық оба вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 133
Тешен ауруының вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 135
29. Ет қоректілердің ауруын тудыратын вирустар. Ет қоректілердің оба вирусы ... ... ... ... ... ... 136
Иттің инфекциялық гепатитінің вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...138
30.Кұстардың ауруларын тудыратын вирустар. Ньюкасл ауруының вирусы ... ... ... ... ... ... ... ...139
Құс тұмауының вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...141
Марек ауруының вирусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .141
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...144

Микробиология – жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі организмдерді, олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялыққасиеттерін және табиғатта жүріп жатқан процестердегі рөлін, адам тұрмысындағы пайдасы мен зиянын жан-жақты зерттейтін ғылым. Микробиология тарихында Рим профессоры Афанасий Кирхердің (1601-1680) есімі ерекше орын алады. XVI ғасырдың аяғында Ганс пен Захарий Янсеендердің алғашқы микроскопты құрастырғаны мәлім. Соны пайдалана отырып, Кирхер сасыған етте, шарап сіркесінде, сүтте түрлі «құрттардың» кездесетінін байқады. Тек . XVIІ ғасырдың аяғынды ұлғайтып көрсететін аспаптарды жасау техникасының жетілуіне байланысты микроорганизмдерді тауып, оларды жан-жақты зерттеуге мүмкіндік туды. Микроорганизмдерді алғаш рет ашу голландия әуесқойы Антон Ван Левенгуктың (1632-1723) есімімен байланысты. Ол заттарды 160-300 есеге дейін үлкейте алатын микроскопты құрастырды. Осы қарапайым микроскоптың көмегімен ол жай көзге көрінбейтін микробтар әлемін ашты, ет тағамдарындағы зең саңырауқұлақтарын, тұрып қалған қақ суындағы тірі организмдерді көрді. Левенгук өзі жасаған микроскоппен түрлі ашытқы саңырауқұлақтарын, бактериялар мен инфузорияларды көрген. Оның бұл жаңалығы микроорганизмдер әлемін зерттейтін микробтар жөніндегі ғылым – микробиологияның дамуына жол ашты.
Микробиология ғылымының оданәрі дамуындағы орыстың көрнекті табиғат зерттеушісі М.М.Тереховский (1740-1796) еңбегі зор болды. Ол табиғаттамикробтардың шығу тегінзерттеуде тұңғыш эксперименттік әдісі қолданды және микроорганиздерді адамның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне пайдаланудың мүмкіндігін дәлелдеді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында микробиология баяу дамыды. Микробиология ғылымында да едәуір серпіліс байқалды. Микробиолгия ғылымының көрнекті қайраткері Луи Пастер (1822-1895) табиғатта және өнеркәсіпте кездесетін ашу процестері микроорганизмдердің әсерінен болатынын дәлелдеді. Сөйтіп, ол микробиологияда физиологиялық бағыттың негізін қалады. Тағыда микробиология ғылымының дамуындағы неміс ғалымы Роберт Кох (1843-1910) еңбектерінің маңызы зор. Ол туберкулез, тырысқақ ауруларын қоздырушы микроорганизмдерді тауып, зерттеп, олармен күрестің нақты жолдарын көрсетті. Сонымен қатар, Кох белгілі бір микроорганизмдерді өсіру үшін оны жеке бөліп алып, тығыз қоректік ортаны қолдануды ұсынды. Микробиология ғылымына елеулі үлес қосқан орыс ғалымы И.И.Мечниковтың (1845-1976) еңбегі зор. Оның әсіресе иммунитет және бактериология жағдайындағы еңбектері өте бағалы. Және де көптеген ғалымдар микробиологияның дамуына көптеп үлестерін қосты.

1.Микроорганизмдерді жүйелеу және оның маңызы
Микроорганизмдер – көбінесе бір клеткалы, өте ұсақ, жай көзге көрінбейтін тірі организмдер. Олар миллиметрдің мыңнан бір бөлігі – микронмен өлшенеді. Бұлардың құрылысын, сыртқы пішінін және қозғалысын зерттеу үшін, кем дегенде 400-500 есе үлкейтетін арнаулы аспап - микроскоп қолданылады. Қазір мамандар 800 – 1300 есе үлкейтіп көрсететін биологиялық микроскоптарды пайдаланады. Ал жай микроскоптармен көруге болмайтын вирустарды ғалымдар бірнеше он мыңдаған есе үлкейтіп көрсететін электрондық микроскоптармен зерттеп жүр.
Микробиологияда қазіргі люминесценттік микроскоптар да кеңінен қолданылады. Әдетте кейбір заттар оларға түскен сәуленің әсерінен ұзындығы басқаша сәуле толқынын шашыратып шығарады. Ал микроорганизмдер клеткасының мұндай қабілеттілігі нашар. Сондықтан оларды алдын ала түрлі флюрохромдармен бояйды. Содан боялған микроорганизмдерді люминесцентті микроскоптармен тірі күйінде оңай зерттеуге болады.
Микроорганизмдер бір жерге топталғанда ғана оларды жай көзбен көруге болады. Бұларды колония деп атайды. Кейде осы колониялардан бактериялардың қай топқа жататынын нақты айтуға болады. Егер түрлі сұйық заттарда, мысалы, пішен тұнбасында, сорпада микроорганизмдер кездесетін болса, онда бұл заттар лайланған тәрізденіп, түстері өзгереді. Микроорганизмдердің ұсақтығы соншалық, мың микробты бір сызық бойына орналастырсақ, не бары бір милиметр ғана болар еді, ал бір метрлік ұзындықты толтыру үшін бұлардың миллион, тіпті одан да көбірегін тізбектеп түзу қажет. Батпақты жерден алынған бір грамм лас судағы микробтардың саны бүкіл жер шарындағы жануарлар мен құстардың санынан асып түседі. Микроорганизмдердің басым көпшілігі бір клеткалы организмдер. Олардың клеткасы қоршаған ортадан клетка қабығы арқылы оқшауланған. Кейде қабық қызметін цитоплазматикалық мембрана атқарады.

1. Мырзабекова Ш.Б, Ветеринариялық вирусология Оқулық 2004 -368б.
2 Құлдыбаев М. Шоқанов Н.К. Микробиология пәнінің практикалық сабақтары /
Алматы : Бiлiм, 1995. - 120 с
3. ДарканбаевТ.Б. Учебная литература: Микробиология и вирусология/8/Доп
4. Н. К. Шоқанов. Микробиология негiздерi : Оқу құралы /. - Алматы : Мектеп, 1969. -
168 с
5 Н. Шоканов. Микробиология Оқулық Алматы, Санат- 1997ж.-320б.
6. Р.Г.Госманов, Н.М. Колычев. Ветеринарная вирусология Москва, Колос-2006г-304с.
7. Б.Т. Толысбаев, К.Б. Бияшев. Микробиология және иммунология, Алматы, Нур-
Принт-2006-497б.
8. Б.Т. Толысбаев, К.Б. Бияшев. Ветеринариялық санитарлық микробиология, Оқулық
Алматы-2008, 590б.
9. А.А. Конопаткин, И.А. Бакулов.Эпизоотология и инфекционные болезни
сельскохозяйственных животных. Москва Колос, 1984г.-544с.
10. Лобачева М.Е., Ватти К.В., Тихомирова М.М. Генетика және селекция негіздері.
А., Мектеп, 1985.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

Жакыпбекова Бибигуль Оразкызы

Микробиология және вирусология пәні бойынша
дәрістер жинағы

Шымкент, 2011

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Кафедра Ветеринарлық медицина және зоотехния

Жакыпбекова Бибигуль Оразкызы

051201 – Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне арналған
Микробиология және вирусология пәні бойынша
дәрістер жинағы

Оқу формасы: күндізгі

Шымкент, 2011ж

ОӘЖ 616-018 (083.13)
КБЖ 28.66

Құрастырған: аға оқытушы Жакыпбекова Б.О.

Микробиология және вирусология пәні бойынша дәрістер жинағы.
– Шымкент: М.Әуезов ат.Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті, 2010. –
144 б

Дәрістер жинағы Микробиология және вирусология пәнінің оқу жоспары мен
бағдарламасы талаптарына сәйкес құрастырылған және пәнді меңгеруге қажетті
барлық мәліметтерін қамтиды.

Дәрістер жинағы 051201 – Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне
арналған

Пікір беруші:
в.ғ.к., доцент
Туткышбай И.А.
б.ғ.к.,Оңтүстік Қазақстан ғылыми-
зерттеу вет. станц. директоры
Қожабаев М.

Ветеринарлық медицина және зоотехния кафедрасының мәжілісінде
(хаттама № 2011ж.) және Агроөнеркәсіп факультеті
әдістемелік комиссиясының отырысында қаралған және басуға
ұсынылған (хаттама № 2011 ж)

Баспаға М.Әуезов атындағы ОҚМУ Әдістемелік кеңесі ұсынған,
хаттама № 2011 ж.

©М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 2011ж.

МАЗМҰНЫ

1.Кіріспе.Микроорганизмдердің систематикасы мен
морфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
1.Микроорганизмдерді жүйелеу және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .8
2.Бактериялар шамасының өлшем
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..10
3.Микроскоптық
саңырауқұлақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.Микроорганизмдердің
физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12
1.Микробтардың химиялық құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...12
2.Қоректену және
метаболизм ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3.Тыныс алу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
4.Өсу және көбею
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3.Микроорганизмнің табиғатта
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16
1. Ауа, топырақ, су, азық, қи
микрофлорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .16
2. Эпифитті микрофлора жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
4.Микрооргаиизмдердің табиғаттағы заттарды айналдыруының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .20
1.Микробтардың табиғаттағы органикалық және минералдық заттарды қайта
өңдеудегі, пайдаланудағы маңызы: азот, көміртегі алмасуына, күкірт, фосфор
және темір
қосындыларының қайта айналымына
араласуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
5.Микроорганизмдерге сыртқы ортаның әсер ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.Физикалық және химиялық жағдайлардың әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

2.Микробтарға биологиялық жағдайлардың әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
6
6.Микроорганизмдердің
генетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
1.Микроорганизмдердің гендік аппаратының құрылысы және өзгергіштік
пішіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 27
2.Микроорганизмдердің өзгеру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..29
7.Инфекция және
иммунитет ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.Микробтардың биотикалық қарым- қатынасының типтері (комменсализм,
мутуализм,
паразитизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.Инфекциялық аурулардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..37
8.Иммунитет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

1. Иммунитет деген ұғымның
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...40
2.Иммунитет
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
9.Антигендер мен
антиденелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1.Антигеннің табиғаты мен қасиетінің
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48
2.Иммуноглобулиндердің негізгі кластарының табиғаты, қазіргі жіктелуі және
сипаттамасы ... 51
10.Жеке
микробиология ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
1.Инфекциялық ауру қоздыратын вирустардың биологиялық
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .54
2.Клиникалық,патолого-анатомиялық,э пизоотологиялық,бактериологиялық,
серологиялық
және аллергиялық балау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
11. Зардапты коккалар. Шошқа тілмесі
қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .59
Листериоз
қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
12.Сальмонеллез қоздырушылары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .62
Пастереллез қоздырушылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
Бруцеллез
қоздырушылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
13.Зардапты бациллалар. Сібір жарасының
қоздырушылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
14.Зардапты анаэробтар. Сіреспе
қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 74
Ботулизм
қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
15.Қарасан
қоздырушысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қатерлі домбығу
қоздырушылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
16.Жалпы вирусология. Вирустың физикалық құрылымы және химиялық
құрамы ... ... ... ... ... .82
1.Вирустардың басқа организмдерден
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...82
2.Вириондардың құралу үрдісі (капсид, нуклеоид, суперкапсид, М-қабыршақ
және басқалар).85
17.Вирустардың
систематикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
1.Вирустарды жүйелеу және олардың
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..86
2.ДНК және РНК вирустарды
жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...87
18.Вирустардың
репродукциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
1.Клетка геномы және генетикалық мәліметтің қалыпты клеткада іске
асуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
2.Вирустардың сезімтал клеткадағы көбеюі (репродукциясы) және вирустың
генетикалық мәліметінің іске асуын қамтамасыз ететін негізгі үрдістердің
схемасы ... ... ... ... ... 92
19.Вирустарды
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
1.Вирустарды табиғи сезімтал және зертханалық жануарлар ағзасында
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. .94
2.Вирустарды тауық эмбрионында, клетка өсіндісінде
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .95
20.Вирустардың
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
1.Табиғаттағы вирустар айналымының жолдары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...98
2.Түрлі вирустардың табиғаттағы айналымы мен оқшаулану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .101
21.Вирусқа физикалық және химиялық факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
1.Вирусқа бөлме температурасының, жануарлардың дене қызуының және жылыту
мен қайнатудың, әлсіз, орташа және өте қатты тоңазытудың, УК-сәулесінің,
ультрадыбыстың, лиофильді кептірудің
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .102
2.Вирусқа қышқылдың, сілтінің, спирттің, дезинфектанттардың,
антибиотиктердің әсері
3.Вирустарды жоюдың, инактивтендірудің және сактаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..102
22.Вирустардың
генетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
1.Вирустардың
генетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..104
2. Вирустар популяциясы, штамм, клон туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105

3.Вирустардың өзгергіштігі (мутация), оның
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
6
23. Жануарлардың вирустық аурулардың
патогенезі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .108
1.Жануарлар организміне вирустың ену және таралу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
2.Реконвалесценция, вирусты тасымалдау және вирусты
шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
3.Клетка деңгейіндегі, клетка популяциясы деңгейіндегі және ағза
деңгейіндегі
вирустық инфекциялардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .110
24. Вирусқа қарсы иммунитеттердің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..111
1.Вирустың антигендік құрамы және антигендердің бір жерде топталуының
иммунитет
үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
2.Антиденелердің түзілу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 112
3.А, М, О кластарына жататын
иммуноглобулиндер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 113
25.Вирустық аурулардың профилактикасы және
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .115
1.Жануарлардың вирустык ауруларына диагноз қою
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 115
2.Жануарлардың вирустык ауруларының иммундық алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
26. Бірнеше түрлі жануарларды ауруға шалдықтыратын вирустар. Құтырық
вирусы ... ... ... ... 122
Аусыл
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
Сүт қоректілердің тұмау
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 26
27. Ірі қара мал мен қой ауруларының вирустары. Ірі қараның оба
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... 130
Қойдың қара сүйелінің (эктима)
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .131
28.Шошқа ауруларын тудыратын вирустар. Шошқаның еуропалық оба
вирусы ... ... ... ... ... ... .132
Шошканың африкалық оба
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..133
Тешен ауруының
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...135
29. Ет қоректілердің ауруын тудыратын вирустар. Ет қоректілердің оба
вирусы ... ... ... ... ... ... 136
Иттің инфекциялық гепатитінің
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .138
30.Кұстардың ауруларын тудыратын вирустар. Ньюкасл ауруының
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ..139
Құс тұмауының
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..141
Марек ауруының
вирусы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
Ұсынылатын әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..144

№1-дәріс

Кіріспе. Микроорганизмдердің систематикасы мен морфологиясы

Кіріспе
1.Микроорганизмдерді жүйелеу және оның маңызы
2.Бактериялар шамасының өлшем бірлігі
3.Микроскоптық саңырауқұлақтар

Кіріспе
Микробиология – жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі организмдерді,
олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялыққасиеттерін және табиғатта
жүріп жатқан процестердегі рөлін, адам тұрмысындағы пайдасы мен зиянын жан-
жақты зерттейтін ғылым. Микробиология тарихында Рим профессоры Афанасий
Кирхердің (1601-1680) есімі ерекше орын алады. XVI ғасырдың аяғында Ганс
пен Захарий Янсеендердің алғашқы микроскопты құрастырғаны мәлім. Соны
пайдалана отырып, Кирхер сасыған етте, шарап сіркесінде, сүтте түрлі
құрттардың кездесетінін байқады. Тек . XVIІ ғасырдың аяғынды ұлғайтып
көрсететін аспаптарды жасау техникасының жетілуіне байланысты
микроорганизмдерді тауып, оларды жан-жақты зерттеуге мүмкіндік туды.
Микроорганизмдерді алғаш рет ашу голландия әуесқойы Антон Ван Левенгуктың
(1632-1723) есімімен байланысты. Ол заттарды 160-300 есеге дейін үлкейте
алатын микроскопты құрастырды. Осы қарапайым микроскоптың көмегімен ол жай
көзге көрінбейтін микробтар әлемін ашты, ет тағамдарындағы зең
саңырауқұлақтарын, тұрып қалған қақ суындағы тірі организмдерді көрді.
Левенгук өзі жасаған микроскоппен түрлі ашытқы саңырауқұлақтарын,
бактериялар мен инфузорияларды көрген. Оның бұл жаңалығы микроорганизмдер
әлемін зерттейтін микробтар жөніндегі ғылым – микробиологияның дамуына жол
ашты.
Микробиология ғылымының оданәрі дамуындағы орыстың көрнекті табиғат
зерттеушісі М.М.Тереховский (1740-1796) еңбегі зор болды. Ол
табиғаттамикробтардың шығу тегінзерттеуде тұңғыш эксперименттік әдісі
қолданды және микроорганиздерді адамның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне
пайдаланудың мүмкіндігін дәлелдеді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
микробиология баяу дамыды. Микробиология ғылымында да едәуір серпіліс
байқалды. Микробиолгия ғылымының көрнекті қайраткері Луи Пастер (1822-
1895) табиғатта және өнеркәсіпте кездесетін ашу процестері
микроорганизмдердің әсерінен болатынын дәлелдеді. Сөйтіп, ол
микробиологияда физиологиялық бағыттың негізін қалады. Тағыда микробиология
ғылымының дамуындағы неміс ғалымы Роберт Кох (1843-1910) еңбектерінің
маңызы зор. Ол туберкулез, тырысқақ ауруларын қоздырушы микроорганизмдерді
тауып, зерттеп, олармен күрестің нақты жолдарын көрсетті. Сонымен қатар,
Кох белгілі бір микроорганизмдерді өсіру үшін оны жеке бөліп алып, тығыз
қоректік ортаны қолдануды ұсынды. Микробиология ғылымына елеулі үлес
қосқан орыс ғалымы И.И.Мечниковтың (1845-1976) еңбегі зор. Оның әсіресе
иммунитет және бактериология жағдайындағы еңбектері өте бағалы. Және де
көптеген ғалымдар микробиологияның дамуына көптеп үлестерін қосты.

1.Микроорганизмдерді жүйелеу және оның маңызы
Микроорганизмдер – көбінесе бір клеткалы, өте ұсақ, жай
көзге көрінбейтін тірі организмдер. Олар миллиметрдің мыңнан
бір бөлігі – микронмен өлшенеді. Бұлардың құрылысын, сыртқы
пішінін және қозғалысын зерттеу үшін, кем дегенде 400-500 есе
үлкейтетін арнаулы аспап - микроскоп қолданылады. Қазір мамандар
800 – 1300 есе үлкейтіп көрсететін биологиялық микроскоптарды
пайдаланады. Ал жай микроскоптармен көруге болмайтын вирустарды
ғалымдар бірнеше он мыңдаған есе үлкейтіп көрсететін
электрондық микроскоптармен зерттеп жүр.
Микробиологияда қазіргі люминесценттік микроскоптар да
кеңінен қолданылады. Әдетте кейбір заттар оларға түскен
сәуленің әсерінен ұзындығы басқаша сәуле толқынын шашыратып
шығарады. Ал микроорганизмдер клеткасының мұндай
қабілеттілігі нашар. Сондықтан оларды алдын ала түрлі
флюрохромдармен бояйды. Содан боялған микроорганизмдерді
люминесцентті микроскоптармен тірі күйінде оңай зерттеуге болады.
Микроорганизмдер бір жерге топталғанда ғана оларды жай
көзбен көруге болады. Бұларды колония деп атайды. Кейде осы
колониялардан бактериялардың қай топқа жататынын нақты айтуға
болады. Егер түрлі сұйық заттарда, мысалы, пішен
тұнбасында, сорпада микроорганизмдер кездесетін болса, онда бұл
заттар лайланған тәрізденіп, түстері өзгереді. Микроорганизмдердің
ұсақтығы соншалық, мың микробты бір сызық бойына орналастырсақ,
не бары бір милиметр ғана болар еді, ал бір метрлік ұзындықты
толтыру үшін бұлардың миллион, тіпті одан да көбірегін тізбектеп
түзу қажет. Батпақты жерден алынған бір грамм лас судағы
микробтардың саны бүкіл жер шарындағы жануарлар мен құстардың
санынан асып түседі. Микроорганизмдердің басым көпшілігі бір
клеткалы организмдер. Олардың клеткасы қоршаған ортадан
клетка қабығы арқылы оқшауланған. Кейде қабық қызметін
цитоплазматикалық мембрана атқарады.
Микроорганизмдерді белгілі бір таксондық топқа жатқызбаса
олардың негізгі сипаттамасын білу қажет. Микроорганизмдердің
сыртқы түрі, оның пішіні, қозғалуы, капсуланың болуы.
Барлық таксономияларды морфологиялық, культуральдық,
физиологиялық және биохимиялық белгілермен сипаттайды.
Молекулалық биологияның дамуымен байланысты микроорганизмдерге
сипаттама берудің жаңа әдіс - тәсілдері табылды. Бұл
микробтар жүйесін жасауға үлкен көмегін тигізді.
Микроорганизмдердің тұқымқуалаушылық қасиетін бірден сипаттауға
мүмкіндік туды.
Микроорганизмдерде штамм және клон деген терминдер жиі
қолданылады. Әдетте штамм деп әр түрлі немесе бір түрлі
табиғи ортадан бөлініп алынған, бір түрге жататын
микроорганизмдердің әртүрлі культураларын айтады.
Клон дегеніміз бір клеткадан алынған культура. Бір
түрдің особтарынын тұратын микроорганизмдер жиынтығын таза
культура деп атайды.
Осы кездегі ұсынылып жүрген микроорганизмдер
классификациясын жасанды деп айтуға да болады. Ол тұрғыдан
қолданылып жүргендер: Н.А. Красильниковтың Бактериялар мен
актиономицеттердің анықтамасы және В.Д. Скерманның Бактериялар
туыстарының анықтамасы.
Әлемде көп клеткалы және бір клеткалы микроорганизмдерден
басқа клеткалық құрылымы жоқ тіршілік иелері – вирустар мен
бактериофагтар болатынын жоғарыда айттық . Сонғы жылдары осы
организмдерді зерттеуде электрондық микроскоптардың көмегімен
бірқатар бағалы деректер алынған.
Өздерінің сыртқы түріне, тіршілік ету жағдайларына қарай
микроорганизмдерді мынадай топтарға бөледі: бактериялар,
қарапайымдар, микроскоптық саңырауқұлақтар, актиномицеттер,
балдырлар және ультрамикробтар - бактериофагтар, актинофагтар. Әр
топтағы микроорганизмдер өздерінің белгілі бір қасиеттері мен
атқаратын қызметтеріне қарай өз алдына бұдан да кішірек тармақтарға
бөлінеді.

2.Бактериялар шамасының өлшем бірлігі
Сыртқы пішініне қарай бактериялар негізінен үш топқа
бөлінеді: шар тәрізділер – коккалар, таяқша тәрізділер – бактериялар,
бациллдар және спираль тәрізділер – вибриондар, спириллалар. Шар
тәрізді бактериялардың жеке-жеке түрлері коккалар делінсе, екі-екіден
қосақталған түрлері – диплококкалар, өзара тіркескен, моншақ
тәрізделгендері – стрептококкалар.
Таяқша тәрізді бактериялар ұзындығына, диаметріне, клеткалар
ұшының пішініне, споралар түзілуіне қарай бірнеше топқа бөлінеді.
Спора түзуші топтарын – бациллалар, ал түзбейтіндерін бактериялар
деп атайды.
Таяқша тәрізділерді бактериялардың клеткаларының орналасуына
қарай бірнеше топтарға бөледі: диплобациллалар немесе
диплобактериялар – екі-екіден қосақтала орналасқан таяқша тәрізді
бактериялар. Стрептобактериялар – моншақ тәрізді тізіле орналасқан
таяқша тәрізді бактериялар. Кейде пішіні шар тәрізді
бактерияларға тым ұқсас таяқша тәрізді бактерияларды да
кездестіруге болады. Спора түзетін клеткаларды тізбектеле
орналасқандарын стрептобациллалар деп атайды.
Бактериялардың спираль тәрізділері екі тармаққа бөлінеді,
олардың бірі вибриондар – үтір тәріздес, екіншісі –
спириллалар – бұйралана орналасқан таяқша бактериялар. Соңғы топқа
ауру қоздырғыш спирохета бактериялары жатады. Олар бактерия мен
қарапайымдар аралығында орналасады.
Көптеген шар тәрізді бактериялар клеткалары диаметрі 1 – 2
микронға тең. Жұмыр клеткалы бактериялардың ұзындығы 1 – 4
микронға, ені 0,5 – 1 микронға дейін барады. Сондықтан
да судың бір тамшысында бірнеше жүздеген миллион микробтар
кездеседі. Кейбір бактериялар мөлшері едәуір болады дедік.
Табиғатта микроорганизмдердің өте ұсақ тобы – ультрамикробтар
да кездеседі. Микроорганизмдердің бұл тобының ішінен
бактериофагтар, сүзілуші вирустардың адам өмірінде зор
маңызы бар. Вирустардың шамасы миллиметрдің миллиондаған бөлігіне
тең, яғни олардың миллимикрондармен немесе микромикрондармен
өлшейді.
Бактериялардың сіңісу беті зор. Сондықтан да олар
өздеріне қажетті қоректік заттарды тез арада өндіріп ала
алады. Органикалық қалдықтарды тез ыдыратудың арқасында, бактериялар
олардан өздеріне қажетті энергияны аз уақыт ішінде босатып алады.

3.Микроскоптық саңырауқұлақтар
Саңырауқұлақтар құрылысы. Микроорганизмдердің ішіндегі ең үлкен тобы
саңырауқұлақтар. Олардың клеткасында хлорофилі болмайды. Төменгі сатыдағы
өсімдіктерге жатады, дайын органикалық заттармен қоректенеді,
хемоорганотрофтар, аэробты организмдер. Оларды Мусоrа деп аталатын ерекше
тірі организмдер тобына жатқызады. Бұған нағыз саңырауқұлақтар және
шырыштылар немесе миксомицеттер жатады. Қоректік заттар бетіне колония
түзіп орналасады. Бактериялардан айырмашылығы олардың құрылысы күрделілеу
және көбею тәсілі жетілген.
Саңырауқұлақтар өкілдерін макромицеттер және микромицеттер деп
бөледі. Макромицеттерде ірі жеміс денелер болады. Ал микромицеттерде олар
болмайды. Миксомицеттер кейбір қасиеттері жағынан саңырауқұлақтарға ұқсас,
дамуының белгілі бір циклінде амебаға тән қасиеттер, яғни жалғанаяқтар
байқалады. Олар жәй бөліну арқылы көбейеді. Жеміс денесінде споралар да
түзіледі. Қолайлы жағдайда олар амебаға ұқсас клеткаға айналады. Осындай
кейбір клеткалар бір-бірімен қосылып, зигота түзеді. Микромицеттердің
ішінде өсімдіктер паразиттері де бар. Табиғатта кең тараған саңырауқұлақтар
өнеркәсіпте түрлі антибиотиктерді, ферментттерді, витаминдерді, бірқатар
органикалық қышқылдарды алуда және сырдың ерекше түрлерін (рокфор, шайнама
сыр) дайындауда кең қолданылады. Кейбір саңырауқұлақтардың денесі бір-
бірімен шатаса орналасқан жіңішке жіпшелерден тұрады. Мұны мицелий деп
атайды. Олардың мицелийі буын-буыннан тұрады, бүйір бұтақшалары болады.
Саңырауқұлақтар мөлшері жағынан бактериялар мен актиномицеттерден едәуір
ірі болады. Гифтерінің диаметрі 5-тен 50 мкм, кейде одан да үлкен.
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда мицелийдің өзі бөлек-бөлек
клеткаға бөлінбей бір клеткадан ғана тұрады. Мұндай саңырауқұлақтарды
фикомицеттер, ал мицелийі клеткаға бөлінгендерін микомицеттер деп атайды.
Клетка қабырғасының 80-90 % азотты және азотсыз полисахаридтерден тұрады.
Саңырауқұлақтардың клетка сыртында қабығы, ішінде цитоплазмасы бір немесе
бірнеше ядролары бар. Цитоплазмада гликоген, волютин сияқты заттардан
басқа, белок синтезінің мекені РНҚ-дан тұратын рибосома түйіршіктері
орналасады. Осымен бірге мұнда тыныс алу ферменттері шоғырланған
митохондрий, лизосома, вакуоль бар. Қоректік қор заттары волютин, липидтер,
гликоген және майлардан, көбіне қанықпаған май қышқылдарынан тұрады.
Крахмал болмайды. Саңырауқұлақтардың көбеюі әр түрлі жолдармен жүреді.
Жәй, вегетативтік жолмен көбейгенде мицелий бөлшектерге бөлінеді. Бұл
бөлшектер қолайлы жағдайда дами бастайды, өсіп бұтақшаланады, сөйтіп жас
мицелийлер пайда болады.
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтар жыныссыз жолмен көбейгенде
мицелийлері үзіліп, одан оидий және хламидоспора түзіледі. Ойдийлар
цилиндр, шар және эллипс тәрізді болады. Хламидоспоралар мицелийдің
жуандаған жері. Хламидоспоралар тыныштықтағы клеткалар, қолайсыз сыртқы
ортаға төзімді. Бластоспоралар мицелийден бөлініп шығады. Пішіні аздап
сопақшалау, дрожжыларға ұқсас, бүршіктену арқылы көбейеді. Артроспора
мицелийдің сегменттерге ажырауынан пайда болады. Саңырауқұлақтар жынысты
да, жыныссыз жолдармен көбейе береді. Жыныссыз жолмен көбейгенде
жіпшелерінің ұшында споралар орналасады,ол спорангийлері.
Жыныстық жолмен көбейгенде екі клетка қосылып, спора түзеді. Жоғары
сатыдағы саңырауқұлақтарда спора орналасқан ерекше қапшықтары болады. Спора
бар мұндай қапшықтарды аскоспоралар дейді. Ал кейбіреулерінде споралар
бүйір өскіндерде яғни базидийларда орналасқан. Жыныстық жолмен көбейген
саңырауқұлақтарда екі клетка сырт пішініне қарағанда бірдей болмаса, оларды
ооспоралар деп атайды. Жыныстық және жыныссыз жолдармен көбейе алатындары
жетілген, ал тек қана жыныссыз жолмен көбейетіндері жетілмеген
саңырауқұлақтар деп аталады.
Кейбір саңыорауқұлақьар қалың қабықпен қапталған гифтер, яғни
хламидоспоралар түзуге бейімделген. Сонымен саңырауқұлақтардың биологиясын
жете зерттеп білгенде ғана, оның пайдалы жақтарын қолданып, зиянды
әрекеттеріне қарсы күрес жүргізуге мүмкіндік туатын болады.
Нағыз саңырауқұлақтар негізінен алты класқа бөлінеді:
1.Класс Chytridiomycetes. Бұларға мицелийі мүлде болмауы, ал кейде
олардың сыртында кездесуі мүмкін. Бұл класс өкілдері жынысты және жыныссыз
жолдармен көбейеді. Көпшілігі су организмдері, кейбіреуі топырақта
өсімдіктердің ткандарында паразиттік тіршілік етеді немесе өсімдіктердің
өлі қалдығымен қоректенеді.
2.Класс Oomycetes. Бұларға жыныстық жолмен көбею жатады. Көптеген
оомицеттер өзінің тіршілік циклін түгелімен дерлік өсімдікте өткізетін
облигатты паразиттер.
3.Класс Lygomycetes. Өзінің даму барысында қозғалу стадиясынан
мүлде айырылған организмдер тобы. Бұларға жыныстық көбею басым. Ал жыныссыз
жолмен көбею конидийлар немесе спорангийлерде орналасқан споралар көмегімен
жүзеге асады.
4.Класс Ascomуcetes. Бұларға көп клеткалы мицелийі бар
саңырауқұлақтар жатады. Жынысты жолмен көбейеді.
5.Класс Basidiomycetes. Саңырауқұлақ денелері вегетативті бөлігі
мицелийден тұрады.
6. Класс Deuteromуcetes жетілмеген саңырауқұлақтар.
Актиномицеттер немесе сәулелі саңырауқұлақтардың басқа
микроорганизмдерден айырмашылығы оның зең саңырауқұлақтарының мицелийі
сияқты ұзын, бұтақтанатын мицелиінің болуында. Жалпы алып қарағанда,
саңырауқұлақтар мен бактериялардағы болатын қасиеттердің актиномицеттерге
де тән екендігі белгілі. Қатты қоректік ортада өскен актиномицеттерден
оларға тән құрылымдар мен колониялардың бояуын жәй көзбен көруге болады.
Бұл колониялардың бір жартысы қоректік орта ішінде орналасса, қалған бөлігі
ауа мицелиі түрінде, оның бетінде өсіп- өнеді. Оның ұшында споралар
орналасқан бұтақшалар немесе споратасығыштар түзіледі. Спора орналасқан
бұтақшалардың бір бөлігімен немесе спораларымен актиномицеттер көбейеді.
Актиномицеттер басқа микроорганизмдер сияқты табиғатта кең тараған
және олардың маңызы зор болады. Топырақта олар әр түрлі заттардың
айналымына белсене қатысады. Бірқатар актиномицеттерден науқасқа шипа
дәрілер алынады.

№2 - дәріс

Тақырыбы Микроорганизмдердің физиологиясы

1.Микробтардың химиялық құрамы
2.Қоректену және метаболизм
3.Тыныс алу
4.Өсу және көбею

1.Микроорганизмдердің химиялық құрамы. Тіршілік ету барысында
микроорганизмдер де жануарлар сияқты қоректенеді, тыныс алады және өніп -
өседі. Клеткаға келіп түскен қоректік заттар оның қабықшасын және
цитоплазмасын құрауға және оның энергия алуына жұмсалады. Ассимиляция және
диссимиляция процестері үздіксіз жүріп жатады. Микробтар клеткасы негізінен
судан және құрғақ заттардан тұрады. Мұнда су мөлшері 75-85%, құрғақ
заттардың мөлшері 15-25% шамасында. Құрғақ заттар түрлі органикалық және
минералдық қосылыстар. Сумен құрғақ заттың арақатынасы әртүрлі
микроорганизмде түрліше болады.
Су – бактерия клеткаларының құрамындағы негізгі заттың бірі. Ылғалды
жерде ғана клеткада өте күрделі химиялық процестер жүреді. Судың біраз
бөлігі клеткада белоктар, көмірсулар және басқа заттармен байланысып, біраз
бөлігі таза бос күйінде кездеседі. Онда клеткаға қажетті минералдық және
органикалық заттар ериді. Сонымен бірге, ол клеткада жүретін көптеген
химиялық реакцияларға тікелей қатысады.
Микроорганизмдердің құрғақ затында оның тыныс - тіршілігіне қажетті 4
элемент: көміртегі, азот, оттек және сутек бар. Бұл элементтер құрғақ
заттың 80-90% алып жатады. Ал қалғандары фосфор, калий, күкірт, кальций,
магний, натрий, темір, хлор, марганец және басқалары.
Құрғақ заттың ең негізгі бөлігі – белок . Оның мөлшері құрғақ
заттың 80%-не тең. Микробтар клеткасында негізінен (жай протеиндер және
күрделі протеидтер) белоктар бар. Жай белоктардағы амин қышқылдары сапасы
жағынан жоғары сатыдағы организмдердің амин қышқылдарына өте ұқсас.
Микробтар тіршілігінде күрделі белоктардың алатын орны ерекше. Оның
құрамында белоктар мен нуклеин қышқылдарынан тұратын нуклеопротеидтер бар.
Микроорганизмдердің өніп-өсуінде олардың зор маңызы болады.
Микроорганизмдер денесінде көмірсулар негізінен полисахаридтер:
гликоген, крахмал және клетчатка күйінде кездеседі, әсіресе клетка сыртында
капсула бар азотобактерия т.б. сол сияқты микроорганизмдер де көп болады.
Сонымен бірге, олар белок пен майларды түзуге белсенді қатысады. Май және
май текті заттар негізінен бактерия клеткаларының қабықшасында және
цитоплазманың бетінде кездеседі.
Әр түрлі бактерияларда нуклеин қышқылының мөлшері де түрліше және ол
құрғақ затқа шаққанда 10-28% шамасында. Нуклеин қышқылдары негізінен екі
түрлі: РНҚ, ДНҚ.
РНҚ көбінесе цитоплазмада кездеседі де, белокты синтездеуде белсенді
қатысады және тұқым қуалаушылық қасиетін өзінде сақтайтын химиялық қосылыс
–ДНҚ-ның қызметіне ықпал етеді. Басқа күрделі белоктардан бактериялар
клеткасында глюкопротеид - липопротеидтер, хромопротеидтер және көптеген
ферменттер кездеседі. Микроорганизмдер денесінде көмірсулар негізінен
полисахаридтер: гликоген, крахмал және клетчатка күйінде кездеседі. Әсіресе
клетка сыртында капсуласы бер азотобактер т.б. сол сияқты микроорганизмдер
де көп болады. Құрғақ затқа шаққанда бактериялардағы көмірсулар мөлшері 30%-
ке дейін, ал саңырауқұлақтарда 60%- ке дейін барады. Көмірсулар клетка
қабықшасын құрауда және тіршілікке қажетті энергиямен қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Сонымен бірге, олар белок пен майларды түзуге
активті қатысады.

2.Қоректену және метаболизм
Микроорганизмдердің қоректенуі. Микроорганизмдерде қоректік заттарды
қабылдайтын арнаулы мүше болмайды. Олар қоректік заттарды барлық денесі
арқылы қабылдайды да, клеткадағы керексіз заттарды сыртқа бөліп те
үлгереді. Бұл екі процестің екеуі де өте тез жүреді. Клеткада жүретін
биохимиялық процестің нәтижесінде жиналған заттар осмос қысымының әсерінен
клеткадан сыртқа бөлініп шығып отырады. Микроорганизмдер қоректік заттарды
бірден сіңіре алады немесе оларды алдын-ала өзгертіп, клеткасына оңай
сіңіретіндей түрге айналдырады. Осыған байланысты тірі организм
қоректенуінің 2 тәсілін көрсетуге болады:
1.Галозойлы қоректену. Бұл жағдайда тірі организм қоректік заттың
қатты бөліктерін қармап алып, жұтып жібереді.
2.Галофитті тәсілмен қоректену. Бұл жағдайда қоректік заттарды
жұтатын арнаулы орган жоқ, организмдер олардың сулы ерітіндісін денесімен
сорып алу арқылы қабылдайды.
Энергия көзіне байланысты микроорганизмдерді фототрофты, яғни күн
сәулесін қолданушылар және хемотрофты, яғни энергия көзі ретінде әртүрлі
органикалық және органикалық емес заттарды қолданушылар деп ажыратады. Ал
энергияны қабылдау тәсіліне қарай микроорганизмдерді фотоафтотрофтар,
хемоафтотрофтар және хемогетеротрофтар деп ажыратады.
Фототрофтар қоректену типіне қарай екіге бөлінеді:
1.Фотолитотрофтар - көмірқышқыл газымен органикалық емес
қосылыстардан клеткаларына қажетті заттарды синтездеу үшін күн көзінің
энергиясын қолданады.
2.Фотоорганогетеротрофтар - клеткаға қажетті заттарды синтездеу үшін
энергияны фотосинтез құбылысы ғана емес, сонымен бірге жәй органикалық
қосылыстардан да алуға бейімделген микроорганизмдер.
Микроорганизмдердің көпшілігінде күрделі қосылыстардан азотты сіңіру
дәрежесі түрліше.
Азот - микроорганизмдер тіршілігі үшін аса маңызды қоректік зат. Ол
негізінен тірі цитоплазманың тірегі. Азотсыз белок та, ал белоксыз тіршілік
те болуы мүмкін емес.
Белок заттарын ыдырататын микробтарға көбінесе спора түзуші-пішен
таяқшасы, бацилус мукойдес және т.б. жатады.
Хемотрофия қоректену типі де екіге бөлінеді:
1. Хемолитоавтотрофтар. Тіршілік етуі үшін энергияны органикалық
емес қосылыстарды (Н2,NH4+,NO²,F²+,H²S,S,SO⅔,,S²O⅔,,C O ) және тағы
басқаларды тотықтыру барысында қамтиды. Бұл процесті хемосинтез деп атайды.
Көміртегі көзі ретінде көмірқышқыл газын қолданады. Бұларға темір және
нитрлендіруші бактериялар жатады.
2. Хемоорганогетеротрофтар. Энергия мен көміртегін органикалық
қосылыстардан қамтиды. Бұған топырақта және басқада субстраттарда тіршілік
ететін көптеген аэробты және анаэробты микроорганизмдер жатады. Табиғаттағы
тірі дүние әлемінде қоректену типтерінің ішінде кең тарағаны
фотолитоавтотрофия мен хемоорганогетеротрофия.
Микроорганизмдер метаболизмі. Катаболизм мен биосинтез туралы
түсініктеме. Микроорганизм клеткасына келіп түскен қоректік заттар онда
жүретін көптеген химиялық реакцияларға қатысады. Микроорганизмдердегі бұл
процесті метаболизм деп атайды. Метаболизм тіршілікке қажетті ең басты
процестердің екі тобынан тұрады: олар, катаболизм және биосинтез.
Катаболизм - қоректік заттардың көмірсулардың, майлардың және
белоктардың тотығу жолындағы ыдырау процесі. Осының нәтижесінде энергия
босап шығады. Микробтарда аэробты тыныс алу мен ашу сияқты катаболизмнің
негізгі түрлері болады. Аэробты тыныс алуда органикалық заттар толығымен
тотығып, ең соңында энергияға тапшы ақырғы өнімдер пайда болады. Ал ашу
барысында органикалық заттар ыдырайды да, аздап энергияға бөлінеді. Ал
бөлінген өнімдерде біраз энергия қалып қояды. Катаболизм кезінде түзілген
энергия клеткадағы аденозинүшфосфат түрінде фосфор байланысына бекиді.
Биосинтез дегеніміз – қоршаған ортадағы жай қосылыстардан
макромолекулалар синтезделуі. Биосинтез процесі аэробты тыныс алумен ашу
кезінде пайда болып аденозин үш фосфат қосылысында жинақталған энергияны
пайдаланады. Катаболизм мен биосинтез процестері қатар жүреді. Сондықтан
болса керек көптеген реакциялар және олардан пайда болған аралық өнімдер
бұл екеуіне де тән.
Фотосинтез. Микроорганизмдердің кейбір топтарына (цианобактериялар,
қошқыл және жасыл бактериялар) фотосинтез құбылысы кездеседі. Бұлардың
клеткалары АТФ түзілуі үшін энергияның көзі ретінде күн сәулесін қолданады.
Өсімдіктерде, балдырларда және цианобактерияларда электрон доноры есебінде
су қолданылады, ондағы оттегі сыртқы ортаға бөлініп шығады. Бұл оттегілік
фотосинтез деп аталады. Фотосинтездеуші бактериялар электрондар доноры
ретінде суды қолдана алмайды. Сондықтан бұлардағы фотосинтезде оттегі
ешқашанда бөлініп шықпайды. Электрондар доноры ретінде бұнда Н² S, Н²
немесе органикалық қосылыстар қолданылады. Бұны оттегінсіз фотосинтез деп
атайды.

3.Тыныс алу
Микроорганизмдердің тыныс алуы. Әртүрлі организмдер өздерінің тіршілігі
және клеткада күрделі органикалық қосылыстардың түзілуі үшін үнемі
энергияны керек етеді. Жасыл өсімдіктер энергияны хлорофилдің көмегімен күн
сәулесінен алады. Ал микроорганизмдердің басым көпшілігі мұндай қасиет
болмағандықтан, энергияны органикалық немесе минералдық заттардан химиялық
жолмен ыдырату барысында алады.
Ал тыныс алу кезінде энергияның сыртқа бөлініп шығатыны да белгілі.
Бұл екі процесс бір мезгілде жүруі мүмкін. Тіршілік барысында бактерия
клеткалары біраз мөлшерде жылу бөледі. Тыныс алудың осындай түрі кейбір
шіріту бактериялары мен зең саңырауқұлақтарында кездеседі. Кейде
органикалық заттардың ыдырауы оттегінің қатынасынсыз да жүре беруі мүмкін.
Мұнда аралық заттар ретінде түрлі қышқылдар пайда болады, оны басқаша - ашу
процесі деп атайды. Кейбір бактериялар энергияны органикалық заттарды
ауадағы оттегінсіз ыдырату арқылы алатындығын 1861 жылы Л.Пастер анықтады.
Бұл организмер тыныс алу және ашыту процесін жүргізу үшін қажетті
ферменттер жиыны кездеседі. Егер оларда ауа болғанның өзінде оттегін
активтейтін фермент болмаса және аэробты жағдай олардың тіршілігін
тежемесе, өздеріне қажетті энергияны ашу процесіне қамтуы тиіс.
Сонымен, тыныс алу дегеніміз - органикалық заттар электрондарының
молекулалық оттегіне берілу процесі, яғни тыныс алу кезінде электрондардың
акцепторы ролін оттегі атқарады. Ал ашу процесі кезінде органикалық
заттардан бөлінетін электрондар басқа органикалық затқа беріледі, яғни
мұнда электрондар акцептордың ролін процесс барысында түзілетін бір
органикалық қосылыс атқарады.Егер де органикалық зат микробтар тыныс
алғанда толық тотықпаса, онда бөлінетін энергия да аз болады.
Микроорганизмдердің кейбір топтарында фотосинтез құбылысы кездеседі.
Бұлардың клеткалары АҮФ түзілуі үшін энергияның көзі ретінде күн сәулесін
қолданады.
Өсімдіктерде, балдырларда және цианобактерияларда электрон доноры
есебінде су қолданылады. Ондағы оттегі сыртқы ортаға бөлініп шығады. Бұл
оттегілік фотосинтез деп аталады.
Оттегінің қатысуына байланысты бактериялар 3 топқа бөлінеді.
1.Аэробты микроорганизмдер - олар оттегінің қатысуымен тіршілік
етеді.
2.Анаэробты микроорганизмдер - олар оттегі жоқ жерде тіршілік етеді.
3.Факультативті микроорганизмдер - олар оттегінің бар-жоғына қарамай
тіршілік етеді.

4.Өсу және көбею
Бактериялар әдетте жай бөліну арқылы көбейеді. Бұл
процесте алдымен нуклеотид бөлінсе, дәл осы кезде клетка
ортасында цитоплазматикалық мембрананың екі қабатынан
тұратын қалқанша пайда болады. Осы екі қабаттан
клетканың болашақ қабықшасы түзіледі. Клетка қабырғасы ажыраған
кезде олар бір-бірінен бөлініп кетеді. Микробактериялардың кейбір
түрлерінде бұл байқалмайды. Егер таяқша тәрізді клеткалар
бөлінгенде өзара тең екі клетка пайда болса, онда изоморфты
бөліну деп, ал керісінше клетка екіге бөлінбей бөліктері әр
түрлі болса, гетероморфты бөліну деп атайды. Бөлінудің соңғы
түрі, ересек бактерияларда байқалады. Бактериялардың көбеюі
жылдамдығына байланысты болады.
Ғылымда бактериялар көбеюінің бірнеше фазалары белгілі.
Бұл микроорганизмдер тіршілігін басқаруға мүмкіншілік береді.
1. Көбеюдің тежелу фазасы. Мұны лаг - фаза деп те
атайды. Бұл фазада бактериялардың көбеюі байқалмайды, олар
мұнда жаңа қореқтік ортаға бейімделіп жатады. Бұл
фаза 1 – 2 сағатқа созылады. Фазаның аяқ шенінде клеткалар
көбейе бастайды. Қоректік ортаға олардың әсері күшейе түседі.
2. Көбеюдің активті фазасы. Бұл кезеңде бактериялар
қарқынды бөлінеді. Клеткалардың көбеюіне байланысты өсу жылдамдығы
да арта түседі. Бұл екі сағаттай мерзімге созылады.
3. Тұрақтану фазасы. Қоректік ортадағы клеткалар саны ең
көп мөлшерге жетіп, осы күйінде біраз уақыт тұрады.
Көбеюдің осы фазасында тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда
болған заттар микроорганизмдердің көбеюін тежей бастайды.
Клеткалардың көбею қарқыны баяулап, олардың біразы қырылып
қалады. Бұл фаза бірнеше сағаттан, бірнеше күнге дейін
созылады.
4. Қырылу фазасы. Тіршілік әрекеті барысында пайда болған
заттардың көптігі және күштілігі соншалық, олар бактерияларға
зиян тигізе бастайды. Бұл кезде орталық бактериялардың қоректік
заттары таусылады. Бұл фазаның ұзақтығы түрлі микроорганизмдер
үшін бірдей болмайды.
Микроорганизмдер ферменттері. Микроорганизмдер клеткасында және олар
тіршілік ететін ортада күрделі биохимиялық өзгерістер болады. Мұнда
бактериялар осы процестерді тездететін ерекше заттар – ферменттерді жасап
шығарады. Оларды энзимдер деп атайды. Бір сөзбен айтқанда, ферменттер –
биологиялық катализаторлар.
Ферменттерді тұңғыш рет орыс ғалымы К.С.Кирхгофф ХІХ ғасырдың бас
кезінде ашқан. Ферменттер химиялық активтігі күшті заттар. Ферменттер тек
тірі клеткада ғана емес, сонымен бірге клеткадан тыс ортада да өз күшін
жоймай реакцияны тездетеді. Ал кейбір ферменттер белоктарды, майларды,
көмірсуларды құрам бөліктеріне ыдыратып қана қоймайды, сол заттардың
клеткада синтезделуіне қатысады. Ферменттік реакциялар бір-бірімен ұштасып,
өзара байланысып жатады. Кейде топтасып қызмет атқарады.
Ферменттер суда, спиртте және глицеринмен түрлі тұз араласқан ортада
ериді. Сонымен қатар, ферменттер белгілі- бір жағдайда ғана әсер ете алады.
Ферменттердің әсер етуі үшін қолайлы температура клетка тіршілігі үшін
қажетті температурадан әлдеқайда жоғары болады. Кейбір ферменттердің
көптеген молекулалық түрі болады, оларды изоферменттер деп атайды.
Көптеген биохимиялық реакцияларға зер салсақ, олардың орталық өнімі
пирожүзім қышқылы екені байқалады.
Микроорганизмдер басқа жоғары сатыдағы организмдер сияқты энергияның
қорын клеткасында жинайды. Микроорганизмдер қатысуымен өтетін көптеген
тотығу-тотықсыздану реакциялары белгілі. Микроорганизмдер клеткасында жүріп
жататын сан қилы реакцияларды түсіну олардағы ферменттердің алатын орнын
анықтап алмайынша мүмкін емес. Қазіргі кезде 2000-нан астам ферменттер
белгілі. Әрбір ферменттің екі түрлі аттары болады. Оның бірі ғылыми,
күрделі аты, екіншісі әдетте қолданылып жүрген қарапайым аты.
Микроорганизмдер ферменттерінің өзгешелігі – басқа организм ферменттеріне
ұқсамайды. Микробтар клеткаларында ферменттер түрі көп және белсенділік
күші аса мол болады, өйткені микробтар клеткаларында тіршілік процестері
қарқынды өтеді, олар аз уақыт ішінде тез көбейеді. Сонымен қатар,
микробтарда жануарлар мен өсімдіктерде болмайтын, сирек кездесетін
ферменттер болады. Мұның микробиология өнеркәсібі үшін технологиялық маңызы
зор, өндірісте қолданылатын микробтар ферменттері липазалар, протеазалар,
пектиназалар, целлюлозалар және т.б.

№ 3-дәріс

Тақырыбы: Микроорганизмнің табиғатта таралуы

1. Ауа, топырақ, су, азық, қи микрофлорасы
2. Эпифитті микрофлора жөнінде түсінік

1.Ауа, топырақ, су, азық, қи микрофлорасы
Ауа микрофлорасы. Топырақта микроорганизмдер тіршілік етумен
қатар, өніп - өседі, көбейеді. Ауада олар едәуір мөлшерде кездеседі, бірақ
өніп-өсуіне мүмкіндік жоқ. Сондықтан ауа микроорганизмдердің уақытша мекені
болып есептеледі. Ауадағы микроорганизмдер шаң-тозаңдармен көтеріледі де,
қайтадан солармен бірге шөгеді. Егер жер бетіне шөгіп үлгермесе, ауада тез
арада қырылып кетеді. Сондықтан ауадағы микроорганизмдер саны мен сапасы
топырақтағы микроорганизмдердің құрамына байланысты. Әсіресе, қозғалысы
күшті, өнеркәсіп орындары көп қалалар үстіндегі ауада микроорганизмдер өте
көп болады. Ал, керісінше ауыл, село, орман, тау, теңіз және Арктика
мұздарының бетіндегі ауада микроорганизмдер мүлде аз. Органикалық заттарға
бай өнделген топырақ бетіндегі ауада микроорганизмдер әжептеуір болады. Сол
сияқты, құмды аңызақ жел тұратын жерлердегі ауада микробтар өте аз
кездеседі. Тіпті бір жердегі ауада жауын жауғанға дейін микробтар көп
болса, жауыннан соң едәуір азайып қалады.
Ауада микроорганизмдерге күннің ультракүлгін сәулесі күшті әсер
етеді. Түссіз бактерияларға қарағанда пигменттері бар түсті бактериялар
төзімділеу. Әдетте спора сүзбейтін микроорганизмдер төсімсіз болғандықтан,
спора түзетіндеріне қарағанда олардың саны да аз болады. Олардың ең аз
болатын мезгілі – қыс, ал көп болатын кезі –жаз. Көктем мен күзде олар онша
көп болмайды. Қыс кезінде қар жер бетін жауып қалады да, шаңның көтерілуіне
мүмкіндік бермейді. Ал жаз кезінде жел шаң-тозаңдармен бірге ауаға
микроорганизмдерді ұшырып шығарады. Күз бен көктем кезінде жауын – шашын
жиі болып, көтерілетін шаң- тозаң да азаяды. Сондықтан бұл мезгілде
микробтар көп болмайды. Ашық жерлерге қарағанда бөлме немесе үй ауасында
микроорганизмдер өте көп. Мәселен, бөлме ауасының бір текше метрінде 100
мыңға жуық микроорганизм болады. Бөлмеде адам көп болған сайын көтерілетін
шаң да көбейеді, микробтар саны да артады. Кейбір ауру қоздырғыш
микроорганизмдер бөлме ауасына таралып, тыныс алған кезде басқа адамға
жұғады.
Су микрофлорасы. Табиғатта кездесетін су бактериялар мен
саңырауқұлақтардың екінші тіршілік ортасы болып есептеледі. Суға әрқашан
күн сәулесі әсер еткенмен, микроорганизмдердің өніп - өсуі үшін аса қауіпті
емес. Микроорганизмдер қалыпты тіршілік етуі үшін, суда қажетті қоректік
заттар жеткілікті мөлшерде болуы керек. Суда органикалық заттар неғұрлым
көп болса, бактериялар соғұрлым көп кездеседі. Ондай өзен суларының қалаға
дейінгі жерлерінде бактериялар өте аз, қала ішіндегі бөлігінде бактериялар
көп болатыны анықталған. Бактериялар санының өзгеріп отыруы судағы
органикалық заттардың мөлшеріне, су реакциясына (рН) және басқа жағдайларға
байланысты. Р.Павлинова осындай жағдайды байқаған болатын. Өзеннің оң жақ
жағасынан 15 м қашықтықта судың бір миллилитрінде 1810 мың бактерия
кездессе, сол жағадан 140 м жерде олардың саны 1711 тең болған.
Өзен суына қарағанда оның түбіндегі балшықтар бактерияларға байырақ
келеді. Өзеннің жай ағатын жеріндегі бір грам құрғақ балшықта 2250
миллиондай бактерия кездеседі, ал суы ағынды жердің балшығында олардың саны
470 миллионға жетеді. Өзеннің ескі арналарында, өсімдіктер көп өсетін
жерлердегі 1 г балшықта бактериялардың саны 2830 миллиондай болады. Кейбір
ақпайтын суларда да бактериялар белгілі бір заңдылықпен таралады. Көл
немесе тоған суының жиектерінде бактериялар саны орта бөлігіндегіге
қарағанда көбірек. Жауыннан кейін бактериялар саны көбейіп кетеді. Егер
жауынға дейін судың 1 мл-де 8 бактерия кездессе, жауыннан кейін оның саны
1223-ке жетеді. Күн ашық кезде бұған керісінше болады. Жағадан 1000 м
қашықтықта ашық күндері бір миллилитр суда 28-дей бактерия кездессе,
бұлыңғыр, бұлтты күндері олардың саны 1229 – ға жетеді. Көл түбіндегі
балшықта бактериялар көп болады. Кейде 1 г балшықта 200-400 миллионға дейін
бактериялар тіршілік етеді. Әрине, балшықтың тереңдігіне байланысты
бактериялар саны өзгеріп отырады. Балшық неғұрлым тереңіректен алынса,
микробтар саны соғұрлым азая түседі.
Топырақ микрофлорасы. Микроорганизмдер – топырақтың негізгі құрам
бөлігі. Топырақ органикалық және органикалық емес затттардан құралады. Оның
минерал бөлшектеріне көбінесе органикалық заттар жабысып, түйіршіктер
құрайды. Міне бұл түйіршіктер микроорганизмдердің негізгі тіршілік ететін
мекені. Топырақта микроорганизмдерге қажетті қоректік заттар мол болады
да, тікелей түскен күн сәулесінен оларды қорғап тұрады. Топырақта
негізінен бактериялар, актиномицеттер, ашытқы саңырауқұлақтар, микроскоптық
саңырауқұлақтар, балдырлар, қарапайым организмдер, түрлі насекомдар ғана
емес, түрлі ультрамикроскоптық тіршілік иелері – фагтар, бактериофагтар
және актинофагтар кездеседі.
Микроорганизмдердің табиғатта таралуына табиғаттағы қоректік
заттардың орта температурасы мен реакциясының маңызы зор. Ұзақ жылдар бойы
топырақ ғылымда физикалық және химиялық зат, яғни тек өсімдіктер өсетін
орта деп танылып, тіршілік ететін микроорганизмдер мүлде ескерілмеді.
Көрнекті орыс ғалымы П.А.Костычев, В.В.Докучаев және В.Р. Вильямстың
еңбектері топырақтың аса күрделі орта екенін, онда мыңдаған, миллиондаған
микроорганизмдер және басқа да жәндіктер тіршілік ететінін дәлелдеп берді.
Сонымен қатар, топырақтың 1 грамында микроорганизмдердің бірнеше миллиард
клеткалары кездеседі. Олар топырақтың төменгі қабатына қарағанда жоғары
қабатында көбірек. Сонымен қатар топырақ микроорганизмдерінің басым
көпшілігі аэробты организмдер. Олардың анаэробты топтары аз, негізінен
спора түзетін микроорганизмдер. Топырақтағы микроорганизмдердің саны жыл
маусымына байланысты өзгеріп отырады. Қыста азайып, жазда қайта көбейеді.
Көптеген ғалымдар қыс кезінде топырақта тіршілік тежеледі, тіпті тоқтап
қалады деген пікір айтып жүр. Ал Н.А.Красильниковтың байқауынша, қалың қар
астындағы топырақта да микробиологиялық процестер үздіксіз жүріп жатады.
Қыс кезінде басқа жыл маусымына қарағанда топырақта актиномицеттердің де
жақсы дамитыны анықталған.
Азық микрофлорасы
Сүрленуі қиын өсімдіктер. Мұнда сүрлемге қажетті сүт қышқылы түзілетін
қант мөлшері өсімдіктердің сүрленуіне жеткілікті мөлшерде ғана болады.
Оларға: сиыр жоңышқа, қызылбас беде, картоп және қант қызылшасы, жапырақ-
сабақтар, қамыс, жусан т. б. өсімдіктер жатады. Өсімдіктердегі қант сүт
қышқылы бактерияларының көмегімен толығымен дерлік органикалық қышқылдарға,
соның ішінде басым көпшілігі сүт қышқылына айналады. Демек, екінші топтағы
өсімдіктерді сүрлегенде, оны бұзылудан сақтап тұра алатындай сүт қышқылы
түзілмейді. Сондықтан, бұл топтағы өсімдіктерден сапалы сүрлем алу үшін
сүрлеудін арнаулы тәсілдері (химиялық жолмен консервілеу, бұқтыру,
бактериялы ашытқылар қосу т. б.) қолданылады.
Жеке өздері сүрленбейтін өсімдіктер. Бұл өсімдіктерде сүрлемді
шіруден сақтап тұратын сүт қышқылын түзуге қажетті қант жетіспейді. Оларға:
жантақ, мия, қалақай, соя, помидор, қауын және қарбыздың жапырақ-сабақтары
жатады.
Топырақтық, климаттық жағдайына, өсімдіктердің вегетациялық кезеңіне,
сортына қарай, нақты қант мөлшері мен қажетті қант минимумы жергілікті
жерде анықталып отырылуы тиіс. Осының негізінде ғана оңай сүрленетін
өсімдіктермен қиын сүрленетіндерді белгілі бір қатынаста араластыра отырып,
сапалы сүрлем алуға мүмкіндік туады.
Сүрлемде микроорганизмдердің алуан түрлі топтары тіршілік барысыңца бір-
бірімен алмасып отырады. Осыған байланысты сүрлеу процесін мынадай үш
фазаға (сатыға) бөледі ;
Бірінші фазаны микроорганизмдер топтарының аралас тіршілік ету фазасы
деп атайды. Сүрлемге салынған жемшөпті нығыздау барысында шырын бөлінетіні
мәлім. Бұл шырын — микроорганизмдердің басым көпшілігіне қоректік орта,
Мұңда сүт қышқылы, шіріту бактериялары, ашытқы саңырауқұлақтары және басқа
да микроорганизмдер тіршілік етеді. Жалпы бұл фазаның ұзақтығы азықтың
химиялық құрамына және сүрлеу технологиясына тікелей байланысты. Егер
жемшөп дұрыс нығыздалмаса, бұл фаза ұзаққа созылады. Бұл әсіресе ыстық
әдіспен сүрлегенде байқалады. Нығыздалған азықта тез арада анаэробты жағдай
түзіліп, азық жақсы сақталады, тез ашиды және бірінші фазаның мерзімі де
қысқарады.
Екінші фаза — негізгі ашу фазасы. Мұнда сүт қышқылы бактериялары
негізгі рөл атқарады. Олардың тіршілігі нәтижесінде сүрлемде сүт қышқылы
мөлшері артады да, басқа микроорганизмдердің тіршілігі тежеледі. Егер
сүрленетін өсімдікте қант мөлшері аз болса, сүт қышқылының түзілуі де
баяулайды. Осының нәтижесінде азықта май қышқылының пайда болуы мүмкін. Бұл
азық сапасын төмендетеді. Ашытқы саңырауқұлақтар тіршілігінің әсерінен
мұнда спирттің шамалы мөлшері түзіледі. Сапалы сүрлемде сүт қышқылы едәуір
мөлшерде кездеседі. Ал бос күйіндегі сірке қышқылының мөлшері сүт
қышқылының 25—30%-дей мөлшерін қамтиды. Май қышқылы сапалы сүрлемде
кездеспейді.
Сүт қышқылы ашу процесі анаэробты жағдайда өте жақсы жүреді. Сондықтан
сүрлемге ауа ендірмеу керек. Егер сүрлемге ауа енсе, онда зең санырауқұлағы
қаулап дамиды да, ондағы органикалық қышқылдармен қоректеніп, сүрлемнің
сапасын төмендетіп жібереді. Сондықтан сүрлемді ауа кірмейтіндей етіп жабу
оның сапасын арттырудың негізгі шараларының бірі болып саналады.
Үшінші фазада, яғни ашудың аяқталу фазасыңда сүт қышқылы
бактерияларының тіршілігі тежеледі. Ортада пайда болған сүт қышқылының
әсерінен олар қырыла бастайды. Азықтағы рН мөлшері 4,2—3,8-ге жетеді де,
жемшөп консервіленеді. Сүрлемнің сапасы оның құрамындағы органикалық
қышқылдардың мөлшері мен құрамына байланысты болады
Ашытқы саңырауқұлақтармен байытылған азықтарды өндіру. Мал
шаруашылығын белокты азықтармен қамтамасыз етуде мал азықтық ашытқы
саңырауқұлақтарды қолданудың маңызы зор. Мал азықтық ашытқы саңырауқұлақтар
белогы аса құнды. Онда басқа азықтарда кездеспейтін, мал организіміне аса
қажетті лизин амин қышқылы бар. Мал азықтық ашытқы саңырауқұлақтардың бір
килограмында 1,03—1,16 азық өлшемі, және 380—480 грамдай белок болады.
Сонымен қатар, мұндай азықта В1, В2, В3, В7 витаминдері және басқа
организмге аса қажетті заттар бар. Мал азықтық ашытқы санырауқұлақтардың
күлінде темір, мыс, мырыш, кобальт сияқты микроэлементтермен қатар, фосфор,
кальций да жеткілікті.
Қи микрофлорасы
Қи құрамында органикалық заттар көп болғандықтан, микроорганизмдердің
дамуы үшін қолайлы орта болып табылады. Қида олардың саны едәуір көп. 1
тонна тыңайтқышта 10 кг микробтық массасы болады, ал 1 гр тыңайтқышта 90
млрдқа дейін тірі микробтық жасушалар болады. Микробтар қидағы қоректік
заттарды пайдаланып қана қоймай, оларды ары қарай жетілдіреді.
Микробтардың тіршілігінің арқасында қи органикалық тыңайтқышқа айналады.
Аммонификатор, нитрификатор, денитрификатор, зең саңырауқұлағы, ашу
қоздырғыштары актиномицетинтермен бірге қида инфекциялық аурудың
қоздырғыштары да бар. Қидың құрамы тұрақты болмайды, ол қатты және сұйық
бөлінулердің ара-қатынасына, азықтың мөлшері мен сапасына, малдың түріне
және төсеменің түріне байланысты. Сол сияқты жылқы мен қойдың, ірі қара
малдың және доңыз қиымен салыстырғанда, олар азотқа, фосфор мен калцийге
бай келеді. Сол сияқты қидағы бағалы заттардың жоғалмауын болдырмау үшін
және біршама залалсыздандыру үшін оны дұрыс сақтау керек. Қиды сақтаудың
бірнеше әдісі бар: малдың астында қатты (анаэробты), борпылдақ-қатты (аэроб-
анаэробты) және борпылдақ (аэробты).
Жануарлардың астында қи қатаяды да, онда микробиологиялық процестер
жәй жүреді.Сондықтан, онда бағалы заттар көп мөлшерде сақталады, соған
байланысты онда жақсы органикалық тыңайтқыш пайда болады.Бірақта мына бір
жайтті осы орайда айта кету керек, себебі мұндай жағдайда ол шіріп, ыдырай
бастайды. Ауадағы аммиак және басқа да газдар жиналады, соның салдарынан
жануардың сілекейлі қабықшалары нашарлап, инфекция үшін қақпа ашылады. Жиі
респираторлы аурулар туындайды. Тығыз (анаэорбты) сақтауда қиды қи
сақтайтын қоймада міндетті түрде қатайтып үсті-үстіне саламыз. Ені 3-4 м,
биіктігі 2,5 м-ге тең, ал ұзындығы әр түрлі болады. Қидың үстін 1,-15 см
торфпен немесе топырақпен жабады. Бұл кезде анаэробтық жағдай орнайды,онда
микробиологиялық процесстер өте жәй жүреді және температура 25-35oС-ке
дейін көтеріледі. Фосфор қышқылы сақталады, аммиак қышқылымен байланысуынан
азоттың жоғалуы азаяды. Органикалық заттардың жүруі жәй жүріп, клетчатка да
жәй минералданады.

2. Эпифитті микрофлора жөнінде түсінік
Эпифит микрофлорасы. Өсімдіктердің сыртқы жағында әрдайым әр түрлі
микрофлора болады. Олар эпифитті микрофлора деп аталады. Сабағында,
жапырағында, гүлінде, жемісінде микроорганизмдердің төмендегі спорасыз түрі
кездеседі. Хервикола бактериясы эпифитті микроорганизмдердің 40% құрайды.
Сүтті бактериялар – 10 % , тағы оған ұқсас – 2 % саңырауқұлақтар,
целлюлоза, май қышқылды, жылу сүйгіш бактериялары - 8 %.
Өсімдіктер орғаннан кейін өз қуатын жоғалтып, ұлпалары механикалық
жарақат алған соң, эпифитті микрофлорасы көбейіп, өсімдіктің денесіне
кіріп, оның шіруіне ықпал жасайды. Сондықтан, өсімдік өнімдерін – дән,
қатты және сулы азықтарды эпифитті микрофлораның зақымдауынан сақтау үшін
консервілеудің түрлі әдістері қолданылады. Өсімдіктерде химиялық заттардың
құрамына кіретін байланған су және тамшылы сұйық – бос су болады. Өсімдікте
микроорганизмдер тек бос су болған жағдайда ғана көбейе алады. Өсімдік
өнімдерінен бос суды шығарып , консервілеудің ыңғайлы әдісі - оларды
кептіру және сүрлеу болып табылады.
Жасыл өсімдіктердің сыртындағы эпифит микроорганизмдер, негізінен
топырақтан түседі де, өсімдіктер сыртынан қоректік заттар тауып, тіршілік
етеді; жыл маусымына, ылғалдыққа және өсімдіктердің түріне байланысты
олардың сан мөлшері өзгеріп отырады. Бұлардың ішінде көбірек таралғаны —
спора түзбейтін таяқша сапрофит бактериялар. Олардың ішінде: сүт қышқылы
бактериялары, ішек таяқшалары, зең саңырауқұлақтары мен ашытқы
санырауқұлақтары кездеседі.
Қоректік ортаның құрамына байланысты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.