Тонау қылмысының қылмыстық құқықтқ аспектілерін толыққанды ашу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... 4
1.ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тонаудың объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 тонаудың объективтік жағы ... ... ... ..13
1.3 Тонаудың субъективтік жағы ... ... ... .16
1.4 Тонау қылмысының субъектісі ... ... ... ... .21
1.5 Ауырлататын мән.жайлары бар тонау құрамы
2.ТАРАУ. ТОНАУДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Тонау қылмысын және өзге де пайдақорлық.зорлық қылмыстарды жасайтын адамдардың тұлғасы және оларды жіктеу ... ...42
2.2 Тонау қылмысының виктимологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Пайдақорлық.зорлық қылмыстар себептерінің сипаттамасы және оларды жасауға мүмкіндік тудыратын жағдайлар ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ ... ...69
1.ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тонаудың объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 тонаудың объективтік жағы ... ... ... ..13
1.3 Тонаудың субъективтік жағы ... ... ... .16
1.4 Тонау қылмысының субъектісі ... ... ... ... .21
1.5 Ауырлататын мән.жайлары бар тонау құрамы
2.ТАРАУ. ТОНАУДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Тонау қылмысын және өзге де пайдақорлық.зорлық қылмыстарды жасайтын адамдардың тұлғасы және оларды жіктеу ... ...42
2.2 Тонау қылмысының виктимологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Пайдақорлық.зорлық қылмыстар себептерінің сипаттамасы және оларды жасауға мүмкіндік тудыратын жағдайлар ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ ... ...69
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2009 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы сөзсіз.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2009 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы сөзсіз.
1. Велиев И.В. Проблемы обеспечения законности при квалификаций по признакам объекта посягательства. – Баку: Учебный центр прокуратуры РА,- - 1992. С. 11.
2. Никифоров Б.С. Объект преступления. – Москва, - 1960.С. 5.
3. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дисс. док. юр. наук. - Киев. -- 1974. С. 5.
4. Курс советского уголовного права. Общая часть. Москва,- - 1968. - 189 с. Т.1. СМ. 304.
5. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве. Харьков. - - 1988. С. 105.
6. Сонда, 15- бет.
7. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве. Харьков. - - 1988. С. 66.
8. Нарбутаев Э.Х. Уголовный закон и его эффективность. Ташкент, - 1991
9. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дисс. док. юр. наук. - Киев. -- 1974. С. 17-18.
10. Велиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Москва, - 1993 С. 21-22.
11. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголвному праву// Ученые записки Пермского университета. Пермь,- 1957. -изд. 4, кн. 2. С. 180.
12. Велиев И.В. Уголовно-правовые методы установления и правовая оценка объекта посягательства при квалификации преступлений. Автореф. дисс. канд. юр. наук. Баку, - 1992. – С. 11.
13. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. Москва,- 1963. С. 16.
14. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы, 1998. С. 9.
15. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. Москва, 1960. С. 9-11.
16. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Москва, -1996. с.281.
17. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации (под ред. Ю.И. Скуратова и В.М. Лебедева). Москва, - 1999. С. 201.
18. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва, 1972. с. 111.
19. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.- 1961. с. 350.
20. убинштейн Л.С. Основы общей психологии. М. 1947. С. 513.
21. Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. Томск. – 1970 с.143.
22. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва, 1972. см. 107.
23. Дворкин А.И. , Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях. Научно-методическое пособие. Москва, Экзамен, - 2003 с. 32.
24. Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки//Советское государство и право, 1984, № 4. – с. 106.
25. Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости// Государство и право, -1989.- № 4. – с.66.
26. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М. Юр.лит. - 1972. с. 304.
27. Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. М.: Госюриздат, - 1961. с. 139.
28. Шнейдер М.А. Соучастие в преступлении по советскому уголовному праву. М. - 1958. с. 7
29. Ю.И. Люпуновтың да пікірі осындай /310,38/.
30. Чинхоев Ш.И. Квалификация хищений государственного или общественного имуществава в особо крупном размерах. Алматы. -1993.
31. Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексіне т‰сініктеме (С.М. Рахметов, Т.Ә.Бапановтыњ редакциялық етуімен), 2001. с.338.
32. В.А. Владимиров, Квалификация похищений личного имущества. М. 1974, 141-б.Человек и Закон, 1990, 85б.
33. А.Гуров, Организованная преступность в СССР//Погружение в трясину. М., Прогресс, 1991, 182-б.
34. Л.В.Франк. Виктимологическая характеристика личности преступника. М. 1979. 114-б.; Н.Павлов. Если ты потерпевший // Человек и закон. 1995, ¹ 5, 74-76б.
35. В.И.Полубинский. Виктим. аспекты профилактики преступлений. М. 1980, 65-б.
36. М.И.Бабаев. Социальные последствия преступности. М. 1982, 119-б.
37. В.И.Ленин. ШТЖ. 33 т., 91-б.
38. А.Костенко. Криминальный произвол. Киев: Науково думка, 1990, 3-б.
39. А.Б.Сахаров. Уроки правды и проблемы криминологии. М. 1987, 31-б.
40. А.К.Миндагулов, т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988. 12-б.
41. Курс советской криминологии. М. 1986. 2 т., 134-б.
42. Е.Юцкова. Государство не гарантирует защиту// Частный сыск. Охрана. Безопасность. 1995, 5, 65-б.
43. И.А.Двойменный., В.А.Лелеков. Влияние семьи на преступность несовершеннолетних. // Социологические исследования. 1993, ¹ 10, 59б.
44. Б.Блиндер. Почему совершаются преступления. Т, 1976, 19б.
45. В.Я.Рыбальская. О виктимологическом направлении профилактики преступности несовершеннолетних. Иркутск. 1979, 68-69-б.
46. А.М.Цалиев. Корыстно-насильственные перступления и их причины в респ. Сев. Кавказа. Ростов-на-Дону, 1990, 113б.
47. У.С.Жекебаев, т.б. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алматы, 1987, 170-171-б.б.
63. с. 145.
2. Никифоров Б.С. Объект преступления. – Москва, - 1960.С. 5.
3. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дисс. док. юр. наук. - Киев. -- 1974. С. 5.
4. Курс советского уголовного права. Общая часть. Москва,- - 1968. - 189 с. Т.1. СМ. 304.
5. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве. Харьков. - - 1988. С. 105.
6. Сонда, 15- бет.
7. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве. Харьков. - - 1988. С. 66.
8. Нарбутаев Э.Х. Уголовный закон и его эффективность. Ташкент, - 1991
9. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дисс. док. юр. наук. - Киев. -- 1974. С. 17-18.
10. Велиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Москва, - 1993 С. 21-22.
11. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголвному праву// Ученые записки Пермского университета. Пермь,- 1957. -изд. 4, кн. 2. С. 180.
12. Велиев И.В. Уголовно-правовые методы установления и правовая оценка объекта посягательства при квалификации преступлений. Автореф. дисс. канд. юр. наук. Баку, - 1992. – С. 11.
13. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. Москва,- 1963. С. 16.
14. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы, 1998. С. 9.
15. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. Москва, 1960. С. 9-11.
16. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Москва, -1996. с.281.
17. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации (под ред. Ю.И. Скуратова и В.М. Лебедева). Москва, - 1999. С. 201.
18. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва, 1972. с. 111.
19. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.- 1961. с. 350.
20. убинштейн Л.С. Основы общей психологии. М. 1947. С. 513.
21. Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. Томск. – 1970 с.143.
22. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва, 1972. см. 107.
23. Дворкин А.И. , Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях. Научно-методическое пособие. Москва, Экзамен, - 2003 с. 32.
24. Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки//Советское государство и право, 1984, № 4. – с. 106.
25. Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости// Государство и право, -1989.- № 4. – с.66.
26. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М. Юр.лит. - 1972. с. 304.
27. Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. М.: Госюриздат, - 1961. с. 139.
28. Шнейдер М.А. Соучастие в преступлении по советскому уголовному праву. М. - 1958. с. 7
29. Ю.И. Люпуновтың да пікірі осындай /310,38/.
30. Чинхоев Ш.И. Квалификация хищений государственного или общественного имуществава в особо крупном размерах. Алматы. -1993.
31. Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексіне т‰сініктеме (С.М. Рахметов, Т.Ә.Бапановтыњ редакциялық етуімен), 2001. с.338.
32. В.А. Владимиров, Квалификация похищений личного имущества. М. 1974, 141-б.Человек и Закон, 1990, 85б.
33. А.Гуров, Организованная преступность в СССР//Погружение в трясину. М., Прогресс, 1991, 182-б.
34. Л.В.Франк. Виктимологическая характеристика личности преступника. М. 1979. 114-б.; Н.Павлов. Если ты потерпевший // Человек и закон. 1995, ¹ 5, 74-76б.
35. В.И.Полубинский. Виктим. аспекты профилактики преступлений. М. 1980, 65-б.
36. М.И.Бабаев. Социальные последствия преступности. М. 1982, 119-б.
37. В.И.Ленин. ШТЖ. 33 т., 91-б.
38. А.Костенко. Криминальный произвол. Киев: Науково думка, 1990, 3-б.
39. А.Б.Сахаров. Уроки правды и проблемы криминологии. М. 1987, 31-б.
40. А.К.Миндагулов, т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988. 12-б.
41. Курс советской криминологии. М. 1986. 2 т., 134-б.
42. Е.Юцкова. Государство не гарантирует защиту// Частный сыск. Охрана. Безопасность. 1995, 5, 65-б.
43. И.А.Двойменный., В.А.Лелеков. Влияние семьи на преступность несовершеннолетних. // Социологические исследования. 1993, ¹ 10, 59б.
44. Б.Блиндер. Почему совершаются преступления. Т, 1976, 19б.
45. В.Я.Рыбальская. О виктимологическом направлении профилактики преступности несовершеннолетних. Иркутск. 1979, 68-69-б.
46. А.М.Цалиев. Корыстно-насильственные перступления и их причины в респ. Сев. Кавказа. Ростов-на-Дону, 1990, 113б.
47. У.С.Жекебаев, т.б. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алматы, 1987, 170-171-б.б.
63. с. 145.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1-ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Тонаудың
объектісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
2. тонаудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Тонаудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 16
4. Тонау қылмысының
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1
5. Ауырлататын мән-жайлары бар тонау
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... 25
2–ТАРАУ. ТОНАУДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Тонау қылмысын және өзге де пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
жасайтын адамдардың тұлғасы және оларды жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Тонау қылмысының виктимологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстар себептерінің сипаттамасы және
оларды жасауға мүмкіндік тудыратын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің
әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе,
жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан
жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-
селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама
тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының
шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып
алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық
тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда
мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық
ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар
санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін
қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына
міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен
қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2009 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық қатынастардың сай
келмеуіне байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық)
қатынастары ТМД елдері сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек
айтқанда, бүкіл дүние жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі
де Республиканың криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы
уақытта өршіп тұрған ''зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің
тактикасы'' болып табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҰҰ-
ның бас Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы
әлемнің маңдайалды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме
арқауы етті.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын
артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының кейбір жақтарын қарастырғаны болмаса,
тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді
түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шенінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін, соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н.
Кардава сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен
тоқсаныншы жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны
пайдақорлық зорлық қылмыстарға қалам тартты. Мысалға, В.А. Владимиров, Ю.И.
Ляпунов, Ю.Л. Щевцов, В. Верин, В.Н.Куц, В.В. Щербина, Н.И. Мельник сынды
авторлар қорқытып алушылықты, А.М. Калиев, Н.К. Горя сияқты зерттеушілер
зорлық қылмыстарының криминологиялық мәселелерін, С.М. Качои сияқты
ғалымдар пайдақорлық қылмыстарды қарастырса, А.Д. Черняковский сияқты
авторлар тек пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қалам тартты. А.Ю. Арефьев,
В.С. Миньская, А.М. Дьячков, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының әр түрлі қырларын қарастырған болса, Ю.И. Евстратов, Д.В.
Ривман, Ю.М. Антонян сияқты зерттеушілер оның виктимологиялық аспектілері
мен оларды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасына назар аударды.
Тұтас қалпында аталған қылмыстылықтың криминологиялық және қылмыстық-
құқықтық проблемалары елімізде зерттелген жоқ. Пайдақорлық-зорлық қылмыстар
проблемасының ішінде топ болып жасалған түрлерін алғашқы болып зерттеген
Қазақстандық ғалым А.Ш. Ещанов болды (Профилактика органами внутренних дел
Республики Казахстан групповой корыстно-насильственной преступности.
Караганда, 1999). Ал, О.В. Вербовая бандитизм қылмысын зерттесе (1999 жыл),
Ә.А. Темірбеков қорқытып алушылықтың қылмыстық-құқықтық мәселелерін (1998
жыл) зерттегендігі белгілі.
Сондықтан да, бұл тақырып кешенді түрде Қазақстан аумағында
алғашқылардың бірі болып қолға алынып отыр.
Жұмыстың мақсаты тонау қылмысының қылмыстық құқықтқ аспектілерін
толыққанды ашып, оның криминологиялық мәселелерін де қамту.
1-ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Тонаудың объектісі
Объектіні, затты және жәбірленушіні қоғамға қауіпті әрекеттен дұрыс
басын ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстың құқықтық мәнін ашу, қоғамға
қауіпті зардаптардың қоғамдық-саяси сипатын, қылмыстық-заң нормаларының
қолданылу шегін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның
жігін ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті, заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды.
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды [1, б. 45].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”[2, б. 98].
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды[3, б. 54]. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың
мүддесін қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай
қатынастарға қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін
қауіпті, сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға
тікелей немесе жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе
саяси, моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”.
Қоғамдық қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ
бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен
қорғалатын бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың
барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық
әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның
қасиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын
қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және
адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды.
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық заң нормалары
функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша
қоғамдық қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар
жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол
сұғушылықтың нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану
практикасы деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас
(байланыс)[4, б. 58]. Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты;
қатынастың болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х.
Норбутаев құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б.
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”[5, б. 47]. Мұндай
пікірмен келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар
туындауы мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң
мен қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді дейді[6,
б. 258]. Бұл жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін кеңейтуде
немесе тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп, әлеуметтік
маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне айналады.
Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық қатынастардың көзі
болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы байланысады, ал бұл
байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара септестіктері арқасында жұмыс
істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы мұқтаждықтар қатынастар жүйесі
арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр алады. Мойындалған мұқтаждық
дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада кескінделген, сол әлеуметтік-
экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық. Бұл айтылғандардан мынадай
тұжырым жасауға болады: адам қызметі мұқтаждықпен қандай жан-жақты
байланыста болса, мүддемен де сондай байланыста. Қоғамдық қатынастар,
әдетте, мүдде формасында көрініс табады. Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және
басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол
іс жүзінде өзінше қатынас[7, б. 58].
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”[8, б. 65].
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б.[9, б. 254] қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады
деген белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды[10, б. 12 ]. Қылмыстық
заң теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы жалпы қылмыс объектісі болып
табылады. Тектік объектілерге көптеген қылмыстар бағытталған біртекті
қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыстың тікелей объектісі-қылмыстық заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастар, оларға бір немесе бірнеше қылмыс
қарсы бағытталған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, үш мүшелі жіктеуді барлық қылмысқа
қатысты қолдануға болмайды, себебі кейбір жағдайларда тек екі объектіні
бөліп алуға болады.
М.И. Федоров қылмыстың жалпы объектісі деген түсініктен бас тартуды
ұсынады. Оның ойынша ол “ғылым үшін де, практика үшін де ешнәрсе
бермейді”[11, б. 25-26]. Келтірілген саралаудың дәлелдігін қолдай отырып,
А.Е. Фролов оны төрт мүшелікпен ауыстыруды, аталған объектілерге тағы
біреуін, яғни “түрлік” объектіні қосуды ұсынады[12, б. 45-46]. Үш мүшелік
жіктеу логика заңдарына және жалпы, ерекше және жеке философиялық
категорияларынаға негізделген. Атап өткендей, жалпы объектіге қоғамдық
қатынастар жатады.
Әлеуметтік-саяси талдау қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығынан мазмұны жағынан біртекті, өзара тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастар тобын бөліп алуға мүмкіндік береді. Біртекті қатынастар
тобының ерекшелігін көрсету үшін объект нақтыланған болу керек. Соған
байланысты қылмыстық заңмен қорғалатын біртекті, өзара байланыстағы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі тектік объектіге айналады.
Тікелей объектіні бөліп шығару да қажет және ол пайда келтіреді.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін көрсетілген “тігінен” жіктеуінен
басқа қылмыстық заң ғылымында “көлденеңінен” жіктеу де бар, оның мәні
объектілерді негізгі, қосымша және факультативтік деп бөлу. Бұл жіктеуді
Е.А. Фролов мұқият жасаған, оның есептеуінше “қылмыс бір уақытта бұзатын
бірнеше тікелей объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік
объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік объектілерді
ажыратып алу қажет”. Объектілердің бұл жіктелуіне кейбір қосымшалар
енгізіліп Н.И. Коржановскийдің еңбектерінде толық қайта келтірілген, ал
А.С. Михлиннің, Е.А. Фесенконың және П.С. Матышевтің еңбектерінде толық
немесе жарым- жартылай қабылданған.
Бұл жіктеуді И. Велиев даулы деп есептейді, себебі оның ойынша жіктеу
белгілі бір көпті салыстырмалы біртекті белгілерге шектеп бөлу, соның
арқасында оның элементтерін жіктеуде өз орнын қатаң сақтайды, әрқашанда
орын алады. “Көлденеңінен” жіктеуде тұрақты емес белгілер де болады, ол
жүйенің тұтастығын бұзады. Сонымен қатар, заң шығарушы позициясынан жеке
қылмыстарда бірнеше объектілердің болмайтындығы көрінеді[13, б.85].
Мұндай үзілді-кесілді пікірді біз қолдамаймыз.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объекіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмытылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
негізгі объект болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңда қарастырылған жауаптылық нормасының орны анықталуы тиіс.
Біздің тарапымыздан талданып отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
біреуі ғана (бандитизм) тектік объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа жатса, қалғандары меншікке қарсы қылмыстар
қатарын құрайды. Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
басым бөлігінің объектісі болып табылады. Егер әңгіме тонау, қарақшылық
туралы болса, ешқандай да күмән жоқ, ал қорқытып алушылықтың табиғаиы
өзгешелеу. Дегенмен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 12
мамыр күнгі Жарлығымен қорқытып алушылық арқылы меншікке қол сұғушылық
жасау талан-таражға түсіру формаларының біріне жатқызылған, себебі онда
талан-таражға түсірудің жалпы түсінігіне тән белгілер бар. Қол сұғушылық
жасау объектісі талан-таражға түсірудің барлық формалары үшін ортақ, меншік
өндірістік (нақты) қатынастар негізі ретінде, өндіріс құралдары мен оның
нәтижелеріне, сондай-ақ адамдардың материалдық игілікті иемденуіне
байланысты адамдар арасындағы қатынасты көрсетеді. Ол қоғамдық өндірістегі
адамдардың орнын, олардың бір-бірімен қатынасын белгілейді, өндіріс
құралдарының кімнің қолында екенін көрсетеді. Өндіріс құралдары арқылы
адамдар арасында қатынас орнайды, ол материалдық игіліктерді икемдену,
пайдалану және оларға билік ету процесінде көрініс табады. Меншікке қарсы
қылмыс жасағанда меншіктің бұл қатынастарына залал келеді. Яғни, мүлікті
талан-таражға түсіргенде меншік қатынастары іс жүзінде қол сұғушылық
объектісіне айналады. Ал, өндірістік меншік қатынастарының қандай да бір
өзгерісі иемдену, пайдалану және билік ету құқығын, яғни өндірістік
қатынастардың құқықтық қабығын - меншік құқығын бұзады.
Мүлікті талан-таражға түсіргенді қол сұғушылықтың объектісі, яғни талан-
тараж кезіне әрқашанда, қалайда бұзылатын әлеуметтік игілік ол -мемлекет
белгілеген меншік қатынасы.
Меншік түсінігіне экономикалық және құқықтық көзқараста жасаған талдама
меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік деген тұжырым жасауға
негіз береді.
Қазақстан Республикасының “Меншік туралы Заңына” сәйкес меншік иесі өз
мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығын өз қалауынша жүзеге
асырады. Меншіктің нақты формасы тікелей объект болып табылады, яғни ол
мүлікті икемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға қатысты қоғамдық
қатынастар; мысалы, акционерлік қоғамның меншігі. Меншікке қарсы қылмыс
объектісіне мұндай көзқарас, ең алдымен, республикада жүріп жатқан
экономикалық көзқарастарға байланысты: көп формалы меншікте бірдей қорғауды
қамтамасыз ету, нарықтық қанынас, шаруашылық жүргізудің әртүрлі формасы,
өндіріс құралдарын, тұрғын-жайды жекешелендіру. Жаңа экономикалық
қатынастар және қылмыс объектісіне жаңа көзқарас меншікті қорғаудың
қылмыстық-заң мәселелерін қайта қарауды талап етеді. Қылмыстық заң қоғамда
өтіп жатқан процестерге кедергі келтірмеуі тиіс. Қайта, ол меншіктің және
шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын дамытуға дем беруі тиіс (қауіпті қол
сұғушылықтардан қорғау арқылы). Республикада экономикалық реформаның
табысты болуының кепілдігі, бір жағынан, осында.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша соңғы кезге дейін
меншіктің әр түрлі формаларының бірдей қаралмағандығы өзінің теріс ықпалын
тигізді.
Қылмыстық кодекс меншіктің түрлерін көрсетпей, оларды бірдей қорғауды
қамтамасыз ету меншік құқын бұзуға байланысты қылмыстық істерді шешу
практикасын тұрақтандырады, сот-тергеу органдарының қызметкерлеріне қиындық
тудырып отырған қылмысты саралаудағы көптеген даулы мәселелерді шешеді,
ұқсастығына қарай қылмыстық заңды пайдалана салуды болдырмайды.
Таза талан-тараж болып табылатын қылмыстардың негізгі тікелей объектісі
болып меншік қатынастары, ал қос объектілі талан-тараж болып саналатын
қылмыстардың қосымша тікелей объектісі - адам өмірі мен денсаулығы
екендігінде дау жоқ. Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін анықтауда
ғалым-заңгер арасында ортақ пікір жоқ, оны бұл қылмыстың екі объектілі
қылмысқа жататындығымен, әрқайсысын қылмыстық заң өзінше қорғайтын қоғамдық
қатынастың бірнеше түріне бір уақытта қол сұғатындығымен түсіндіруге
болады.
Заң теориясында меншіктің әртүрлі формалары қорқытып алушылықтың
негізгі тікелей объектісі деп танылады, ол заң шығарушының позициясына
сәйкес келеді.
Қорқыту сөзі адамның көңіл-күйіне дөрекілікпен ықпал ете отырып,
мүлікке байланысты өзі ойластырған әрекетке көндірумен байланысты.
Нәтижесінде қорқытып алушылықтан жәбірленушінің жан дүниесі күйзеледі.
Қылмыстық істерді зерттеу нәтижесі қорқытып алушылардың үйді, офисті және
мүлікті өртеп жоямыз деген қорқытуларны жәбірленушілердің өз өміріне,
денсаулығына төнген қауіп ретінде қабылдайтынын көрсетті. М.Д.
Шаргородскийдің айтуынша, қорқыту адамда үрей тудырады, жан дүниесін
күйзелтеді, яғни психикалық төтенше факторларға қарсы туындаған реакция
нерв жүйелерінің, жүректің, қан айналымынын ырғақты жұмысының бұзылуына
әкеп соғады. Одан адамның ауруға шалдығуы немесе кенет өліп кетуі
мүмкін[13].
Меншікке қарсы пайдақорлық-зорлық қылмыстар заттарының белгілерін
қарастырған жеке мүлік адамның материалдық және рухани сұранымын
қанағаттандыратын, азаматтардың меншігіндегі (меншігіне келіп түсетін)
заттар немесе олардың эквиваленті екендігін атап өткен жөн. Олар жылжитын
да, жылжымайтын да мүлік болуы мүмкін. Ол - нақты мүлік, зат. Объект сияқты
қол сұғушылық затының да өзінше мәні бар екендігі даусыз. Қол сұғушылық
заты азаматтық айналымнан алынған біреудің мүлкі, сондай-ақ кінәлі білетін
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың
қорларынан ұрланған мүлік болуы мүмкін.
Бір жағдайлармен жәбірленушінің қолына түскен қорқытып алушының өз
мүлкі қорқытып алушылықтың заты бола алмайды. Егер мұндай мүлікті күш
жұмсап иемденсе, онда азаматтардың өз құқықтарын жүзеге асыру үшін
белгіленген тәртіпті бұзып, өзінің шын немесе болжамды құқығын өз бетімен
кетіп, яғни, тиісті өкімет органдарына жүгінбей жүзеге асырғандық болып
сараланады. Бұл жағдайда белгіленген заң тәртібіне қарсы әрекет жасалынады.
Қолданылып жүрген заңда өз бетімен кету және адамға қарсы қылмыс жасау
ретінде жиынтықталып сараланады, мұны дәл емес деп мойындау қажет.
Біздің ойымызша, бір қылмысты екіге жіктеудің қажеті жоқ. Мұндай әрекет
үшін жауаптылық бір бапта қарастырылуы тиіс. Қазақстан заң шығарушыларының
осындай позиция ұстанғандары дұрыс. Қорқытып алушылықтың заты болып
табылатын мүлікке құқық дегеніміз- жәбірленушінің әрекеті нәтижесінде
қорқытып алушының өзі талап еткен мүлікті пайдалану, иемдену және оған
билік ету мүмкіндігі. Ол тиісті құжаттарды ресімдеумен байланысты мәселе
түрінде де, жәбірленушіні мүлікті иедену құқығынан айыратын басқадай әрекет
те болуы мүмкін.
Біз мүлікке құқық дегеніміз - мүліктің басқа түрі (формасы) деген
тұжырымды біз қолдамаймыз. Тауар түрінде болсын, ақша түрінде болсын-
мүлікте нақты форма бар, оны ұстап көруге болады, оның құны немесе ақшаға
шаққандағы бағасы болады.
Мұндай затқа құқық - заңда қарастырылған категория, оның мазмұны -
тауар-ақша құндылығын немесе табиғи байлықты меншік иесінің немесе оның
өкілінің сол затты иемденуге, пайдалануға және оған билік етуге құзырлығы.
Мүлікке құқық тиісті құжаттарда заңдастырылады (кейде заңда қатаң
белгіленген формада), бірақ одан ол өзі нақты зат категориясына айналмайды.
Сондықтан мұндай құқық, мүліктік сипаттағы әрекет сияқты, мүліктің басқа
түрі бола алмайды.
1.2 Тонаудың объективтік жағы
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанмен, одан тыс,
яғни, қылмыстың өзіне тән сыртқы, қабылданатын жағы. Ол - “субъектінің
әрекетінен (әрекетсіздігінен) басталып, қылмыстық салдарының тууымен
аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті дамуы тұрғысынан оның сыртқы
жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және
заңға қайшы қол сұғу процесі”[14].
Қылмыс құрамының төрт тағанының бірі -оның объективтік жағы -қылмыстың
сыртқы жағы бола тұрса да, ол тек субъективтік жағымен салыстырғанда ғана
“сыртқы”, әйтпесе, ол “сонымен қоса, қорғалатын объектіге қылмыстық қол
сұғу механизмі үшін ішкі сипаттама болып табылады”.
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевше үш негізгі сатыға бөлуге
болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті
әрекет (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс; 3)
қоғамдық қауіпті салдар[15].
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік
жағының негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті
қылмыстандыру мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың
объективтік жағын қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін
ғана қалдырады, яки бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттің
заң үшін аяқталды деп есептелетіндігін аңғартады (алда-жалда зардап туса,
ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай не жазаны жеке даралаудың
факторы болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары* материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі “кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне-қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады” да олар келте (қиылған) қылмыс құрамы деп аталады.
Мұндай қылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда қиылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын қамтиды. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы материалдыққа қарағанда
келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс құрамдары қауіптілік
деңгейіне қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып көріне алады. Дегенмен,
қылмыстың формальдық құрамында тек жалғыз-ақ этап (белгі) бар. Олай болса,
әрекеттің ендігі қиылуы (бөлініс арқа сүйейтін белгісіне қарап) жөнсіз,
себебі қиылатын ештеңе де қалған жоқ - тек қалғаны - бір-ақ белгі. Ендігі
қиылу (қысқару) қалған жалғыз-ақ белгінің өз ішінде болуы мүмкін. Сол
себептен қиылған (келте) қылмыс құрамын формальдық қылмыс құрамының бір
түрі деген орынды. Бұл жерде формалдық құрам келте және қауіптілік
құрамдары болып бөлінуіне мегзейтін А.В. Наумовтың позициясы негізді[16].
Заң шығарушы ҚК қылмыстың объективтік жағының үш сатысын әр уақытта да
көрсете бермейтіндіктен қылмыстық құқық теориясы оның негізгі, тұрақты
белгісі деп тек қоғамдық қауіпті әрекетті танитыны әлімсақтан бар үрдіс.
Қалған екеуі қылмыстық заңда жиі ұшырасса да олар қосымша белгіні құрайды.
Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен түгесіліп қалмайды.
Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс болғандықтан да
ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан тыс, белгілі
әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз “жұмысын” жеңілдету жолында белгілі
бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да, егер де
қылмыстық заңда көрсетілсе, нақ сол қылмыс құрамының міндетті белгісіне
айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын анықтау
үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстық процесс,
криминалистика үшін осы мән -жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі болып
табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстық құқық оның ішінен тек
өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) қылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс құралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты т.б. ).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы т.б. ).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік
өмірдің нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Қазіргі кезде теорияда қылмыстық әрекетті жеңілдету үшін алынған
(немесе, абайсызда жасалған қылмыстардағы қолданылған), олардың көмегімен
қылмыстық әрекет жүзеге асатын объективтік өмірдің материалдық заттары
қылмыс құралы мен қаруы болып танылады.
Бұлар өзара біте қайнасып байланысып жатады.
Тонау болып ҚК 178-бабына сәйкес бөтен адамның мүлкін ашық түрде талан-
тараждау танылады. Егер жәбірленушінің немесе мүлікке иелік етуші немесе
күзетушінің көзінше жасалса, онда талан-тараж ашық болып табылады, не
болмаса оның әрекетінің заңға қайшы екендігін ұғынып тұрған өзге бөтен
адамдардың көзінше жасалса және кінәлі осы адамдардың өзінің әрекетінің
заңға қайшы екендігін ұғынып тұрғандығын біле тұра елемесе. Егер де көріп
тұрған адамдар кінәлі әрекетінің заңға қайшылығын ұғынбаса немесе жақын
туысқаны болып табылса, не кінәлнің сыбайласы болса, онда талан-тараж
жасырын күйінде қала береді де, әрекет тонау емес, ұрлық болады.
Ашық талан-тараждауды оның объективтік және субъективтік критерийлері
сипаттап бере алады. Объективтік критерийі мүлік иесінің (иеленушісінің,
қорғаушысының) не өзге адамдардың мүлікті ашық алудың болып жатқандығын
және оның қылмыс екендігін ұғынуын білдірсе, субъективтік критерий
кінәлінің өзінің де көріп тұрған адамдардың мұның қылмыс жасап жатқандығын
біліп тұрғанын ұғынуын білдіреді.
Егер де мүлікті иелену сәтінде мұны көрген немесе түйіскен адамдар
әрекетті заңды екен деп ойласа және қылмыскер мұндай пікірді өз әрекетімен
алдын ала кесіп-пішіп, әдейі туғызса да, мүлікті ашық алу деп есептелмейді.
Осы өзге көзді елемеу қылмыстың ұрлыққа қарағандағы қоғамдық
қауіптілігін арттыра түседі. Егер де өзі ешкімге байқатпай жасап жатырмын
деп есептесе, ол ұрлық болып дәрежеленбек. Мәселе бұл жерде сыртында емес,
адамның ішкі ниетінде.
Егер де әрекет ұрлық ретінде өзге көзден тасада басталғанмен аяғына
жетпей жұртқа мәлім болып қалса, бірақ қылмыскер мұны біле тұра міз бақпай,
қылмысын жалғастыра берсе, ұрлық тонауға айналады. Ал жұрттың көзі шалып
қалғанын аңғарған қылмыскер ұстап алар деген қауіппен қылмыс орнынан қашып
кетсе, ол ұрлыққа оқталу болып есептеле алмайды. Себебі ол әрекетті әрі
жалғастыруға мүмкіндігі бола тұрып, бас тартты. Тонау материалдық құрам,
яғни ''тоналған мүліктің айыптының қолына өткен сәті, ол мүлікпен оның енді
не істейтіндігіне қарамастан, тонаудың аяқталу сәті болып табылады''[17].
1.3 Тонаудың субъективтік жағы
Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілерді толық және жан-
жақты анықтау қылмысты дұрыс саралаудың, әрекеттің және сол қылмысты
жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтаудың, жауаптылықты жеке
-даралаудың қажетті шарты болып табылады.
“Субъективтік жақ-ол қасиет, яғни, қоғамға қауіпті әрекеттің қажетті
белгісі-дейді Б.С. Волков. Оның мазмұны қауіпті әрекетке берілген баға, ол
жасалғаннан кейінгі қылмыстық салдар. Сонымен қатар, субъективтік жақ пен
әрекеттің сыртқы қасиеті арасындағы өзара байланыс оларға берілген бағаның
сәйкестілігінмен бітпейді.
Бұл көрсетілген мән-жайлар аталған белгілерді сипаттауда, олардың нақты
мазмұнын анықтауда, осы түсініктерді құрайтын құрама элементтерді
айқындауда елеулі рөл атқарады. Кез келген әрекеттің оны жасаған адамның
санасында бастамасы болады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының барлығы да қасақана ниетпен жасалады,
өйткені оларды абайсызда жасау мүмкін емес.
Мысалға, тонау тек кінәнің өзін ғана қамтыса, қарақшылық болу үшін оған
қоса пайдақорлық мақсат болу керек. Ал бандитизм құрамы болса, тек кінәні
емес арнайы мақсатты, яғни азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатын да
қамтиды. Соңғы мақсат түрі көбінесе пайдақорлық болып келсе де қашанда ол
мақсатты білдірмейді.
Барлық қасақана қылмыс сияқты, қорқытып алушылықтың субъективтік жағы -
кінә, мотив және мақсат.
Кінә-қылмыс элементі. Ол кез келген қоғамға қауіпті әрекеттің маңызды
құрама бөлігі болып табылады. Кінә болмаса қылмыстық жауапкершілік те
болмайды, кінәнің интеллектуалдық және еріктілік белгілерінің қандай да бір
арақатынасы оны қасақана (тікелей және жанама) және абайсыз (менмендік және
немқұрайдылық) деп бөлуге жетелейді.
Кінәні іске асырып қолдану үшін қоғамға қауіпті әрекеттің субъективтік
жағын анықтаудың маңызы бар. Төменгі тұрған соттар кінәнің анықталуы және
оның дәл, даусыз дәлелденуіне бағдар алулары керек. Бұл мән-жайға көңіл
аудармау объективтік айыптауға әкеп соғады, яғги қылмыс жасаған адамның
кінәсі болмаса да, нәтижеге қарап оған жауапкершілік артылады, қылмыстық
істі қарағанда объективтік шындықты анықтау қажет, оның маңызды бөлігі-
субъектінің кінәлігі жайындағы, оның кінәсінің мазмұны, формасы және
дәрежесі жайындағы соттың тұжырымы. Кінәлілік дегеніміз-қылмыс құрамының
тек субъективтік жағы, яғни қасақаналық немесе абайламаушылық, себебі заң
оны мотивпен, мақсатпен және эмоциямен байланыстырады.
Кінәнің шын мазмұнын, нақты формасын және дәрежесін анықтамай адамды
ерекше қауіпті қылмысты қайталаушы деп тану туралы, шартты соттау, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды, рақымшылықты қолдану туралы мәселелерді дұрыс
шешу мүмкін емес.
Біз сұрақ берген практикалық жұмыстағы 200 қызметкердің жауаптары
қылмыстың субъективтік жағын анықтауға жете баға бермейтіндігін көрсетті.
Пайдақорлық мақсатта күш көрсеткен қылмыстың субъективтік жағын анықтағанда
олардың 13%-і-ниеттің мазмұнын, 24%иеттің бағыттылығын, 31%-ішкі түрткісін,
29%-і-қылмыстың мақсатын анықтаған. Тек жеті анкетада ғана қылмыстың
субъективтік жағының динамикасы көрсетілген.
Арам ниетті-тікеге немесе жанамаға жатқызу адамның қоғам әкелген
қауіпті салдарға қалай қарайтындығына байланысты, ол соны қалады ма, әлде
әдейі соған жол береді ме? Бірақ мұндай ажыратуды тек материалдық құрамы
бар қылмыстарға қатысты қолдануға болады, онда салдар объективтік жақтың
міндетті белгісі болып табылады. Салдар объективтік жақтың міндетті
элементі болып табылмайтын формальдық және қысқартылған құрамдарда, адамның
оларға қатысты тіке ниеттің де сипатына ықпал жасай алмайды. Бұл жерде
адамның өз әрекетінің нақты құрамын және оның қоғамға қауіптілігін түсінуі
маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты Г.А. Злобин мен Б.С. Никифоров
былай дейді: Формальды қылмыс жасағанда, оның қоғамға қауіпті әрекетілігін
түсіне отырып..бұл жағдайда тіке және жанама ниетті ажыратып алу мүмкін
емес[18].
Бұл айтылған бірдей мөлшерде қысқартылған құрамға да жататындығында сөз
жоқ. Сонымен, субъективтік жағынан пайдақорлық-зорлық қылмыстар қасақана
жасалады.
А.А. Пионтковский кінә түсінігіне оның заңға қайшылығын кіргізеді[19].
Біздің ойымызша, заңға қайшылық қоғамға қауіптілікті көрсетеді. Сондықтан,
кез келген заңға қайшы әрекет қоғамға қауіпті болып табылады; бірақ қоғамға
қайшы бола бермейді. Заңға қайшылығын мойындау үшін заңның оны өз
формуласына қоспағандығының маңызы жоқ.
Адамның қорқытып алушылықтың объективтік белгілерін мойындауы, оның
санасында қол сұғушылықтың нақты және құқықтық жақтарының бейнеленуі арқылы
қоғамдық қауіптілікті түсінуге мүмкіндік туады. Қол сұғушылық жасай адам
қорқытып алушылықтың объективтік жағының барлық белгілерін және оның Затын
ұғынады. Бұл мән-жай қоғамға қауіпті әрекетті, оны жасау тәсілін және
қылмыс затын тікелей ұғынуға болатындығымен түсіндіріледі; соған байланысты
қылмыскер өзінің интеллектуалдық мүмкіндігін, бірінші кезекте, қорқытып
алушылықтың осы көрсетілген категория ретінде жасаланатын қылмыстың мән-
жайын түсінуді қамтиды.
Қылмыскер санасында жасалынатын қылмыстың фактілік жағы қамтылады -
құрбанның назарына қорқыту мен мүліктік талап қамтылған ақпарат жеткізу.
Сонымен қатар, қорқытып алушы жасалатын қылмыстың қоғам үшін мәнін
түсінеді. Ол жәбірленушінің назарына жеткізілген хабар оның бойында үрей
тудырады, талап еткенді беруге мәжбүрлейді деп ойлайды. Бұл жерде
психикалық әсердің маңызы зор. Қоғамға қауіпті салдарды болжап білу арам
ниеттің интеллектуальдық кезеңінің екінші белгісі болады, ол қорқытып
алушылықтың материалдық құрамдарына тән.
Бұл көрсетілген болжау салдарының нақты фактілік жағын да, осы әрекет
шеңберіндегі қоғамға қауіпті сипатты да қамтиды.
Арам ниеттің тағы бір белгісі- тілеу, ұмтылу құқықтық әдебиеттерде әр
түрлі түсіндіріледі. Кейбір авторлардың ойынша ол белгілі бір қоғамға
қауіпті салдарға ұмтылу, ақырғы мақсатқа жету амалы.
Басқа авторлардың пікірінше, тілек адамның алдын ала болжаған болмай
қоймайтын қоғамдық қауіпті салдарға қатынасы. Біздің ойымызша, бірінші
пікір дұрыс сияқты. Психологиялық тұрғыдан тілеу - мақсатқа бағытталған
ұмтылыс[20]. Сол себепті екінші пікірмен келісуге болмайды.
Ал, В.Д. Филимонов ниеттің еріктілік белгісіне деген анықтамаға
қарсы, оның ойынша тіке арам ниетке қатысты тілек оның міндетті бөлігі
бола алмайды[21].
Біздің пікірімізше ол екі мән-жайды толық ескермейді:
тіке және жанама ниет-құқықтық түсініктер, олардың мазмұнын заң, заң
негізінде теория мен практика анықтайды;
еріктілік белгісін ниетке қатынасы жасалған қоғамға қауіпті әрекеттің
психологиялық компоненті ретінде болмайды. Сондықтан да тілеу зиянды
салдар жасауға әрекеттің саналы түрде бағытталғандығын сипаттайды, ал біле
тұра жол беру - өз әрекетімен залалдың келуіне адамның келісім беруі, яғни
жасалатын қылмысқа психикалық қатынастың еріктілік сәті.
Қорқытып алушылықтың формальдық құрамындағы арам ниеттің еріктілік
сәті белгілі бір зиян келтіремін деп қорқыту арқылы субъектнің мүліктік
талап қою ниетімен беріледі. Қорқытып алушылықтың материалдық құрамындық
құрамында қылмыскер өзінше бір әрекет жасауға тілек білдіргенде ол мүлікті
бүлдіргісі немесе жойғысы келеді, ірі немесе ерекше ірі залал келтірмекші
болады, әртүрлі дәрежедегі дене жарақатын салуды ойластырады.
Қорқытып алушылық құрамындағы басқа да ауыр салдарға психикалық қатынас
кінәнің қасақана түрі де, абайламаған түрі де ретінде сипатталуы мүмкін.
Арам ниет, әдетте, алдын ала ойластырылған және тосыннан туындаған
болып бөлінеді. Осы қарастырап отырған әрекеттер үшін сотталған адамдарға
жүргізілген талдау олардың 68,3%-інің табан асты туындаған ниет бойынша, ал
31,7% -інің алдын ала ойластырылған жоспар бойынша әрекет жасағандығын
көрсетті. Басқа жағдайлары бірдей бола тұрып адам алдын ала ойластырып
әрекет жасаса, оның қоғамдық қауіптілік деңгейі жоғары болады. Алдын ала
ойластырылған адамның қоғамға қауіптілігінің асқынғандығын көрсететін арам
ниеттілік оның өз басының да, жасаған қылмысының да қоғам үшін аса қауіпті
екендігін көрсетеді. Г.А. Злобин мен Б.С. Никифоровтың мәліметтеріне
қарағанда сұралған 100 заңгердің 80-і алдын ала ойластырылған және табан
асты туындаған арам ниеттің өзара салыстырмалы мәнін осылай бағалайды[22].
Бұл қылмыс пайдақорлық мақсатта жасалынады. Бірақ қорқытып алушы өз
әрекетінің себебін ақтап алуға тырысады.
Қорқытып алушы өзінің Коммомолец Киргизии газетінде берген жауабында,
кәсібінің уақыт талабына сай екендігін айтқан. Егер заңсыз байығаны емес
ақшасын шұлыққа жинаған миллионерлер болса, неге олардың анда-санда
қалтасын қағып тұрмасқа. Маған көбірек алуға мүмкіндік бермейді,-деді ол,-
бірақ менен гөрі пысықтардың, ептілердің қалай алғандарын көрдім. Ол
жаға құштарлық әділдікті, мейірімділікті ұмыттырып жібереді, епті болуға
үйретеді.
Қисық жолға қалай шыққанынды білмей қаласың. Біздің зерттеулердің
нәтижелеріне қарағанда қылмыскердің 85,5%-і пайдақорлық-күш көрсетіп қылмыс
жасауда өздерін толық не жарым-жартылай кінәліміз деп мойындаған. Бірақ,
кінәні мойымдау субъектінің өз әрекетінің қоғамға қауіптілігін және оған
жауаптылығын солай бағалау деген емес, ол көбіне істің нақты мән-жайын
мойындап, оны заңмен саралауға әкеп соғады. Сотталғанның шығарылған үкімге
және тағайындалған жазаға көз қарасын талдағанда мұны ескеру қажет.
Қорқытып алушылық жасағандағы қылмыскердің түпкі мақсаты - мүлікті
иемдену, оны тегін өз пайдасына жарату, яғни пайдақорлық ниетін жүзеге
асыруға.
Сонымен қатар, пайдақорлық түрткіден басқа бұзақылық, кек алу, қызғаныш
ниеттері болуы мүмкін. Бірақ, кейінгілер қосалқы рөл атқарып олардың
болмауы бұл қол сұғушылықтың мазмұнын өзгерте алмаса, әрекет пайдақорлық
қылмыс ретінде саралануға тиіс. Мысалы, Арканың директоры В.- ға бір топ
адам келіп 40000 доллар талап еткен. Бұл ақшаны олар директордың орынбасары
Мариктың жұмыстан заңсыз түсіргені үшін төленетін төлемақы деп
түсіндірген, соның атынан келген. Директор оның заңды шығарылғаның айтып,
ақша беруден бас тартқан. Келген адамдар оның көзіне пластырь жапсырып, оны
белгісіз пәтерге алып кеткен. Ол жерде оны таяққа жығып, барлық қойған
шарттарына келісім алып, босатқан.
Басқа бір жағдайда қорқытып аушылардың 20 жасар студент қыз Н.
Ларисаныңда жолы болмаған. Полиция формасын киіп алған олар, қызды
Планета коммерциялық фирмасының офисіне алып келіп, қолына кісен салып,
көзіне пластырь жапсырып, ваннада үш күн ұстаған. Егер миллион теңге төлесе
ғана жібереміз деген. Мұнша ақшаны Лариса олардың басшысы А-дан қарызға
алған, ол ақшаға оған пәтер, мәшине, киім-кешек алып берген, университетке
түсірген. Ал Лариса А-ны кейін тастап кеткен, оның намысын аяққа басқаны
үшін қарымтасына осылай жасаған.
Ретін тауып қыз қамаудан қашып шығып, полицияға хабарлаған. Дереу келіп
тінту жасағанда полиция екі автомат, мылтық, пистолеттер, рация, түнде
көретін прибор және 200 мың теңге ақша тапқан.
Дүкен жанындағы еменнің қуысына 4 мың доллар әкеп салмасаң күйеуіңді
көрмейсің, ал полицияға хабарласаң балаларыңнан айырыласың - деп біреу хат
әкеп тастаған. Кейін ұсталғанда қорқытып алушылардың біреуі сол күйеудің
өзі болып шыққан. Досымен ептеп арақ ішкен. Жалғастырғанға ақша болмаған.
Содан соң осындай айлаға көшкен. Оларға керегі 40 мың теңге екен, бірақ
ауыз татырлық болсын деп досы тағы да нөл қосып қойған”.
Бұл қорқытып алушы күйеуге қытысты тәртіп сақшыларының қабылдаған
шешімі адам күтпейтіндей және өте жұмсақ еді - жазаңды әйелінің берсін деп
жібере салған.
Келтірілген жағдайларда пайдақорлықтан басқа да мотивтер
бәсекелестікте болған. Бірақ, басты мақсат пайдақорлық, сондықтан да
жасалған әрекет қорқытып алушылық ретінде саралануы тиіс. Пайдақорлық
қылмыс жасағанда адам бөтеннің мүлкін өз меншігі сияқты тұтыну немесе
басқадай пайдалану не оған билік жасау арқылы баюға ұмтылады. Мұндай
қылмыстың мақсаты - мүлікті иемдену. Бірақ мақсатты салдармен теңдестіруге
болмайды. Мақсат нәтиженің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1-ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Тонаудың
объектісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
2. тонаудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Тонаудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 16
4. Тонау қылмысының
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1
5. Ауырлататын мән-жайлары бар тонау
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... 25
2–ТАРАУ. ТОНАУДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Тонау қылмысын және өзге де пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
жасайтын адамдардың тұлғасы және оларды жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Тонау қылмысының виктимологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстар себептерінің сипаттамасы және
оларды жасауға мүмкіндік тудыратын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің
әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе,
жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан
жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-
селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама
тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының
шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып
алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық
тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда
мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық
ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар
санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін
қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Дегенмен, 2003 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына жолдауында, сол жылдан бастап экономикалық өсім болатындығына
міндет қойылды. Бұл үрдістің Қазақстанның саяси, экономикалық өмірімен
қоса, қылмыстылықты, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық қылмыстарды
бәсеңдетуде де маңызы зор.
Сол сияқты 2003-2009 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және осы айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық қатынастардың сай
келмеуіне байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық)
қатынастары ТМД елдері сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек
айтқанда, бүкіл дүние жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі
де Республиканың криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы
уақытта өршіп тұрған ''зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің
тактикасы'' болып табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҰҰ-
ның бас Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы
әлемнің маңдайалды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме
арқауы етті.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын
артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының кейбір жақтарын қарастырғаны болмаса,
тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді
түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шенінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін, соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н.
Кардава сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен
тоқсаныншы жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны
пайдақорлық зорлық қылмыстарға қалам тартты. Мысалға, В.А. Владимиров, Ю.И.
Ляпунов, Ю.Л. Щевцов, В. Верин, В.Н.Куц, В.В. Щербина, Н.И. Мельник сынды
авторлар қорқытып алушылықты, А.М. Калиев, Н.К. Горя сияқты зерттеушілер
зорлық қылмыстарының криминологиялық мәселелерін, С.М. Качои сияқты
ғалымдар пайдақорлық қылмыстарды қарастырса, А.Д. Черняковский сияқты
авторлар тек пайдақорлық-зорлық қылмыстарға қалам тартты. А.Ю. Арефьев,
В.С. Миньская, А.М. Дьячков, В.Н. Косарев, Ю. Карекетов, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының әр түрлі қырларын қарастырған болса, Ю.И. Евстратов, Д.В.
Ривман, Ю.М. Антонян сияқты зерттеушілер оның виктимологиялық аспектілері
мен оларды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасына назар аударды.
Тұтас қалпында аталған қылмыстылықтың криминологиялық және қылмыстық-
құқықтық проблемалары елімізде зерттелген жоқ. Пайдақорлық-зорлық қылмыстар
проблемасының ішінде топ болып жасалған түрлерін алғашқы болып зерттеген
Қазақстандық ғалым А.Ш. Ещанов болды (Профилактика органами внутренних дел
Республики Казахстан групповой корыстно-насильственной преступности.
Караганда, 1999). Ал, О.В. Вербовая бандитизм қылмысын зерттесе (1999 жыл),
Ә.А. Темірбеков қорқытып алушылықтың қылмыстық-құқықтық мәселелерін (1998
жыл) зерттегендігі белгілі.
Сондықтан да, бұл тақырып кешенді түрде Қазақстан аумағында
алғашқылардың бірі болып қолға алынып отыр.
Жұмыстың мақсаты тонау қылмысының қылмыстық құқықтқ аспектілерін
толыққанды ашып, оның криминологиялық мәселелерін де қамту.
1-ТАРАУ. ТОНАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Тонаудың объектісі
Объектіні, затты және жәбірленушіні қоғамға қауіпті әрекеттен дұрыс
басын ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстың құқықтық мәнін ашу, қоғамға
қауіпті зардаптардың қоғамдық-саяси сипатын, қылмыстық-заң нормаларының
қолданылу шегін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның
жігін ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті, заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды.
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды [1, б. 45].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”[2, б. 98].
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды[3, б. 54]. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың
мүддесін қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай
қатынастарға қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін
қауіпті, сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға
тікелей немесе жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе
саяси, моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”.
Қоғамдық қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ
бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен
қорғалатын бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың
барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық
әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның
қасиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын
қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және
адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды.
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық заң нормалары
функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша
қоғамдық қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар
жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол
сұғушылықтың нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану
практикасы деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас
(байланыс)[4, б. 58]. Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты;
қатынастың болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х.
Норбутаев құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б.
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”[5, б. 47]. Мұндай
пікірмен келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар
туындауы мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң
мен қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді дейді[6,
б. 258]. Бұл жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін кеңейтуде
немесе тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп, әлеуметтік
маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне айналады.
Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық қатынастардың көзі
болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы байланысады, ал бұл
байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара септестіктері арқасында жұмыс
істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы мұқтаждықтар қатынастар жүйесі
арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр алады. Мойындалған мұқтаждық
дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада кескінделген, сол әлеуметтік-
экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық. Бұл айтылғандардан мынадай
тұжырым жасауға болады: адам қызметі мұқтаждықпен қандай жан-жақты
байланыста болса, мүддемен де сондай байланыста. Қоғамдық қатынастар,
әдетте, мүдде формасында көрініс табады. Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және
басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол
іс жүзінде өзінше қатынас[7, б. 58].
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”[8, б. 65].
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б.[9, б. 254] қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады
деген белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды[10, б. 12 ]. Қылмыстық
заң теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы жалпы қылмыс объектісі болып
табылады. Тектік объектілерге көптеген қылмыстар бағытталған біртекті
қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыстың тікелей объектісі-қылмыстық заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастар, оларға бір немесе бірнеше қылмыс
қарсы бағытталған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, үш мүшелі жіктеуді барлық қылмысқа
қатысты қолдануға болмайды, себебі кейбір жағдайларда тек екі объектіні
бөліп алуға болады.
М.И. Федоров қылмыстың жалпы объектісі деген түсініктен бас тартуды
ұсынады. Оның ойынша ол “ғылым үшін де, практика үшін де ешнәрсе
бермейді”[11, б. 25-26]. Келтірілген саралаудың дәлелдігін қолдай отырып,
А.Е. Фролов оны төрт мүшелікпен ауыстыруды, аталған объектілерге тағы
біреуін, яғни “түрлік” объектіні қосуды ұсынады[12, б. 45-46]. Үш мүшелік
жіктеу логика заңдарына және жалпы, ерекше және жеке философиялық
категорияларынаға негізделген. Атап өткендей, жалпы объектіге қоғамдық
қатынастар жатады.
Әлеуметтік-саяси талдау қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығынан мазмұны жағынан біртекті, өзара тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастар тобын бөліп алуға мүмкіндік береді. Біртекті қатынастар
тобының ерекшелігін көрсету үшін объект нақтыланған болу керек. Соған
байланысты қылмыстық заңмен қорғалатын біртекті, өзара байланыстағы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі тектік объектіге айналады.
Тікелей объектіні бөліп шығару да қажет және ол пайда келтіреді.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін көрсетілген “тігінен” жіктеуінен
басқа қылмыстық заң ғылымында “көлденеңінен” жіктеу де бар, оның мәні
объектілерді негізгі, қосымша және факультативтік деп бөлу. Бұл жіктеуді
Е.А. Фролов мұқият жасаған, оның есептеуінше “қылмыс бір уақытта бұзатын
бірнеше тікелей объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік
объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік объектілерді
ажыратып алу қажет”. Объектілердің бұл жіктелуіне кейбір қосымшалар
енгізіліп Н.И. Коржановскийдің еңбектерінде толық қайта келтірілген, ал
А.С. Михлиннің, Е.А. Фесенконың және П.С. Матышевтің еңбектерінде толық
немесе жарым- жартылай қабылданған.
Бұл жіктеуді И. Велиев даулы деп есептейді, себебі оның ойынша жіктеу
белгілі бір көпті салыстырмалы біртекті белгілерге шектеп бөлу, соның
арқасында оның элементтерін жіктеуде өз орнын қатаң сақтайды, әрқашанда
орын алады. “Көлденеңінен” жіктеуде тұрақты емес белгілер де болады, ол
жүйенің тұтастығын бұзады. Сонымен қатар, заң шығарушы позициясынан жеке
қылмыстарда бірнеше объектілердің болмайтындығы көрінеді[13, б.85].
Мұндай үзілді-кесілді пікірді біз қолдамаймыз.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объекіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмытылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
негізгі объект болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңда қарастырылған жауаптылық нормасының орны анықталуы тиіс.
Біздің тарапымыздан талданып отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
біреуі ғана (бандитизм) тектік объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа жатса, қалғандары меншікке қарсы қылмыстар
қатарын құрайды. Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
басым бөлігінің объектісі болып табылады. Егер әңгіме тонау, қарақшылық
туралы болса, ешқандай да күмән жоқ, ал қорқытып алушылықтың табиғаиы
өзгешелеу. Дегенмен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 12
мамыр күнгі Жарлығымен қорқытып алушылық арқылы меншікке қол сұғушылық
жасау талан-таражға түсіру формаларының біріне жатқызылған, себебі онда
талан-таражға түсірудің жалпы түсінігіне тән белгілер бар. Қол сұғушылық
жасау объектісі талан-таражға түсірудің барлық формалары үшін ортақ, меншік
өндірістік (нақты) қатынастар негізі ретінде, өндіріс құралдары мен оның
нәтижелеріне, сондай-ақ адамдардың материалдық игілікті иемденуіне
байланысты адамдар арасындағы қатынасты көрсетеді. Ол қоғамдық өндірістегі
адамдардың орнын, олардың бір-бірімен қатынасын белгілейді, өндіріс
құралдарының кімнің қолында екенін көрсетеді. Өндіріс құралдары арқылы
адамдар арасында қатынас орнайды, ол материалдық игіліктерді икемдену,
пайдалану және оларға билік ету процесінде көрініс табады. Меншікке қарсы
қылмыс жасағанда меншіктің бұл қатынастарына залал келеді. Яғни, мүлікті
талан-таражға түсіргенде меншік қатынастары іс жүзінде қол сұғушылық
объектісіне айналады. Ал, өндірістік меншік қатынастарының қандай да бір
өзгерісі иемдену, пайдалану және билік ету құқығын, яғни өндірістік
қатынастардың құқықтық қабығын - меншік құқығын бұзады.
Мүлікті талан-таражға түсіргенді қол сұғушылықтың объектісі, яғни талан-
тараж кезіне әрқашанда, қалайда бұзылатын әлеуметтік игілік ол -мемлекет
белгілеген меншік қатынасы.
Меншік түсінігіне экономикалық және құқықтық көзқараста жасаған талдама
меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік деген тұжырым жасауға
негіз береді.
Қазақстан Республикасының “Меншік туралы Заңына” сәйкес меншік иесі өз
мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығын өз қалауынша жүзеге
асырады. Меншіктің нақты формасы тікелей объект болып табылады, яғни ол
мүлікті икемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға қатысты қоғамдық
қатынастар; мысалы, акционерлік қоғамның меншігі. Меншікке қарсы қылмыс
объектісіне мұндай көзқарас, ең алдымен, республикада жүріп жатқан
экономикалық көзқарастарға байланысты: көп формалы меншікте бірдей қорғауды
қамтамасыз ету, нарықтық қанынас, шаруашылық жүргізудің әртүрлі формасы,
өндіріс құралдарын, тұрғын-жайды жекешелендіру. Жаңа экономикалық
қатынастар және қылмыс объектісіне жаңа көзқарас меншікті қорғаудың
қылмыстық-заң мәселелерін қайта қарауды талап етеді. Қылмыстық заң қоғамда
өтіп жатқан процестерге кедергі келтірмеуі тиіс. Қайта, ол меншіктің және
шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын дамытуға дем беруі тиіс (қауіпті қол
сұғушылықтардан қорғау арқылы). Республикада экономикалық реформаның
табысты болуының кепілдігі, бір жағынан, осында.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша соңғы кезге дейін
меншіктің әр түрлі формаларының бірдей қаралмағандығы өзінің теріс ықпалын
тигізді.
Қылмыстық кодекс меншіктің түрлерін көрсетпей, оларды бірдей қорғауды
қамтамасыз ету меншік құқын бұзуға байланысты қылмыстық істерді шешу
практикасын тұрақтандырады, сот-тергеу органдарының қызметкерлеріне қиындық
тудырып отырған қылмысты саралаудағы көптеген даулы мәселелерді шешеді,
ұқсастығына қарай қылмыстық заңды пайдалана салуды болдырмайды.
Таза талан-тараж болып табылатын қылмыстардың негізгі тікелей объектісі
болып меншік қатынастары, ал қос объектілі талан-тараж болып саналатын
қылмыстардың қосымша тікелей объектісі - адам өмірі мен денсаулығы
екендігінде дау жоқ. Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін анықтауда
ғалым-заңгер арасында ортақ пікір жоқ, оны бұл қылмыстың екі объектілі
қылмысқа жататындығымен, әрқайсысын қылмыстық заң өзінше қорғайтын қоғамдық
қатынастың бірнеше түріне бір уақытта қол сұғатындығымен түсіндіруге
болады.
Заң теориясында меншіктің әртүрлі формалары қорқытып алушылықтың
негізгі тікелей объектісі деп танылады, ол заң шығарушының позициясына
сәйкес келеді.
Қорқыту сөзі адамның көңіл-күйіне дөрекілікпен ықпал ете отырып,
мүлікке байланысты өзі ойластырған әрекетке көндірумен байланысты.
Нәтижесінде қорқытып алушылықтан жәбірленушінің жан дүниесі күйзеледі.
Қылмыстық істерді зерттеу нәтижесі қорқытып алушылардың үйді, офисті және
мүлікті өртеп жоямыз деген қорқытуларны жәбірленушілердің өз өміріне,
денсаулығына төнген қауіп ретінде қабылдайтынын көрсетті. М.Д.
Шаргородскийдің айтуынша, қорқыту адамда үрей тудырады, жан дүниесін
күйзелтеді, яғни психикалық төтенше факторларға қарсы туындаған реакция
нерв жүйелерінің, жүректің, қан айналымынын ырғақты жұмысының бұзылуына
әкеп соғады. Одан адамның ауруға шалдығуы немесе кенет өліп кетуі
мүмкін[13].
Меншікке қарсы пайдақорлық-зорлық қылмыстар заттарының белгілерін
қарастырған жеке мүлік адамның материалдық және рухани сұранымын
қанағаттандыратын, азаматтардың меншігіндегі (меншігіне келіп түсетін)
заттар немесе олардың эквиваленті екендігін атап өткен жөн. Олар жылжитын
да, жылжымайтын да мүлік болуы мүмкін. Ол - нақты мүлік, зат. Объект сияқты
қол сұғушылық затының да өзінше мәні бар екендігі даусыз. Қол сұғушылық
заты азаматтық айналымнан алынған біреудің мүлкі, сондай-ақ кінәлі білетін
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың
қорларынан ұрланған мүлік болуы мүмкін.
Бір жағдайлармен жәбірленушінің қолына түскен қорқытып алушының өз
мүлкі қорқытып алушылықтың заты бола алмайды. Егер мұндай мүлікті күш
жұмсап иемденсе, онда азаматтардың өз құқықтарын жүзеге асыру үшін
белгіленген тәртіпті бұзып, өзінің шын немесе болжамды құқығын өз бетімен
кетіп, яғни, тиісті өкімет органдарына жүгінбей жүзеге асырғандық болып
сараланады. Бұл жағдайда белгіленген заң тәртібіне қарсы әрекет жасалынады.
Қолданылып жүрген заңда өз бетімен кету және адамға қарсы қылмыс жасау
ретінде жиынтықталып сараланады, мұны дәл емес деп мойындау қажет.
Біздің ойымызша, бір қылмысты екіге жіктеудің қажеті жоқ. Мұндай әрекет
үшін жауаптылық бір бапта қарастырылуы тиіс. Қазақстан заң шығарушыларының
осындай позиция ұстанғандары дұрыс. Қорқытып алушылықтың заты болып
табылатын мүлікке құқық дегеніміз- жәбірленушінің әрекеті нәтижесінде
қорқытып алушының өзі талап еткен мүлікті пайдалану, иемдену және оған
билік ету мүмкіндігі. Ол тиісті құжаттарды ресімдеумен байланысты мәселе
түрінде де, жәбірленушіні мүлікті иедену құқығынан айыратын басқадай әрекет
те болуы мүмкін.
Біз мүлікке құқық дегеніміз - мүліктің басқа түрі (формасы) деген
тұжырымды біз қолдамаймыз. Тауар түрінде болсын, ақша түрінде болсын-
мүлікте нақты форма бар, оны ұстап көруге болады, оның құны немесе ақшаға
шаққандағы бағасы болады.
Мұндай затқа құқық - заңда қарастырылған категория, оның мазмұны -
тауар-ақша құндылығын немесе табиғи байлықты меншік иесінің немесе оның
өкілінің сол затты иемденуге, пайдалануға және оған билік етуге құзырлығы.
Мүлікке құқық тиісті құжаттарда заңдастырылады (кейде заңда қатаң
белгіленген формада), бірақ одан ол өзі нақты зат категориясына айналмайды.
Сондықтан мұндай құқық, мүліктік сипаттағы әрекет сияқты, мүліктің басқа
түрі бола алмайды.
1.2 Тонаудың объективтік жағы
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанмен, одан тыс,
яғни, қылмыстың өзіне тән сыртқы, қабылданатын жағы. Ол - “субъектінің
әрекетінен (әрекетсіздігінен) басталып, қылмыстық салдарының тууымен
аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті дамуы тұрғысынан оның сыртқы
жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және
заңға қайшы қол сұғу процесі”[14].
Қылмыс құрамының төрт тағанының бірі -оның объективтік жағы -қылмыстың
сыртқы жағы бола тұрса да, ол тек субъективтік жағымен салыстырғанда ғана
“сыртқы”, әйтпесе, ол “сонымен қоса, қорғалатын объектіге қылмыстық қол
сұғу механизмі үшін ішкі сипаттама болып табылады”.
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевше үш негізгі сатыға бөлуге
болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті
әрекет (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс; 3)
қоғамдық қауіпті салдар[15].
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік
жағының негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті
қылмыстандыру мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың
объективтік жағын қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін
ғана қалдырады, яки бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттің
заң үшін аяқталды деп есептелетіндігін аңғартады (алда-жалда зардап туса,
ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай не жазаны жеке даралаудың
факторы болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары* материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі “кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне-қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады” да олар келте (қиылған) қылмыс құрамы деп аталады.
Мұндай қылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда қиылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын қамтиды. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы материалдыққа қарағанда
келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс құрамдары қауіптілік
деңгейіне қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып көріне алады. Дегенмен,
қылмыстың формальдық құрамында тек жалғыз-ақ этап (белгі) бар. Олай болса,
әрекеттің ендігі қиылуы (бөлініс арқа сүйейтін белгісіне қарап) жөнсіз,
себебі қиылатын ештеңе де қалған жоқ - тек қалғаны - бір-ақ белгі. Ендігі
қиылу (қысқару) қалған жалғыз-ақ белгінің өз ішінде болуы мүмкін. Сол
себептен қиылған (келте) қылмыс құрамын формальдық қылмыс құрамының бір
түрі деген орынды. Бұл жерде формалдық құрам келте және қауіптілік
құрамдары болып бөлінуіне мегзейтін А.В. Наумовтың позициясы негізді[16].
Заң шығарушы ҚК қылмыстың объективтік жағының үш сатысын әр уақытта да
көрсете бермейтіндіктен қылмыстық құқық теориясы оның негізгі, тұрақты
белгісі деп тек қоғамдық қауіпті әрекетті танитыны әлімсақтан бар үрдіс.
Қалған екеуі қылмыстық заңда жиі ұшырасса да олар қосымша белгіні құрайды.
Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен түгесіліп қалмайды.
Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс болғандықтан да
ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан тыс, белгілі
әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз “жұмысын” жеңілдету жолында белгілі
бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да, егер де
қылмыстық заңда көрсетілсе, нақ сол қылмыс құрамының міндетті белгісіне
айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын анықтау
үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстық процесс,
криминалистика үшін осы мән -жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі болып
табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстық құқық оның ішінен тек
өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) қылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс құралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты т.б. ).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы т.б. ).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік
өмірдің нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Қазіргі кезде теорияда қылмыстық әрекетті жеңілдету үшін алынған
(немесе, абайсызда жасалған қылмыстардағы қолданылған), олардың көмегімен
қылмыстық әрекет жүзеге асатын объективтік өмірдің материалдық заттары
қылмыс құралы мен қаруы болып танылады.
Бұлар өзара біте қайнасып байланысып жатады.
Тонау болып ҚК 178-бабына сәйкес бөтен адамның мүлкін ашық түрде талан-
тараждау танылады. Егер жәбірленушінің немесе мүлікке иелік етуші немесе
күзетушінің көзінше жасалса, онда талан-тараж ашық болып табылады, не
болмаса оның әрекетінің заңға қайшы екендігін ұғынып тұрған өзге бөтен
адамдардың көзінше жасалса және кінәлі осы адамдардың өзінің әрекетінің
заңға қайшы екендігін ұғынып тұрғандығын біле тұра елемесе. Егер де көріп
тұрған адамдар кінәлі әрекетінің заңға қайшылығын ұғынбаса немесе жақын
туысқаны болып табылса, не кінәлнің сыбайласы болса, онда талан-тараж
жасырын күйінде қала береді де, әрекет тонау емес, ұрлық болады.
Ашық талан-тараждауды оның объективтік және субъективтік критерийлері
сипаттап бере алады. Объективтік критерийі мүлік иесінің (иеленушісінің,
қорғаушысының) не өзге адамдардың мүлікті ашық алудың болып жатқандығын
және оның қылмыс екендігін ұғынуын білдірсе, субъективтік критерий
кінәлінің өзінің де көріп тұрған адамдардың мұның қылмыс жасап жатқандығын
біліп тұрғанын ұғынуын білдіреді.
Егер де мүлікті иелену сәтінде мұны көрген немесе түйіскен адамдар
әрекетті заңды екен деп ойласа және қылмыскер мұндай пікірді өз әрекетімен
алдын ала кесіп-пішіп, әдейі туғызса да, мүлікті ашық алу деп есептелмейді.
Осы өзге көзді елемеу қылмыстың ұрлыққа қарағандағы қоғамдық
қауіптілігін арттыра түседі. Егер де өзі ешкімге байқатпай жасап жатырмын
деп есептесе, ол ұрлық болып дәрежеленбек. Мәселе бұл жерде сыртында емес,
адамның ішкі ниетінде.
Егер де әрекет ұрлық ретінде өзге көзден тасада басталғанмен аяғына
жетпей жұртқа мәлім болып қалса, бірақ қылмыскер мұны біле тұра міз бақпай,
қылмысын жалғастыра берсе, ұрлық тонауға айналады. Ал жұрттың көзі шалып
қалғанын аңғарған қылмыскер ұстап алар деген қауіппен қылмыс орнынан қашып
кетсе, ол ұрлыққа оқталу болып есептеле алмайды. Себебі ол әрекетті әрі
жалғастыруға мүмкіндігі бола тұрып, бас тартты. Тонау материалдық құрам,
яғни ''тоналған мүліктің айыптының қолына өткен сәті, ол мүлікпен оның енді
не істейтіндігіне қарамастан, тонаудың аяқталу сәті болып табылады''[17].
1.3 Тонаудың субъективтік жағы
Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілерді толық және жан-
жақты анықтау қылмысты дұрыс саралаудың, әрекеттің және сол қылмысты
жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтаудың, жауаптылықты жеке
-даралаудың қажетті шарты болып табылады.
“Субъективтік жақ-ол қасиет, яғни, қоғамға қауіпті әрекеттің қажетті
белгісі-дейді Б.С. Волков. Оның мазмұны қауіпті әрекетке берілген баға, ол
жасалғаннан кейінгі қылмыстық салдар. Сонымен қатар, субъективтік жақ пен
әрекеттің сыртқы қасиеті арасындағы өзара байланыс оларға берілген бағаның
сәйкестілігінмен бітпейді.
Бұл көрсетілген мән-жайлар аталған белгілерді сипаттауда, олардың нақты
мазмұнын анықтауда, осы түсініктерді құрайтын құрама элементтерді
айқындауда елеулі рөл атқарады. Кез келген әрекеттің оны жасаған адамның
санасында бастамасы болады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының барлығы да қасақана ниетпен жасалады,
өйткені оларды абайсызда жасау мүмкін емес.
Мысалға, тонау тек кінәнің өзін ғана қамтыса, қарақшылық болу үшін оған
қоса пайдақорлық мақсат болу керек. Ал бандитизм құрамы болса, тек кінәні
емес арнайы мақсатты, яғни азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатын да
қамтиды. Соңғы мақсат түрі көбінесе пайдақорлық болып келсе де қашанда ол
мақсатты білдірмейді.
Барлық қасақана қылмыс сияқты, қорқытып алушылықтың субъективтік жағы -
кінә, мотив және мақсат.
Кінә-қылмыс элементі. Ол кез келген қоғамға қауіпті әрекеттің маңызды
құрама бөлігі болып табылады. Кінә болмаса қылмыстық жауапкершілік те
болмайды, кінәнің интеллектуалдық және еріктілік белгілерінің қандай да бір
арақатынасы оны қасақана (тікелей және жанама) және абайсыз (менмендік және
немқұрайдылық) деп бөлуге жетелейді.
Кінәні іске асырып қолдану үшін қоғамға қауіпті әрекеттің субъективтік
жағын анықтаудың маңызы бар. Төменгі тұрған соттар кінәнің анықталуы және
оның дәл, даусыз дәлелденуіне бағдар алулары керек. Бұл мән-жайға көңіл
аудармау объективтік айыптауға әкеп соғады, яғги қылмыс жасаған адамның
кінәсі болмаса да, нәтижеге қарап оған жауапкершілік артылады, қылмыстық
істі қарағанда объективтік шындықты анықтау қажет, оның маңызды бөлігі-
субъектінің кінәлігі жайындағы, оның кінәсінің мазмұны, формасы және
дәрежесі жайындағы соттың тұжырымы. Кінәлілік дегеніміз-қылмыс құрамының
тек субъективтік жағы, яғни қасақаналық немесе абайламаушылық, себебі заң
оны мотивпен, мақсатпен және эмоциямен байланыстырады.
Кінәнің шын мазмұнын, нақты формасын және дәрежесін анықтамай адамды
ерекше қауіпті қылмысты қайталаушы деп тану туралы, шартты соттау, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды, рақымшылықты қолдану туралы мәселелерді дұрыс
шешу мүмкін емес.
Біз сұрақ берген практикалық жұмыстағы 200 қызметкердің жауаптары
қылмыстың субъективтік жағын анықтауға жете баға бермейтіндігін көрсетті.
Пайдақорлық мақсатта күш көрсеткен қылмыстың субъективтік жағын анықтағанда
олардың 13%-і-ниеттің мазмұнын, 24%иеттің бағыттылығын, 31%-ішкі түрткісін,
29%-і-қылмыстың мақсатын анықтаған. Тек жеті анкетада ғана қылмыстың
субъективтік жағының динамикасы көрсетілген.
Арам ниетті-тікеге немесе жанамаға жатқызу адамның қоғам әкелген
қауіпті салдарға қалай қарайтындығына байланысты, ол соны қалады ма, әлде
әдейі соған жол береді ме? Бірақ мұндай ажыратуды тек материалдық құрамы
бар қылмыстарға қатысты қолдануға болады, онда салдар объективтік жақтың
міндетті белгісі болып табылады. Салдар объективтік жақтың міндетті
элементі болып табылмайтын формальдық және қысқартылған құрамдарда, адамның
оларға қатысты тіке ниеттің де сипатына ықпал жасай алмайды. Бұл жерде
адамның өз әрекетінің нақты құрамын және оның қоғамға қауіптілігін түсінуі
маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты Г.А. Злобин мен Б.С. Никифоров
былай дейді: Формальды қылмыс жасағанда, оның қоғамға қауіпті әрекетілігін
түсіне отырып..бұл жағдайда тіке және жанама ниетті ажыратып алу мүмкін
емес[18].
Бұл айтылған бірдей мөлшерде қысқартылған құрамға да жататындығында сөз
жоқ. Сонымен, субъективтік жағынан пайдақорлық-зорлық қылмыстар қасақана
жасалады.
А.А. Пионтковский кінә түсінігіне оның заңға қайшылығын кіргізеді[19].
Біздің ойымызша, заңға қайшылық қоғамға қауіптілікті көрсетеді. Сондықтан,
кез келген заңға қайшы әрекет қоғамға қауіпті болып табылады; бірақ қоғамға
қайшы бола бермейді. Заңға қайшылығын мойындау үшін заңның оны өз
формуласына қоспағандығының маңызы жоқ.
Адамның қорқытып алушылықтың объективтік белгілерін мойындауы, оның
санасында қол сұғушылықтың нақты және құқықтық жақтарының бейнеленуі арқылы
қоғамдық қауіптілікті түсінуге мүмкіндік туады. Қол сұғушылық жасай адам
қорқытып алушылықтың объективтік жағының барлық белгілерін және оның Затын
ұғынады. Бұл мән-жай қоғамға қауіпті әрекетті, оны жасау тәсілін және
қылмыс затын тікелей ұғынуға болатындығымен түсіндіріледі; соған байланысты
қылмыскер өзінің интеллектуалдық мүмкіндігін, бірінші кезекте, қорқытып
алушылықтың осы көрсетілген категория ретінде жасаланатын қылмыстың мән-
жайын түсінуді қамтиды.
Қылмыскер санасында жасалынатын қылмыстың фактілік жағы қамтылады -
құрбанның назарына қорқыту мен мүліктік талап қамтылған ақпарат жеткізу.
Сонымен қатар, қорқытып алушы жасалатын қылмыстың қоғам үшін мәнін
түсінеді. Ол жәбірленушінің назарына жеткізілген хабар оның бойында үрей
тудырады, талап еткенді беруге мәжбүрлейді деп ойлайды. Бұл жерде
психикалық әсердің маңызы зор. Қоғамға қауіпті салдарды болжап білу арам
ниеттің интеллектуальдық кезеңінің екінші белгісі болады, ол қорқытып
алушылықтың материалдық құрамдарына тән.
Бұл көрсетілген болжау салдарының нақты фактілік жағын да, осы әрекет
шеңберіндегі қоғамға қауіпті сипатты да қамтиды.
Арам ниеттің тағы бір белгісі- тілеу, ұмтылу құқықтық әдебиеттерде әр
түрлі түсіндіріледі. Кейбір авторлардың ойынша ол белгілі бір қоғамға
қауіпті салдарға ұмтылу, ақырғы мақсатқа жету амалы.
Басқа авторлардың пікірінше, тілек адамның алдын ала болжаған болмай
қоймайтын қоғамдық қауіпті салдарға қатынасы. Біздің ойымызша, бірінші
пікір дұрыс сияқты. Психологиялық тұрғыдан тілеу - мақсатқа бағытталған
ұмтылыс[20]. Сол себепті екінші пікірмен келісуге болмайды.
Ал, В.Д. Филимонов ниеттің еріктілік белгісіне деген анықтамаға
қарсы, оның ойынша тіке арам ниетке қатысты тілек оның міндетті бөлігі
бола алмайды[21].
Біздің пікірімізше ол екі мән-жайды толық ескермейді:
тіке және жанама ниет-құқықтық түсініктер, олардың мазмұнын заң, заң
негізінде теория мен практика анықтайды;
еріктілік белгісін ниетке қатынасы жасалған қоғамға қауіпті әрекеттің
психологиялық компоненті ретінде болмайды. Сондықтан да тілеу зиянды
салдар жасауға әрекеттің саналы түрде бағытталғандығын сипаттайды, ал біле
тұра жол беру - өз әрекетімен залалдың келуіне адамның келісім беруі, яғни
жасалатын қылмысқа психикалық қатынастың еріктілік сәті.
Қорқытып алушылықтың формальдық құрамындағы арам ниеттің еріктілік
сәті белгілі бір зиян келтіремін деп қорқыту арқылы субъектнің мүліктік
талап қою ниетімен беріледі. Қорқытып алушылықтың материалдық құрамындық
құрамында қылмыскер өзінше бір әрекет жасауға тілек білдіргенде ол мүлікті
бүлдіргісі немесе жойғысы келеді, ірі немесе ерекше ірі залал келтірмекші
болады, әртүрлі дәрежедегі дене жарақатын салуды ойластырады.
Қорқытып алушылық құрамындағы басқа да ауыр салдарға психикалық қатынас
кінәнің қасақана түрі де, абайламаған түрі де ретінде сипатталуы мүмкін.
Арам ниет, әдетте, алдын ала ойластырылған және тосыннан туындаған
болып бөлінеді. Осы қарастырап отырған әрекеттер үшін сотталған адамдарға
жүргізілген талдау олардың 68,3%-інің табан асты туындаған ниет бойынша, ал
31,7% -інің алдын ала ойластырылған жоспар бойынша әрекет жасағандығын
көрсетті. Басқа жағдайлары бірдей бола тұрып адам алдын ала ойластырып
әрекет жасаса, оның қоғамдық қауіптілік деңгейі жоғары болады. Алдын ала
ойластырылған адамның қоғамға қауіптілігінің асқынғандығын көрсететін арам
ниеттілік оның өз басының да, жасаған қылмысының да қоғам үшін аса қауіпті
екендігін көрсетеді. Г.А. Злобин мен Б.С. Никифоровтың мәліметтеріне
қарағанда сұралған 100 заңгердің 80-і алдын ала ойластырылған және табан
асты туындаған арам ниеттің өзара салыстырмалы мәнін осылай бағалайды[22].
Бұл қылмыс пайдақорлық мақсатта жасалынады. Бірақ қорқытып алушы өз
әрекетінің себебін ақтап алуға тырысады.
Қорқытып алушы өзінің Коммомолец Киргизии газетінде берген жауабында,
кәсібінің уақыт талабына сай екендігін айтқан. Егер заңсыз байығаны емес
ақшасын шұлыққа жинаған миллионерлер болса, неге олардың анда-санда
қалтасын қағып тұрмасқа. Маған көбірек алуға мүмкіндік бермейді,-деді ол,-
бірақ менен гөрі пысықтардың, ептілердің қалай алғандарын көрдім. Ол
жаға құштарлық әділдікті, мейірімділікті ұмыттырып жібереді, епті болуға
үйретеді.
Қисық жолға қалай шыққанынды білмей қаласың. Біздің зерттеулердің
нәтижелеріне қарағанда қылмыскердің 85,5%-і пайдақорлық-күш көрсетіп қылмыс
жасауда өздерін толық не жарым-жартылай кінәліміз деп мойындаған. Бірақ,
кінәні мойымдау субъектінің өз әрекетінің қоғамға қауіптілігін және оған
жауаптылығын солай бағалау деген емес, ол көбіне істің нақты мән-жайын
мойындап, оны заңмен саралауға әкеп соғады. Сотталғанның шығарылған үкімге
және тағайындалған жазаға көз қарасын талдағанда мұны ескеру қажет.
Қорқытып алушылық жасағандағы қылмыскердің түпкі мақсаты - мүлікті
иемдену, оны тегін өз пайдасына жарату, яғни пайдақорлық ниетін жүзеге
асыруға.
Сонымен қатар, пайдақорлық түрткіден басқа бұзақылық, кек алу, қызғаныш
ниеттері болуы мүмкін. Бірақ, кейінгілер қосалқы рөл атқарып олардың
болмауы бұл қол сұғушылықтың мазмұнын өзгерте алмаса, әрекет пайдақорлық
қылмыс ретінде саралануға тиіс. Мысалы, Арканың директоры В.- ға бір топ
адам келіп 40000 доллар талап еткен. Бұл ақшаны олар директордың орынбасары
Мариктың жұмыстан заңсыз түсіргені үшін төленетін төлемақы деп
түсіндірген, соның атынан келген. Директор оның заңды шығарылғаның айтып,
ақша беруден бас тартқан. Келген адамдар оның көзіне пластырь жапсырып, оны
белгісіз пәтерге алып кеткен. Ол жерде оны таяққа жығып, барлық қойған
шарттарына келісім алып, босатқан.
Басқа бір жағдайда қорқытып аушылардың 20 жасар студент қыз Н.
Ларисаныңда жолы болмаған. Полиция формасын киіп алған олар, қызды
Планета коммерциялық фирмасының офисіне алып келіп, қолына кісен салып,
көзіне пластырь жапсырып, ваннада үш күн ұстаған. Егер миллион теңге төлесе
ғана жібереміз деген. Мұнша ақшаны Лариса олардың басшысы А-дан қарызға
алған, ол ақшаға оған пәтер, мәшине, киім-кешек алып берген, университетке
түсірген. Ал Лариса А-ны кейін тастап кеткен, оның намысын аяққа басқаны
үшін қарымтасына осылай жасаған.
Ретін тауып қыз қамаудан қашып шығып, полицияға хабарлаған. Дереу келіп
тінту жасағанда полиция екі автомат, мылтық, пистолеттер, рация, түнде
көретін прибор және 200 мың теңге ақша тапқан.
Дүкен жанындағы еменнің қуысына 4 мың доллар әкеп салмасаң күйеуіңді
көрмейсің, ал полицияға хабарласаң балаларыңнан айырыласың - деп біреу хат
әкеп тастаған. Кейін ұсталғанда қорқытып алушылардың біреуі сол күйеудің
өзі болып шыққан. Досымен ептеп арақ ішкен. Жалғастырғанға ақша болмаған.
Содан соң осындай айлаға көшкен. Оларға керегі 40 мың теңге екен, бірақ
ауыз татырлық болсын деп досы тағы да нөл қосып қойған”.
Бұл қорқытып алушы күйеуге қытысты тәртіп сақшыларының қабылдаған
шешімі адам күтпейтіндей және өте жұмсақ еді - жазаңды әйелінің берсін деп
жібере салған.
Келтірілген жағдайларда пайдақорлықтан басқа да мотивтер
бәсекелестікте болған. Бірақ, басты мақсат пайдақорлық, сондықтан да
жасалған әрекет қорқытып алушылық ретінде саралануы тиіс. Пайдақорлық
қылмыс жасағанда адам бөтеннің мүлкін өз меншігі сияқты тұтыну немесе
басқадай пайдалану не оған билік жасау арқылы баюға ұмтылады. Мұндай
қылмыстың мақсаты - мүлікті иемдену. Бірақ мақсатты салдармен теңдестіруге
болмайды. Мақсат нәтиженің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz