Қазақстанның Мемлекеттік Думасы
Кіріспе
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Казақстан халықтарының тәуелсіздікке ұмтылған асыл арманы, қасиетті мұраты 1991 жылы желтоқсан айында жүзеге асты. Ал одан бір жыл бұрын 1990 жылдың 25 қазанында қазақ елінің терең құқықтық сипаты бар Мемлекеттік егемендігі туралы тарихи маңызы зор кұжат - Декларация кабылданды. Сөйтіп, біздің мемлекетіміз осыған дейін кей ретте аумақ көлемі, тұрғындарының саны, санаткерлік қуаты жағынан өзінен әлдеқайда төмен болса да саяси салиқалықық теңестіруге мүмкіндік беретін мәртебеге ие болды.
Тәуелсіздікті жариялаумен бірге Декларация шалғай және таяу көршілермен қатынастың жаңа үлгілерін орнатып, ұлтгық мемлекеттілікті қорғау, сақтау және нығайту жөніндегі жан-жакты сипатгағы шараларды белгіледі, билікті бөлу қағидаларын, меншіктің көп нысандарын, саяси және идеологиялық плюраллизм, азаматтардың құқыктары мен еркіндігінің кепілдіктері жайлы тұжырымдар жариялады. Біздің мемлекетіміз алғашқы кадамдарынан бастап, бүкіл әлемде танылған саяси-құқықтық принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
Осы жылдар кезінде саяси сахнаға бірнеше Жоғарғы Кеңес, Парламент келді. Жаңа Конституция қабылданды. Казақстан тарихындағы тұңғыш кәсіби заң шығарушы орган - XIII сайланған Жоғарғы Кеңес пен оның орнына келген қос палаталы Парламенттің депутаттарын ойландырған мәселелер аз болған жоқ. Соның бір сауалы - Казақстандағы заң шығару қызметінің бастау көзі кайда? Ол неден басталады? Заң шығару қызметіне қатысқан алғашқы заңгерлер кімдер еді? Олар туралы не білеміз? - деген сауалдарға жауап беру ойға алынды.
Тәуелсіздікті жариялаумен бірге Декларация шалғай және таяу көршілермен қатынастың жаңа үлгілерін орнатып, ұлтгық мемлекеттілікті қорғау, сақтау және нығайту жөніндегі жан-жакты сипатгағы шараларды белгіледі, билікті бөлу қағидаларын, меншіктің көп нысандарын, саяси және идеологиялық плюраллизм, азаматтардың құқыктары мен еркіндігінің кепілдіктері жайлы тұжырымдар жариялады. Біздің мемлекетіміз алғашқы кадамдарынан бастап, бүкіл әлемде танылған саяси-құқықтық принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
Осы жылдар кезінде саяси сахнаға бірнеше Жоғарғы Кеңес, Парламент келді. Жаңа Конституция қабылданды. Казақстан тарихындағы тұңғыш кәсіби заң шығарушы орган - XIII сайланған Жоғарғы Кеңес пен оның орнына келген қос палаталы Парламенттің депутаттарын ойландырған мәселелер аз болған жоқ. Соның бір сауалы - Казақстандағы заң шығару қызметінің бастау көзі кайда? Ол неден басталады? Заң шығару қызметіне қатысқан алғашқы заңгерлер кімдер еді? Олар туралы не білеміз? - деген сауалдарға жауап беру ойға алынды.
1. Аққұлыұлы С. І - Мемлекеттік Дума және оған мүше болған казақтар / С. Аққұлыұлы, Д. Қамзабекұлы // Ана тілі. - 1993. – 4-ақпан.
2. Асылбеков М. Айтұлы Ақан еді (Академик Ақай Нұсіпбекұлы туралы сыр) / М. Асылбеков // Егемен Казақстан. - 1996. –5-маусым.
3. Асфендияров С.Ж. Казақстан тарихының очерктері / С.Ж. Асфендияров. –А.: Ғылым, 1994. – 255 бб.
4. Ахмедов Ғ. Русия думасындағы казақ депутаттар / Ғ. Ахмедов // Жұлдыз. –1994. –№ 1. – 169 - 174 бб
5. Байтұрсынов А. Ақжол /А. Байтұрсынов.-Алматы: Жалын, 1991.-464 б.
6. Бөкейхан Ә. Таңдамалы / Ә. Бөкейхан. Бас редакторы Нұрғалиев Р.Н. - А.: Ғылым, 1995.-475 б.
7. Балашев П.Н. Записки о необходимости изменения закона о выборах в Государственную Думу / П.Н. Балашев.–СПб.: Ретрос, 1996. – 392 с.
8. Бөкейханов Ә. Шығармалар / Ә. Бөкейханов.–А.: Ғылым, 1994. -384 б.
2. Асылбеков М. Айтұлы Ақан еді (Академик Ақай Нұсіпбекұлы туралы сыр) / М. Асылбеков // Егемен Казақстан. - 1996. –5-маусым.
3. Асфендияров С.Ж. Казақстан тарихының очерктері / С.Ж. Асфендияров. –А.: Ғылым, 1994. – 255 бб.
4. Ахмедов Ғ. Русия думасындағы казақ депутаттар / Ғ. Ахмедов // Жұлдыз. –1994. –№ 1. – 169 - 174 бб
5. Байтұрсынов А. Ақжол /А. Байтұрсынов.-Алматы: Жалын, 1991.-464 б.
6. Бөкейхан Ә. Таңдамалы / Ә. Бөкейхан. Бас редакторы Нұрғалиев Р.Н. - А.: Ғылым, 1995.-475 б.
7. Балашев П.Н. Записки о необходимости изменения закона о выборах в Государственную Думу / П.Н. Балашев.–СПб.: Ретрос, 1996. – 392 с.
8. Бөкейханов Ә. Шығармалар / Ә. Бөкейханов.–А.: Ғылым, 1994. -384 б.
Мазмұны
Кіріспе
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Казақстан халықтарының тәуелсіздікке ұмтылған асыл арманы, қасиетті мұраты 1991 жылы желтоқсан айында жүзеге асты. Ал одан бір жыл бұрын 1990 жылдың 25 қазанында қазақ елінің терең құқықтық сипаты бар Мемлекеттік егемендігі туралы тарихи маңызы зор кұжат - Декларация кабылданды. Сөйтіп, біздің мемлекетіміз осыған дейін кей ретте аумақ көлемі, тұрғындарының саны, санаткерлік қуаты жағынан өзінен әлдеқайда төмен болса да саяси салиқалықық теңестіруге мүмкіндік беретін мәртебеге ие болды.
Тәуелсіздікті жариялаумен бірге Декларация шалғай және таяу көршілермен қатынастың жаңа үлгілерін орнатып, ұлтгық мемлекеттілікті қорғау, сақтау және нығайту жөніндегі жан-жакты сипатгағы шараларды белгіледі, билікті бөлу қағидаларын, меншіктің көп нысандарын, саяси және идеологиялық плюраллизм, азаматтардың құқыктары мен еркіндігінің кепілдіктері жайлы тұжырымдар жариялады. Біздің мемлекетіміз алғашқы кадамдарынан бастап, бүкіл әлемде танылған саяси-құқықтық принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
Осы жылдар кезінде саяси сахнаға бірнеше Жоғарғы Кеңес, Парламент келді. Жаңа Конституция қабылданды. Казақстан тарихындағы тұңғыш кәсіби заң шығарушы орган - XIII сайланған Жоғарғы Кеңес пен оның орнына келген қос палаталы Парламенттің депутаттарын ойландырған мәселелер аз болған жоқ. Соның бір сауалы - Казақстандағы заң шығару қызметінің бастау көзі кайда? Ол неден басталады? Заң шығару қызметіне қатысқан алғашқы заңгерлер кімдер еді? Олар туралы не білеміз? - деген сауалдарға жауап беру ойға алынды.
Өлкенің қателіктерінен сабақ алу. Ресей империясының ұлан-ғайыр жер аумағындағы өзіндік ерекшелігі мол сайлау жүйесінің тетігін қадағалаудың, Мемлекеттік Дума депутаттарының заң шығару қызметін, монархиялық құрылыс жағдайындағы өкілді және атқару органдарының өзара катысы мен бір-біріне ықпалын зерттеудің бүгінгі кәсіби парламентін қалыптастырып отырған Казақстан үшін маңызы аса зор. Сонымен қатар, Ресейдегі парламентгің өмірге келуіне пәрменді ықпал еткен 1905-1907 жылдардағы демократиялық революцияның дүмпуі нәтижесінде күллі жұртшылықтың сайлауы арқылы кұрылатын Заң Кеңесін шақыру жөніндегі 1906 жылғы бастама империяны мекендеген халықтар мен шет аймақтағы қазақгар үшін де тарихи аса маңызды оқиға болды.
Дала және Түркістан өлкелері тұрғындарының булыгиндік, виттелік сондай-ақ үшінші маусымдық заңдарды қамтитын Думаларға катысуының елдегі демократиялық өзгерістерді іске асырудағы маңызы айрыкща болатыны анық еді. Бірақ, бұл халықтар сайлауға катысуға тең кұқық ала алмады. Олардан сайланатын адамдардың саны мейілінше шектеулі болды. Соның өзінде елде демократиялық өзгерістерге бетбұрыстың басталғаны оған шет аймақтағы халықтардың қатысу мүмкіндігі бар екені сезіле бастады.
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси өмірдегі қажеттіліктен туыңдағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі өсіп-жетіліп келе жатты. Бірақ оның түпкілікті орнай алмағанын тарихтан білеміз. Ендеше ол кажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.
Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отарындағы казақ даласының қалыптасқан саяси-әлеуметтік болмыс пішіні бұл тұста төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4442,8 мың болса, оның 10,3 пайызын қоныс аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар, 83,4 процентін казақтар кұрады. Яғни казақ даласындағы ішкі отарлау саясатының салдарынан халық кұрамының едәуір өзгергенін көрсетеді. Ресейдің ол шетімен бұл шетіне дейінгі жер жыртып, мал өсірген шаруалар мемлекеттің ең басты тіректерінің бірі, бүкіл елдің азық-түлігін дайындап, күн көрісін камтамасыз етіп отырған бірден-бір әлеуметтік топ болды. Сондықтан империядағы өзгерістерге демократиялық сипат беріп, дамыған еддердегідей патша билігін жоймай-ақ, Мемлекеттік Дума Ресейдегі сан жағынан ең көп шаруалардың мұң-мұқтажын алғашқы кезекке қоймақшы болды. Шаруа үшін жердің ең маңызды мәселе екені әуел бастан белгілі. Сол себепті де Дума өзі өмірге келген сәттен бастап-ақ бұл мәселені өз назарынан тыс қалдыра алмады. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық кұрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды.
Патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмілеге де келмеді.
І-ші Мемлекеттік Думаға сайлау біріншіден, партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысын туғызды. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым бағытындағы көңіл-күйлерге де әскери-полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы ақпанда Дала генерал-губернаторы мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қаңдайының қатарына болса да өтуіне тыйым салған бұйрық шығарды.
1906 жылы көктемде осы жағдайларды ескере отырып, большевиктер партиясы Думаға байкот жариялау туралы шешім қабылдады. Өйткені, төңкеріс үшін сайлау кампанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп әрі қанат жаюы қажет еді. В.И.Лениннің сөзімен айтқанда "конституциялық болмас іспен жұбатудан, парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе жоқ" .
Думаға деген белсенді байкотты Қазақстандағы социал-демократиялық ұйымдар қолдады. Дума шақыру жөніндегі дайындық және үгіт жұмыстарында бірсыпыра олқылықтар орын алды. Соңдықтан да, 1906 жылы 8-ақпанда үкімет виттелік дума, булыгиндік думаның кебін кимес үшін, арнайы бұйрық шығарады. Онда: Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып, (4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды.
1905 жылы 6-13-ші қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам кайраткерлері бірігіп съезд өткізді. Олар І-ші Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың барлығын, өзінің сол халықтың перзенті екендігін айтты. "Осында сөйлеген поляк, латыш, өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз (қазақ) тіліндегі мектептер қуғын-сүргінге үшырауда. Бізді де цензура аямай жаншуда. Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл съезге қазақтың белгілі саяси-қоғам қайраткері М. Тынышбайұлы катынасып, баяндама жасады. Науқан барысында патша үкіметінің шарасыз халін өлкенің саяси өмірінде тиімді пайдалануды көздегендер де кездесті. 1906 жылғы 22-ші ақпандағы күн ілгері уәде берілген Ереже мен сайлау науқанының бет алысы жаңа саяси-идеялық бағыт ұстанған партияларды қалыптастыруды тездетті. Алғашқылардың бірі болып кадет партиясының филиалы құрылды — деп жазады сол кездегі тарихи дерек көздері.
Қазақ конституциялық-демократиялық партиясы бағдарламасынан байқалғанындай жалпы ұлттық, демократиялық сипаттағы мүддені көздеген. Тарихта орын алып келгендей, қазақ конституциялық-демократиялық партиясын ресейлік кадеттер партиясының жай филиалы немесе ұлттық буржуазияның таптық мүддесін мұрат еткен ұйым есебінде көрсету дұрыс емес. Әрі бұл тұста олардың ресейлік кадеттермен байланысын жоққа шығара алмаймыз. Бұл алғашқы саяси ұйым — отарлық езгіге қарсы бұқара халықтың бостандық пен еркіндігіне барар жолдағы ұлттық, демократиялық мұраттарды көздеген дербес төл партия құру әрекеті ретінде бағалануға лайықты.
Шаруа тандаушыларының қатарына кімдер кірді деген мәселеге тоқталайық. Мәселен, Ақмола облысы бойынша ауыл мен деревняларда революциялық үгіттің жағдайы нашар болатын. Өкімет тарапынан болған куғын-сүргіндер, әскери жағдайлармен қатар жергілікті социал-демократтардың қатарынын да аздығы өз әсерін тигізді.
Ақмола облысында ауыл тұрғындары арасында конституциялық-демократиялық партия белсенді қызмет жасады. Омбы кадеттерінің арасында кең тараған "Степной голос" былай деп жазды: "местных интеллигентных силах лежит трудная, но почетная, обязанность приложить все усилия к тому, чтобы выборы в Государственную Думу во всех стадиях проходили не только вполне сознательно, но и дали бы заранее определенные резулътаты" . Аты аталған газет кадеттердің бағдарламасын, әсіресе аграрлық мәселе бойынша ерекше тоқталып: "Кім Отанына игілік жасағысы келсе, сол сайлау кезінде "Народная свобода" партиясын қолдау керек" — деп шақырды. Сондай-ақ, кадеттер большевиктердің Дума жөніндегі тактикасына қарсы ұсақ буржуазиялық саяси ағымдарды сайлау науқаны алдындағы күреске бірігуге шақырды Шаруалар оларды қолдамады. Уездердегі жиналыстарда шаруалар партияда жоқтар тобынан корінді. Сайлаудың соңғы сатысында Ақмола облысында халықтың басым көпшілігінің сайлауға қатыспау себептерін кадеттердің кесірінен деп үғындырылды. Ал кадеттер болса, халықтың Думаға, сондай-ақ "Народная свобода" партиясына сенімсіздігінен деп түсіндірді. Кадеттердің жеңілуіне тағы да бір ықпал еткен жағдай ол төңкерісшіл социал-демократиялық партияның белсенді іс-қимылы болатын. Әйтсе де, жергілікті социал-демократиялық күштердің тыңғылықты ұйымдаспауы да өз нәтижесін көрсетті. Думаға меньшевиктік бағытты жақтаушылар да енген еді. Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиелік билікті, оның отарлау саясатын өткір сынға алып, оған карсы ашық та пәрменді оппозициялық күшке айналған "Народная свобода" партиясы жағында болу Әлихан Бөкейхан және басқа қазақ зиялыларына тактикалық түрғыдан белгілі бір уақытқа дейін тиімді көрінгені тарихи шындық. Ол туралы Әлихан Бөкейхан 1913 жылы "Қазақ" газетінде: Біздің казақ-орыстың түзу жолда жүргендерінің отына жылынып келген, империялық жүйе жағдайында "қазақ сияқты аз-кем жұрт мақсаты біреуге ілесіп жүріп болады. Өз бетімен қазақ жол аша алмайды"— деп жазған еді.
Торғай облысының сайлау науқанын шаруалар ашты. Олар жалпы 56 сайланушыны таңдау керек болды. Оның 47 орыны Қостанай уезіне, қалғандары Ақтөбе, Торғай, Ырғыз уездеріне бөлінді. Әсіресе сайлау Қостанай уезінде қызу жүрді. Онда жергілікті билікке сүйенген кулактар өздеріне пайдалы үміткерлерді сайлауға жіберуге ықпал етті. Бірақ ауыл кедейлері тарапынан бұл пиғыл үлкен қарсылыққа ұшырады. Басқа уездерде көпшілік сайланушылардың құрамы қатардағы шаруалардан тұрды.
Социал-демократтардың шаруалар қауымына ықпалы әр жерде әрқалай болды, 1906 жылы 30-шы сәуірде Қостанай уезінің Успенск болысының шаруалары патша үкіметінің заңына қарамастан Думаға екі депутатты таңдап, ашық сайлау жүргізді. Қостанайлық шаруалармен және басқа да қоғам өкілдерімен біріге отырып, төмендегідей талап-тілектер койған: саяси тұтқындарға амнистия жариялау, өлім жазасын жою, аграрлық мәселені шешу, т.б.
Торғай қаласы мен облысы көлеміндегі сайлау науқанында әлеуметтік топтардың, һәм партиялар арасындағы қызметі белсенді түрде көрінді. Ол туралы "Тургайская газета": "Қостанай қаласының жүртшылығы сайлау науқанына қатысты әлі күнге дейін сайлаушыларды шақырған түрлі-түсті афишалар, әртүрлі партиялардың ұрандары үйлердің қабырғалары мен какпаларында сақталған" — деп жазды. Патша зандарының халыққа қарсы бағытталған тұстары қалың бұқараның кейбір әлеуметтік тобына өзінің тиімділігін байқатты. Сайлау науқанының алғашқы сайысында Торғай қаласы мен облысында Қостанайдың 10 сайланушысының 4-уі саудагер, 4-мещандар болды. Олар жалға жер алып, адамдар жалдап өңдеп, өнім өндірушілер болатын. Калған біреуі — молда, соңғысы — мещан старостасы. Ақтөбелік таңдаушылардың (выборщики) бірі — уездік басқарма қызметкері, екіншісі — судья болса, Торғай мен Ырғыз уездері саудагерлерді сайлады . Сол кездегі құжаттар көрсеткендей барлық таңдаушылардың қандай партияның мүшесі болғаны жөнінде нақты деректер жоқ. Дегенмен де, таңдаушылардың көпшілігіне кадеттер идеологиясының әсерін байқау қиын емес. Сол кезде Торғай облысы әскери губернаторына Ақтөбе уезінің шаруалар жетекшісі былай-деп жазды: "Жергілікті халық арасында конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасы кең тарады. Мемлекеттік Думаға осы партияның атынан үміткерлерді талдау жөнінде үгіт жүргізе бастады". Алайда, сайлау қорытындысында кадеттер ықпалының өте жоғары деңгейде болмағанын көрсетеді. Облыстық сайлау комиссиясының көрсетуі бойынша сайлау жиналысына келген 57 таңдаушының, 31-і өз дауыстарын "Народная свобода" партиясын жақтаушы Н.Дыхничқа берген. Халықтың неғұрлым демократиялық ой-пікірге жақын тобы жергілікті өкімет тарапынан тікелей қысым көрді" Қостанай қаласының сайлаушылары сайлау науқанына наразылықтарын былайша білдірді: 1. Сайлау негізінен жергілікті әкімшіліктің ықпалымен, түрлі қасақана бұрмалаулармен өтті; 2. Полиция кандидатты қорқыта отырып, оларды тізімге кіргізді. 3. Кандидаттар әкімшілік тарапынан әлдеқайда бұрын тағайындалды; 4. Сайлаушылар тізіміне өлгендер де еніп кеткен; 5. Әкімшілік қараңғы халықты өздеріне қажет кандидатты жазуға мәжбүр етті, ерікті сайлау болған жоқ, әкімшілік зорлығы болды. Ескі тәртіптің нышаны айқын сезіліп түрды. Осы тәріздес өкімет тарапынан болған бассыздыққа орай, Торғай облысының басқа жерлерінде де арыз-шағымдар түсіп жатты, облыстағы сайлаудың нәтижесінде қазақ ұлтынан депутаттыққа Ахмет Бірімжан өтті.
Семей қаласында 1906 жылы қаңтарда "Народная свобода" партиясының бөлімшесі құрылды. Сайлау алдындағы 1906 жылғы 7-мамырдағы мәжілісте кадеттердің бағдарламасы оқылып, талқыланды. Мамыр айының екінші жартысында кадеттер жеті мәрте жиналыс өткізді. Осы бас қосулардың бірінде Семей қаласы бойынша Мемлекеттік Думаға кандидаттыққа мүше етіп 16 сайлаушыны белгіледі. Жергілікті әкімшілік бұл ... жалғасы
Кіріспе
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Казақстан халықтарының тәуелсіздікке ұмтылған асыл арманы, қасиетті мұраты 1991 жылы желтоқсан айында жүзеге асты. Ал одан бір жыл бұрын 1990 жылдың 25 қазанында қазақ елінің терең құқықтық сипаты бар Мемлекеттік егемендігі туралы тарихи маңызы зор кұжат - Декларация кабылданды. Сөйтіп, біздің мемлекетіміз осыған дейін кей ретте аумақ көлемі, тұрғындарының саны, санаткерлік қуаты жағынан өзінен әлдеқайда төмен болса да саяси салиқалықық теңестіруге мүмкіндік беретін мәртебеге ие болды.
Тәуелсіздікті жариялаумен бірге Декларация шалғай және таяу көршілермен қатынастың жаңа үлгілерін орнатып, ұлтгық мемлекеттілікті қорғау, сақтау және нығайту жөніндегі жан-жакты сипатгағы шараларды белгіледі, билікті бөлу қағидаларын, меншіктің көп нысандарын, саяси және идеологиялық плюраллизм, азаматтардың құқыктары мен еркіндігінің кепілдіктері жайлы тұжырымдар жариялады. Біздің мемлекетіміз алғашқы кадамдарынан бастап, бүкіл әлемде танылған саяси-құқықтық принциптерге сүйеніп өмір сүре бастады.
Осы жылдар кезінде саяси сахнаға бірнеше Жоғарғы Кеңес, Парламент келді. Жаңа Конституция қабылданды. Казақстан тарихындағы тұңғыш кәсіби заң шығарушы орган - XIII сайланған Жоғарғы Кеңес пен оның орнына келген қос палаталы Парламенттің депутаттарын ойландырған мәселелер аз болған жоқ. Соның бір сауалы - Казақстандағы заң шығару қызметінің бастау көзі кайда? Ол неден басталады? Заң шығару қызметіне қатысқан алғашқы заңгерлер кімдер еді? Олар туралы не білеміз? - деген сауалдарға жауап беру ойға алынды.
Өлкенің қателіктерінен сабақ алу. Ресей империясының ұлан-ғайыр жер аумағындағы өзіндік ерекшелігі мол сайлау жүйесінің тетігін қадағалаудың, Мемлекеттік Дума депутаттарының заң шығару қызметін, монархиялық құрылыс жағдайындағы өкілді және атқару органдарының өзара катысы мен бір-біріне ықпалын зерттеудің бүгінгі кәсіби парламентін қалыптастырып отырған Казақстан үшін маңызы аса зор. Сонымен қатар, Ресейдегі парламентгің өмірге келуіне пәрменді ықпал еткен 1905-1907 жылдардағы демократиялық революцияның дүмпуі нәтижесінде күллі жұртшылықтың сайлауы арқылы кұрылатын Заң Кеңесін шақыру жөніндегі 1906 жылғы бастама империяны мекендеген халықтар мен шет аймақтағы қазақгар үшін де тарихи аса маңызды оқиға болды.
Дала және Түркістан өлкелері тұрғындарының булыгиндік, виттелік сондай-ақ үшінші маусымдық заңдарды қамтитын Думаларға катысуының елдегі демократиялық өзгерістерді іске асырудағы маңызы айрыкща болатыны анық еді. Бірақ, бұл халықтар сайлауға катысуға тең кұқық ала алмады. Олардан сайланатын адамдардың саны мейілінше шектеулі болды. Соның өзінде елде демократиялық өзгерістерге бетбұрыстың басталғаны оған шет аймақтағы халықтардың қатысу мүмкіндігі бар екені сезіле бастады.
1 Мемлекеттік Дума: мәні және мазмұны
Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси өмірдегі қажеттіліктен туыңдағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі өсіп-жетіліп келе жатты. Бірақ оның түпкілікті орнай алмағанын тарихтан білеміз. Ендеше ол кажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.
Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отарындағы казақ даласының қалыптасқан саяси-әлеуметтік болмыс пішіні бұл тұста төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4442,8 мың болса, оның 10,3 пайызын қоныс аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар, 83,4 процентін казақтар кұрады. Яғни казақ даласындағы ішкі отарлау саясатының салдарынан халық кұрамының едәуір өзгергенін көрсетеді. Ресейдің ол шетімен бұл шетіне дейінгі жер жыртып, мал өсірген шаруалар мемлекеттің ең басты тіректерінің бірі, бүкіл елдің азық-түлігін дайындап, күн көрісін камтамасыз етіп отырған бірден-бір әлеуметтік топ болды. Сондықтан империядағы өзгерістерге демократиялық сипат беріп, дамыған еддердегідей патша билігін жоймай-ақ, Мемлекеттік Дума Ресейдегі сан жағынан ең көп шаруалардың мұң-мұқтажын алғашқы кезекке қоймақшы болды. Шаруа үшін жердің ең маңызды мәселе екені әуел бастан белгілі. Сол себепті де Дума өзі өмірге келген сәттен бастап-ақ бұл мәселені өз назарынан тыс қалдыра алмады. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық кұрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды.
Патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмілеге де келмеді.
І-ші Мемлекеттік Думаға сайлау біріншіден, партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысын туғызды. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым бағытындағы көңіл-күйлерге де әскери-полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы ақпанда Дала генерал-губернаторы мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қаңдайының қатарына болса да өтуіне тыйым салған бұйрық шығарды.
1906 жылы көктемде осы жағдайларды ескере отырып, большевиктер партиясы Думаға байкот жариялау туралы шешім қабылдады. Өйткені, төңкеріс үшін сайлау кампанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп әрі қанат жаюы қажет еді. В.И.Лениннің сөзімен айтқанда "конституциялық болмас іспен жұбатудан, парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе жоқ" .
Думаға деген белсенді байкотты Қазақстандағы социал-демократиялық ұйымдар қолдады. Дума шақыру жөніндегі дайындық және үгіт жұмыстарында бірсыпыра олқылықтар орын алды. Соңдықтан да, 1906 жылы 8-ақпанда үкімет виттелік дума, булыгиндік думаның кебін кимес үшін, арнайы бұйрық шығарады. Онда: Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып, (4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды.
1905 жылы 6-13-ші қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам кайраткерлері бірігіп съезд өткізді. Олар І-ші Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың барлығын, өзінің сол халықтың перзенті екендігін айтты. "Осында сөйлеген поляк, латыш, өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз (қазақ) тіліндегі мектептер қуғын-сүргінге үшырауда. Бізді де цензура аямай жаншуда. Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл съезге қазақтың белгілі саяси-қоғам қайраткері М. Тынышбайұлы катынасып, баяндама жасады. Науқан барысында патша үкіметінің шарасыз халін өлкенің саяси өмірінде тиімді пайдалануды көздегендер де кездесті. 1906 жылғы 22-ші ақпандағы күн ілгері уәде берілген Ереже мен сайлау науқанының бет алысы жаңа саяси-идеялық бағыт ұстанған партияларды қалыптастыруды тездетті. Алғашқылардың бірі болып кадет партиясының филиалы құрылды — деп жазады сол кездегі тарихи дерек көздері.
Қазақ конституциялық-демократиялық партиясы бағдарламасынан байқалғанындай жалпы ұлттық, демократиялық сипаттағы мүддені көздеген. Тарихта орын алып келгендей, қазақ конституциялық-демократиялық партиясын ресейлік кадеттер партиясының жай филиалы немесе ұлттық буржуазияның таптық мүддесін мұрат еткен ұйым есебінде көрсету дұрыс емес. Әрі бұл тұста олардың ресейлік кадеттермен байланысын жоққа шығара алмаймыз. Бұл алғашқы саяси ұйым — отарлық езгіге қарсы бұқара халықтың бостандық пен еркіндігіне барар жолдағы ұлттық, демократиялық мұраттарды көздеген дербес төл партия құру әрекеті ретінде бағалануға лайықты.
Шаруа тандаушыларының қатарына кімдер кірді деген мәселеге тоқталайық. Мәселен, Ақмола облысы бойынша ауыл мен деревняларда революциялық үгіттің жағдайы нашар болатын. Өкімет тарапынан болған куғын-сүргіндер, әскери жағдайлармен қатар жергілікті социал-демократтардың қатарынын да аздығы өз әсерін тигізді.
Ақмола облысында ауыл тұрғындары арасында конституциялық-демократиялық партия белсенді қызмет жасады. Омбы кадеттерінің арасында кең тараған "Степной голос" былай деп жазды: "местных интеллигентных силах лежит трудная, но почетная, обязанность приложить все усилия к тому, чтобы выборы в Государственную Думу во всех стадиях проходили не только вполне сознательно, но и дали бы заранее определенные резулътаты" . Аты аталған газет кадеттердің бағдарламасын, әсіресе аграрлық мәселе бойынша ерекше тоқталып: "Кім Отанына игілік жасағысы келсе, сол сайлау кезінде "Народная свобода" партиясын қолдау керек" — деп шақырды. Сондай-ақ, кадеттер большевиктердің Дума жөніндегі тактикасына қарсы ұсақ буржуазиялық саяси ағымдарды сайлау науқаны алдындағы күреске бірігуге шақырды Шаруалар оларды қолдамады. Уездердегі жиналыстарда шаруалар партияда жоқтар тобынан корінді. Сайлаудың соңғы сатысында Ақмола облысында халықтың басым көпшілігінің сайлауға қатыспау себептерін кадеттердің кесірінен деп үғындырылды. Ал кадеттер болса, халықтың Думаға, сондай-ақ "Народная свобода" партиясына сенімсіздігінен деп түсіндірді. Кадеттердің жеңілуіне тағы да бір ықпал еткен жағдай ол төңкерісшіл социал-демократиялық партияның белсенді іс-қимылы болатын. Әйтсе де, жергілікті социал-демократиялық күштердің тыңғылықты ұйымдаспауы да өз нәтижесін көрсетті. Думаға меньшевиктік бағытты жақтаушылар да енген еді. Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиелік билікті, оның отарлау саясатын өткір сынға алып, оған карсы ашық та пәрменді оппозициялық күшке айналған "Народная свобода" партиясы жағында болу Әлихан Бөкейхан және басқа қазақ зиялыларына тактикалық түрғыдан белгілі бір уақытқа дейін тиімді көрінгені тарихи шындық. Ол туралы Әлихан Бөкейхан 1913 жылы "Қазақ" газетінде: Біздің казақ-орыстың түзу жолда жүргендерінің отына жылынып келген, империялық жүйе жағдайында "қазақ сияқты аз-кем жұрт мақсаты біреуге ілесіп жүріп болады. Өз бетімен қазақ жол аша алмайды"— деп жазған еді.
Торғай облысының сайлау науқанын шаруалар ашты. Олар жалпы 56 сайланушыны таңдау керек болды. Оның 47 орыны Қостанай уезіне, қалғандары Ақтөбе, Торғай, Ырғыз уездеріне бөлінді. Әсіресе сайлау Қостанай уезінде қызу жүрді. Онда жергілікті билікке сүйенген кулактар өздеріне пайдалы үміткерлерді сайлауға жіберуге ықпал етті. Бірақ ауыл кедейлері тарапынан бұл пиғыл үлкен қарсылыққа ұшырады. Басқа уездерде көпшілік сайланушылардың құрамы қатардағы шаруалардан тұрды.
Социал-демократтардың шаруалар қауымына ықпалы әр жерде әрқалай болды, 1906 жылы 30-шы сәуірде Қостанай уезінің Успенск болысының шаруалары патша үкіметінің заңына қарамастан Думаға екі депутатты таңдап, ашық сайлау жүргізді. Қостанайлық шаруалармен және басқа да қоғам өкілдерімен біріге отырып, төмендегідей талап-тілектер койған: саяси тұтқындарға амнистия жариялау, өлім жазасын жою, аграрлық мәселені шешу, т.б.
Торғай қаласы мен облысы көлеміндегі сайлау науқанында әлеуметтік топтардың, һәм партиялар арасындағы қызметі белсенді түрде көрінді. Ол туралы "Тургайская газета": "Қостанай қаласының жүртшылығы сайлау науқанына қатысты әлі күнге дейін сайлаушыларды шақырған түрлі-түсті афишалар, әртүрлі партиялардың ұрандары үйлердің қабырғалары мен какпаларында сақталған" — деп жазды. Патша зандарының халыққа қарсы бағытталған тұстары қалың бұқараның кейбір әлеуметтік тобына өзінің тиімділігін байқатты. Сайлау науқанының алғашқы сайысында Торғай қаласы мен облысында Қостанайдың 10 сайланушысының 4-уі саудагер, 4-мещандар болды. Олар жалға жер алып, адамдар жалдап өңдеп, өнім өндірушілер болатын. Калған біреуі — молда, соңғысы — мещан старостасы. Ақтөбелік таңдаушылардың (выборщики) бірі — уездік басқарма қызметкері, екіншісі — судья болса, Торғай мен Ырғыз уездері саудагерлерді сайлады . Сол кездегі құжаттар көрсеткендей барлық таңдаушылардың қандай партияның мүшесі болғаны жөнінде нақты деректер жоқ. Дегенмен де, таңдаушылардың көпшілігіне кадеттер идеологиясының әсерін байқау қиын емес. Сол кезде Торғай облысы әскери губернаторына Ақтөбе уезінің шаруалар жетекшісі былай-деп жазды: "Жергілікті халық арасында конституциялық-демократиялық партияның бағдарламасы кең тарады. Мемлекеттік Думаға осы партияның атынан үміткерлерді талдау жөнінде үгіт жүргізе бастады". Алайда, сайлау қорытындысында кадеттер ықпалының өте жоғары деңгейде болмағанын көрсетеді. Облыстық сайлау комиссиясының көрсетуі бойынша сайлау жиналысына келген 57 таңдаушының, 31-і өз дауыстарын "Народная свобода" партиясын жақтаушы Н.Дыхничқа берген. Халықтың неғұрлым демократиялық ой-пікірге жақын тобы жергілікті өкімет тарапынан тікелей қысым көрді" Қостанай қаласының сайлаушылары сайлау науқанына наразылықтарын былайша білдірді: 1. Сайлау негізінен жергілікті әкімшіліктің ықпалымен, түрлі қасақана бұрмалаулармен өтті; 2. Полиция кандидатты қорқыта отырып, оларды тізімге кіргізді. 3. Кандидаттар әкімшілік тарапынан әлдеқайда бұрын тағайындалды; 4. Сайлаушылар тізіміне өлгендер де еніп кеткен; 5. Әкімшілік қараңғы халықты өздеріне қажет кандидатты жазуға мәжбүр етті, ерікті сайлау болған жоқ, әкімшілік зорлығы болды. Ескі тәртіптің нышаны айқын сезіліп түрды. Осы тәріздес өкімет тарапынан болған бассыздыққа орай, Торғай облысының басқа жерлерінде де арыз-шағымдар түсіп жатты, облыстағы сайлаудың нәтижесінде қазақ ұлтынан депутаттыққа Ахмет Бірімжан өтті.
Семей қаласында 1906 жылы қаңтарда "Народная свобода" партиясының бөлімшесі құрылды. Сайлау алдындағы 1906 жылғы 7-мамырдағы мәжілісте кадеттердің бағдарламасы оқылып, талқыланды. Мамыр айының екінші жартысында кадеттер жеті мәрте жиналыс өткізді. Осы бас қосулардың бірінде Семей қаласы бойынша Мемлекеттік Думаға кандидаттыққа мүше етіп 16 сайлаушыны белгіледі. Жергілікті әкімшілік бұл ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz