Мінез бітістері және адам өміріндегі маңызы
I. Кіріспе
1.1.Мінез туралы ұғым.
1.2.Мінез туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім
1.1. Мінез бітістері және адам өміріндегі маңызы.
1.2. Мінез түрлері мен типтері.
1.3. Мінез құрылымындағы темперамент.
III. Қорытынды
IY. Қосымша
№1. Темпераментті анықтауға арналған тест.
№2. Оқушыны педагогика психологиялық зерттеу. Адамның мінезін зерттеу.
№3. Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
№4. Психологиялық анықтау.
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер
1.1.Мінез туралы ұғым.
1.2.Мінез туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім
1.1. Мінез бітістері және адам өміріндегі маңызы.
1.2. Мінез түрлері мен типтері.
1.3. Мінез құрылымындағы темперамент.
III. Қорытынды
IY. Қосымша
№1. Темпераментті анықтауға арналған тест.
№2. Оқушыны педагогика психологиялық зерттеу. Адамның мінезін зерттеу.
№3. Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
№4. Психологиялық анықтау.
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелігі.Ол әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын сәулелендіреді және жүктелген іске, адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады.
Күнбе-күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не сараң ,биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,ер жүрек не байбаламшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге (моральдық қасиеттер),не мінез құлық адамына (жеке адамның ерік сапалары) қатысты аталады.Олай болса, мінез негізінде жеке адамның моралдық-еріктік қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар,мінез-құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің толысуы мен күші тәуелді болады.Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса (от басынан әрі аспайтын болса), онда біртіндеп оралымсыз,тартыншақ мінез қалыптасады.«Егер осы индивид өмір сүріп тұрған жағдайлар,- деп жазды К.Маркс пен Ф.Энгельс,- оның барша басқа қасиеттерінен тек біреуінің сыңар дамуына мүмкіндік беретін болса, егер жағдайлар тек жеке қасиеттің дамуына уақыт пен материал беретін болса, онда осы индивид сыңар, кемтар дамитын болады».Керсінше,адам айналасынан жан-жақты әсер алатын болса, қоғамдық міндеттерді шешуге белсенді араласса, ол жарқын өмір сүреді, оның өмірінің басқа жақтары сияқты ойлауы да жан-жақты жетілген болады.
Бала мінезінің қалыптасуына семья мен мектеп өмірінің моральдық-психикалық атмосферасы үлкен әсер етеді.Буржуазиялық қоғамда адам жөргегінен бизнесменнің, не итаршы малайдың, не жұмысшы мен ұсақ қызметкердің, фермердің психологиясын бойына сіңіре өседі.Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған социалистік қоғамда совет адамдарының бойында коллектившілдік, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық сияқты тамаша қастеттер қалыптасып отырады.
Олай болса, нақты адамның мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайды еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс, өйткенні бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара байланысты себептер болып есептеледі.
Күнбе-күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не сараң ,биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,ер жүрек не байбаламшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге (моральдық қасиеттер),не мінез құлық адамына (жеке адамның ерік сапалары) қатысты аталады.Олай болса, мінез негізінде жеке адамның моралдық-еріктік қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар,мінез-құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің толысуы мен күші тәуелді болады.Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса (от басынан әрі аспайтын болса), онда біртіндеп оралымсыз,тартыншақ мінез қалыптасады.«Егер осы индивид өмір сүріп тұрған жағдайлар,- деп жазды К.Маркс пен Ф.Энгельс,- оның барша басқа қасиеттерінен тек біреуінің сыңар дамуына мүмкіндік беретін болса, егер жағдайлар тек жеке қасиеттің дамуына уақыт пен материал беретін болса, онда осы индивид сыңар, кемтар дамитын болады».Керсінше,адам айналасынан жан-жақты әсер алатын болса, қоғамдық міндеттерді шешуге белсенді араласса, ол жарқын өмір сүреді, оның өмірінің басқа жақтары сияқты ойлауы да жан-жақты жетілген болады.
Бала мінезінің қалыптасуына семья мен мектеп өмірінің моральдық-психикалық атмосферасы үлкен әсер етеді.Буржуазиялық қоғамда адам жөргегінен бизнесменнің, не итаршы малайдың, не жұмысшы мен ұсақ қызметкердің, фермердің психологиясын бойына сіңіре өседі.Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған социалистік қоғамда совет адамдарының бойында коллектившілдік, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық сияқты тамаша қастеттер қалыптасып отырады.
Олай болса, нақты адамның мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайды еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс, өйткенні бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара байланысты себептер болып есептеледі.
1. Сәбет Бап – Бабаев «Жантану негіздері» , Алматы 2003 (272- 286,260-271 беттер).
2. «Қазақстан мектебі» журналы. 1925 жылдың, №4, 2005 сәуір, (47-48 беттер)
3. Қ. Жарықбаев «Жалпы психология», Ал маты “Мектеп’’ 1980ж. (310-320,321-334 беттер)
4. Ковалев А. Г. «Жеке адамның психологиясы», 1- тарау, 3 басылым. «Просвещение», 1970 ж.
5. Мерлин В.С. «Темперамент теориясының очеркі» ,«Просвещение», 1964 ж.
6. Небылицин В.Д. «Адамның нерв жуесінің негізгі қасиеттері», М, «Просвещение», 1966 ж.
7. Ковалев А. Г. және Миясницев В.Н. «Адамның психикалық ерекшеліктері», 1-том, мінез, ЛГУ баспасы, 1958 ж.
8. Крупецкий В.А. «Совет психологиясындағы мінез проблемасы». Мына жинақта «СССР-дегі психология ғылымы ». М, РСФСР АПН баспасы, 1960 ж.
9. Левитов Н.Д. «Мінез психологиясы», 3-басылымы. М, «Провещение», 1969 ж.
10. В.А. Мерлин «Адам мотивтері психологиясы жоніндегі лекциялар», Пермь, 1971
11. Б.М.Теплов «Жоғары нерв қызметі және психология типтері, Вопросы психологии », 1955, №1, 41-беттер.
12. И.П. Павлов «Төл. шығ. жинағы» ,3-Т.М. 1965 ж.
13. Блонский П.П «Исбранные психологические произведения».
14. Мухитина В.С. «Мектеп жасына дейінгі психология». Алматы – 1986 ж.
15. Леотев А.Н. «Проблемы развития психики» 3-е изд. МГУ – 1972 ж.
16. С.Елеусізова. «Қарым – қатынас психологиясы». Алматы – «Рауан – 1995 ж. ».
17. Ә.Алмұрат«Психология салаларының бағдарламасы». Алматы–Ы. Алтынсарин-
2000 ж.
18. С.Б. Боп-баба « Мың да бір тест». Алматы – «Дарын – 2003 ж.».
19. Крутецкий В.А. «Психалогия обучения ивоспитание школников». Москва – 1967 ж. 161-190 беттер.
20. Крутецкий В.А. «Мышление и речь». «Проблемы психологического развиия ребенка», «Избранные психологические исследование». Москва – 1965 ж.
21. Қ. Жарықпаев «Әдеп және жантану» ( 75-84 беттер).
22. «Қазақстан мектебі» журналы. 1925 жылдың, журналы. 1925 жылдың, №8 2005 ақпан, (54-98 беттер).
2. «Қазақстан мектебі» журналы. 1925 жылдың, №4, 2005 сәуір, (47-48 беттер)
3. Қ. Жарықбаев «Жалпы психология», Ал маты “Мектеп’’ 1980ж. (310-320,321-334 беттер)
4. Ковалев А. Г. «Жеке адамның психологиясы», 1- тарау, 3 басылым. «Просвещение», 1970 ж.
5. Мерлин В.С. «Темперамент теориясының очеркі» ,«Просвещение», 1964 ж.
6. Небылицин В.Д. «Адамның нерв жуесінің негізгі қасиеттері», М, «Просвещение», 1966 ж.
7. Ковалев А. Г. және Миясницев В.Н. «Адамның психикалық ерекшеліктері», 1-том, мінез, ЛГУ баспасы, 1958 ж.
8. Крупецкий В.А. «Совет психологиясындағы мінез проблемасы». Мына жинақта «СССР-дегі психология ғылымы ». М, РСФСР АПН баспасы, 1960 ж.
9. Левитов Н.Д. «Мінез психологиясы», 3-басылымы. М, «Провещение», 1969 ж.
10. В.А. Мерлин «Адам мотивтері психологиясы жоніндегі лекциялар», Пермь, 1971
11. Б.М.Теплов «Жоғары нерв қызметі және психология типтері, Вопросы психологии », 1955, №1, 41-беттер.
12. И.П. Павлов «Төл. шығ. жинағы» ,3-Т.М. 1965 ж.
13. Блонский П.П «Исбранные психологические произведения».
14. Мухитина В.С. «Мектеп жасына дейінгі психология». Алматы – 1986 ж.
15. Леотев А.Н. «Проблемы развития психики» 3-е изд. МГУ – 1972 ж.
16. С.Елеусізова. «Қарым – қатынас психологиясы». Алматы – «Рауан – 1995 ж. ».
17. Ә.Алмұрат«Психология салаларының бағдарламасы». Алматы–Ы. Алтынсарин-
2000 ж.
18. С.Б. Боп-баба « Мың да бір тест». Алматы – «Дарын – 2003 ж.».
19. Крутецкий В.А. «Психалогия обучения ивоспитание школников». Москва – 1967 ж. 161-190 беттер.
20. Крутецкий В.А. «Мышление и речь». «Проблемы психологического развиия ребенка», «Избранные психологические исследование». Москва – 1965 ж.
21. Қ. Жарықпаев «Әдеп және жантану» ( 75-84 беттер).
22. «Қазақстан мектебі» журналы. 1925 жылдың, журналы. 1925 жылдың, №8 2005 ақпан, (54-98 беттер).
Жоспар
I. Кіріспе
1.1.Мінез туралы ұғым.
1.2.Мінез туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім
1. Мінез бітістері және адам өміріндегі маңызы.
2. Мінез түрлері мен типтері.
3. Мінез құрылымындағы темперамент.
III. Қорытынды
IY. Қосымша
№1. Темпераментті анықтауға арналған тест.
№2. Оқушыны педагогика психологиялық зерттеу. Адамның мінезін зерттеу.
№3. Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
№4. Психологиялық анықтау.
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер
I.
Кіріспе
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелігі.Ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын сәулелендіреді және жүктелген
іске, адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады.
Күнбе-күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не
сараң ,биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,ер жүрек не
байбаламшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге
(моральдық қасиеттер),не мінез құлық адамына (жеке адамның ерік сапалары)
қатысты аталады.Олай болса, мінез негізінде жеке адамның моралдық-еріктік
қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар,мінез-
құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-әрекетінде,
тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады.Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса (от басынан әрі
аспайтын болса), онда біртіндеп оралымсыз,тартыншақ мінез қалыптасады.Егер
осы индивид өмір сүріп тұрған жағдайлар,- деп жазды К.Маркс пен Ф.Энгельс,-
оның барша басқа қасиеттерінен тек біреуінің сыңар дамуына мүмкіндік
беретін болса, егер жағдайлар тек жеке қасиеттің дамуына уақыт пен материал
беретін болса, онда осы индивид сыңар, кемтар дамитын болады.Керсінше,адам
айналасынан жан-жақты әсер алатын болса, қоғамдық міндеттерді шешуге
белсенді араласса, ол жарқын өмір сүреді, оның өмірінің басқа жақтары
сияқты ойлауы да жан-жақты жетілген болады.
Бала мінезінің қалыптасуына семья мен мектеп өмірінің моральдық-
психикалық атмосферасы үлкен әсер етеді.Буржуазиялық қоғамда адам
жөргегінен бизнесменнің, не итаршы малайдың, не жұмысшы мен ұсақ
қызметкердің, фермердің психологиясын бойына сіңіре өседі.Жолдастық өзара
жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған социалистік қоғамда совет адамдарының
бойында коллектившілдік, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және
табандылық сияқты тамаша қастеттер қалыптасып отырады.
Олай болса, нақты адамның мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайды еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі
бағытын да ескеріп отырған дұрыс, өйткенні бұл екеуі адамның белгілі мінез
бітімін қалыптастыратын өзара байланысты себептер болып есептеледі.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл
қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай
сипатталмайды, аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін
жеке адам қасиеттері. Адам мінезін біле отырып, оның алдағы
ықтималды әрекеттері мен қылықтарын күні ілгері барластырумен оларға
тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге болады. Мінезді адамның
қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың
бәрі де адам мінезін танытады деу қате. Мінез көрсетткіші – адамның
барша жағдайлардағы мәнді сипатымен тұрақты сақталатын таңдаулы
қасиеттері. Егер адам қандайда дау-дамайлы жағдайда дөрекілік
көрсеттсе, тұрпайылық пен ұстамсыздық осы адамның төл қасиеті деу
жөн емес. Жарайды мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда мұңайып,
сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып, мінез нақты
адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен айқындалады.
Тұрмыс қалпы әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет сипатын бірлікті
анықтап береді. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-жақты қамтыған
қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды келеді. Дегенмен,
мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған топтарды (отбасы,
достары, сынып, спорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.) қалыптасады. Осы
топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік, қоғамдық
құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады. Мінез
бітістері, сонымен бірге тұлғаның отьасындағы абройы, топтың басқа
мүшелерімен арақатынасына байланысты тұрақталып не, аса қажет
болса, өзгеріске түседі. Жоғары деңгейлі дамыған топ, ұжым мінездің
мәнді де ұнамды бітістерінің қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы
мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз дәреже, деңгейін арттыра
түседі.
Курстық жұмстыңы мақсаты:
Зерттеудің міндеттері:
Зерттеу обьектісі: жеке тұлға
Зерттеу пәні: Жалпы психология.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, оқулықтар.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады
Қорытынды.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жек
адамның өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани
қажеттеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз
болады. Бағыт-бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары
мен сол жоспарды іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей
алады. Мінезге орай адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген
мақсат-мүдделерінің, әрекет қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық
құндылықтар мен жеке талғамдар арақатынасын шешуші мәнге ие. Әр
қоғамның өзіне сай маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы
міндеттерді іске асыру барысында мінез қалыптасады. Кейін солар
тұрғысынан тексеріледі, бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам
қасиетінің (төзімділік, өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан,
қоғамдық мәні бар іс- әрекетке болған бағыт-бағдар сипатын
аңдатады. Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біркелкілігі аждамның өмірлік
бағыт-бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез
қалыптасудағы басты шарт - өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы.
Мақсаттың болмауы не оның шашыраңқылығы – босбелбеулік, мінезсіздіктің
белгісі. Солай болса, жеке адам мінезі мен оның бағыт-бағдары
екітаалай нәрсе.Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген адамның бірі –
ізгі ниетті де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-
бағдары оның барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық “осылай
болсын “ деген ниеттен ғана емес, адам қатынастарының біртұтас
жүйесіне негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау
болумен адам мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік
етеді. Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ
мерзімді бағыт-бағдарға сай белгілеп, мақсаттқа жетуде жігерліліктің,
орындап жатқан ісінің дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ
оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар
үстірт, тұрақсыз болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен
тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді. Қызығулар
ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды. Мысалы, өнертапқыштар арасында
көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам өз
жолын таңдайды, өзіне қолайлы, қайталанбас әдіс-тәсілдерді
пайдаланады. Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшелігі көрінеді.
Белгілі ықпалға ие мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін
таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа жету
қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін (табандылық,
шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік, қорқақтық, күдікшілдік ж.т.б.)
мінез бітісі деп тануға болады. Осыған байланысты кей адамдар
күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта білдіру, жарысқа
түсу, тәуекелге бел байлау ж.т.б.) таңдап алады, ал екіншілері –
сәтсіздіктен қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды, жүрексінеді,
ықыласы мардымсыз ж.т.б.)
Қосымша №1.
Темпераментті анықтауға арналған тест.
1. Сіз өзіңізді басқалармен тез танысатын адамдарға жатқызасыз ба?
2. Іс-әрекетке кірісу үшін басқалардан нұсқау аласызба?
3. Жұмыстан шаршағанды басу үшін қысқа демалғаныңыз жеткілікті ма?
4. Пікірталас болғанда тақырыпқа байланысы жоқ аргуметтерді пайдаланасыз
ба?
5. Ұзақ үзілістен соң жұмысқа қайтып оралуыңыз оңай ма демалыс, каникул?
6. Жұмысқа беріліп кеткенде шаршағаныңызды ұмытып кетесіз бе?
7. Біреуге берілген тапсырманың орындалуын шыдамдылықпен күтесіз бе?
8. Ұйықтауыңыз барлық уақытта бірдей жеңіл болады ма?
9. Сізге сеніп ашқан сырды құпияда сақтай аласыз ба?
10. Арасы үзілген жұмысқа жеңіл ораласыз ба?
11. Шыдамдылықпен, ерінбей түсіндіресіз бе?
12. Терең ойланып істейтін істі жақсы көресіз бе?
13. Қызық емес жұмысты орындау барысында жалығасыз ба?
14. Күшті тебіренуден кейін жеңіл ұйықтайсыз ба?
15. Өзіңіздің күшті жағыңызды көрсетуге құмарсыз ба?
16. Бейтаныс адамдардың алдында өзіңізді еркін ұстайсыз ба?
17. Ашуыңызды басқаларға көрсетпеу сізге оңай ма?
18. Сәтсіздікке сабырлылық сақтайсыз ба?
19. Қажет болғанда өз ойыңызды басқалардың ойына икемдейсіз ба?
20. Ерекше жауапкершілікті талап ететін функцияны орындауға құмарсыз ба?
21. Басқалардың әсерінен көңіл күйіңіз өзгереді ма?
22. Қиын-қыспақта өзіңізге сеніміңіз сақталады ма?
23. Пікірмен санасатын адамның алдында өзіңізді емін-еркін сезінесіз ба?
24. Қажетті жауапты тез табасыз ба?
25. Ашулануыңыз оңай ма?
26. Жолаушылармен әңгімелесіп отырасыз ба?
27. Әдеби кітаптарды тез оқисыз ба?
28. Жүзе білсеңіз суға кеткен адамды құтқаруға әрекет жасайсыз ба?
29. Бір сыныптан екінші сыныпқа ауысуыңыз оңай ма?
30. Басқалардың оқшау мінезіне қатты ашуланасыз ба?
Қосымша №3.
Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
Жазуда да көп мән бар.
Жазуы ірі адамдар- кең құлашты, өзіне сенімді, өзгелермен тіл тапқыш,
қуат жігері мол жан.
Жазуы ұсақ адамдар- ұстамды, өз есебін білетіндер, байқағыш, ұқыпты
жандар.
Жазуын созып жазатын адамдар- болашағын болжай алатын, бөгде ортаға тез
сіңісетін жандар.
Бір бағытқа бірдей жазу жазатын адамдар- мінез-құлқы өзгеріп тұратын,
тез ашуланғыш, жүйкесі жұқа жандар.
Сондай-ақ түзу жазатын адамдар- ұстамды, еңбек сүйгіш жандар.
Жазуды өрнектеп жазатын адамдар- ұзақ жылғы әдетінен тез өзгергіш
жандар.
Маржандай тізіп жазатын адамдар- сенімді сабырлы, салмақты, өзіне
сенетін жандар.
Адамның мінезін түсіне қарап та айтуға болады.
Көк- түсті ұнататын адамдар тыныштыққа әуес келеді. Олар сезімтал,
көңілшек, нәзік жаратылысты адамдар. Мінездің типтеріне қарай оларды
меланхоликтер тобына жатқызады. Көк түстіліер арасында өз-өзіне қол жұмсау
кездеседі (Меланхолик) көк.
Табиғатқа жақын адамдарды жасыл түстілер деп бөлген Лютер. Оларды
сенімділікке құмар жандар деп түсіндіреді. Олардың мінезі белсенді, қуатты
болып келеді. Ережені қатаң ұстайды, атақ құмар сондай-ақ олардың еңбекке
ұмтылысы күшті адамдар. Олар қоршаған ортада әділеттілікті талап етеді.
Жасыл түстілер классикалық үлгідегі қымбат киімдерді ұнатады (Сангвиник).
От жалынға әуес адамдар тобы қызыл түстілерге жатады. Олар табысқа
жетуді көздейді. Сондай-ақ қызыл түстілер жаңа белеске көтерілуді, жаңа
мамандықты игеруге ұмтылады. Әдетте, олар артық киім таңдағанда ашық болуын
ескереді. (Флегматик).
Күннің көзін сүйетін адамдар сары түске жатады: олар көрсе қызар,
бірақ, олар (еркін) тез өзгергіш келеді. Сонымен қатар олар еркін тәуелсіз
болуды қайталайды. Өзгеріске, жаңалыққа жаны құмар. Олар сән үлгісімен
киінгенді қалайды. (Холерик).
Қосымша №4.
Психологиялық анықтау.
Шаршы – Холерик,Фигматик.
Жағымды жағы - Еңбекшіл, жұмысты шын ниетімен істейтін, тазалықты
ұнатады.Жинақылықты ұнатады, ұқыпты, мейрімді, тік мінезді, кішіпейіл,
көмек көрсеткіш.
Жағымсыз жағы - әлсіз, қыңыр, суық, парасатты.
Ұшбұрыш – Сангвиник.
Жағымды жағы – мақсат жетістігін көздейді, өзіне сенімді, тазалықты
ұнатады, қайратты.
Жағымсыз жағы - өзімшіл, дарашыл, үзілді – кесілді мінезді, барлығын
үстірт қарайды, мақсатына жеткіш, зұлымдықты көрсетеді, көкірек, мансапқор,
өз – өзін ұстай алмайды.
Тік төртбұрыш – Холерик.
Жағымды жағы – сезгіш, білуге құштар, ойлаған мақсатын орындау қабілеті
жақсы, айналада болып жатқан нәрселерге қызығады, білгісі келеді.
Жағымсыз жағы – жеңіл, сенгіш, айтқанға көнгіш, анқаулау, көңіл – күйі
тұрақсыз, өзін-өзі бағалауы тұрақсыз.
Доғал – Меланхолик.
Жағымды жағы – творчестваның адамы, әр түрлі жаңалықты өз өміріне
кіргізіп отырғанды ұнатады. Өзіне бір жаңа қызықты ой келсе, оны басқаға
айтқанша асығады.
Жағымсыз жағы – оқшау, өзімен - өзі болғанды қалайды.
Шеңбер – Флегматик.
Жағымды жағы – жомарттық, сенгіштік, кең пейілді, қамқоршыл, ұнатқан
ісіне ынтасымен берілгіш.
Жағымсыз жағы – салақтық, дүние шашқыш, тез сенгіштік, өз кінәсін
ашуға бейім.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Сәбет Бап – Бабаев Жантану негіздері , Алматы 2003 (272- 286,260-
271 беттер).
2. Қазақстан мектебі журналы. 1925 жылдың, №4, 2005 сәуір, (47-48
беттер)
3. Қ. Жарықбаев Жалпы психология, Ал маты “Мектеп’’ 1980ж. (310-
320,321-334 беттер)
4. Ковалев А. Г. Жеке адамның психологиясы, 1- тарау, 3 басылым.
Просвещение, 1970 ж.
5. Мерлин В.С. Темперамент теориясының очеркі ,Просвещение, 1964 ж.
6. Небылицин В.Д. Адамның нерв жуесінің негізгі қасиеттері, М,
Просвещение, 1966 ж.
7. Ковалев А. Г. және Миясницев В.Н. Адамның психикалық ерекшеліктері, 1-
том, мінез, ЛГУ баспасы, 1958 ж.
8. Крупецкий В.А. Совет психологиясындағы мінез проблемасы. Мына
жинақта СССР-дегі психология ғылымы . М, РСФСР АПН баспасы, 1960 ж.
9. Левитов Н.Д. Мінез психологиясы, 3-басылымы. М, Провещение, 1969
ж.
10. В.А. Мерлин Адам мотивтері психологиясы жоніндегі лекциялар,
Пермь, 1971
11. Б.М.Теплов Жоғары нерв қызметі және психология типтері, Вопросы
психологии , 1955, №1, 41-беттер.
12. И.П. Павлов Төл. шығ. жинағы ,3-Т.М. 1965 ж.
13. Блонский П.П Исбранные психологические произведения.
14. Мухитина В.С. Мектеп жасына дейінгі психология. Алматы – 1986 ж.
15. Леотев А.Н. Проблемы развития психики 3-е изд. МГУ – 1972 ж.
16. С.Елеусізова. Қарым – қатынас психологиясы. Алматы – Рауан – 1995
ж. .
17. Ә.АлмұратПсихология салаларының бағдарламасы. Алматы–Ы. Алтынсарин-
2000 ж.
18. С.Б. Боп-баба Мың да бір тест. Алматы – Дарын – 2003 ж..
19. Крутецкий В.А. Психалогия обучения ивоспитание школников. Москва –
1967 ж. 161-190 беттер.
20. Крутецкий В.А. Мышление и речь. Проблемы психологического развиия
ребенка, Избранные психологические исследование. Москва – 1965 ж.
21. Қ. Жарықпаев Әдеп және жантану ( 75-84 беттер).
22. Қазақстан мектебі журналы. 1925 жылдың, журналы. 1925 жылдың, №8
2005 ақпан, (54-98 беттер).
II. Негізгі бөлім
I. Мінездің адам өміріндегі
маңызы.
1.1 Мінездің табиғи және әлеуметтік жағы.
Мінез туыстан пайда болмаса да, нерв жүйесінің, адамның табиғи
жағынан ерекшелігі мінез көріністерінде, оның жекеленген бітімнің
қалыптасуында байқалып отыр.Нерв процестерінің тең не тең еместігі,
шапшаңдығы не баяулығы, күштілігі мен әлсіздігі – бұлардың бәрі адамның іс-
әрекетіне, мінез-құлқына, оның реакцияларына түрліше рең береді. Мәселен,
екі адамның наным-сенімі бірдей болғанмен, оның бірі – қызба, шапшаң және
албырт, ал екіншісі – байсалды, парасатты болуы ықтимал.
Нерв жүйесінің типінен басқа мінезге организмнің басқа да
ерекшеліктері: жүрек, қан тамырлары, ас қорыту, эндокрин жүйелері де әсер
етеді. Осы айтылған жүйелер қызметінің бұзылуы адам мінезінің күрт
өзгеруіне соғатыны байқалған.
Сондай-ақ орныққан мінез бітімі де адамның табиғи қасиеттеріне
ықпал жасап отырады..Мәселен , мінез туыстан берілген қасиеттердің бірін
тұмшалап , екіншісін күшейте түсуі, жаңа рефлекс байланыстардың жасалу
және есебінен үшіншісін тежеуі мүмкін.
Әр адамның мінезінен тұрақты және өзгермелі қасиеттердің
бірлігін іздестіруіміз қажет. Мінездің негізі, оның бас желісі біртіндеп
қалыптасады, өмір барысында ол нығаяды да сол адамның типтік
ерекшелігіне айналады, ол мінездің нақты көріністері белгілі
жағдайдаларда қарым-қатынас ықпалымен өзгеріске түсетін болады.
Оңашада, адам өзімен-өзі болған шақта азды-көпті ақ жарқынданады
немесе тұйықтана түседі, батылдық не батылсыздық, табандылық не
солқылдақтық байқатады.
Мінез-құлықтың көзге түсерліктей өзгеруі психикадағы уақытша
жағдайларға байланысты.Көңілді адамға мазасыз, жабығулы, байсалды адам
– күйгелек т.б. жағдайларға түсуі мүмкін.Адамға қартайған кезде де
мінезде кейбір өзгерістер байқалады.
Сөйтіп, мінезді тұтастай алып қарағанда, ол әлеуметтік ортадан
алынған әсерлердің өзіндік интеграциасы болып табылады.Табиғи-ғылыми
тұрғыдан алсақ, мінез нерв жүйесі типтері бітімі мен ми қыртысында
орныққан белгілі, уақытша нерв байланыстарының қорытпасы іспеттес
нәрсе.Бір қарағанда адам мінез-құлқында нақты жағдайларға тәуелсіз,
сыртқы әсерсіз, себепсіз туа қалатындай құбылыстар, сайып келгенде,
бір кезде құралған, жинақталған тәжірибе мен өмірлік әсерлердің
көрінісі болып шыға келеді.
Мінез - өмірлік әсерлердің күрделі жиынтығының бейнесі бола
отырып, жеке адамның сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас ретінде
қалыптасады. Сондықтан мінез туа пайда болады деу дұрыс емес. Сыртқы
орта мен өз организмінің заңдарын білетін адам тұрмыс жағдайын
және мінез-құлқынын өзгерте алады. Ол сыртқы жағдайдың қолайсыз
теріс әсерлерін жеңіп, қоғамдық прогресшіл қозғалыстың алғы саптағы
күрескерлерінің қатарына қосыла алады.
1.2 Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл-
қозғалыстардан ғана емес, бет-әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез
жеке адамның сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл
адамның жасы ұлғаюының ғана емес, ол сондай-ақ беттегі бұлшық
еттердің әдеттегі қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі
күлімсіреп жүрсе, енді біреулер түнеріп жүреді, біреудің бетінен
таңдаған пішінді, екінші біреуден жаратпаушылықты байқауға болады.
Күлімсіреудің өзі мінез тұрғысынан түрліше болуы мүмкін, біреу
көзімен күлімсіресе, екінші біреу мұны бүкіл бет пішінімен
байқатады.. Адам мінезінің ұлы білгірі Л.Н.Толстой былай деп жазды:
Көзі ғана күліп тұратын адамдар болады, бұлар – қу және эгоист
адамдар. Көзсіз ауызбен күлетіндер де бар, бұлпр - әлсіз, табансыз
адамдар, күлкінің осы екі түрі де ұнамсыз. Толстой күлкінің
менменсіген, уылжыған, бақытты, жарқын, салқын, қытықты, ыржалақтаған,
момақан т.б. түрлерін ажыратып, айырады. Күлкі не басқа мимикаға
сәйкес сол адамның мінезін білдіретін, типтік маска қалыптасады.
Типтік мимика жеке адам өмірінің түрлі қалтарыстарына орай
рефлекстік сипатта көрініп отырады.
Көз – адам жанының айнасы деген сөз бар. Шынында да, көз
мінез бен темпераменттің кейбір ерекшелікрерін байқатады.Мәселен,
Толстой көзді айлалы, нұрлы, мөлдір, мұңды, суық, жансыз деп бөлген.
Толстой шығармалары қаһармандарының көз жанарлары олардың моральдық –
еріктік не эмоциялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай көрсетеді.
Мінез адамның сырт қалпынан да байқалады. Мәселен, тәкаппар
адамдар денесін шалқайта, кеудесін керіп, басын кекірейте ұстайды.
Қарапайым адам көзге түсуді қаламайды, еңкіштеніп басын мойнына
тығып жүреді. Жағымпаз адам иіліп, Сөйлескен адамына жаутаңдай қарап,
мүләйісіп тұрады, көз түбінен қуланған күлкі болар – болмас
байқалады.
Адамның алшаңдай немесе қысқа адымдап жүруі, тұрысы, қолын
қандай қалыпта ұстайтындығы да мінезін сипаттайды.
Адамның сыртқы түріне қарап мінезін анықтау, әрине оңай нәрсе
емес, өйткені, кейбіреулер өзінің жан дүниесін сыртқы жасанды
қылығымен жасырғысы келеді.
Мәселен, жарамсақтық кейде айлакерлік пен сатқындықты бүркемелеп
тұруы мүмкін. Әйтсе де, адам қандай қулыққа салынса да бірде
болмаса бірде өзінің нағыз бет пердесін көрсетіп алады. Бұл әсіресе,
қақтығыс үстінде, оқыс жағдайларда жиі кездеседі. Мінезді танып ,
білу үшін адамның сөзі мен ісін салыстырып, оны өмірдің сан алуан
жағдайларында байқап көруі қажет.
1.3 Мінездің маңызы. Мінез адам өмірін сәулелендіре отырып,
сонымен бірге өмір салтына ықпал жасайды. Табанды, қажыр-қайратты
кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, өзінің көздеген мақсатына
жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай Мінезді
адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді.
Мінез адамның жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет.
Коллективтік өмір мен ондағы тіршілік , әсіресе, жұмыстағы әр адамның
көңіл күйі осы адамдардың мінез бітімімен де сабақтасып жатады.
Кейде мінезі ауыр бір адам бүкіл өндіріс коллективіне қырсығын
тигізетін кездері болады. Осындай адамның әлегінен коллективте,
тартыс, қайшылықтар туады, өсек өріс алады, бұл қалған адамдардың
жұмысына, көңіл күйіне жаман әсер етеді. Мұндай жағдайлар семьяда да
кездеседі. Керсінше, ақ көңіл, жайдары адамдар айналасындағылармен
сыпайы, жолдастық қарым-қатынаста болады, жұртпен оңай шүйіркелеседі,
жұмыста да, тұрмыста да бір-біріне ілтипатпен қарап, әр адамның
қызметі мен дем алысына қолайлы жағдай туады.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл
қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай
сипатталмайды, аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін
жеке адам қасиеттері. Адам мінезін біле отырып, оның алдағы
ықтималды әреекттері мен қылықтарын күні ілгері барластырумен оларға
тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге болады. Мінезді адмның
қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал соладың бәрі де
адам мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші – адамның барша
жағдайлардағы мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы
қасиеттері. Егер адам қандайда дау-дамайлы жағдайда дөрекілік
көрсеттсе, сондай тұрпайылық пен ұстамсыздық осы адамның төл қасиеті
деу жөн емес. Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда
мұңайып,сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып,
мінез нақты адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен
айқындалады. Тұрмыс қалыпты әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет
сипатын бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-
жақты қамтыған қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды
келеді. Дегенмен, мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған
топтарда (отпасы, достары, сынып, сорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.)
қалыптасады. Осы топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік,
қоғамдық құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері
орнығады. Мінез бітістері, сонымен бірге тұлғаның отбасындағы
аброцйы, топтың басқа мүшелерімен арақатынасына байланысты тұрақталып
не, аса қажет болса, өзгеріске түседі.Жоғары деңгейлі дамыған топ,
ұжым мінездің мәнді де ұнамды бітістерінің қалыптасуына оң әсер
етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз дәреже,
деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке
адамның өмірлік бағыт – бағдарын құрайды, яғни оның заттай және
рухани қажеттеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз болады. Бағыт-бағдарға сай
жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды іске
асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген
Мақсат-мүделерінің, әрекет қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық
құндылықтар мен жеке талғамдар арақатынасын шешуші мәнге ие. Әр
қоғамның өзіне сай маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы
міндеттерді іске асыру барысында мінез қалыптасады. Кейін солар
тұрғысынан тексеріледі, бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам
қасиетінің (төзімділік, өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан,
қоғамдық мәні бар іс-әрекетке болған бағыт – бағдар сипатын
аңдатады. Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біркелкілігі адамның өмірлік
бағыт-бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы
басты шарт - өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не
оның шашыраңқылығы – босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда
болса, жеке адам мінезі мен оның бағыт-бағдары екі талай
нәрсе.Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген адамның бірі – ізгі ниетті
де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-бағдары оның
барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық “осылай болсын” деген
ниетпен ғана емес, адам қатынастарының біртұтас жүйесіне
негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау болумен адам
мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным – сенімдер жүйесі
жетекшілік етеді. Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін
ұзақ мерзімді бағыт-бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде
жергіліктің, орындап жатқан ісінің дұрыс та маңызды екеніне
сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ
оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар
үстірт, түрақсыз болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен
тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді.Қызығулар
ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды, Мысалы, өнертапқыштар арасында
көңілді не мұңды, кішпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытында (досуг) өзі қалалап
шұғылданған істеріне де танылуы мүмкін. Мұндай қызығулар тұлға
мінезінің жаңа, ерекше қырларынан хабардар етеді. Мысалы, ұлы ғалым
– химик Ебней Бөкетов қолы босаса, аудармашылықпен айналысып, орыс,
батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем шығармаларын қазақ
оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы Әбдуәли Хайдари демалыс
уақытында қазақы ер – тұрман , қамшы және т.б. заттарды оюлап,
жолдастарын таң қалдырған; ғұлама түркі – танушы академик Рахманкүл
Бердібай қолы босаса, күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани
немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның
тек ой, сезімдерінің ғана
емес, сондай – ақ іс-әрекеттің де бағыт – бағдары айқындалады. Бұл
арада іс-әрекетттің де бағыт-бағдары айқындалады. Бұл арада аса
маңызды нәрсе – іс-екеттің алға қойылған мақсаттқа тікелей сай
болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай
бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындайтынында. Осыдан мінез
қалпы адамның бағыт-бағдарларымен іс-әрекет кейпінің бірлігінен келіп
шығады.
Мақсаттқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам
өз жолын таңдайды, өзіне қолайлы, қайталанбас әдіс – тәсілдерді
пайдаланады,. Осы дербестіктен адам тістері әрекет немесе қылық
түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа
жетуі қажеттігін туындаттқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін
(табандылық, шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік, қорқақтық,
күдікшілдік ж.т.б.) таңдап алады, ал екіншілерііі – сәтсіздіктен
қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды, жүрексінеді, ықыласы мардымсыз
ж.т.б.)
1.4 Мінез жөніндегі білімдер.Мінез құбылысын зерттейтін ғылым –
характерелогия ұзақ даму тарихына ие. Ғасырлар бойы бұл психология
саласы мінедер типін саралап, адамның әртүрлі өмір жағдайларындағы
әрекет – қылығын болжастыру мақсатында әрқандай мінез сипатын
нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмірбарысында
қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға
дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта
ежжелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет-қылық болжастырудың
психологиялық жолдары бар. Солардың кейбіріне қысқаша түсінік:
Жұлдызнама (гороскоп) – адам мінезін туған күнімен
байланыстырып түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі
кезең, аралыққа бөлінеді, олардың әрқайсысына нақты белгі, символ
беріледі. Осы символға (ағаш, от, су, жануар т.б. ) тән әртүрлі
қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында
22 желтоқсан мен 1 қаңтар аралығында туылған – алмаға тектес,
осыдан мұндай адам сүйкімді, ақ жарқын, кеуілшең т.б., ал қазақы
жұлдызнамада жоғарыда аталған күндері туылғандар – таутеке, яғни
мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді, тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis –табиғи, gnomon – білу ) – адамның сыртқы
келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа
біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. Адам ден
бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез
ерекшелігі оған таңылады.Мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын
танауы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік
белгісі; шошқадай кең танау, жалпақ мұрын – ақымақтық; қой, ешкі жүніне
ұқсас шашты адам – ержүрек, батыл ж.т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс –
тұрыс т.б.) негізінде мінезді байқастыру осы физиогномика аймағында
жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir – қол, mantia - бал ашу) – адам мінезін
алақанның тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика - бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін
өтнектер арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология – мәнерлі әрекет – жазу таңбасына орай адам мінезін
анықтауға бағытталған ғылым.
1.2 Мінез бітістері.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын көрінеді:
біреудің барша қимылы – шапшаң, екінші – асықпайды, бірақ ісі
тыңғылықты; үшіншіші – іске ойланбастан асыла салады, кейін барып
ойланады, жағдайға қарай ісін ретіне келтіреді. Адам мінезінде
көрінетін мұндай ерекщеліктер – мінез бітістері деп аталады. Қандай
да бітіс - әрекет – қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты
белгісі.
Мінез бітістері өзара көрінуі тиіс болған қалыпты
жағдайлардан бөлек қаралмайды (кейде әдепті адамның өзі де дөрекілік
танытады). Сондықтан қалаған мінез бітісі нақты жағдайда орынды
көрінген қылықтың тұрақты формасы.
Мінездің бітістері мен сипатын белгілі қылықтың нақты оқиға
байланысты болуынан да білуге болады, яғни белгілі бітістің көрінуі
мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі
ретінде танылады. Дегенмен, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне
бермейді, яғни мінез бітістері адам әдетіндей бірқалыпты, механикалық
қайталана бермейді. Солай да болса, мінез бітістері мен әдеттер
арасында жақындық та бар: мысалы, мінез бітісі ретінде жауапкершілік
адамның ұқыптылық әдетінде көрінеді. Бірақ әдет мінез бітісіне өте
бермейді, ол тек қандай да қылыққа ыңғайлылықты танытады. Мінез
бітістері өз ішіне ойлау, түсіну әдістерін қамтиды. Қайсы бір
тұлғаға тән қылықты жасауда ерік, сезім қосылады. Ал әдет мұндай
психикалық процестердің бірімен де байланыспайды. Сонымен бірге бітіс
адам қылығына ықпал ете отырып, сол қылық-әрекет барысында
қалыптасады, бекиді. Мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық
мотивтерінен айыра қарауға болмайды. Қандай да қылық мотиві әрекетте
іске аса отырып, мінезде бекиді. Әрқандай мәнді, тұрақталған мотив
болашақ мінез бітісі. Мінез бітістері мотивте алғашқы ниет түрінде
көрініп, ал кейін оны әрекет тұрақты қасиетке айналдырады. Осыдан
қандай да мінез бітістерін қалыптастыру қажет қылық - әрекет
мотивтерін түзіп, оларды бекітуге арналған іс-әрекет мотивтерін
түзіп, оларды бекітуге арналған іс-әрекеттерді ұйымдастырудан
басталады.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диактикалық қарама-
қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты - өзара
қайшы, кеңтар ж.т.б. Егер мінез күштілігі адамның алға қоцған
мақсатына жетудегі, кедергілерді жеңудегі қуатынан көрінсе, мінез
әлсіздігі қорқақтықтан, ниет тұрақсыздығынан, т.б. байқалады. Мінез
қаталдығы өжеттік, тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам
икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің
тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші
және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады.
Қасиеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе, тыңғылықты мінез, ал бір
қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адам
қызығулары мен ұмтылыстарының, іс-әрекеттерінің жан-жақты дамығандығы
мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады. Мұндай адам
әлемдегінің біріне қызығып, бәрін араласқысы келеді. Ал бұларға
қарсы – мінезі “тар” адамдар өзін - өзі шектеуге бейім, ниет
әрекеттерінің өрісі өте елеусіз.
Сонымен бірге, адам мінезінің тұтастығы мен көп тараптылығы
кейбір жағдайларда бір адамның өзінде де әрқилы, тіпті қарама-қарсы
қасиеттердің болатынына шек келтірмейді. Адам бірдей өте нәзік
мәдениетті болуымен бірге қатал талапшаң болуы мүмкін. Осыған
қарамастан, оның мінезі сақталып, оның қырлары айқын көріне түседі.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі,
кейде бірінің орнына бірі қолданылады. Ал іс жүзінде олай
болмауы керек.
Мінез бен темперамент ұқсастығы адамның физиологиялық
ерекшеліктеріне, яғни жүйке жүйесіне болған тәуелділіктен. Қандай да
мінездің қалыптасуында белгілі жүйкелік сипатты темперамент үлкен
маңызға ие. Сонымен бірге, темперамент жете дамығанда ғана мінез
бітістері қалыптасады. Темперамент – мінез дамуына негіз. Мінездегі
ұстамдылық – ұстамсыздық, қозғалғыштық – салғырттық ж.т.б. тікелей
темпераментке байланысты. Бірақ мінез темпераментке бүтіндей тәуелді
емес. Біркелкі темпераментке ие адамдар әрқилы мінез белгілері
болуы мүмкін. Темперамент ерекшеліктері қасыбір мінезді дамытып,
басқаларына шектеу қояды. Мысалы, холерикке қарағанда меланхоликтің
өзіне жігерлілікпен жүректілікті дарытуы қиынға соғады. Ал холерик
флегматик сияқты ұстамды тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с.
Мінезі тұрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі
болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылуы
динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері
адамның біртұтас келбет-кейпінде зара байланысқа түсіп, тұлға
даралығының интегралды сипаттамасын береді.
Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда
“мінезді адам “ және “еркі күшті адам “ сөз тіркестерін бір
мәнде түсінеміз. Ерік, көбіне, мінез күшімен, қатаңдығымен,
табандылығымен ж.т.б. байланысты. Адам мінезінің күштілігін айта
отырып, ондағы еріктік сапалары мен мақсат беріктігін ескереміз. Бұл
тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын қажет ететін жағдайларда,
үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда, мінез тек күш сипатымен
айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай ерік әрекетінің
қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан, еріктік әрекеттерде
мінез қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды ситуацияларда ерік
мінезге ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы қасиет
адам қылығы мен еріктік әрекеттеріне ықпал етеді. Ерікті әрекет
әруақыт мақсатына орай нық, тұрақты және табандылығымен
ерекшеленеді. Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда
“мінезсіз “ деп сипаттайды. Психолгиялық тұрғыдан бұлай болмауы
тиіс, еркі бос адамның да қандай да мінез бітістері баршылық:
қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік ж.т.б. Мінезі айқын болмағандықтан
адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала болжастыру мүмкін емес.
Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік еткендей дербес
бағыт-бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігінде болмай,
тысқы ықпалдарға тәуелді.
Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты,
әрі бұл байланыс өзара ықпалды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық,
интеллекттік сезімдердің даму деңгейі адамның іс-әрекеті мен
қатысына және бұлар негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді.
Екіншіден, осы сезімдердің өздері тұлғаға тән тұрақты
ерекшеліктерге өтіп, адам мінезін құрайды. Борыш сезіну, әзілді
көтеру, т.с.с. күрделі сезімдердің болуы жоғары дамыған адамның
сипатын танытады.
Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект) үлкен маңызға
ие. Ой тереңдігі мен жүйріктігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя
біліп және оны дербес шешу, ой жұмысындағы ынта мен сенім – брі
адам мінезінің ақылдылық қорының белгісі. Ал осы ақыл қабілетін
пайдалануда бағыт таңдау – тікелей мінезге байланысты. Тұрмыста
ақылға кенде емес, бірақ (мінез жарамсыздығынан) жарытып, ештеңе
өндірмейтін адамдар аз емес.
Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, олар даралап,
шектеуге келе бермейді (өшпенділік , күдікшілдік, сақилық т.б.).Ал
кейбір қасиеттер,мысалы,еріктік(жүректілік ,дербестік
т.б.),сезімдік(жайдарылық,көңілділі к т.б.), ақыл саналық(ой
тереңдігі,сындарлық т.б.)адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері
ретінде талдауға келеді. Барша мінез-бітістері өзара заңдылықты
байланысқан: батыр адам –сақи да табанды ; ашық адам –жайдарлы, сенімді,
достыққа тұрақты т.б.
Адам барлық қызметімен қылықтарына із қалдырып, әсер ететін адамның
жетекші психикалық қасиеттер жиынтығын мінез деген сөзбен атайды. Өмірдің
санаулы ситуацияларында адамның қандай жүріс –тұрыста болатыныда ең алдымен
осы қасиеттердің ауанына қарай болады. Адамның мінезін білсек, оның белгілі
бір жағдайдағы қылығын алдын –ала болжап, не істей алатынын аңғара аламыз.
Егер адамның жеке басы баянсыз, оның ішкі дүниесі айқынсыз болса, егер оның
қылығы сыртқы жағдайдың ауанына қарай ығатын, өзінде билігі жоқ адам
болса, біз ондай адамды мінезсіз дейміз.
Адамның жеке басына біткен мінезін құрайтын және белгілі жағдайда
оның қылығы қалай болатынын жобалауға мүмкіншілік беретін психикалық
қасиеттерін мінездің бітісі дейді. Ерлік, адалдық, жігерлік, еңбекті
сүюшілік, адал ниеттілік, қорқақтық, жалқаулық, тымыр мінезділік – мінез
бітісінің түрлі сипаттарының мысалдары. Біреуді ержүрек, тағы біреуді
қорқақ, жүрексіз адам десек, осылар бірер қауіп –қатерге ұшыраса өздерін
қалай ұстайтынын да шамалап айтуымызға болады, өйткені адамның
екпінділігіне қарап, оның бір жаңа істе қалай қимыл көрсететінін болжай
аламыз.
Темперамент өздігінен жақсы да, жаман да болмайды, оның орнына
өзінің темпераментін не жақсы, не жаман түрде игеру, оны дұрыс пайдалануы
не пайдаланбауы мүмкін. Ал мінезге келсек, біз ол туралы жақсы мінез
жаман мінез деген ұғымды үнемі қолданып жүреміз. Бұған қарағанда мінез
деген ұғым адамның мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білдіреді, адамның
қылықтары да оның осы ерекшеліктеріне қарай болады, сондықтан мұның тікелей
өмірлік маңызы бар дей аламыз. Мінез бітісінің көбін бірге ұнамды,
жарасымды жағынан –ерлік, адалдық, ар –ұяты барлық, кішіпейілділік және
т.б. деп сипаттасақ бірде –қорқақтық, пәтуасыздық, жауапсыздық,
мақтаншақтық және т.т. деп ұнамсыз жағынан сипаттаймыз.
Мінез адамның алға қойған мақсатынан, сонымен қатар, ол мақсатты
жүзеге асырудағы қолданатын құралымен әдісімен көрінеді. Адамның мінезі
–тек не істейтінімен ғана сипаттамай, қалай істейтінімен де сипатталады.
Екі адам бірдей бір істі істеп, бірдей мақсат көздеулері мүмкін.
Сонда бұлардың біреуі қызу кірісіп, жұмысты қарқынмен істеуі, екіншісі,
борыш міндетін -өтеу деп қана қарап, адал ниетпен салқын ғана істеуі
мүмкін. Осы екі адамның жұмысты қалай істейтіндігі жөніндегі бұл
айырмашылығы бұл екі адамның іске тиянақтылығындағы даралық
айырмашылықтарын ерекше терең сипаттайды.
Адамның мінезін оның дүниеге, бөгде адамдарға, өзінің ісіне, ең
ақырында, тіпті өзіне деген қатынасы билейді. Бұл қатынас саналы түрде
адамның дүниеге көз-қарасынан, сенімінен және түрлі пікірлерден қорғайды.
Адам өзінің көңіл –күйінде осының ибәрін басынан кешіреді.
Мінез адамның өмір сүру барысында, тұрмыс салтына ықпал жасайды.
Табанды, қажырлы, қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, көздеген
мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады.
Мінез жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен
ондағы тіршілік, әсіресе қызметтегі әр адамның көңіл –күйі ондағы
адамдардың мінез бітістерімен сабақтасып жатады. Кейде мінезі ауыр адам
бүкіл өндірістік ұжымына қарғысын тигізетін кездері болады. Осындай адамның
әлегінен ұжымда тартыс, кикілжіңдер туады, өсек өріс алады, бұл басқаларды
жұмысына, көңіл –күйіне қолайсыз әсер етеді. Мұндай жағдай отбасында да
кездеседі. Ал ақ көңіл жайдары адам жұртпен сыпайы, жолдастық қарым
–қатынаста болады, кісімен оңай шүйіркелеседі, үйде де, жүзде де бір
–біріне ілтипатпен қарап, басқалардың қызметімен демалысына қолайлы жағдай
туғызады.
Ерте заманнан –ақ темпераменттерді холерик, сангвиник, меланхолик
және флегматик деп негізгі төрт түрге бөліп келген.
Темперамент деп: 1) эмоционалдық қозғыштығынан (сезімнің тез пайда
болуы және оның күші ), 2) сезімді күшті түрде сыртқа шығарудың аз немесе
көбірек тенденциясынан (қозғалыста, сөзде, мимикада және т.б.), 3)
қозғалыстың шапшаңдығы және адамның жалпы қозғалғыштығынан көрінетін әр
адамның жүйке саласының тума қасиеттерінен тәуелді жеке ерекшеліктерін
айтады.
Холерикалық темперамент тез пайда болатын күшті сезіммен,
сангвиникалық –тез пайда болатын, бірақ әлсіз сезіммен, меланхолиялық –баяу
пайда болады, бірақ күшті сезіммен, флегматикалық –баяу пайда болатын әлсіз
сезіммен сипатталады. Бұлардан басқа холерикалық және сангвиник
темпераменттерімен тағы да мынадай сипаттамалар тән: 1) қозғалыстың
шапшаңдығы, жалпы қозғалғыштық, 2) сезімін күшті түрде сыртқа шығару
тенденциясы болуы және керісінше, меланхолик пен флегматик темпераменттері
үшін сезімнің мынадай сипаттары тән: 1) қозғалыстың баяулығы; 2) сезімін
сыртқа баяу шығару.
Кейде темперамент адамның жасына лайық баяу өзгеріп отырады. Ол
өмір тәрбиесі салдарынан да өзгеруі мүмкін, бірақ қалай айтқандада
темперамент -әр адамның жеке басының психикалық сипаттамасына жататын
едәуір тұрлаулық қасиет.
Барлық адамдарды темпераменттің 4 түріне ажыратып бөліп қоюға болады
деп ойлау дұрыс болмас деді. Әр типтің таза уәкілі бола алатын нағыз
холерик, сангвиник, мелахолик, флегматик адамдар кездеседі. Адамдардың
көпшілігін де –ақ бір темпераменттің жеке басқа сипаттарымен ұласып
жататынын байқаймыз. Бір адамның өзі түрлі жағдайларда және тұрмыс пен
қызметтің түрлі саласарында ол темпераменттің әр сипаттарын білдіруі
мүмкін.
Айталық, мәселені, Пьер Безуховтың (Соғыс және бейбітшілік)
көбіне жайшылық уақыттардағы мінездері флегматик темпераментке лайық екені
айқын көрініп тұрады, оның қасиеттері: сабырлы, ақ көңіл, асып
–саспайтындық. Бірақ әлде қалай төтенше бір жағдайларда холерикке ұқсап
ашуланшақ мінезді болып, қатты булығады, күйіп –піседі; сөйткенде
ойламайтын төтенше істер істеп тастайды. Оның бер жағында оның басында
мелахолик теппераментке лайықты мінездердің де бар екенін аңдауға болады.
Баяу пайда болатын, бірақ күшті, тұрақты және сезімі ьмүлдем дерлік сыртына
шықпайтын мінезді адам.
Түрлі темпераменттердің ішінен қайсысы артық деп сұрақ қою
дұрыс емес. Бұлардың әрқайсысының ұнамды, ұнамсыз жақтары болады.
Қатты құмарлық, қажырлылық, қуат – холерикке тән; сангвиникке тән
қозғалғыштық (шапшаңдылық), мейірімділік, еті тірлік; меланхоликке лайықты
сезімнің тереңділігі және ұнамдылығы; флегматикке тән асықпай баптап,
сабырмен істеу қасиеттері; бұлар -әр қайсысы әртүрлі темпераментке лайық
адамның бағалы қасиеттері. Бірақ холериктің бәрі бірдей қажырлы емес,
сангвиник –бәрі бірдей есіркегіш болмайды. Ондай қасиеттерді жасай білу
керек; бұл ретте темперамент яки осы қасиеттердің жолын оңайлатып немесе
бөгейтін болады. Флегматиктен гөрі холерик адам шапшаң және жігермен
қимылдауға дағдылануға оңтайлы, ал флегматик үшін ұстамдылық,
салқынқандылық мінезге төселу оңай жұмыс.
Әр адам өзінің темпераментінің жақсы жақтарын пайдаға асыру үшін
оңдай қасиеттерін меңгеруге үйреніп және оларды өзіне бағындыратын болуы
тиіс, егер керісінше, адам темперасментіне еріп, өзіне -өзі ие бола алмаса,
темпераменттің тілесе қайсысында болсын, онда жеке адамға керексіз қауіпті
қасиеттер пайда болады. Холерикалық темперамент адамды ұстамсыз, қатал,
күйіп –пісетін етіп жіберу мүмкін. Сангвиникалық темперамент жеңіл
мінезділікке, алаңғасырлыққа, сезімнің тайыз және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
1.1.Мінез туралы ұғым.
1.2.Мінез туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім
1. Мінез бітістері және адам өміріндегі маңызы.
2. Мінез түрлері мен типтері.
3. Мінез құрылымындағы темперамент.
III. Қорытынды
IY. Қосымша
№1. Темпераментті анықтауға арналған тест.
№2. Оқушыны педагогика психологиялық зерттеу. Адамның мінезін зерттеу.
№3. Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
№4. Психологиялық анықтау.
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер
I.
Кіріспе
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелігі.Ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын сәулелендіреді және жүктелген
іске, адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады.
Күнбе-күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не
сараң ,биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,ер жүрек не
байбаламшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге
(моральдық қасиеттер),не мінез құлық адамына (жеке адамның ерік сапалары)
қатысты аталады.Олай болса, мінез негізінде жеке адамның моралдық-еріктік
қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар,мінез-
құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-әрекетінде,
тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады.Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса (от басынан әрі
аспайтын болса), онда біртіндеп оралымсыз,тартыншақ мінез қалыптасады.Егер
осы индивид өмір сүріп тұрған жағдайлар,- деп жазды К.Маркс пен Ф.Энгельс,-
оның барша басқа қасиеттерінен тек біреуінің сыңар дамуына мүмкіндік
беретін болса, егер жағдайлар тек жеке қасиеттің дамуына уақыт пен материал
беретін болса, онда осы индивид сыңар, кемтар дамитын болады.Керсінше,адам
айналасынан жан-жақты әсер алатын болса, қоғамдық міндеттерді шешуге
белсенді араласса, ол жарқын өмір сүреді, оның өмірінің басқа жақтары
сияқты ойлауы да жан-жақты жетілген болады.
Бала мінезінің қалыптасуына семья мен мектеп өмірінің моральдық-
психикалық атмосферасы үлкен әсер етеді.Буржуазиялық қоғамда адам
жөргегінен бизнесменнің, не итаршы малайдың, не жұмысшы мен ұсақ
қызметкердің, фермердің психологиясын бойына сіңіре өседі.Жолдастық өзара
жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған социалистік қоғамда совет адамдарының
бойында коллектившілдік, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және
табандылық сияқты тамаша қастеттер қалыптасып отырады.
Олай болса, нақты адамның мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайды еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі
бағытын да ескеріп отырған дұрыс, өйткенні бұл екеуі адамның белгілі мінез
бітімін қалыптастыратын өзара байланысты себептер болып есептеледі.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл
қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай
сипатталмайды, аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін
жеке адам қасиеттері. Адам мінезін біле отырып, оның алдағы
ықтималды әрекеттері мен қылықтарын күні ілгері барластырумен оларға
тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге болады. Мінезді адамның
қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың
бәрі де адам мінезін танытады деу қате. Мінез көрсетткіші – адамның
барша жағдайлардағы мәнді сипатымен тұрақты сақталатын таңдаулы
қасиеттері. Егер адам қандайда дау-дамайлы жағдайда дөрекілік
көрсеттсе, тұрпайылық пен ұстамсыздық осы адамның төл қасиеті деу
жөн емес. Жарайды мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда мұңайып,
сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып, мінез нақты
адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен айқындалады.
Тұрмыс қалпы әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет сипатын бірлікті
анықтап береді. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-жақты қамтыған
қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды келеді. Дегенмен,
мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған топтарды (отбасы,
достары, сынып, спорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.) қалыптасады. Осы
топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік, қоғамдық
құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады. Мінез
бітістері, сонымен бірге тұлғаның отьасындағы абройы, топтың басқа
мүшелерімен арақатынасына байланысты тұрақталып не, аса қажет
болса, өзгеріске түседі. Жоғары деңгейлі дамыған топ, ұжым мінездің
мәнді де ұнамды бітістерінің қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы
мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз дәреже, деңгейін арттыра
түседі.
Курстық жұмстыңы мақсаты:
Зерттеудің міндеттері:
Зерттеу обьектісі: жеке тұлға
Зерттеу пәні: Жалпы психология.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, оқулықтар.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады
Қорытынды.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жек
адамның өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани
қажеттеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз
болады. Бағыт-бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары
мен сол жоспарды іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей
алады. Мінезге орай адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген
мақсат-мүдделерінің, әрекет қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық
құндылықтар мен жеке талғамдар арақатынасын шешуші мәнге ие. Әр
қоғамның өзіне сай маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы
міндеттерді іске асыру барысында мінез қалыптасады. Кейін солар
тұрғысынан тексеріледі, бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам
қасиетінің (төзімділік, өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан,
қоғамдық мәні бар іс- әрекетке болған бағыт-бағдар сипатын
аңдатады. Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біркелкілігі аждамның өмірлік
бағыт-бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез
қалыптасудағы басты шарт - өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы.
Мақсаттың болмауы не оның шашыраңқылығы – босбелбеулік, мінезсіздіктің
белгісі. Солай болса, жеке адам мінезі мен оның бағыт-бағдары
екітаалай нәрсе.Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген адамның бірі –
ізгі ниетті де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-
бағдары оның барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық “осылай
болсын “ деген ниеттен ғана емес, адам қатынастарының біртұтас
жүйесіне негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау
болумен адам мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік
етеді. Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ
мерзімді бағыт-бағдарға сай белгілеп, мақсаттқа жетуде жігерліліктің,
орындап жатқан ісінің дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ
оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар
үстірт, тұрақсыз болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен
тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді. Қызығулар
ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды. Мысалы, өнертапқыштар арасында
көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам өз
жолын таңдайды, өзіне қолайлы, қайталанбас әдіс-тәсілдерді
пайдаланады. Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшелігі көрінеді.
Белгілі ықпалға ие мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін
таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа жету
қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін (табандылық,
шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік, қорқақтық, күдікшілдік ж.т.б.)
мінез бітісі деп тануға болады. Осыған байланысты кей адамдар
күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта білдіру, жарысқа
түсу, тәуекелге бел байлау ж.т.б.) таңдап алады, ал екіншілері –
сәтсіздіктен қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды, жүрексінеді,
ықыласы мардымсыз ж.т.б.)
Қосымша №1.
Темпераментті анықтауға арналған тест.
1. Сіз өзіңізді басқалармен тез танысатын адамдарға жатқызасыз ба?
2. Іс-әрекетке кірісу үшін басқалардан нұсқау аласызба?
3. Жұмыстан шаршағанды басу үшін қысқа демалғаныңыз жеткілікті ма?
4. Пікірталас болғанда тақырыпқа байланысы жоқ аргуметтерді пайдаланасыз
ба?
5. Ұзақ үзілістен соң жұмысқа қайтып оралуыңыз оңай ма демалыс, каникул?
6. Жұмысқа беріліп кеткенде шаршағаныңызды ұмытып кетесіз бе?
7. Біреуге берілген тапсырманың орындалуын шыдамдылықпен күтесіз бе?
8. Ұйықтауыңыз барлық уақытта бірдей жеңіл болады ма?
9. Сізге сеніп ашқан сырды құпияда сақтай аласыз ба?
10. Арасы үзілген жұмысқа жеңіл ораласыз ба?
11. Шыдамдылықпен, ерінбей түсіндіресіз бе?
12. Терең ойланып істейтін істі жақсы көресіз бе?
13. Қызық емес жұмысты орындау барысында жалығасыз ба?
14. Күшті тебіренуден кейін жеңіл ұйықтайсыз ба?
15. Өзіңіздің күшті жағыңызды көрсетуге құмарсыз ба?
16. Бейтаныс адамдардың алдында өзіңізді еркін ұстайсыз ба?
17. Ашуыңызды басқаларға көрсетпеу сізге оңай ма?
18. Сәтсіздікке сабырлылық сақтайсыз ба?
19. Қажет болғанда өз ойыңызды басқалардың ойына икемдейсіз ба?
20. Ерекше жауапкершілікті талап ететін функцияны орындауға құмарсыз ба?
21. Басқалардың әсерінен көңіл күйіңіз өзгереді ма?
22. Қиын-қыспақта өзіңізге сеніміңіз сақталады ма?
23. Пікірмен санасатын адамның алдында өзіңізді емін-еркін сезінесіз ба?
24. Қажетті жауапты тез табасыз ба?
25. Ашулануыңыз оңай ма?
26. Жолаушылармен әңгімелесіп отырасыз ба?
27. Әдеби кітаптарды тез оқисыз ба?
28. Жүзе білсеңіз суға кеткен адамды құтқаруға әрекет жасайсыз ба?
29. Бір сыныптан екінші сыныпқа ауысуыңыз оңай ма?
30. Басқалардың оқшау мінезіне қатты ашуланасыз ба?
Қосымша №3.
Адамның көңіл күйін жазуымен таңдаған түсіне қарап анықтау.
Жазуда да көп мән бар.
Жазуы ірі адамдар- кең құлашты, өзіне сенімді, өзгелермен тіл тапқыш,
қуат жігері мол жан.
Жазуы ұсақ адамдар- ұстамды, өз есебін білетіндер, байқағыш, ұқыпты
жандар.
Жазуын созып жазатын адамдар- болашағын болжай алатын, бөгде ортаға тез
сіңісетін жандар.
Бір бағытқа бірдей жазу жазатын адамдар- мінез-құлқы өзгеріп тұратын,
тез ашуланғыш, жүйкесі жұқа жандар.
Сондай-ақ түзу жазатын адамдар- ұстамды, еңбек сүйгіш жандар.
Жазуды өрнектеп жазатын адамдар- ұзақ жылғы әдетінен тез өзгергіш
жандар.
Маржандай тізіп жазатын адамдар- сенімді сабырлы, салмақты, өзіне
сенетін жандар.
Адамның мінезін түсіне қарап та айтуға болады.
Көк- түсті ұнататын адамдар тыныштыққа әуес келеді. Олар сезімтал,
көңілшек, нәзік жаратылысты адамдар. Мінездің типтеріне қарай оларды
меланхоликтер тобына жатқызады. Көк түстіліер арасында өз-өзіне қол жұмсау
кездеседі (Меланхолик) көк.
Табиғатқа жақын адамдарды жасыл түстілер деп бөлген Лютер. Оларды
сенімділікке құмар жандар деп түсіндіреді. Олардың мінезі белсенді, қуатты
болып келеді. Ережені қатаң ұстайды, атақ құмар сондай-ақ олардың еңбекке
ұмтылысы күшті адамдар. Олар қоршаған ортада әділеттілікті талап етеді.
Жасыл түстілер классикалық үлгідегі қымбат киімдерді ұнатады (Сангвиник).
От жалынға әуес адамдар тобы қызыл түстілерге жатады. Олар табысқа
жетуді көздейді. Сондай-ақ қызыл түстілер жаңа белеске көтерілуді, жаңа
мамандықты игеруге ұмтылады. Әдетте, олар артық киім таңдағанда ашық болуын
ескереді. (Флегматик).
Күннің көзін сүйетін адамдар сары түске жатады: олар көрсе қызар,
бірақ, олар (еркін) тез өзгергіш келеді. Сонымен қатар олар еркін тәуелсіз
болуды қайталайды. Өзгеріске, жаңалыққа жаны құмар. Олар сән үлгісімен
киінгенді қалайды. (Холерик).
Қосымша №4.
Психологиялық анықтау.
Шаршы – Холерик,Фигматик.
Жағымды жағы - Еңбекшіл, жұмысты шын ниетімен істейтін, тазалықты
ұнатады.Жинақылықты ұнатады, ұқыпты, мейрімді, тік мінезді, кішіпейіл,
көмек көрсеткіш.
Жағымсыз жағы - әлсіз, қыңыр, суық, парасатты.
Ұшбұрыш – Сангвиник.
Жағымды жағы – мақсат жетістігін көздейді, өзіне сенімді, тазалықты
ұнатады, қайратты.
Жағымсыз жағы - өзімшіл, дарашыл, үзілді – кесілді мінезді, барлығын
үстірт қарайды, мақсатына жеткіш, зұлымдықты көрсетеді, көкірек, мансапқор,
өз – өзін ұстай алмайды.
Тік төртбұрыш – Холерик.
Жағымды жағы – сезгіш, білуге құштар, ойлаған мақсатын орындау қабілеті
жақсы, айналада болып жатқан нәрселерге қызығады, білгісі келеді.
Жағымсыз жағы – жеңіл, сенгіш, айтқанға көнгіш, анқаулау, көңіл – күйі
тұрақсыз, өзін-өзі бағалауы тұрақсыз.
Доғал – Меланхолик.
Жағымды жағы – творчестваның адамы, әр түрлі жаңалықты өз өміріне
кіргізіп отырғанды ұнатады. Өзіне бір жаңа қызықты ой келсе, оны басқаға
айтқанша асығады.
Жағымсыз жағы – оқшау, өзімен - өзі болғанды қалайды.
Шеңбер – Флегматик.
Жағымды жағы – жомарттық, сенгіштік, кең пейілді, қамқоршыл, ұнатқан
ісіне ынтасымен берілгіш.
Жағымсыз жағы – салақтық, дүние шашқыш, тез сенгіштік, өз кінәсін
ашуға бейім.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Сәбет Бап – Бабаев Жантану негіздері , Алматы 2003 (272- 286,260-
271 беттер).
2. Қазақстан мектебі журналы. 1925 жылдың, №4, 2005 сәуір, (47-48
беттер)
3. Қ. Жарықбаев Жалпы психология, Ал маты “Мектеп’’ 1980ж. (310-
320,321-334 беттер)
4. Ковалев А. Г. Жеке адамның психологиясы, 1- тарау, 3 басылым.
Просвещение, 1970 ж.
5. Мерлин В.С. Темперамент теориясының очеркі ,Просвещение, 1964 ж.
6. Небылицин В.Д. Адамның нерв жуесінің негізгі қасиеттері, М,
Просвещение, 1966 ж.
7. Ковалев А. Г. және Миясницев В.Н. Адамның психикалық ерекшеліктері, 1-
том, мінез, ЛГУ баспасы, 1958 ж.
8. Крупецкий В.А. Совет психологиясындағы мінез проблемасы. Мына
жинақта СССР-дегі психология ғылымы . М, РСФСР АПН баспасы, 1960 ж.
9. Левитов Н.Д. Мінез психологиясы, 3-басылымы. М, Провещение, 1969
ж.
10. В.А. Мерлин Адам мотивтері психологиясы жоніндегі лекциялар,
Пермь, 1971
11. Б.М.Теплов Жоғары нерв қызметі және психология типтері, Вопросы
психологии , 1955, №1, 41-беттер.
12. И.П. Павлов Төл. шығ. жинағы ,3-Т.М. 1965 ж.
13. Блонский П.П Исбранные психологические произведения.
14. Мухитина В.С. Мектеп жасына дейінгі психология. Алматы – 1986 ж.
15. Леотев А.Н. Проблемы развития психики 3-е изд. МГУ – 1972 ж.
16. С.Елеусізова. Қарым – қатынас психологиясы. Алматы – Рауан – 1995
ж. .
17. Ә.АлмұратПсихология салаларының бағдарламасы. Алматы–Ы. Алтынсарин-
2000 ж.
18. С.Б. Боп-баба Мың да бір тест. Алматы – Дарын – 2003 ж..
19. Крутецкий В.А. Психалогия обучения ивоспитание школников. Москва –
1967 ж. 161-190 беттер.
20. Крутецкий В.А. Мышление и речь. Проблемы психологического развиия
ребенка, Избранные психологические исследование. Москва – 1965 ж.
21. Қ. Жарықпаев Әдеп және жантану ( 75-84 беттер).
22. Қазақстан мектебі журналы. 1925 жылдың, журналы. 1925 жылдың, №8
2005 ақпан, (54-98 беттер).
II. Негізгі бөлім
I. Мінездің адам өміріндегі
маңызы.
1.1 Мінездің табиғи және әлеуметтік жағы.
Мінез туыстан пайда болмаса да, нерв жүйесінің, адамның табиғи
жағынан ерекшелігі мінез көріністерінде, оның жекеленген бітімнің
қалыптасуында байқалып отыр.Нерв процестерінің тең не тең еместігі,
шапшаңдығы не баяулығы, күштілігі мен әлсіздігі – бұлардың бәрі адамның іс-
әрекетіне, мінез-құлқына, оның реакцияларына түрліше рең береді. Мәселен,
екі адамның наным-сенімі бірдей болғанмен, оның бірі – қызба, шапшаң және
албырт, ал екіншісі – байсалды, парасатты болуы ықтимал.
Нерв жүйесінің типінен басқа мінезге организмнің басқа да
ерекшеліктері: жүрек, қан тамырлары, ас қорыту, эндокрин жүйелері де әсер
етеді. Осы айтылған жүйелер қызметінің бұзылуы адам мінезінің күрт
өзгеруіне соғатыны байқалған.
Сондай-ақ орныққан мінез бітімі де адамның табиғи қасиеттеріне
ықпал жасап отырады..Мәселен , мінез туыстан берілген қасиеттердің бірін
тұмшалап , екіншісін күшейте түсуі, жаңа рефлекс байланыстардың жасалу
және есебінен үшіншісін тежеуі мүмкін.
Әр адамның мінезінен тұрақты және өзгермелі қасиеттердің
бірлігін іздестіруіміз қажет. Мінездің негізі, оның бас желісі біртіндеп
қалыптасады, өмір барысында ол нығаяды да сол адамның типтік
ерекшелігіне айналады, ол мінездің нақты көріністері белгілі
жағдайдаларда қарым-қатынас ықпалымен өзгеріске түсетін болады.
Оңашада, адам өзімен-өзі болған шақта азды-көпті ақ жарқынданады
немесе тұйықтана түседі, батылдық не батылсыздық, табандылық не
солқылдақтық байқатады.
Мінез-құлықтың көзге түсерліктей өзгеруі психикадағы уақытша
жағдайларға байланысты.Көңілді адамға мазасыз, жабығулы, байсалды адам
– күйгелек т.б. жағдайларға түсуі мүмкін.Адамға қартайған кезде де
мінезде кейбір өзгерістер байқалады.
Сөйтіп, мінезді тұтастай алып қарағанда, ол әлеуметтік ортадан
алынған әсерлердің өзіндік интеграциасы болып табылады.Табиғи-ғылыми
тұрғыдан алсақ, мінез нерв жүйесі типтері бітімі мен ми қыртысында
орныққан белгілі, уақытша нерв байланыстарының қорытпасы іспеттес
нәрсе.Бір қарағанда адам мінез-құлқында нақты жағдайларға тәуелсіз,
сыртқы әсерсіз, себепсіз туа қалатындай құбылыстар, сайып келгенде,
бір кезде құралған, жинақталған тәжірибе мен өмірлік әсерлердің
көрінісі болып шыға келеді.
Мінез - өмірлік әсерлердің күрделі жиынтығының бейнесі бола
отырып, жеке адамның сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас ретінде
қалыптасады. Сондықтан мінез туа пайда болады деу дұрыс емес. Сыртқы
орта мен өз организмінің заңдарын білетін адам тұрмыс жағдайын
және мінез-құлқынын өзгерте алады. Ол сыртқы жағдайдың қолайсыз
теріс әсерлерін жеңіп, қоғамдық прогресшіл қозғалыстың алғы саптағы
күрескерлерінің қатарына қосыла алады.
1.2 Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл-
қозғалыстардан ғана емес, бет-әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез
жеке адамның сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл
адамның жасы ұлғаюының ғана емес, ол сондай-ақ беттегі бұлшық
еттердің әдеттегі қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі
күлімсіреп жүрсе, енді біреулер түнеріп жүреді, біреудің бетінен
таңдаған пішінді, екінші біреуден жаратпаушылықты байқауға болады.
Күлімсіреудің өзі мінез тұрғысынан түрліше болуы мүмкін, біреу
көзімен күлімсіресе, екінші біреу мұны бүкіл бет пішінімен
байқатады.. Адам мінезінің ұлы білгірі Л.Н.Толстой былай деп жазды:
Көзі ғана күліп тұратын адамдар болады, бұлар – қу және эгоист
адамдар. Көзсіз ауызбен күлетіндер де бар, бұлпр - әлсіз, табансыз
адамдар, күлкінің осы екі түрі де ұнамсыз. Толстой күлкінің
менменсіген, уылжыған, бақытты, жарқын, салқын, қытықты, ыржалақтаған,
момақан т.б. түрлерін ажыратып, айырады. Күлкі не басқа мимикаға
сәйкес сол адамның мінезін білдіретін, типтік маска қалыптасады.
Типтік мимика жеке адам өмірінің түрлі қалтарыстарына орай
рефлекстік сипатта көрініп отырады.
Көз – адам жанының айнасы деген сөз бар. Шынында да, көз
мінез бен темпераменттің кейбір ерекшелікрерін байқатады.Мәселен,
Толстой көзді айлалы, нұрлы, мөлдір, мұңды, суық, жансыз деп бөлген.
Толстой шығармалары қаһармандарының көз жанарлары олардың моральдық –
еріктік не эмоциялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай көрсетеді.
Мінез адамның сырт қалпынан да байқалады. Мәселен, тәкаппар
адамдар денесін шалқайта, кеудесін керіп, басын кекірейте ұстайды.
Қарапайым адам көзге түсуді қаламайды, еңкіштеніп басын мойнына
тығып жүреді. Жағымпаз адам иіліп, Сөйлескен адамына жаутаңдай қарап,
мүләйісіп тұрады, көз түбінен қуланған күлкі болар – болмас
байқалады.
Адамның алшаңдай немесе қысқа адымдап жүруі, тұрысы, қолын
қандай қалыпта ұстайтындығы да мінезін сипаттайды.
Адамның сыртқы түріне қарап мінезін анықтау, әрине оңай нәрсе
емес, өйткені, кейбіреулер өзінің жан дүниесін сыртқы жасанды
қылығымен жасырғысы келеді.
Мәселен, жарамсақтық кейде айлакерлік пен сатқындықты бүркемелеп
тұруы мүмкін. Әйтсе де, адам қандай қулыққа салынса да бірде
болмаса бірде өзінің нағыз бет пердесін көрсетіп алады. Бұл әсіресе,
қақтығыс үстінде, оқыс жағдайларда жиі кездеседі. Мінезді танып ,
білу үшін адамның сөзі мен ісін салыстырып, оны өмірдің сан алуан
жағдайларында байқап көруі қажет.
1.3 Мінездің маңызы. Мінез адам өмірін сәулелендіре отырып,
сонымен бірге өмір салтына ықпал жасайды. Табанды, қажыр-қайратты
кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, өзінің көздеген мақсатына
жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай Мінезді
адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді.
Мінез адамның жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет.
Коллективтік өмір мен ондағы тіршілік , әсіресе, жұмыстағы әр адамның
көңіл күйі осы адамдардың мінез бітімімен де сабақтасып жатады.
Кейде мінезі ауыр бір адам бүкіл өндіріс коллективіне қырсығын
тигізетін кездері болады. Осындай адамның әлегінен коллективте,
тартыс, қайшылықтар туады, өсек өріс алады, бұл қалған адамдардың
жұмысына, көңіл күйіне жаман әсер етеді. Мұндай жағдайлар семьяда да
кездеседі. Керсінше, ақ көңіл, жайдары адамдар айналасындағылармен
сыпайы, жолдастық қарым-қатынаста болады, жұртпен оңай шүйіркелеседі,
жұмыста да, тұрмыста да бір-біріне ілтипатпен қарап, әр адамның
қызметі мен дем алысына қолайлы жағдай туады.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл
қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай
сипатталмайды, аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін
жеке адам қасиеттері. Адам мінезін біле отырып, оның алдағы
ықтималды әреекттері мен қылықтарын күні ілгері барластырумен оларға
тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге болады. Мінезді адмның
қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал соладың бәрі де
адам мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші – адамның барша
жағдайлардағы мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы
қасиеттері. Егер адам қандайда дау-дамайлы жағдайда дөрекілік
көрсеттсе, сондай тұрпайылық пен ұстамсыздық осы адамның төл қасиеті
деу жөн емес. Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда
мұңайып,сылбыр халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып,
мінез нақты адамның өмір барысында қалыптасады, тұрмыс жағдайларымен
айқындалады. Тұрмыс қалыпты әр адамның ойлау, сезім, ниет, әрекет
сипатын бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бүкіл өмірін жан-
жақты қамтыған қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды
келеді. Дегенмен, мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған
топтарда (отпасы, достары, сынып, сорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.)
қалыптасады. Осы топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік,
қоғамдық құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері
орнығады. Мінез бітістері, сонымен бірге тұлғаның отбасындағы
аброцйы, топтың басқа мүшелерімен арақатынасына байланысты тұрақталып
не, аса қажет болса, өзгеріске түседі.Жоғары деңгейлі дамыған топ,
ұжым мінездің мәнді де ұнамды бітістерінің қалыптасуына оң әсер
етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз дәреже,
деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке
адамның өмірлік бағыт – бағдарын құрайды, яғни оның заттай және
рухани қажеттеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз болады. Бағыт-бағдарға сай
жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды іске
асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген
Мақсат-мүделерінің, әрекет қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық
құндылықтар мен жеке талғамдар арақатынасын шешуші мәнге ие. Әр
қоғамның өзіне сай маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы
міндеттерді іске асыру барысында мінез қалыптасады. Кейін солар
тұрғысынан тексеріледі, бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам
қасиетінің (төзімділік, өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан,
қоғамдық мәні бар іс-әрекетке болған бағыт – бағдар сипатын
аңдатады. Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біркелкілігі адамның өмірлік
бағыт-бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы
басты шарт - өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не
оның шашыраңқылығы – босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда
болса, жеке адам мінезі мен оның бағыт-бағдары екі талай
нәрсе.Алдыңызға ақ көңіл кейіппен келген адамның бірі – ізгі ниетті
де, ал екіншісі – жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-бағдары оның
барша әрекет-қылығына із береді. Әрдайым қылық “осылай болсын” деген
ниетпен ғана емес, адам қатынастарының біртұтас жүйесіне
негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да қасиет басымдау болумен адам
мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным – сенімдер жүйесі
жетекшілік етеді. Тиянақты көзқарас – наным адамның өз іс-әрекетін
ұзақ мерзімді бағыт-бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде
жергіліктің, орындап жатқан ісінің дұрыс та маңызды екеніне
сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ
оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар
үстірт, түрақсыз болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен
тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді.Қызығулар
ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды, Мысалы, өнертапқыштар арасында
көңілді не мұңды, кішпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытында (досуг) өзі қалалап
шұғылданған істеріне де танылуы мүмкін. Мұндай қызығулар тұлға
мінезінің жаңа, ерекше қырларынан хабардар етеді. Мысалы, ұлы ғалым
– химик Ебней Бөкетов қолы босаса, аудармашылықпен айналысып, орыс,
батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем шығармаларын қазақ
оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы Әбдуәли Хайдари демалыс
уақытында қазақы ер – тұрман , қамшы және т.б. заттарды оюлап,
жолдастарын таң қалдырған; ғұлама түркі – танушы академик Рахманкүл
Бердібай қолы босаса, күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани
немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның
тек ой, сезімдерінің ғана
емес, сондай – ақ іс-әрекеттің де бағыт – бағдары айқындалады. Бұл
арада іс-әрекетттің де бағыт-бағдары айқындалады. Бұл арада аса
маңызды нәрсе – іс-екеттің алға қойылған мақсаттқа тікелей сай
болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай
бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындайтынында. Осыдан мінез
қалпы адамның бағыт-бағдарларымен іс-әрекет кейпінің бірлігінен келіп
шығады.
Мақсаттқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам
өз жолын таңдайды, өзіне қолайлы, қайталанбас әдіс – тәсілдерді
пайдаланады,. Осы дербестіктен адам тістері әрекет немесе қылық
түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа
жетуі қажеттігін туындаттқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін
(табандылық, шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік, қорқақтық,
күдікшілдік ж.т.б.) таңдап алады, ал екіншілерііі – сәтсіздіктен
қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды, жүрексінеді, ықыласы мардымсыз
ж.т.б.)
1.4 Мінез жөніндегі білімдер.Мінез құбылысын зерттейтін ғылым –
характерелогия ұзақ даму тарихына ие. Ғасырлар бойы бұл психология
саласы мінедер типін саралап, адамның әртүрлі өмір жағдайларындағы
әрекет – қылығын болжастыру мақсатында әрқандай мінез сипатын
нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмірбарысында
қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға
дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта
ежжелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет-қылық болжастырудың
психологиялық жолдары бар. Солардың кейбіріне қысқаша түсінік:
Жұлдызнама (гороскоп) – адам мінезін туған күнімен
байланыстырып түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі
кезең, аралыққа бөлінеді, олардың әрқайсысына нақты белгі, символ
беріледі. Осы символға (ағаш, от, су, жануар т.б. ) тән әртүрлі
қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында
22 желтоқсан мен 1 қаңтар аралығында туылған – алмаға тектес,
осыдан мұндай адам сүйкімді, ақ жарқын, кеуілшең т.б., ал қазақы
жұлдызнамада жоғарыда аталған күндері туылғандар – таутеке, яғни
мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді, тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis –табиғи, gnomon – білу ) – адамның сыртқы
келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа
біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. Адам ден
бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез
ерекшелігі оған таңылады.Мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын
танауы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік
белгісі; шошқадай кең танау, жалпақ мұрын – ақымақтық; қой, ешкі жүніне
ұқсас шашты адам – ержүрек, батыл ж.т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс –
тұрыс т.б.) негізінде мінезді байқастыру осы физиогномика аймағында
жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir – қол, mantia - бал ашу) – адам мінезін
алақанның тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика - бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін
өтнектер арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология – мәнерлі әрекет – жазу таңбасына орай адам мінезін
анықтауға бағытталған ғылым.
1.2 Мінез бітістері.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын көрінеді:
біреудің барша қимылы – шапшаң, екінші – асықпайды, бірақ ісі
тыңғылықты; үшіншіші – іске ойланбастан асыла салады, кейін барып
ойланады, жағдайға қарай ісін ретіне келтіреді. Адам мінезінде
көрінетін мұндай ерекщеліктер – мінез бітістері деп аталады. Қандай
да бітіс - әрекет – қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты
белгісі.
Мінез бітістері өзара көрінуі тиіс болған қалыпты
жағдайлардан бөлек қаралмайды (кейде әдепті адамның өзі де дөрекілік
танытады). Сондықтан қалаған мінез бітісі нақты жағдайда орынды
көрінген қылықтың тұрақты формасы.
Мінездің бітістері мен сипатын белгілі қылықтың нақты оқиға
байланысты болуынан да білуге болады, яғни белгілі бітістің көрінуі
мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі
ретінде танылады. Дегенмен, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне
бермейді, яғни мінез бітістері адам әдетіндей бірқалыпты, механикалық
қайталана бермейді. Солай да болса, мінез бітістері мен әдеттер
арасында жақындық та бар: мысалы, мінез бітісі ретінде жауапкершілік
адамның ұқыптылық әдетінде көрінеді. Бірақ әдет мінез бітісіне өте
бермейді, ол тек қандай да қылыққа ыңғайлылықты танытады. Мінез
бітістері өз ішіне ойлау, түсіну әдістерін қамтиды. Қайсы бір
тұлғаға тән қылықты жасауда ерік, сезім қосылады. Ал әдет мұндай
психикалық процестердің бірімен де байланыспайды. Сонымен бірге бітіс
адам қылығына ықпал ете отырып, сол қылық-әрекет барысында
қалыптасады, бекиді. Мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық
мотивтерінен айыра қарауға болмайды. Қандай да қылық мотиві әрекетте
іске аса отырып, мінезде бекиді. Әрқандай мәнді, тұрақталған мотив
болашақ мінез бітісі. Мінез бітістері мотивте алғашқы ниет түрінде
көрініп, ал кейін оны әрекет тұрақты қасиетке айналдырады. Осыдан
қандай да мінез бітістерін қалыптастыру қажет қылық - әрекет
мотивтерін түзіп, оларды бекітуге арналған іс-әрекет мотивтерін
түзіп, оларды бекітуге арналған іс-әрекеттерді ұйымдастырудан
басталады.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диактикалық қарама-
қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты - өзара
қайшы, кеңтар ж.т.б. Егер мінез күштілігі адамның алға қоцған
мақсатына жетудегі, кедергілерді жеңудегі қуатынан көрінсе, мінез
әлсіздігі қорқақтықтан, ниет тұрақсыздығынан, т.б. байқалады. Мінез
қаталдығы өжеттік, тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам
икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің
тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші
және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады.
Қасиеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе, тыңғылықты мінез, ал бір
қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адам
қызығулары мен ұмтылыстарының, іс-әрекеттерінің жан-жақты дамығандығы
мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады. Мұндай адам
әлемдегінің біріне қызығып, бәрін араласқысы келеді. Ал бұларға
қарсы – мінезі “тар” адамдар өзін - өзі шектеуге бейім, ниет
әрекеттерінің өрісі өте елеусіз.
Сонымен бірге, адам мінезінің тұтастығы мен көп тараптылығы
кейбір жағдайларда бір адамның өзінде де әрқилы, тіпті қарама-қарсы
қасиеттердің болатынына шек келтірмейді. Адам бірдей өте нәзік
мәдениетті болуымен бірге қатал талапшаң болуы мүмкін. Осыған
қарамастан, оның мінезі сақталып, оның қырлары айқын көріне түседі.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі,
кейде бірінің орнына бірі қолданылады. Ал іс жүзінде олай
болмауы керек.
Мінез бен темперамент ұқсастығы адамның физиологиялық
ерекшеліктеріне, яғни жүйке жүйесіне болған тәуелділіктен. Қандай да
мінездің қалыптасуында белгілі жүйкелік сипатты темперамент үлкен
маңызға ие. Сонымен бірге, темперамент жете дамығанда ғана мінез
бітістері қалыптасады. Темперамент – мінез дамуына негіз. Мінездегі
ұстамдылық – ұстамсыздық, қозғалғыштық – салғырттық ж.т.б. тікелей
темпераментке байланысты. Бірақ мінез темпераментке бүтіндей тәуелді
емес. Біркелкі темпераментке ие адамдар әрқилы мінез белгілері
болуы мүмкін. Темперамент ерекшеліктері қасыбір мінезді дамытып,
басқаларына шектеу қояды. Мысалы, холерикке қарағанда меланхоликтің
өзіне жігерлілікпен жүректілікті дарытуы қиынға соғады. Ал холерик
флегматик сияқты ұстамды тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с.
Мінезі тұрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі
болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылуы
динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері
адамның біртұтас келбет-кейпінде зара байланысқа түсіп, тұлға
даралығының интегралды сипаттамасын береді.
Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда
“мінезді адам “ және “еркі күшті адам “ сөз тіркестерін бір
мәнде түсінеміз. Ерік, көбіне, мінез күшімен, қатаңдығымен,
табандылығымен ж.т.б. байланысты. Адам мінезінің күштілігін айта
отырып, ондағы еріктік сапалары мен мақсат беріктігін ескереміз. Бұл
тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын қажет ететін жағдайларда,
үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда, мінез тек күш сипатымен
айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай ерік әрекетінің
қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан, еріктік әрекеттерде
мінез қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды ситуацияларда ерік
мінезге ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы қасиет
адам қылығы мен еріктік әрекеттеріне ықпал етеді. Ерікті әрекет
әруақыт мақсатына орай нық, тұрақты және табандылығымен
ерекшеленеді. Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда
“мінезсіз “ деп сипаттайды. Психолгиялық тұрғыдан бұлай болмауы
тиіс, еркі бос адамның да қандай да мінез бітістері баршылық:
қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік ж.т.б. Мінезі айқын болмағандықтан
адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала болжастыру мүмкін емес.
Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік еткендей дербес
бағыт-бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігінде болмай,
тысқы ықпалдарға тәуелді.
Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты,
әрі бұл байланыс өзара ықпалды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық,
интеллекттік сезімдердің даму деңгейі адамның іс-әрекеті мен
қатысына және бұлар негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді.
Екіншіден, осы сезімдердің өздері тұлғаға тән тұрақты
ерекшеліктерге өтіп, адам мінезін құрайды. Борыш сезіну, әзілді
көтеру, т.с.с. күрделі сезімдердің болуы жоғары дамыған адамның
сипатын танытады.
Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект) үлкен маңызға
ие. Ой тереңдігі мен жүйріктігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя
біліп және оны дербес шешу, ой жұмысындағы ынта мен сенім – брі
адам мінезінің ақылдылық қорының белгісі. Ал осы ақыл қабілетін
пайдалануда бағыт таңдау – тікелей мінезге байланысты. Тұрмыста
ақылға кенде емес, бірақ (мінез жарамсыздығынан) жарытып, ештеңе
өндірмейтін адамдар аз емес.
Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, олар даралап,
шектеуге келе бермейді (өшпенділік , күдікшілдік, сақилық т.б.).Ал
кейбір қасиеттер,мысалы,еріктік(жүректілік ,дербестік
т.б.),сезімдік(жайдарылық,көңілділі к т.б.), ақыл саналық(ой
тереңдігі,сындарлық т.б.)адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері
ретінде талдауға келеді. Барша мінез-бітістері өзара заңдылықты
байланысқан: батыр адам –сақи да табанды ; ашық адам –жайдарлы, сенімді,
достыққа тұрақты т.б.
Адам барлық қызметімен қылықтарына із қалдырып, әсер ететін адамның
жетекші психикалық қасиеттер жиынтығын мінез деген сөзбен атайды. Өмірдің
санаулы ситуацияларында адамның қандай жүріс –тұрыста болатыныда ең алдымен
осы қасиеттердің ауанына қарай болады. Адамның мінезін білсек, оның белгілі
бір жағдайдағы қылығын алдын –ала болжап, не істей алатынын аңғара аламыз.
Егер адамның жеке басы баянсыз, оның ішкі дүниесі айқынсыз болса, егер оның
қылығы сыртқы жағдайдың ауанына қарай ығатын, өзінде билігі жоқ адам
болса, біз ондай адамды мінезсіз дейміз.
Адамның жеке басына біткен мінезін құрайтын және белгілі жағдайда
оның қылығы қалай болатынын жобалауға мүмкіншілік беретін психикалық
қасиеттерін мінездің бітісі дейді. Ерлік, адалдық, жігерлік, еңбекті
сүюшілік, адал ниеттілік, қорқақтық, жалқаулық, тымыр мінезділік – мінез
бітісінің түрлі сипаттарының мысалдары. Біреуді ержүрек, тағы біреуді
қорқақ, жүрексіз адам десек, осылар бірер қауіп –қатерге ұшыраса өздерін
қалай ұстайтынын да шамалап айтуымызға болады, өйткені адамның
екпінділігіне қарап, оның бір жаңа істе қалай қимыл көрсететінін болжай
аламыз.
Темперамент өздігінен жақсы да, жаман да болмайды, оның орнына
өзінің темпераментін не жақсы, не жаман түрде игеру, оны дұрыс пайдалануы
не пайдаланбауы мүмкін. Ал мінезге келсек, біз ол туралы жақсы мінез
жаман мінез деген ұғымды үнемі қолданып жүреміз. Бұған қарағанда мінез
деген ұғым адамның мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білдіреді, адамның
қылықтары да оның осы ерекшеліктеріне қарай болады, сондықтан мұның тікелей
өмірлік маңызы бар дей аламыз. Мінез бітісінің көбін бірге ұнамды,
жарасымды жағынан –ерлік, адалдық, ар –ұяты барлық, кішіпейілділік және
т.б. деп сипаттасақ бірде –қорқақтық, пәтуасыздық, жауапсыздық,
мақтаншақтық және т.т. деп ұнамсыз жағынан сипаттаймыз.
Мінез адамның алға қойған мақсатынан, сонымен қатар, ол мақсатты
жүзеге асырудағы қолданатын құралымен әдісімен көрінеді. Адамның мінезі
–тек не істейтінімен ғана сипаттамай, қалай істейтінімен де сипатталады.
Екі адам бірдей бір істі істеп, бірдей мақсат көздеулері мүмкін.
Сонда бұлардың біреуі қызу кірісіп, жұмысты қарқынмен істеуі, екіншісі,
борыш міндетін -өтеу деп қана қарап, адал ниетпен салқын ғана істеуі
мүмкін. Осы екі адамның жұмысты қалай істейтіндігі жөніндегі бұл
айырмашылығы бұл екі адамның іске тиянақтылығындағы даралық
айырмашылықтарын ерекше терең сипаттайды.
Адамның мінезін оның дүниеге, бөгде адамдарға, өзінің ісіне, ең
ақырында, тіпті өзіне деген қатынасы билейді. Бұл қатынас саналы түрде
адамның дүниеге көз-қарасынан, сенімінен және түрлі пікірлерден қорғайды.
Адам өзінің көңіл –күйінде осының ибәрін басынан кешіреді.
Мінез адамның өмір сүру барысында, тұрмыс салтына ықпал жасайды.
Табанды, қажырлы, қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, көздеген
мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады.
Мінез жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен
ондағы тіршілік, әсіресе қызметтегі әр адамның көңіл –күйі ондағы
адамдардың мінез бітістерімен сабақтасып жатады. Кейде мінезі ауыр адам
бүкіл өндірістік ұжымына қарғысын тигізетін кездері болады. Осындай адамның
әлегінен ұжымда тартыс, кикілжіңдер туады, өсек өріс алады, бұл басқаларды
жұмысына, көңіл –күйіне қолайсыз әсер етеді. Мұндай жағдай отбасында да
кездеседі. Ал ақ көңіл жайдары адам жұртпен сыпайы, жолдастық қарым
–қатынаста болады, кісімен оңай шүйіркелеседі, үйде де, жүзде де бір
–біріне ілтипатпен қарап, басқалардың қызметімен демалысына қолайлы жағдай
туғызады.
Ерте заманнан –ақ темпераменттерді холерик, сангвиник, меланхолик
және флегматик деп негізгі төрт түрге бөліп келген.
Темперамент деп: 1) эмоционалдық қозғыштығынан (сезімнің тез пайда
болуы және оның күші ), 2) сезімді күшті түрде сыртқа шығарудың аз немесе
көбірек тенденциясынан (қозғалыста, сөзде, мимикада және т.б.), 3)
қозғалыстың шапшаңдығы және адамның жалпы қозғалғыштығынан көрінетін әр
адамның жүйке саласының тума қасиеттерінен тәуелді жеке ерекшеліктерін
айтады.
Холерикалық темперамент тез пайда болатын күшті сезіммен,
сангвиникалық –тез пайда болатын, бірақ әлсіз сезіммен, меланхолиялық –баяу
пайда болады, бірақ күшті сезіммен, флегматикалық –баяу пайда болатын әлсіз
сезіммен сипатталады. Бұлардан басқа холерикалық және сангвиник
темпераменттерімен тағы да мынадай сипаттамалар тән: 1) қозғалыстың
шапшаңдығы, жалпы қозғалғыштық, 2) сезімін күшті түрде сыртқа шығару
тенденциясы болуы және керісінше, меланхолик пен флегматик темпераменттері
үшін сезімнің мынадай сипаттары тән: 1) қозғалыстың баяулығы; 2) сезімін
сыртқа баяу шығару.
Кейде темперамент адамның жасына лайық баяу өзгеріп отырады. Ол
өмір тәрбиесі салдарынан да өзгеруі мүмкін, бірақ қалай айтқандада
темперамент -әр адамның жеке басының психикалық сипаттамасына жататын
едәуір тұрлаулық қасиет.
Барлық адамдарды темпераменттің 4 түріне ажыратып бөліп қоюға болады
деп ойлау дұрыс болмас деді. Әр типтің таза уәкілі бола алатын нағыз
холерик, сангвиник, мелахолик, флегматик адамдар кездеседі. Адамдардың
көпшілігін де –ақ бір темпераменттің жеке басқа сипаттарымен ұласып
жататынын байқаймыз. Бір адамның өзі түрлі жағдайларда және тұрмыс пен
қызметтің түрлі саласарында ол темпераменттің әр сипаттарын білдіруі
мүмкін.
Айталық, мәселені, Пьер Безуховтың (Соғыс және бейбітшілік)
көбіне жайшылық уақыттардағы мінездері флегматик темпераментке лайық екені
айқын көрініп тұрады, оның қасиеттері: сабырлы, ақ көңіл, асып
–саспайтындық. Бірақ әлде қалай төтенше бір жағдайларда холерикке ұқсап
ашуланшақ мінезді болып, қатты булығады, күйіп –піседі; сөйткенде
ойламайтын төтенше істер істеп тастайды. Оның бер жағында оның басында
мелахолик теппераментке лайықты мінездердің де бар екенін аңдауға болады.
Баяу пайда болатын, бірақ күшті, тұрақты және сезімі ьмүлдем дерлік сыртына
шықпайтын мінезді адам.
Түрлі темпераменттердің ішінен қайсысы артық деп сұрақ қою
дұрыс емес. Бұлардың әрқайсысының ұнамды, ұнамсыз жақтары болады.
Қатты құмарлық, қажырлылық, қуат – холерикке тән; сангвиникке тән
қозғалғыштық (шапшаңдылық), мейірімділік, еті тірлік; меланхоликке лайықты
сезімнің тереңділігі және ұнамдылығы; флегматикке тән асықпай баптап,
сабырмен істеу қасиеттері; бұлар -әр қайсысы әртүрлі темпераментке лайық
адамның бағалы қасиеттері. Бірақ холериктің бәрі бірдей қажырлы емес,
сангвиник –бәрі бірдей есіркегіш болмайды. Ондай қасиеттерді жасай білу
керек; бұл ретте темперамент яки осы қасиеттердің жолын оңайлатып немесе
бөгейтін болады. Флегматиктен гөрі холерик адам шапшаң және жігермен
қимылдауға дағдылануға оңтайлы, ал флегматик үшін ұстамдылық,
салқынқандылық мінезге төселу оңай жұмыс.
Әр адам өзінің темпераментінің жақсы жақтарын пайдаға асыру үшін
оңдай қасиеттерін меңгеруге үйреніп және оларды өзіне бағындыратын болуы
тиіс, егер керісінше, адам темперасментіне еріп, өзіне -өзі ие бола алмаса,
темпераменттің тілесе қайсысында болсын, онда жеке адамға керексіз қауіпті
қасиеттер пайда болады. Холерикалық темперамент адамды ұстамсыз, қатал,
күйіп –пісетін етіп жіберу мүмкін. Сангвиникалық темперамент жеңіл
мінезділікке, алаңғасырлыққа, сезімнің тайыз және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz