Парақорлыққа қатысты әр түрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп нақты түсінік беру
Кіріспе
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық . құқықтық аспектілері
1.1. Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы алатын орны
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
1.3. Лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде
ІІ. Парақорлық қылмысының қылмыс құрмдары.
2.1. Парақорлықтың объектісі.
2.2. Парақорлықтың объективтік жағы.
2.3. Парақорлықтың субъектісі.
2.4. Парқорлықтың субъективтік жағы.
ІІІ. Парақорлықпен күресудің криминологиялық аспектілері
2.1. Парақорлықтың алдын алу профилактикасы
2.2. Парақорлықтың әлеуметтік сипаттамасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық . құқықтық аспектілері
1.1. Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы алатын орны
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
1.3. Лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде
ІІ. Парақорлық қылмысының қылмыс құрмдары.
2.1. Парақорлықтың объектісі.
2.2. Парақорлықтың объективтік жағы.
2.3. Парақорлықтың субъектісі.
2.4. Парқорлықтың субъективтік жағы.
ІІІ. Парақорлықпен күресудің криминологиялық аспектілері
2.1. Парақорлықтың алдын алу профилактикасы
2.2. Парақорлықтың әлеуметтік сипаттамасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Халқына деген “Қазақстан-2030 Жолдауында”, халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан – жақты мәселелер қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықты алдын – алу шаралары. Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық тәрбиелеу практикасы – адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдic. Oғaн дәлел ежелгi мемлекетгердегi заңдардың болуы, халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негiзiнде адамдардың тәрбиеленуi.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын дамыту мәселелерi қазiргi заманның өзектi мәселесi болып табылады. Сондықтан да әрбір азаматтың жан-жақты бiлiмiн, санасы мен мәдениетiн тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетiн, заң нормаларын силайтын, ұғынатын, өз құқықтары мен бостандықтарын бiлетiн, заңды мiндeттepiн бұлжытпай орындайтын құқықтың, демократиялық мемлекеттiң үлгiлi азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Құқықтық дамыған адам – құқықтық білімді; өзiн тұлға ретiнде ұстай бiлетiн; заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық бiлiмдi азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын дамыту мәселелерi қазiргi заманның өзектi мәселесi болып табылады. Сондықтан да әрбір азаматтың жан-жақты бiлiмiн, санасы мен мәдениетiн тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетiн, заң нормаларын силайтын, ұғынатын, өз құқықтары мен бостандықтарын бiлетiн, заңды мiндeттepiн бұлжытпай орындайтын құқықтың, демократиялық мемлекеттiң үлгiлi азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Құқықтық дамыған адам – құқықтық білімді; өзiн тұлға ретiнде ұстай бiлетiн; заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық бiлiмдi азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. ҚР Конституциясы 1995ж. 30 тамыз.
2. ҚР Қылмыстық кодексі 1997 ж. 16 шілде № 167
3. ҚР Қылмытсық іс-жүргізу кодексі 1997 ж. 13 желтоқсан № 206-1
4. «Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексі» 1959 ж. 22 шілде
5. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 2 шiлдедегі N 267-1 Заңы
6. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 453-1 Заңы
7. «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 26 маусымында № 233 Заңы
8. "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттілікті нығайту жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі N 1550 Жарлығы
9. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. 2001 жылғы 5 қаңтар N 534
10. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 23 желтоқсандағы N 1686 Жарлығы
11. 2002 жылдың 20 қыркүйек № 949 «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат концепциясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы
12. 1992 жылы 17 наурыз «Жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күрес шаралары туралы» Президент жарлығы.
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқулық. Жеті Жарғы. Алматы 2003ж.
2. Ағыбаев А.Н.Қызметтік қылмытар үшін лауазымыды тұлғалардың жауаптылығы Алматы. Жеті Жарғы. 1997ж.
3. Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық. Оқу құралы. «Жеті жарғы» Алматы 2001 ж.
4. Алауханов Е.О. Криминология. Оқулық. Алматы. 2005.
5. Алексеев А. И. Криминология. М., 1999.
6. Аристотель. Афиндік полития. -Л., 1937.
7. Библия. Сирах.
8. Волженкин Б.В. Қызметтік қылмыстар. М., 2000.
9. Волженкин Б. В. Жемқорлық және қылмыстық заң // ВУЗ хабары. Құқықтану. 1992. № 6.
10. Дворецкий И.Х. Латын –орыс сөздігі. М., 1976.
11. Домова А.И. Криминология. Оқу курсы. –М: Норма, 2003ж.
12. Дьяков С.В. Мемлекеттік қылмыстар үшін жауаптылық –М. Заңи әдебиет. 1991ж.
13. Габов Ю.А. Қазақстандағы жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстылық. – Қарағанды. Б.И. 2003ж
14. Галахова А. В. Лауазымды қылмыстар. Мемлекет қызметіне, оның мүдесіне және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы қылмыс. М., 1998.
15. Жоғары оқу орындарындағы жемқорлық жағдайы. Зерттеу. Алматы 2002ж.
16. Заңи энциклопедиялық сөздік / Жауапты ред.. А. Я. Сухарев. М., 1998.
17. Здравомыслов Б. В. Лауазымды қылмыстар. Түсінігі мен жіктелуі. М., 1975.
18. Иншаков С.М. Шетелдік криминология М. 2003.
19. Качмазов О. Х. Ресейлік қылмыстық құқығы бойынша жауаптылық. Владикавказ, 2000.
20. Кесте IX. Авл. Геллий, Аттикалық түндер, XX.
21. Клюковская И.Н. Ресейдегі жемқорлықтың қазіргі жағдайы және оның алдын алу шаралараы. Ставрополь, 2001.
22. Ковалев Н.Е. «Бизнес және саясат». Одинцово. 1998 ж. 122-126-б.
23. Кувалдин В. Орыс хандарының пара-ақымен қалай күресті.// Таза қолдар. 1999. №1.
24. Қазақстандағы жемқорлық: Оның алдын алу шаралары мен халықаралық тәжірибе. Жауапты ред. С.М. Злотников. Алматы. «Интернейшнл» 1999ж.
25. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме / Жауапты ред. И.Ш. Борчашвили, Г.К. Рахимжанова; ҚР ҰҚК, ҚЖМ – Қарағанды. РГК «Полиграфия», 1999ж.
26. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. /Жауапты ред. И.И. Рогов, С.М. Рахметова – Алматы: ТОО «Баспа», 2001ж.
27.Қазақстан Республиксы Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы,2005ж.,2006ж.
28. Лекарев С.В., Порк В.А. Бизнес пен қауіпсіздік: терминол. сөздік.-М., 1995)
29. Лунеев В. В. XX-ғасырлардағы қылмыстылық. Әлемдік криминологиялық анализ. М. 1999
30. Макиавелли Н. Шығармалар // Милан. 1954.
31. Максимов С.В. Жемқорлық. Заң. Жауаптылық М.: 2000.
32. Мұхтарова А.Н. Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы. А. Баспа. 1998ж.
33.Нүкенов М.О. Жемқорлық қылмыстары: Криминологиялық және қылмыстық-құқықтық анализ. Алматы. Халықаралақ құқық және нарық академиясы, 1999
34. Ожегов С.И Орыс тілі сөздігі М. 1964ж.
35. Отандық республикалар мен Кеңес одағының қылмыстық заңдылығы Т.2. М., 1963.
36. «Парақорлықты жою үшін Пара – ақы (лихоимство) туралы заңы жеткілікті ме» Б. Мордвинцевпен жазылған қысқаша мәтіндері // Таза қолдар. 1999. № 2
37. Рогов И.И. Экономика және қылмыстылық – Алм. Қазақстан. 1991ж.
38. Светлов А. Я. Лауазымды қылмыстар үшін жауаптылық. Киев, 1978ж.
39. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» ҚР 1998ж. 2 шілдедегі Заңына түсініктеме // 2030ж. құқықтық бастама/ Жауапты ред. Рогов И.И., Мухамеджанов Б., Бычкова С.Ф.- Алматы. Баспа 2001
40. Үлкен кеңестік энциклопедия // М., 1997.
41. Фонд Сорос – Қазақстан. Алматы. Жеті жарғы 2003
42. Шнайдер Г. Й. Криминология. М., 1994.
43. Ш. Монтескье. Заңның рухы туралы. Жекелеген шығармалар. - М., 1955.
44. X-XX ғасырлардағы Ресейлік заңдылығы// жауапты ред. В.Л. Янин // М., 1984.
45. Gazeta kg (Қырғыстан газеті)24.04.06
46. Парақорлық жалған кәсіпкерлік // Заң газеті 2003 26 ақпан.
47. № 2н-257-05 2005 жылдың 25 ақпанынан Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бойынша алқасының қаулысы
48. Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы.
1. ҚР Конституциясы 1995ж. 30 тамыз.
2. ҚР Қылмыстық кодексі 1997 ж. 16 шілде № 167
3. ҚР Қылмытсық іс-жүргізу кодексі 1997 ж. 13 желтоқсан № 206-1
4. «Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексі» 1959 ж. 22 шілде
5. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 2 шiлдедегі N 267-1 Заңы
6. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 ж. 23 шілдедегі № 453-1 Заңы
7. «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 26 маусымында № 233 Заңы
8. "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттілікті нығайту жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі N 1550 Жарлығы
9. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. 2001 жылғы 5 қаңтар N 534
10. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 23 желтоқсандағы N 1686 Жарлығы
11. 2002 жылдың 20 қыркүйек № 949 «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат концепциясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы
12. 1992 жылы 17 наурыз «Жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күрес шаралары туралы» Президент жарлығы.
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқулық. Жеті Жарғы. Алматы 2003ж.
2. Ағыбаев А.Н.Қызметтік қылмытар үшін лауазымыды тұлғалардың жауаптылығы Алматы. Жеті Жарғы. 1997ж.
3. Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық. Оқу құралы. «Жеті жарғы» Алматы 2001 ж.
4. Алауханов Е.О. Криминология. Оқулық. Алматы. 2005.
5. Алексеев А. И. Криминология. М., 1999.
6. Аристотель. Афиндік полития. -Л., 1937.
7. Библия. Сирах.
8. Волженкин Б.В. Қызметтік қылмыстар. М., 2000.
9. Волженкин Б. В. Жемқорлық және қылмыстық заң // ВУЗ хабары. Құқықтану. 1992. № 6.
10. Дворецкий И.Х. Латын –орыс сөздігі. М., 1976.
11. Домова А.И. Криминология. Оқу курсы. –М: Норма, 2003ж.
12. Дьяков С.В. Мемлекеттік қылмыстар үшін жауаптылық –М. Заңи әдебиет. 1991ж.
13. Габов Ю.А. Қазақстандағы жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстылық. – Қарағанды. Б.И. 2003ж
14. Галахова А. В. Лауазымды қылмыстар. Мемлекет қызметіне, оның мүдесіне және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы қылмыс. М., 1998.
15. Жоғары оқу орындарындағы жемқорлық жағдайы. Зерттеу. Алматы 2002ж.
16. Заңи энциклопедиялық сөздік / Жауапты ред.. А. Я. Сухарев. М., 1998.
17. Здравомыслов Б. В. Лауазымды қылмыстар. Түсінігі мен жіктелуі. М., 1975.
18. Иншаков С.М. Шетелдік криминология М. 2003.
19. Качмазов О. Х. Ресейлік қылмыстық құқығы бойынша жауаптылық. Владикавказ, 2000.
20. Кесте IX. Авл. Геллий, Аттикалық түндер, XX.
21. Клюковская И.Н. Ресейдегі жемқорлықтың қазіргі жағдайы және оның алдын алу шаралараы. Ставрополь, 2001.
22. Ковалев Н.Е. «Бизнес және саясат». Одинцово. 1998 ж. 122-126-б.
23. Кувалдин В. Орыс хандарының пара-ақымен қалай күресті.// Таза қолдар. 1999. №1.
24. Қазақстандағы жемқорлық: Оның алдын алу шаралары мен халықаралық тәжірибе. Жауапты ред. С.М. Злотников. Алматы. «Интернейшнл» 1999ж.
25. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме / Жауапты ред. И.Ш. Борчашвили, Г.К. Рахимжанова; ҚР ҰҚК, ҚЖМ – Қарағанды. РГК «Полиграфия», 1999ж.
26. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. /Жауапты ред. И.И. Рогов, С.М. Рахметова – Алматы: ТОО «Баспа», 2001ж.
27.Қазақстан Республиксы Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы,2005ж.,2006ж.
28. Лекарев С.В., Порк В.А. Бизнес пен қауіпсіздік: терминол. сөздік.-М., 1995)
29. Лунеев В. В. XX-ғасырлардағы қылмыстылық. Әлемдік криминологиялық анализ. М. 1999
30. Макиавелли Н. Шығармалар // Милан. 1954.
31. Максимов С.В. Жемқорлық. Заң. Жауаптылық М.: 2000.
32. Мұхтарова А.Н. Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы. А. Баспа. 1998ж.
33.Нүкенов М.О. Жемқорлық қылмыстары: Криминологиялық және қылмыстық-құқықтық анализ. Алматы. Халықаралақ құқық және нарық академиясы, 1999
34. Ожегов С.И Орыс тілі сөздігі М. 1964ж.
35. Отандық республикалар мен Кеңес одағының қылмыстық заңдылығы Т.2. М., 1963.
36. «Парақорлықты жою үшін Пара – ақы (лихоимство) туралы заңы жеткілікті ме» Б. Мордвинцевпен жазылған қысқаша мәтіндері // Таза қолдар. 1999. № 2
37. Рогов И.И. Экономика және қылмыстылық – Алм. Қазақстан. 1991ж.
38. Светлов А. Я. Лауазымды қылмыстар үшін жауаптылық. Киев, 1978ж.
39. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» ҚР 1998ж. 2 шілдедегі Заңына түсініктеме // 2030ж. құқықтық бастама/ Жауапты ред. Рогов И.И., Мухамеджанов Б., Бычкова С.Ф.- Алматы. Баспа 2001
40. Үлкен кеңестік энциклопедия // М., 1997.
41. Фонд Сорос – Қазақстан. Алматы. Жеті жарғы 2003
42. Шнайдер Г. Й. Криминология. М., 1994.
43. Ш. Монтескье. Заңның рухы туралы. Жекелеген шығармалар. - М., 1955.
44. X-XX ғасырлардағы Ресейлік заңдылығы// жауапты ред. В.Л. Янин // М., 1984.
45. Gazeta kg (Қырғыстан газеті)24.04.06
46. Парақорлық жалған кәсіпкерлік // Заң газеті 2003 26 ақпан.
47. № 2н-257-05 2005 жылдың 25 ақпанынан Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бойынша алқасының қаулысы
48. Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық – құқықтық аспектілері
1.1. Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы алатын
орны
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
1.3. Лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде
ІІ. Парақорлық қылмысының қылмыс құрмдары.
2.1. Парақорлықтың объектісі.
2.2. Парақорлықтың объективтік жағы.
2.3. Парақорлықтың субъектісі.
2.4. Парқорлықтың субъективтік жағы.
ІІІ. Парақорлықпен күресудің криминологиялық аспектілері
2.1. Парақорлықтың алдын алу профилактикасы
2.2. Парақорлықтың әлеуметтік сипаттамасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Біздің еліміздің қазіргі даму кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай
дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен
өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің
Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Халқына деген “Қазақстан-2030 Жолдауында”,
халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында
көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды
қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне
тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір
азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды
тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан – жақты мәселелер
қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықты алдын – алу шаралары.
Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау
шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық
тәрбиелеу практикасы – адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдic.
Oғaн дәлел ежелгi мемлекетгердегi заңдардың болуы, халықтың жаппай заң
нормаларына бағынуы және осы заңдар негiзiнде адамдардың тәрбиеленуi.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын дамыту
мәселелерi қазiргi заманның өзектi мәселесi болып табылады. Сондықтан да
әрбір азаматтың жан-жақты бiлiмiн, санасы мен мәдениетiн тәрбиелей отырып,
өз Отанын сүйетiн, заң нормаларын силайтын, ұғынатын, өз құқықтары мен
бостандықтарын бiлетiн, заңды мiндeттepiн бұлжытпай орындайтын құқықтың,
демократиялық мемлекеттiң үлгiлi азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады.
Құқықтық дамыған адам – құқықтық білімді; өзiн тұлға ретiнде ұстай бiлетiн;
заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық
бiлiмдi азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстылықты алдын алудың түп нұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық
тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі
кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді.
Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әр түрлі заңға қайшы әрекеттер
мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге
баулуда, құқық бұзушылықты алдын алу шараларын ұйымдастырғанда
тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен
мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған құқықтық білім беру мен тәрбие
процестері жастардың заң нормаларын силайтын, өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін, міндеттерін орындайтын, заңға қайшы әрекеттердің
мемлекетке, қоғамға, жеке тұлғаға тигізетін залалы мен зиянын ұғынатын,
заңды жаза мөлшерін білетін және т.б. заңды білімі мен санасын, мәдениетін
дамыту шаралары арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі құқық бұзушылықты алдын алу
немесе болдырмау мәселелерін шешуге болады.
Еліміздің экономикалық, саяси және құқықтық өркендеуі мен
демократиялық дамуы үрдісі одан әрі жетіле беруі үшін қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелерінің бірі сыбайлас жемқорлыққа, парақорлыққа қарсы
күресті күшейту мәселесі. 1998 жылы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы Заңы қабылданып сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық заңнамамызда
алғаш рет анықталды, онымен күресті жүргізетін мемлекеттік органдар жүйесі
белгіленді.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар жемқорлықтың ең қауіпті және
өте кең таралған формасы - парақорлық болып саналады. Ол мемлекет
механизімінің барлық салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар
алдында бір жағынан билік органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса,
екінші жақтан өзінің тұрмыстық, жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын
шешумен байланысты парақорлыққа шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа
қоғамның қарсы тұру мүмкіншілігі мен адамгершілігіне кері әсер етеді.
Мемлекетіміздің бірден-бір проблемасы болып саналатын, парақорлық
пен жемқорлық, ғылыми қоғамдастықты әр уақытта көңіл аудартады. Көзделген
қылмысты саралау проблемаларын және алдын алу шараларын анықтап зерттеген
келесі отандық заңгерлерді атап кетуге болады: Рогов И.И., Ағыбаев А.Н.,
Алауханов Е.О., Нәрікбаев М.С., Бычкова С.Ф. Сыдықова Л.Ш. және тағы
басқалар. Осы авторлардың құжаттамаларында қазіргі парақорлықты зерттеу
ілімдері және бұл құбылыспен күресудің негіздері көрсетілген.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен олар актуалды сұрақтарды
шешпейді. Мысалы Жемқорлыққа қарсы күрес туралы ҚР ның Заңы
жемқорлықтың жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика мен ұйымдасқан
қылмыстылықпен қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей лауазымды топтарға
жатқызылуын қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың объектісін
дамытуымен, қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың субъектілік жүйесін,
парақорлық үшін жауаптылық проблемалары дифференциациясы және
парақорлықтың криминологиялық сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық
көрсеткіштер, тұлғаның жеке сипаттамасы және профилактикалық шаралардың
болу мүмкінділігі зерттеуден тыс қалады.
Біз білетініміздей парақорлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыс санатына жатады. Лауазымды тұлға өзінің құзыретіне жататын іс-
әрекетін жасағаны (немесе жасамағаны) үшін әр түрлі нысанда материалдық
құндылықтарды алуы.[1] Біздің отандық қылмыстық құқығымызда парақорлық
түсінігі яғни, пара беру, пара алу, парақорлыққа делдал болу үш түрде
берілген.[2] Парақорлықтың қауіптілігі сонда ол билікті түсіріп, халықтың
алдында беделін төмендетеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады. Бізбен объект шегінде зерттеу пәні қарастырылатын болады. Оған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 311, 312, 313-баптар
нормативтік нұсқамалар ретінде қарастырылып, сот органдарының тәжірибесі,
елдегі парақорлық қылмысының статистикалық көрсеткіштері көрсетіледі.
Бізбен көрсетілген пәнді зерттеу үшін көптеген нормативтік, эмпирикалық
(деректі және әлеуметтік зерттеулер) және теориялық қайнар көздер
қолданылды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік–құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әр түрлі қайнар
көздерін бір ауызға келтіріп нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін
анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
парақорлыққа қатысты Қазақстанның қылмыстық заңдылығының дамуын
зерттеу;
әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
статистикалық-криминологиялық сипаттамасын беріп, соған қатысты есеп
беру;
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін бес параграфтан, оны
біріктіретін үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда парақорлық пен жемқорлық генезисі қарастырылып,
парақорлықтың пайда болуының қайнар көзі туралы айтылған. Сонымен қатар
парақорлық түсінігі мен анықтамасы ашылған және Қазақстан заңдылығында
алатын орны және тиімді қолданылуы айтылып кеткен, бұған қоса сыбайлас
жемқорлықпен күресу туралы бағдарламасына нақты түсініктеме берілген.
Сондай-ақ, парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы
алатын орны мен лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде қарастырылып өтті
Екінші тарауда парақорлық қылмысының қылмыс құрамдары, яғни
парақорқтың объектісі, парақорлықтың объективтік жағы, парақорлықтың
субъектісі және парқорлықтың субъективтік жағы жөнінде баяндалады. Оның
кескіні қосымшаларда көрсетілген. Үшінші тарауда теориялық және
тәжірибелік қызығушылықты тудыратын парақорлықпен күресу проблемасының
криминологиялық және әлеуметтік аспектілері көрсетілген. Сонымен қатар
парақорлықтың алдын алу профилактикасы мен парақорлықтың әлеуметтік
сипаттамасын бере отырып, әлеуметтік сұрау негізінде, яғни жемқорлық
субъектісіне қатысты туындаған кейбір өзекті проблемалардың көрінісі
анықталған.
Диплом жұмысын жазуда заң ғылымдарының докторы А.Ағыбаев, Е.Қайыржанов,
Е.Алауханов және басқа да заң ғылымын зерттеуші ғалымдар мен ресей
авторларының еңбектері, сондай-ақ мерзімдік басылымдар қолданылды.
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық – құқықтық аспектілері
1.1.Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан
заңнамасындағы алатын орны
Қылмыспен күресу және оның алдын алу жалпы мемлекеттен, жекелей құқық
қорғау органдарынан ұтқыр талап күтедi. Қазақстан Республикасының құқықтық
саясат тұжырымдамасында қолданыстағы заңдар нормаларын қылмыс, сыбайлас
жемқорлық және әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар жасаyға тiкелей немесе жанама
түрде жағдай тyғызушы aлғы шарттарды анықтау мақсатында нормативтiк
құқықтық актiлер жобаларына криминологиялық сараптама енгiзyдi icкe асыру
жолымен жетiлдiру қажет - деп көрсетiлrен. Coнымен қатар, қылмыстық ic
жүргiзу заңдарын одан әрі жетілдірудегі негізгі мақсат – қылмыстық іс
жүргізудің адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бaғытгaлған түбегейлi
принциптерiн одан әрі дәйектi iскe асыру болып табылады. Іc жүргiзу
заңдарын жетілдірудің өзектi бaғыттарының бiрi - iстi сотқа дейiн дайындау
кезеңінде рәсiмдердi жеңiлдету болып табылады деп көрсетiлген. Әрине, бұл
құбылыспен күресу үшiн бiр ғaнa заң шығару процесін реттеу жеткiлiксiз.
Сондықтан, тергеу, анықтау органдары қылмыспен күресуге, ашyға, оның алдын
aлyға бaғытгaлған ғылыми әдістемелік тұрғыда негiзделген криминалистiк
нұсқауларды қажет етедi.
Парақорлықпен күресуде, оның құрамын анықтаудaғы ең бiрiншi талап
-қоғaмғa қаyiптi әрекетті жасаған орталық фигура, сезiктi немесе
айыпталушыны анықтау болып табылады. Содан кейiн оның кiнәciн айқындау және
қылмыстың оқиғамен байланысты басқа да мән-жайларды анықтау қажеттiгi
туындайды.
Парақорлық деген пәленiң етек алып кеткенi рас. Басында Осыған
душар еткен, дәу де болса, нарық шығар деп ойладық. Бақсақ - бақа екен
демекшi, бұл дерт баяғыдан келе жатыр екен. Бiрақ қазақтар оның атын пара
демейтiн. Асылы параны қазақтың қанына жұқтырған көршiлес орыс ағайын болса
керек. Парақорлық құбылысымен тарих өте ертеден танысқан. Аристотельдің
өзі айтқандай: Билік басында ең маңыздылығы – лауазымды тұлғалардың
пайдакүнемдік мақсатын істей алмау үшін заң мен басқада тәртіптер арқылы
істерді дұрыс шешу қажеттілігі.[3] Парақорлық туралы көне заманғы римдік
12 кестеде,[4] Көне Русьта митрополит Кирилл пара-сыйлықты (мздоимство)
ішімділік пен сиқырлы істер жасау қылмыстар түрлерімен қоса айыптады.
Өлiм жазасына да бас имеген парақорлық демекші мәселен, пара алғаны
үшiн ең алғаш көпшiлiк алдында жаза қолдануды Иван Грозный жасапты. Ол
iшiне ақша толтырылған қуырылған қазды алғаны үшiн дьяктың алдымен аяғын,
сосын қолын кесiп, ең соңынан барып басын алған екен.
Ш. Монтескье анықтаған: ... көптеген ғасырлар тәжірибесі арқасында,
әрбір билігі бар адам оны бұзуға бейімделген және ол бұл бағытпен соңғы
шегіне жетпегенше дейін тоқтамайды.[5] Парақорлық көрінісі тоталитарлық
мемлекеттермен қоса демократиялық режимі бар, сонымен қатар экономикасы мен
саясаты онша дамымаған елдерде де кездеседі. Парақорлық көрінісі
кездеспейтін бірде – бір ел жоқ екені баршаға мәлім.
Адамзат парақорлық құбылысымен ең бірінші рет көне заманнан бастап
қазіргі уақытқа дейін күресіп жатқаны баршаға мәлім. Мысалға алсақ,
парақорлық туралы ескертулер көне Вавилон клинопистерінде кездеседі. Біздің
заманымызға дейін үшінші мың жылдықтардың ортасына жататын шифрленген мәтін
бойынша шумерлік Урукагин ханның алдында шенеуніктер мен соттардың заңсыз
сый ақыны алудың алдын алу проблемасы қарастырылды.[6] Осындай сұрақтармен
Египет хандары күрес жүргізген. Археологоиялық зерттеулер арқасында көне
құжаттар табылды, оның ішінде Христос туылғанға дейін 597 -538 ж.ж.
вавилондардың еврейлерді құлшылыққа алғанда Иерусалимде жаппай жемқорлық
құбылыстары болып жатқаны туралы айтылған. Парақорлық мәтіні библияда да
кездеседі. Көптеген авторлар ол туралы жаманшылық және зияншылықпен айтқан.
Мысалы, библияның бір кітабында Сирахов әкенің өз баласын дұрыс жолға қою
сөздері айтылған: Біреудің айтқанына мән бермей өз айтылған сөзіңе ие
бол... Алушылыққа сенің қолын ешқашанда бейім болмасын... Жамандық істеме,
сонда ғана жамандық сені тиіспейді; өтіріктен алшақ бол, сонда ол сені жете
алмайды... Библиялық қоғамға сол уақыттың өзінде – ақ парақорлықтың
фактілері өте таныс болғанын байқаймыз.[7]
Антикалық дәуірде де парақорлықтың көрінісі және өркендеуі орын алды.
Оның бұзушылық әсері Римдік империяның құлдырауына әкеп соқты. Кейінгі
батыс – еуропалық кезеңінің тарихында жемқорлық қатынастары көптеп орын
алып жатты. Оның қоғам істерінің өмірінде болғаны туралы тарихи құжаттарда
ғана емес, сонымен қатар көптеген көркем әдебиеттерінде де көп кездеседі,
мысалы Чосердің (Кентерберийлік оқиғалар), Шекспирдің (Венециалдық
саудагер, Көз бе көз), Дантенің (Тозақ және Тазалаушылық)
еңбектерінде орын алды. Осылай Данте парақорларды тозақтың ең қараңғы және
төменгі шеңберлеріне орналастырған. Тарихпен айтылған автордың
парақорлықты жек көрушілігі саясаттың әсерінен болған, өйткені Данте
Итальяндық республиканың күйреуіне және қас саясаткерлердің алға шығуы пара-
сыйлықтың арқасында болған деп есептейді.
Көптеген батыс ойшылдары парақорлық құбылысына көп көңіл аударған.
Оның қайнарларын Николло Макиавелли де зерттеген. Былай қарасақ оның бұл
проблемаға сол уақытта көз қарасы қазіргі күнге дейін актуалды болып
есептеледі. Үлгі ретінде ол парақорлықты құрт ауруымен (чахотка)
салыстырған және бұл туралы былай деп айтқан: ең басында оны ажырату қиын
болғанымен, оны емдеу жеңіл болады, ал ол ұзақтанып кетсе, оны ажырату
жеңіл болғанымен, оны емдеу қиынға соғады.[8] Былай қарасақ жай айтылған
сөз, бірақ қазіргі жемқорлықтың Қазақстанда және бүкіл әлемге таралуына
нағыз баға береді. Ресейде пара-ақы (лихоимство) күрт таралғандықтан
бірінші Петр 1713 жылдың 25 тамызында лихоимдерді заңдылыққа бағындыру
үшін өлім жазасына кесу туралы Жарғы қабылдады.[9]
Бірінші Николай императорына жазылған 1827 жылдың тамызына жататын
Бұл қылмыстылықты жою үшін пара-ақы (лихоимство) туралы заң және алдын
алу ережелер Жоғарғы бекітілген Комитеті қарастыру үшін құжатты берген.
Бұл құжатта жемқорлық қатынастарының таралуының себептері қарастырылып,
жемқорлық сипатын жіктеп және бұл құбылыспен қарсы шығу шаралары көрсетіліп
жазылған. Жекелей түрде алсақ, мұнда былай айтылған: ашық жүректі
адамдарың аздығы, олардың алуға биімділігі, шенеуніктер жалақыларының
төменділігі әсерінен өзін дұрыс күте алмай, сонымен қатар өмірлік
игіліктерді жүзеге асыра алмауына, өз балаларын дұрыс білімге бейімдей
алмауына әкеп соғады және олар тек қызметтің кішкене берген көмегіне және
қызын ұзатып жатқанда ғана кішкене сый ақыға ие болатындығы туралы
айтылған. Бұл билік басында отырған тұлғаға пара-ақыға жол беруіне әкеп
соғады.[10] Парақорлықтың объектісінің әртүрлілігі де өте қызықты. Олар әр
түрлі болады: сыйлықтар, уәделер, өз қызметін көрсету, соттардың әрбір
ұнаған затын білу үшін таныстарды іздеп соларды іске қосады, егер өзін
сатып алуға үлгере алмаса онда оның туыстарын жақындарын сатып алуға бейім
болады. Шенеуніктердің арасында болып жатқан парақорлық іс-әрекеттері
тарихи құжаттамада ғана емес сонымен бірге орыстың ұлы жазушыларының Н.В.
Гогольдің, М.Е. Салтыков-Щедриннің, И.И. Лажечниковтың, А.В. Сухово-
Кобылинаның, А.П. Чеховтың шығармашылығында да көптеп кездеседі.
I Николай да құпия полицияға өз қол астындағы 58 губернатордың қайсысы
пара алатынын анықтауды тапсырыпты. Сонда 58 губернатордың 56-сы парақор
болып шыққан. Алайда патшаны таң қалдырғаны алатын 56-сы емес, алмайтын 2-
уi екен. Оның бiрi киевтiк Фундуклей, ал екiншiсi – Радищев. Өйткенi
алғашқысы өте бай адам, екiншiсi атақты Петербургтан Москваға саяхаттың
авторы Радищевтiң баласы болатын.[11]
Ал ендi Петрден кейiн парақорлық үшiн өлiм жазасын 200 жылдан кейiн
барып В. Ленин қайта енгiздi. Бiраз парақорларды қан қақсатқанымен, жалпы
алғандағы жағдайды жөндей алмады. Бұдан бес жыл өткесiн, яғни, 1927 жылы
өлiм жазасы алынып тасталды. Кейiн Хрущевтың заманында 1962 жылы парақорлық
үшiн өлiм жазасы қайта енгiзiлдi. Бiрақ бұл жай ғана көзбояушылық едi. Шын
мәнiнде парақорлық, жемқорлықпен күресте өлiм жазасы ештеңенi де шеше
алмайды. Керiсiнше, бұл шара қылмыстың құпиялана түсуiне ерекше ықпал
етті.[12]
Бұдан шенеунiк не рухани дүниесi бай, өмiрдiң өткiншiлiгiн, ақшаның,
халықтың көз жасынан жырылып алынған ақшаның опа бермейтiнiн түсiнетiн адам
болғанда ғана, қанағатшыл болғанда ғана алмайды деген де қорытынды шығаруға
болар едi. Алайда ондай адам қазiргi қоғамда салыстырмалы түрде адамнан
гөрi перiштеге көбiрек ұқсас болар едi. Ал пенденiң перiште-ғұмыр кешуi өте
азапты iс.
И.В. Сталин билік жүрігізіп жатқанның өзінде-ақ жемқорлық тапшылығы
жойыла қойған жоқ, бірақ сталиндік социализм моделі жемқорлықтың аз
болғандығын айтады. Бірақ саясат және экономикалық террордың негізінде
болған тоталитаризм басқада елдерде (классикалық мысал ретінде гитлерлік
Германия) жемқорлық құбылысы аз болғанын ұмытпауымыз керек.[13] Социализм
дәуірі аяғында парақорлықтың кең алқапқа жайылуы туралы сот процестердің
құжаттамасы мен 1970-1980 ж.ж. болған ақпараты ғана емес, сонымен қатар
1990 жылды болған зерттеулер куәландырады. Мұның негізінде ең көп алатын
олар шаруашылық субъектілердің материалдық-техникалық қамсыздандыруды және
қаржы қызметін атқарушы құрылымдар, ішкі экономикалық қатынастар, тауар
бөлу аясындағы қадағалау мен ұйымдастыру бөлімшелері және халыққа
әлеуметтік көмек көрсету ұйымдары болған.
Осының барлығы жемқорлықтың қоғамдық қатынастарға кіруіне жәрдем
жасалып жатты. Бұл соңында қанша қылмыстық жауаптылық көзделгенмен паралар
ашық алынып жатты. 1999-2000 ж.ж. зерттеулеріне жүгінсек, соңғы 12-15
жылдарда парақорлық үшін жалпы мың тұлғаның ішінен тек біреуі ғана
сотталған (1980 ж. аяғы 1990 ж. басындағымен салыстырғанда жиырма пайыз
төмен).[14] Бұл маңызы бойынша формальды болмаса да, парақорлық
қылмыстылықта декриминализацияланып жатқанын байқаймыз.
Пара деген пәленiң құдiреттiлiгi сонда, құдайға анық iстердiң өзi
көзiңдi бақырайтып қойып, қалталының пайдасына шешiлiп жатады. Ал сорлайтын
сол баяғы қара халық. Айтайық дегенiмiз, бiздiң елдегi сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес дұрыс жүрмей жатыр деген пiкiр емес. Тек оның нәтижесiздiгi
ғана тiлге тиек бола алады. Себебi, жоғарыда атап өткенiмiздей, бұл
iндеттiң тарихы қалың, тамыры терең. Оны түп-тамырымен жою мүмкiн емес. Тек
сәл саябырлатуға болады. Оның шаралары бiздiң елiмiзде жасалып та жатыр,
бірақ нәтижелері шамалы. Сол үшін қазірден бастап-ақ барлық
мүмкіншіліктерді қолданып бұл құбылыстың кішіреуіне және соңында мұны
шыдамды әлеуметтік деңгейге жеткізу үшін бар күшін салу керекпіз.
1.2. Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
Мемлекет нарықтың экономикаға әсер етiп, нарықтық экономикалық құқытық
сананың қалыптасу кезеңiнде, қылмыстардың жасалу технологиясы да өзгердi,
сол себептi ондай құбылыстармен күресу үшiн тәжiрибелiк-теориялық
деңгейдегi, зерттеулердi жетiлдiру қажет.
Пара беру, пара алу және параға делдал болу - жемқорлықтың өте кең
тараған түрлері болып табылады. Мұндай қылмыстар биліктердің және
басқармалардың дұрыс қалыпты қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және
лауазымды тұлғаларды сатып алғанның арқасында өз проблемаларын шешіп,
тілегенін алып, өзін және басқа да тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу
мүмкіндігі бар екендігін халыққа көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы
мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл
қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды тұлға, өзінің лауазымды қызметімен
байланысты істелеген қызметі үшін ұйымдардан немесе басқа да тұлғалардан
заңсыз материалдық сый ақы алуы. Парақорлық латенттік қылмыс тобына
жатады.[15] Қазіргі таңда мемлекет пен қоғамның парақорлыққа деген
көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу туралы және мемлекет пен қоғам
институтына әсер ету деңгейінің тұжырымдамасы әртүрлі, мұның себебі,
парақорлықты заңгерлер ғана емес, экономистер, әлеуметтанушылар және
саясаткерлермен де зерттелетіні анық. Осыдан біз кең әртүрлілікті байқап
отырмыз. Онымен қоса парақорлық түсінігі қоғам тәжірибесінің негізінде
тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ мұндай әр алуандық нақты универсалды
парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру үшін қиындық туғызады және тиімді
қарсы іс - әрекет механизм дамытуын объективті түрде шектейді.
Қазіргі заңдылықта парақорлық жемқорлық түсінігімен тығыз байланыста.
Жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі таңда әлемнің
көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын әлеуметтік
құбылыс.
Жемқорлық (латын т. corruptio) сатылу дегенді білдіреді; сонымен
қатар қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер мен
лауазымды тұлғалардың сатылуы.[16]
Ғылыми, оқу және қоғамдық жариялық әдебиеттерде жемқорлық анықтамасы
әр түрлі мағынада беріледі.
Мысалы жоғары оқу орындарының Қылымыстық құқық оқулығында, кең
түрде қарағанда, парақорлық - жария аппарат басқармасын зақымдап, биліктің
ыдырауымен байланысты. Қасақана өз мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік
жағдайын, алып жатқан лауазым мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін
немесе мүдделі топты пайдакүнемдік мақсатта байыту.[17]
Парақорлық субъектісі болып бір жағынан лауазымды тұлғалар болса,
екінші жағынан жеке сектордың заңды және заңсыз өкілдері болып табылады.
Жемқорлық қылмысты зерттеуші атақты Максимов С.В. былай деп түсінеді:
парақорлық мемлекеттік қызметке ие болған, мемлекеттік немесе
кәсіпкерліктің, ұйымның немесе мемлекеттік емес ұйымның қызметкері
парақорлық актісін атқарған үшін жауаптылыққа тартылу қабілеттілігі бар,
және сот шешімі негізінде парақорлық құқық бұзушылық жасаған үшін
жазаланатын тұлға болып танылады.[18]
Парақорлық (ҚР ҚК 311, 312, 313-баптары) мемлекетке, билікке
мемелекеттік қызмет мүддесіне және жергілікті өзін - өзі басқару органдар
қызметіне қарсы жемқорлық сипаты бар, сонымен қатар ең қауіпті қылмыстар
санатына жататынын білеміз.
Барлық бекітілген және заңмен қорғалатын қоғамдық және шаруашылық
қатынастар жемқорлық объектісі болып саналады.
Пара алу қылмыс құрамының топтық объектісі биліктің дұрыс және заңды
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. 311-бабында
көзделгендей мұнда мемлекеттік қызмет органдар беделі мен қызметіне қол
сұғылады және бұл қол сұғушылық түрінің түрлік объектісін құрады.
Мемелекеттік қызмет мүддесіне басқарма жүйесінің қызметі, мекемелер және
сонымен бірге Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтер жатады. Қызметтік және
атқару жүйесіне Қазақстан Республикасының Үкіметін, Әділет министрлігін,
сонымен бірге басқа да министрліктерді, ведомство аралық ұйымдарды,
комитеттерді, мемлекеттік қызмет әкімшіліктерді, кәсіпкерліктерді және
кәсіпорындарды жатқызуға болады.
Б. В. Здравомысловтың ойынша лауазымды тұлғаларға парақорлық әсері,
бұл алып жатқан лауазымды орынын кіріс орнына айналдырыуы және өзін
байыту мақсатында қызметтік міндеттерді атқару үшін бағындыру, сонымен
қатар өзге де азаматтар алдында керекті нәтижеге жету үшін лауазымды
тұлғалардың сатылуын көрсетеді.[19] Ал А.Я. Светлов айтқан парақорлық
сонымен қатар басқада ауыр қылмыстарға әкеп соқтырады.[20] А. В. Галахова,
О. Х. Качмазовтың айтуынша парақорлықтың қауіптілігі оның кең таралуында
және жемқорлықпен тығыз байланыста болуы.[21]
Қазіргі таңда парақорлыққа деген көзқарас қоғамымызда әртүрлі сипатта
болып жатқаны мәлім. Бұл құбылыстың пайда болу себептері де, қоғамдық және
мемлекеттік институттарына әсер ету деңгейі де әр алуан. Мұндай әр алуандық
болу себебі, өйткені парақорлық сұрақтары экономистер, саясаткерлер,
әлеуметтанушылар және заңгерлермен зерттеледі. Сонымен қатар парақорлықтың
тұрмыстық мағынасы да бар, ол халық тәжірибесі негізінде құрылады. Біздің
ойымызша мұндай әр алуандық парақорлық түсінігінің универсалды мағынасын
құруға және оның таралып кету қаупі мен қарсы тұру тиімді механизмінің
қалыптасуына жәрдем жасайды.
Барлығымызға белгілі парақорлық термині бұл яғни зақымдау, параға
сатып алушылық, Толықтай алсақ бұған жалпы түсінік параға сатып алу арқылы
биліктің дұрыс қызметінің бұзылуы. И.Х. Дворецкиймен құрылған латын-орыс
сөздігінде айтылып кеткен сөздерге қоса азғыру, құлдырау, нашар жағдай,
сонымен қоса, бұзу, қыйрату, азғындату, бұрмалау, беделін түсіру болып
табылады.[22]
Жемқорлыққа қарсы іс әрекеттердің төмен тиімділіктің болуы келесі
жағдайлармен ұштастырылған: мемлекеттік қызметке өтудің нақты реттеу
тәртібінің болмауы, лауазымды тұлғалардың кіріс көздеріне мемлекеттік
жағынан дұрыс бақылау жасалмағаны және қылмыстық құқық шараларының дұрыс
жүргізілмеуі. Жемқорлықпен күрес іс-әрекет шараларды өңдеу барысында өзге
де субьективтік және обьективтік себептер есепке алыну қажет.
Парақорлық бұл жемқорлықтың ең көп таралған және қауіпті құбылысының
бірі және тергеу жөнінен қиын қылмыстардың бірі болып саналады. Біріншіден,
бұл қылмыс куәгерлер болмаған жағдайда жасалады. Барлық қылмысқа қатысушы
тұлғалар (пара беруші, пара алушы және делдал) қылмыстың жасалуына және
қылмыстық іздерді жасыруға барлық шараларды қолдануға мүдделі болады.
Екіншіден, осы қылмысқа қатысушы тұлғаларға қылмыстық көзделген және сол
себепті олар дұрыс айғақтарды бермей істеген қылмысты мойына алмауға,
осыдан барып барлық қылмыскерлер кепіл шеңберін құрады. Үшіншіден,
парақорлық жағдайлары заңды іс-әрекеттер жасағаны үшін де кездеседі. Мұндай
жағдайда пара алу немесе беру фактісін анықтау қиынға соғады, себебі заңсыз
іс-әрекеттердің іздері болмайды. Төртіншіден, кей жағдайда мемлекеттік жеке
меншік және басқада жемқорлармен байланыста болады, мұндай ұйымдасқан
қылмыстық топтарын жауапкершілікке тарту қиынға соғады. Бесіншіден,
парақорлықты басқада қылмыстармен салыстырсақ дәлелдемелі көлемдер өте аз
болады, көптеген жағдайларда жанама далелдемелер арқылы айып тағылады.
Қазіргі уақытта парақорлықтың сапалы сипаты өзгерді. Өткен жылдарға
қарағанда пара сомасы әжеп-тәуір көбейді. Парақорлықтың пәні де өзгерді.
Соның ішінде тапшылдық жағдайлардың болуы салдарынан пара көбінесе тек қана
ақшамен ғана емес басқа да бағалы заттармен беріледі (үй жиһазы,
автомобиль, құнды заттар және т.б.). Пара берушімен пара алушының
арасындағы қатынастары да елеулі түрде өзгерді. Оларды анықтау бастамасы
екеуаралық болып табылады. Пара берушілер қазіргі уақытта өз құқықтарын
қорғаудан қалды. Өйткені олар тек өз мүддесін ғана ойлаумен шектеледі.
Көптеген жағдайларда қылмыскерлер лауазымды тұлғаларды қылмыс ісін
қолданбауын сұрап, сол үшін үлкен сый ақы бермекші болып әрекеттенеді. Кең
тараған жағдай пара алушылар көбінесе ауқатты адамдарды іздейді.
Заң газетінде жазылып кеткендей қоғамға ең қауіптісі пара берушімен
пара алушылар арасындағы жоспарлы байланыс.[23] Жаңа тұлғаларды жоғарғы
заңды тұлға қызметіне тағайындаған кезде олардың өткен өміріне үлкен мән
берілмейді. Осындай жоғарғы лауазым қызметке кездейсоқ тұлғалар қызметке
қойыла салады, олар осындай жоғарғы биік орынға ие болғаннан кейін олар
мемлекеттік нысанын қорғаудан қалып, өз қамын ойлайтын тұлғалар да көптеп
кездеседі. Лауазымды тұлғалар өз тарапынан сатып алу әрекеттерін
ойластырады, осыдан барып қылмыстық жолмен байыған адамдар мен лауазымды
адамдар арасында келусішілік пайда болады.
Парақорлық және сыбайлас жемқорлық қылмыстылығын тиімді әрі дұрыс шешу
мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарлығы қабылдады.
Бұл бағдарламада ең басты азаматтар мен қоғамның құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін сыбайлас жемқорлықтан қорғауды
қамтамасыз етілуі, сонымен бірге нормативтік құқықтық базаны жетілдіріп,
парақорлыққа қарсы іс-қимылдың нысандарын, әдістерін және құралдарын
оңтайландыру болып табылады, онымен қоса Қазақстанның парақорлыққа қарсы
күрес саласындағы халықаралық ынтымақтастығын кеңейту және жандандыруы ең
басты бағыттары болып табылады.
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері арасында
парақорлыққа қарсы іс-қимылдың заңнамалық базасын және жүйесін әзірлеуде
алдыңғы қатарлы орын алады. 1998 жылғы 2 шілдеде "Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын,
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының 1998
жылғы 2 шілдедегі Заңын, "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында" атты Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы
18 ақпандағы Жолдауын,[24] Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 5
қыркүйектегі N 903 қаулысымен бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі Іс-шаралар
жоспарларын іске асыруға бағытталған. Еңбек пен қаржы ресурстарының
теңгерімділігі және іс-шаралардың қосарлас жүргізілуін болдырмау мақсатында
мұнда "Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың ауқымын қысқарту
жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010
жылдарға арналған негізгі бағыттары" және "Қазақстан Республикасында 2005-
2007 жылдарға арналған экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы
күрес" бағдарламаларымен үйлестірілген.[25]
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2001
жылғы 5 қаңтардағы N 534 Жарлығына сәйкес сыбайлас жемқорлық көріністеріне
қарсы күрес жүйелі және кешенді сипат алды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрестiң 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы Қазақстанның
2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы" Қазақстан Республикасының Заңын және Қазақстан Республикасының
2005 жылға дейiнгi ұлттық қауiпсiздiк стратегиясын iске асыруға
бағытталған. Парақорлыққа қарсы күреске жалпы мемлекеттiк саясат мәртебесi
берiлген кезден бастап оны жүзеге асыру жөнiндегi ұйымдастырушылық және
құқықтық жұмыс жалпы жүйелi әрi кешендi сипатқа ие бола бастады. 2001-2005
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында бұрынғылардың қисынды жалғасы
бола отырып, бiрiнші кезекте, сыбайлас жемқорлықты туғызатын жағдайларды,
ең алдымен экономикалық салада, анықтау мен оларды жоюдың тиiмдiлiгін одан
әрi арттыруға бағытталған iс-шараларды көздейдi.[26]
Мәселен, орталық мемлекеттік органдардың функцияларының бір бөлігін
өңірлерге және жекеше секторға кезең-кезеңмен бере отырып, олардың
функцияларын біртіндеп орталықтан алу жүзеге асырылуда, монополия саласы
қысқартылуда және мемлекеттік қызметтер көрсету саласында бәсекелестікті
дамыту үшін жағдайлар жасалуда, халыққа қызмет көрсету кезінде "жалғыз
терезе" қағидаты енгізіліп отырғаны анық. 2005 жылғы 8 шілдеде "Мемлекеттік
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді,[27] онда парақорлық қылмыстарды жасаған тұлғаларды
мемлекеттік қызметке алуға тыйым салатын нормалар көзделген, саяси
мемлекеттік қызметшілерді ротациялау институты енгізілген, ол халыққа және
ұйымдарға тікелей мемлекеттік қызметтер көрсету деңгейінде парақорлық
алдын алудың тиімді құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстан Республикасының
Үкіметі Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі әзірлеген "Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың
ауқымын қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының
2005-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары" бағдарламасын қабылдады.
Қазақстан Республикасында "электрондық үкімет" қалыптастырудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында ұйымдар
мен халықтың мемлекеттік қызметшілермен байланысын қысқартатын,
парақорлықтың көлемін азайтатын бірыңғай ақпараттық жүйені енгізу жөніндегі
жұмыс жүргізілуде.
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттілікті нығайту жөніндегі
шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14
сәуірдегі N 1550 Жарлығына[28] сәйкес қолданыстағы заңға тәуелді
нормативтік құқықтық актілерге оларда сыбайлас жемқорлық қылмыстарға жағдай
жасайтын нормалардың болуы мәніне тексеріс жүргізілді. Тексеріс 1991-2004
жылдар аралығында қабылданған және әділет органдарында тіркелген 5126 заңға
тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қамтыды. Тексеріс барысында сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай жасайтын нормалары бар немесе
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес келмейтін 230
нормативтік құқықтық акт, оның ішінде Үкіметтің 35 қаулысы, 41 ведомстволық
бұйрық және жергілікті мемлекеттік органдардың 154 қаулысы мен шешімі
анықталды.
Қол есушілерге қарсы соғыс сонау 1992 жылдың 17 наурызынан-ақ
басталған, онда Жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күрес
шаралары туралы Президент жарлығы қабылданған.[29] Онда жекелей
мемлекеттік шенеуніктерге міндеттеме жүктелген, ол, өз отбасының меншік
жағдайы туралы декларациясын беру және қызметтік міндеттемелерді атқарумен
байланысты сыйлық алуға тыйым салынуы туралы айтылып кеткен.
Содан соң 1998 жылдың маусымында жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң
шықты. Бірнеше үлкен істер ашылып тыныштық қайта орнады. 2005 жылдың 14
ақпанында Жемқорлықпен күресу шараларын нығайту, лауазымды тұлғалардың
және мемлекеттік органдардың тәртібін нығайту туралы Президент жарлығы
қабылданды.
Маңызды сұрақ баста туады, жемқорларды енді не күтіп тұр?
Бұған күлу немесе жылау керек пе, бірақ Бағдарламаның ең басты қызығы,
жемқорлық қылмыстарды жасауға мүмкіндік тұғызатын нормативті-құқықтық
актілер мен заңдылықты республиканың нормативті құқық базаға есеп-санақ
жүргізу керек.-делінген.
Жай тілмен айтсақ, жемқорлыққа мүмкіндік тұғызатын барлық заңдарды
қайта қарау керек, өйткені ол мүмкіндік туғызып жатыр. Бұл қылмыскерлерді
бүркелеу ғана емес, көптеген өтетін тесіктер арқылы, сонымен қатар
мүмкіндік туғызады! Яғни біз өзіміз қылмыскерлерге тиімді заң
қабылдағанымыз ғой. Тағы бір сұрақ туындайды қылмыскерлерге мүмкіндік
туғызатын кім мұндай заңды қабылдайды және неге бірде-бір адам мұны көрген
жоқ?
2005 жылғы 20-21 қазанда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі іс-
қимылдың Стамбул жоспарына сәйкес Париж қаласында (Франция) кеңесші топтың
кездесуі өткізілді, онда Қазақстанда және Ресей Федерациясында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі заңнамалық-құқықтық және институционалдық
база туралы ақпарат ұсынылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының "Сыбайлас жемқорлық үшін
қылмыстық жауапкершілік туралы" (Страсбург, 1999 жылғы 27 қаңтар),
"Қылмыстық жолмен алынған табыстарды жылыстату, анықтау, алу туралы"
(Страсбург, 1990 жылғы 8 қараша) халықаралық конвенцияларға, Біріккен
Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына (2003 жылғы 31
қазан) қосылуы жөніндегі жұмыс жалғасып жатқанын айта кетуге болады.
Ең басты міндеті мен мақсаты мемлекеттік органдардың және азаматтық
қоғам институттарының қызметін үйлестірудің тиімділігін жетілдіру арқылы
қоғам өмірінің барлық салаларында парақорлық деңгейін азайту мақсаты болып
табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай: азаматтар мен қоғамның
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін парақорлықтан қорғауды
қамтамасыз ету; парақорлық құқық бұзушылықтарының алдын алу, анықтау және
жолын кесу жөніндегі нормативтік құқықтық базаны жетілдіру; парақорлыққа
қарсы іс-қимылдың нысандарын, әдістерін және құралдарын оңтайландыру;
азаматтық қоғам құрылымдарымен өзара іс-қимыл жасасу сияқты міндеттерді
орындау қажет.
С.М. Злотниковтың айтуынша, парақорлыққа қарсы саясат өмірдің
түрлі салаларында парақорлықты тудыратын және мемлекеттік қызметшіні
парақорлық әрекет жасауға итермелеп, мүмкіндік туғызатын себептер мен
жағдайларды барынша азайту жөніндегі мемлекеттің және қоғамның жан-жақты
және дәйекті шараларын әзірлеуді және жүзеге асыруды көздейді.[30]
Дегенмен, ұсынылып отырған негізгі бағыттар толымды болып саналмайтынын
ескеру керек. олар тек жекелеген іс-шараларды жүзеге асыру бойынша ғана
емес, сонымен қатар парақорлық құбылысын, оның себептерін, парақорлық іс-
әрекетінің салдарын терең талдау, тура және жанама экономикалық және басқа
шығындарды салиқалы және объективті бағалаудың нәтижелері ескеріле отырып
түзетілуі қажет.
Қазақстан Республикасы заңнамасының халықаралық стандарттарға
сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында Қылмыстық-іс жүргізу
кодексіне, Қылмыстық кодекске, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекске және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласын реттейтін өзге де
нормативтік құқықтық актілерге қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
қоғамдық мүдделерге сай келетін заңды қызметке айналдыру мақсатында
мүдделерге қолдау көрсету туралы нормаларды заңнамалық бекіту;
ақпарат көздерінің құпиялылығын, сондай-ақ парақорлық құқық бұзушылық
жасау фактілері туралы ақпаратты хабарлайтын куәлар мен адамдарды қорғау
институтын нығайту.
Азаматтық қоғам құрылымдарымен өзара іс-қимыл жасау үшін:
парақорлыққа қарсы қызметке тартылған азаматтық қоғам субъектілеріне
мемлекеттік қолдау көрсету, кәсіпкерлер бірлестіктерінің парақорлыққа
қарсы мемлекеттік саясаттың жүргізілуіне қатысуын қамтамасыз ету, азаматтық
қоғам институттарын мемлекеттік басқару органдары қызметіндегі сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл, тазалықты, ашықтықты және адалдықты қамтамасыз
ету жөніндегі жұмысқа тарту, халықтың парақорлыққа қарсы көзқарасын
қалыптастыру мен мемлекеттік органдардағы және қоғамдық институттардағы
сыбайлас парақорлыққа қарсы қызметті танымал етуге бұқаралық ақпарат
құралдарының қатысуы қажет.[31]
Қазақстанның парақорлыққа қарсы күрес саласындағы халықаралық
ынтымақтастығын кеңейту және жандандыру мақсатта, парақорлыққа қарсы күрес
туралы халықаралық шарттарды жасасуды, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
органдарының парақорлыққа қарсы іс-қимылы жөніндегі қызметі туралы
халықаралық жұртшылықты хабардар ету үшін Интернетті кеңінен пайдалануды,
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, прокурорлардың, судьялардың және
өзге де лауазымды тұлғалардың парақорлыққа қарсы күрестің халықаралық
тәжірибесін мамандандырылған бірлескен зерделеуін қамтамасыз етуді,
парақорлық қылмысқа араласқан кәсіпкерлік субъектілері мен кәсіпкерлер
туралы халықаралық ақпарат алмасуды жолға қоюды, қылмыстық істер, адамдарды
ұстап беру және активтерді қайтару бойынша өзара құқықтық көмек туралы,
сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің парақорлыққа қарсы
қызмет әдістерінде біліктілігін арттыруда жәрдем көрсету туралы
келісімдерді жасасуды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы халықаралық
конвенцияларға қосылуға және оларды ратификациялауға бағытталған жұмысты
жүргізуді көздейді.[32]
Нақты заңды статистикасыз біз мемлекеттік аппараттың қызметін
болжамдай және жоспарлай алмаймыз.[33] Парақорлықты әлеуметтік құбылыс
ретінде қоғамда нақты көзге елестету үшін, бұл құбылыс туралы нақты бірегей
статистиканы қажет етеді. Бұл статистикаға экономика аясындағы әкімшілік
және қылмыстық істер бойынша қорытындылар болуы керек. Ұйымдасқан
қылмыстылық және парақорлықпен күресі бойынша құқықтық базаның дамуы
алдымен адам құқықтары жалпы декларацияның БҰҰ Бас Ассамблеясының 10
қаңтарда 1948 ж. жариялаған азаматтың құқықтары мен бостандықтары және
Қазақстан Республикасының Конституциясының негізінде құрылу керек. Яғни бұл
құқықтар материалды әлемнің бір бөлігі ретінде адамның әлеуметтік
маңыздылығын анықтайды.
Құқық қорғау органдары қылмыстылық қалыптасуымен бірігуі, жемқорлыққа
қарсы күресін елеулі түрде қоздырады. Мұның арқасында кешенді бригадалар
құрылып, қылмыстық істердің құлауында пайда көреді. Жемқорлық соттарға енуі
баршаға мәлім. Мұндай жағдайда адвокаттар өз клиенттерін қорғап қалу үшін
параны тиімді құрал ретінде қолданады.[34]
Парақорлық демократиялық институттарға қауіп төндіріп, экономикалық
сиықсыздықтың болуына себепші болады. Қазіргі таңда іскер қоғамдастығы
парақорлықтың барлық түріне қарсы шығып жатқаны анық. Мұндай жағдайда ең
басты басымыдылық бұған қатысты лауазымды тұлғалар мен саясаткерлердің
парақорлыққа қатысты бұлтартпау шараларын жүргізу болып саналады.
Бұл бөлімді қорыта келсек келесі аспектілерді айта кетуіміз қажет:
а) егер парақорлық құбылысы әлеуметтік құбылыс ретінде орын алса,
парақорлық құқықтық құбылыс ретінде қазақстан заңдылығында әліде дұрыс
қалыптаса алған жоқ. б) парақорлық қызметінің әдістері мен формалары
қылмыстық жазаланудың шегінен асып бара жатыр, бірақ осы қауіпті
құбылыстың алдын алу үшін құқық мамандары ғана емес, сонымен қоса
экономистердің, саясаткерлердің, әлеуметтанушылардың барынша көмегін қажет
етеді.
Парақорлық қылмыстардың субъектісі – мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады, тек қана ҚК-тін 312, 313-
баптарының субъектісі жай адам бола болады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
Конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Қоғамымызға парақорлық қандай зиян келтіріп отырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінң дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін кетіруге, өкімет және атқару
органдар қызметіне әділдік қағидасын бұзуға әкеп соқтырады.[35]
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса,
сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе – ол заңға
сәйкес пара алу деп танылады.[36]
Мемлекеттік мүдесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі – мемлекеттік
аппаратың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне –
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмыс құрамдарының міндетті
белгісі – қылмыс заты болады: материалдық сый ақы (311,312,313-баптар),
ресми құжат (314-бап). Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын
бірнеше түрлері көрсетілген.
Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуы (311-
баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып табылмайтын
заңға сыйымсыз іс-әрекеттерді істейді. Кезексіз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендігіне шара қолданбау; ұсақ ұрлығы үшін адамды тәртіпке
шақырмау т.б. Мұндай әрекеттер үшін кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағы бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы пара алып
басқа бір қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе (мысалы, пара
алып айыпкерді тұтқыннан негізсіз босатса, немесе оған тым жеңіл жаза
тағайындаса) онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға
жатады.
Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі – жауапты мемлекеттік
лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (311-баптың 3-тармағы).
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамның түсінігі ҚК-тің 307-
бабының ескертуінің 2-тармағында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасалса;
г) әлденеше рет жасалса, - (Қылмыстық кодекстің 311-бабының 4-тармағы)
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Парақорлық үшін
жауапкершілік жөніндегі заңдарды Соттардың қолдану тәжірибесі туралы 1995
жылғы 22 желтоқсандағы № 9 қаулысына сәйкес лауазымды адамның пара
берушінің мүддесіне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.[37]
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара талап ету; немесе жәбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да,
оның мәселесін (үй алу, жұмысқа тұру) ұзақ уақыт шешпей сандалту арқылы
пара беруге мәжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы а тармақшасымен саралануға жатады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша
қылмыстық істер алқасы қаулы шығарған, онда Садуақасов К.К. қатысты
қылмыстық іс қаралды. 2004 жылдың 16 тамызында Қостанай қалалық сотының
үкімі бойынша Садуақасов Қарсақпай Күшембайұлы ҚР ҚК 311- бабы 4 –бөлігінің
а тармақшасымен жалпы режимдік түзеу колониясына 7 жыл мерзімге
сотталған. Бұл үкім бойынша ол 2004 жылдың 15 мамырында Қостанай
транспорттық прокуроры бола тұра қылмыстық жауаптылықтан босату үшін
Железорудныйдың Курбанова және Цыцельская ВЧД-20 станция жұмысшыларынан
қорқытып алу арқылы 1000 АҚШ доллар пара алды. Садуақасов бұл үкіммен
келіскен жоқ. Барлық тындауларды сот тыңдап алқасы қаулы етті, мұнда бұл іс
бойынша алқа мүшелері қадағалау арызын қанағаттандырусыз қалдырды.[38]
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі – адамдар тобы алдын ала сөз
байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер.
Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан
да көп лауазымды адам қатысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір
топ адам алды деп есептеледі.[39] Осыған орай бұл тұрғыдағы құрам болу үшін
мына шарттардың болуы қажет:
пара алу туралы екі немесе одан көп лауазым адамының арасында пара алу
туралы келісімнің болуы;
бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;
келісімге келген әрбір лауазым адамы өз қызметін пайдалана отырып пара
берушінің мүддесіне белгілі бір іс-әрекеттерді жасайды;
келісімге қатысқан әрбір лауазым адамы параның тиісті бөлігінен өз
үлесін алады.
Ұйымдасқан топ болып пара алуға лауазым адамдарының осы әрекетпен
шұғылдану үшін тұрақты топқа бірігуі жатады. Ұйымдасқан топтың түсінігі
Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-тармағында берілген.
Мысалы: 2005 жылдың 25 сәуірінде № 2н-257-04 Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша қылмыстық істер алқасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық – құқықтық аспектілері
1.1. Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы алатын
орны
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
1.3. Лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде
ІІ. Парақорлық қылмысының қылмыс құрмдары.
2.1. Парақорлықтың объектісі.
2.2. Парақорлықтың объективтік жағы.
2.3. Парақорлықтың субъектісі.
2.4. Парқорлықтың субъективтік жағы.
ІІІ. Парақорлықпен күресудің криминологиялық аспектілері
2.1. Парақорлықтың алдын алу профилактикасы
2.2. Парақорлықтың әлеуметтік сипаттамасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Біздің еліміздің қазіргі даму кезеңінде жаңа қоғамның өркендеп әрі қарай
дамуы үшін заңдылықтың күшеюі, еліміздің азаматтарының құқықтары мен
өмірлерін қорғауының күшеюі басты міндет болып отыр. Бұл туралы еліміздің
Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Халқына деген “Қазақстан-2030 Жолдауында”,
халқымыздың негізгі Заңы Конституцияда, басқа да құқық қорғау заңдарында
көрсетілген, яғни қылмыстылықпен күресуде барлық республикалық заңдарды
қолданып, құқық бұзушылықтың жіберілмеуін және де әрбір қылмыскер өзіне
тиісті жазасын алатынын айтқан болатын. Сондықтан да еліміздің әрбір
азаматына құқықтық саласы бойынша біліммен сусындата отырып, оларды
тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие үрдісінде көптеген жан – жақты мәселелер
қарастырылады, соның бірі құқық бұзушылықты алдын – алу шаралары.
Қоғамымызға, мемлекетімізге қауіпті заңға қайшы әрекеттерді болдырмау
шаралары құқық қорғау органдарының көмегімен жүзеге асады. Құқықтық
тәрбиелеу практикасы – адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үрдic.
Oғaн дәлел ежелгi мемлекетгердегi заңдардың болуы, халықтың жаппай заң
нормаларына бағынуы және осы заңдар негiзiнде адамдардың тәрбиеленуi.
Адамдар арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын дамыту
мәселелерi қазiргi заманның өзектi мәселесi болып табылады. Сондықтан да
әрбір азаматтың жан-жақты бiлiмiн, санасы мен мәдениетiн тәрбиелей отырып,
өз Отанын сүйетiн, заң нормаларын силайтын, ұғынатын, өз құқықтары мен
бостандықтарын бiлетiн, заңды мiндeттepiн бұлжытпай орындайтын құқықтың,
демократиялық мемлекеттiң үлгiлi азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады.
Құқықтық дамыған адам – құқықтық білімді; өзiн тұлға ретiнде ұстай бiлетiн;
заң нормалары мен құқыққа оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық
бiлiмдi азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе қылмыстарға бармайды.
Қылмыстылықты алдын алудың түп нұсқалық идеясы адамгершілік, қоғамдық
тәртіп және заң нормаларын бұзумен, кез келген негативті құбылыстармен жиі
кездесетін тұлғаны тәрбиелеу жүйесінің құрама бөлігі ретінде негізделеді.
Адамдардың заңды білімділігінің төмендігінен әр түрлі заңға қайшы әрекеттер
мен әрекетсіздіктерге баруы мүмкін. Сондықтан оларды құқықтық тәрбиеге
баулуда, құқық бұзушылықты алдын алу шараларын ұйымдастырғанда
тәрбиеленушінің жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен
мәдениетіне ерекше көңіл бөлініп отырғаны дұрыс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған құқықтық білім беру мен тәрбие
процестері жастардың заң нормаларын силайтын, өз құқықтары мен
бостандықтарын білетін, міндеттерін орындайтын, заңға қайшы әрекеттердің
мемлекетке, қоғамға, жеке тұлғаға тигізетін залалы мен зиянын ұғынатын,
заңды жаза мөлшерін білетін және т.б. заңды білімі мен санасын, мәдениетін
дамыту шаралары арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі құқық бұзушылықты алдын алу
немесе болдырмау мәселелерін шешуге болады.
Еліміздің экономикалық, саяси және құқықтық өркендеуі мен
демократиялық дамуы үрдісі одан әрі жетіле беруі үшін қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелерінің бірі сыбайлас жемқорлыққа, парақорлыққа қарсы
күресті күшейту мәселесі. 1998 жылы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы Заңы қабылданып сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық заңнамамызда
алғаш рет анықталды, онымен күресті жүргізетін мемлекеттік органдар жүйесі
белгіленді.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар жемқорлықтың ең қауіпті және
өте кең таралған формасы - парақорлық болып саналады. Ол мемлекет
механизімінің барлық салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар
алдында бір жағынан билік органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса,
екінші жақтан өзінің тұрмыстық, жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын
шешумен байланысты парақорлыққа шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа
қоғамның қарсы тұру мүмкіншілігі мен адамгершілігіне кері әсер етеді.
Мемлекетіміздің бірден-бір проблемасы болып саналатын, парақорлық
пен жемқорлық, ғылыми қоғамдастықты әр уақытта көңіл аудартады. Көзделген
қылмысты саралау проблемаларын және алдын алу шараларын анықтап зерттеген
келесі отандық заңгерлерді атап кетуге болады: Рогов И.И., Ағыбаев А.Н.,
Алауханов Е.О., Нәрікбаев М.С., Бычкова С.Ф. Сыдықова Л.Ш. және тағы
басқалар. Осы авторлардың құжаттамаларында қазіргі парақорлықты зерттеу
ілімдері және бұл құбылыспен күресудің негіздері көрсетілген.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен олар актуалды сұрақтарды
шешпейді. Мысалы Жемқорлыққа қарсы күрес туралы ҚР ның Заңы
жемқорлықтың жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика мен ұйымдасқан
қылмыстылықпен қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей лауазымды топтарға
жатқызылуын қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың объектісін
дамытуымен, қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың субъектілік жүйесін,
парақорлық үшін жауаптылық проблемалары дифференциациясы және
парақорлықтың криминологиялық сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық
көрсеткіштер, тұлғаның жеке сипаттамасы және профилактикалық шаралардың
болу мүмкінділігі зерттеуден тыс қалады.
Біз білетініміздей парақорлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыс санатына жатады. Лауазымды тұлға өзінің құзыретіне жататын іс-
әрекетін жасағаны (немесе жасамағаны) үшін әр түрлі нысанда материалдық
құндылықтарды алуы.[1] Біздің отандық қылмыстық құқығымызда парақорлық
түсінігі яғни, пара беру, пара алу, парақорлыққа делдал болу үш түрде
берілген.[2] Парақорлықтың қауіптілігі сонда ол билікті түсіріп, халықтың
алдында беделін төмендетеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады. Бізбен объект шегінде зерттеу пәні қарастырылатын болады. Оған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 311, 312, 313-баптар
нормативтік нұсқамалар ретінде қарастырылып, сот органдарының тәжірибесі,
елдегі парақорлық қылмысының статистикалық көрсеткіштері көрсетіледі.
Бізбен көрсетілген пәнді зерттеу үшін көптеген нормативтік, эмпирикалық
(деректі және әлеуметтік зерттеулер) және теориялық қайнар көздер
қолданылды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік–құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әр түрлі қайнар
көздерін бір ауызға келтіріп нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін
анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
парақорлыққа қатысты Қазақстанның қылмыстық заңдылығының дамуын
зерттеу;
әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
статистикалық-криминологиялық сипаттамасын беріп, соған қатысты есеп
беру;
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін бес параграфтан, оны
біріктіретін үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда парақорлық пен жемқорлық генезисі қарастырылып,
парақорлықтың пайда болуының қайнар көзі туралы айтылған. Сонымен қатар
парақорлық түсінігі мен анықтамасы ашылған және Қазақстан заңдылығында
алатын орны және тиімді қолданылуы айтылып кеткен, бұған қоса сыбайлас
жемқорлықпен күресу туралы бағдарламасына нақты түсініктеме берілген.
Сондай-ақ, парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан заңнамасындағы
алатын орны мен лауазымды тұлғалардың пара алу сыбайлас жемқорлық нысаны
ретінде қарастырылып өтті
Екінші тарауда парақорлық қылмысының қылмыс құрамдары, яғни
парақорқтың объектісі, парақорлықтың объективтік жағы, парақорлықтың
субъектісі және парқорлықтың субъективтік жағы жөнінде баяндалады. Оның
кескіні қосымшаларда көрсетілген. Үшінші тарауда теориялық және
тәжірибелік қызығушылықты тудыратын парақорлықпен күресу проблемасының
криминологиялық және әлеуметтік аспектілері көрсетілген. Сонымен қатар
парақорлықтың алдын алу профилактикасы мен парақорлықтың әлеуметтік
сипаттамасын бере отырып, әлеуметтік сұрау негізінде, яғни жемқорлық
субъектісіне қатысты туындаған кейбір өзекті проблемалардың көрінісі
анықталған.
Диплом жұмысын жазуда заң ғылымдарының докторы А.Ағыбаев, Е.Қайыржанов,
Е.Алауханов және басқа да заң ғылымын зерттеуші ғалымдар мен ресей
авторларының еңбектері, сондай-ақ мерзімдік басылымдар қолданылды.
І. Парақорлықпен күресудің қылмыстық – құқықтық аспектілері
1.1.Парақорлық қылмысының тарихы және Қазақстан
заңнамасындағы алатын орны
Қылмыспен күресу және оның алдын алу жалпы мемлекеттен, жекелей құқық
қорғау органдарынан ұтқыр талап күтедi. Қазақстан Республикасының құқықтық
саясат тұжырымдамасында қолданыстағы заңдар нормаларын қылмыс, сыбайлас
жемқорлық және әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар жасаyға тiкелей немесе жанама
түрде жағдай тyғызушы aлғы шарттарды анықтау мақсатында нормативтiк
құқықтық актiлер жобаларына криминологиялық сараптама енгiзyдi icкe асыру
жолымен жетiлдiру қажет - деп көрсетiлrен. Coнымен қатар, қылмыстық ic
жүргiзу заңдарын одан әрі жетілдірудегі негізгі мақсат – қылмыстық іс
жүргізудің адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бaғытгaлған түбегейлi
принциптерiн одан әрі дәйектi iскe асыру болып табылады. Іc жүргiзу
заңдарын жетілдірудің өзектi бaғыттарының бiрi - iстi сотқа дейiн дайындау
кезеңінде рәсiмдердi жеңiлдету болып табылады деп көрсетiлген. Әрине, бұл
құбылыспен күресу үшiн бiр ғaнa заң шығару процесін реттеу жеткiлiксiз.
Сондықтан, тергеу, анықтау органдары қылмыспен күресуге, ашyға, оның алдын
aлyға бaғытгaлған ғылыми әдістемелік тұрғыда негiзделген криминалистiк
нұсқауларды қажет етедi.
Парақорлықпен күресуде, оның құрамын анықтаудaғы ең бiрiншi талап
-қоғaмғa қаyiптi әрекетті жасаған орталық фигура, сезiктi немесе
айыпталушыны анықтау болып табылады. Содан кейiн оның кiнәciн айқындау және
қылмыстың оқиғамен байланысты басқа да мән-жайларды анықтау қажеттiгi
туындайды.
Парақорлық деген пәленiң етек алып кеткенi рас. Басында Осыған
душар еткен, дәу де болса, нарық шығар деп ойладық. Бақсақ - бақа екен
демекшi, бұл дерт баяғыдан келе жатыр екен. Бiрақ қазақтар оның атын пара
демейтiн. Асылы параны қазақтың қанына жұқтырған көршiлес орыс ағайын болса
керек. Парақорлық құбылысымен тарих өте ертеден танысқан. Аристотельдің
өзі айтқандай: Билік басында ең маңыздылығы – лауазымды тұлғалардың
пайдакүнемдік мақсатын істей алмау үшін заң мен басқада тәртіптер арқылы
істерді дұрыс шешу қажеттілігі.[3] Парақорлық туралы көне заманғы римдік
12 кестеде,[4] Көне Русьта митрополит Кирилл пара-сыйлықты (мздоимство)
ішімділік пен сиқырлы істер жасау қылмыстар түрлерімен қоса айыптады.
Өлiм жазасына да бас имеген парақорлық демекші мәселен, пара алғаны
үшiн ең алғаш көпшiлiк алдында жаза қолдануды Иван Грозный жасапты. Ол
iшiне ақша толтырылған қуырылған қазды алғаны үшiн дьяктың алдымен аяғын,
сосын қолын кесiп, ең соңынан барып басын алған екен.
Ш. Монтескье анықтаған: ... көптеген ғасырлар тәжірибесі арқасында,
әрбір билігі бар адам оны бұзуға бейімделген және ол бұл бағытпен соңғы
шегіне жетпегенше дейін тоқтамайды.[5] Парақорлық көрінісі тоталитарлық
мемлекеттермен қоса демократиялық режимі бар, сонымен қатар экономикасы мен
саясаты онша дамымаған елдерде де кездеседі. Парақорлық көрінісі
кездеспейтін бірде – бір ел жоқ екені баршаға мәлім.
Адамзат парақорлық құбылысымен ең бірінші рет көне заманнан бастап
қазіргі уақытқа дейін күресіп жатқаны баршаға мәлім. Мысалға алсақ,
парақорлық туралы ескертулер көне Вавилон клинопистерінде кездеседі. Біздің
заманымызға дейін үшінші мың жылдықтардың ортасына жататын шифрленген мәтін
бойынша шумерлік Урукагин ханның алдында шенеуніктер мен соттардың заңсыз
сый ақыны алудың алдын алу проблемасы қарастырылды.[6] Осындай сұрақтармен
Египет хандары күрес жүргізген. Археологоиялық зерттеулер арқасында көне
құжаттар табылды, оның ішінде Христос туылғанға дейін 597 -538 ж.ж.
вавилондардың еврейлерді құлшылыққа алғанда Иерусалимде жаппай жемқорлық
құбылыстары болып жатқаны туралы айтылған. Парақорлық мәтіні библияда да
кездеседі. Көптеген авторлар ол туралы жаманшылық және зияншылықпен айтқан.
Мысалы, библияның бір кітабында Сирахов әкенің өз баласын дұрыс жолға қою
сөздері айтылған: Біреудің айтқанына мән бермей өз айтылған сөзіңе ие
бол... Алушылыққа сенің қолын ешқашанда бейім болмасын... Жамандық істеме,
сонда ғана жамандық сені тиіспейді; өтіріктен алшақ бол, сонда ол сені жете
алмайды... Библиялық қоғамға сол уақыттың өзінде – ақ парақорлықтың
фактілері өте таныс болғанын байқаймыз.[7]
Антикалық дәуірде де парақорлықтың көрінісі және өркендеуі орын алды.
Оның бұзушылық әсері Римдік империяның құлдырауына әкеп соқты. Кейінгі
батыс – еуропалық кезеңінің тарихында жемқорлық қатынастары көптеп орын
алып жатты. Оның қоғам істерінің өмірінде болғаны туралы тарихи құжаттарда
ғана емес, сонымен қатар көптеген көркем әдебиеттерінде де көп кездеседі,
мысалы Чосердің (Кентерберийлік оқиғалар), Шекспирдің (Венециалдық
саудагер, Көз бе көз), Дантенің (Тозақ және Тазалаушылық)
еңбектерінде орын алды. Осылай Данте парақорларды тозақтың ең қараңғы және
төменгі шеңберлеріне орналастырған. Тарихпен айтылған автордың
парақорлықты жек көрушілігі саясаттың әсерінен болған, өйткені Данте
Итальяндық республиканың күйреуіне және қас саясаткерлердің алға шығуы пара-
сыйлықтың арқасында болған деп есептейді.
Көптеген батыс ойшылдары парақорлық құбылысына көп көңіл аударған.
Оның қайнарларын Николло Макиавелли де зерттеген. Былай қарасақ оның бұл
проблемаға сол уақытта көз қарасы қазіргі күнге дейін актуалды болып
есептеледі. Үлгі ретінде ол парақорлықты құрт ауруымен (чахотка)
салыстырған және бұл туралы былай деп айтқан: ең басында оны ажырату қиын
болғанымен, оны емдеу жеңіл болады, ал ол ұзақтанып кетсе, оны ажырату
жеңіл болғанымен, оны емдеу қиынға соғады.[8] Былай қарасақ жай айтылған
сөз, бірақ қазіргі жемқорлықтың Қазақстанда және бүкіл әлемге таралуына
нағыз баға береді. Ресейде пара-ақы (лихоимство) күрт таралғандықтан
бірінші Петр 1713 жылдың 25 тамызында лихоимдерді заңдылыққа бағындыру
үшін өлім жазасына кесу туралы Жарғы қабылдады.[9]
Бірінші Николай императорына жазылған 1827 жылдың тамызына жататын
Бұл қылмыстылықты жою үшін пара-ақы (лихоимство) туралы заң және алдын
алу ережелер Жоғарғы бекітілген Комитеті қарастыру үшін құжатты берген.
Бұл құжатта жемқорлық қатынастарының таралуының себептері қарастырылып,
жемқорлық сипатын жіктеп және бұл құбылыспен қарсы шығу шаралары көрсетіліп
жазылған. Жекелей түрде алсақ, мұнда былай айтылған: ашық жүректі
адамдарың аздығы, олардың алуға биімділігі, шенеуніктер жалақыларының
төменділігі әсерінен өзін дұрыс күте алмай, сонымен қатар өмірлік
игіліктерді жүзеге асыра алмауына, өз балаларын дұрыс білімге бейімдей
алмауына әкеп соғады және олар тек қызметтің кішкене берген көмегіне және
қызын ұзатып жатқанда ғана кішкене сый ақыға ие болатындығы туралы
айтылған. Бұл билік басында отырған тұлғаға пара-ақыға жол беруіне әкеп
соғады.[10] Парақорлықтың объектісінің әртүрлілігі де өте қызықты. Олар әр
түрлі болады: сыйлықтар, уәделер, өз қызметін көрсету, соттардың әрбір
ұнаған затын білу үшін таныстарды іздеп соларды іске қосады, егер өзін
сатып алуға үлгере алмаса онда оның туыстарын жақындарын сатып алуға бейім
болады. Шенеуніктердің арасында болып жатқан парақорлық іс-әрекеттері
тарихи құжаттамада ғана емес сонымен бірге орыстың ұлы жазушыларының Н.В.
Гогольдің, М.Е. Салтыков-Щедриннің, И.И. Лажечниковтың, А.В. Сухово-
Кобылинаның, А.П. Чеховтың шығармашылығында да көптеп кездеседі.
I Николай да құпия полицияға өз қол астындағы 58 губернатордың қайсысы
пара алатынын анықтауды тапсырыпты. Сонда 58 губернатордың 56-сы парақор
болып шыққан. Алайда патшаны таң қалдырғаны алатын 56-сы емес, алмайтын 2-
уi екен. Оның бiрi киевтiк Фундуклей, ал екiншiсi – Радищев. Өйткенi
алғашқысы өте бай адам, екiншiсi атақты Петербургтан Москваға саяхаттың
авторы Радищевтiң баласы болатын.[11]
Ал ендi Петрден кейiн парақорлық үшiн өлiм жазасын 200 жылдан кейiн
барып В. Ленин қайта енгiздi. Бiраз парақорларды қан қақсатқанымен, жалпы
алғандағы жағдайды жөндей алмады. Бұдан бес жыл өткесiн, яғни, 1927 жылы
өлiм жазасы алынып тасталды. Кейiн Хрущевтың заманында 1962 жылы парақорлық
үшiн өлiм жазасы қайта енгiзiлдi. Бiрақ бұл жай ғана көзбояушылық едi. Шын
мәнiнде парақорлық, жемқорлықпен күресте өлiм жазасы ештеңенi де шеше
алмайды. Керiсiнше, бұл шара қылмыстың құпиялана түсуiне ерекше ықпал
етті.[12]
Бұдан шенеунiк не рухани дүниесi бай, өмiрдiң өткiншiлiгiн, ақшаның,
халықтың көз жасынан жырылып алынған ақшаның опа бермейтiнiн түсiнетiн адам
болғанда ғана, қанағатшыл болғанда ғана алмайды деген де қорытынды шығаруға
болар едi. Алайда ондай адам қазiргi қоғамда салыстырмалы түрде адамнан
гөрi перiштеге көбiрек ұқсас болар едi. Ал пенденiң перiште-ғұмыр кешуi өте
азапты iс.
И.В. Сталин билік жүрігізіп жатқанның өзінде-ақ жемқорлық тапшылығы
жойыла қойған жоқ, бірақ сталиндік социализм моделі жемқорлықтың аз
болғандығын айтады. Бірақ саясат және экономикалық террордың негізінде
болған тоталитаризм басқада елдерде (классикалық мысал ретінде гитлерлік
Германия) жемқорлық құбылысы аз болғанын ұмытпауымыз керек.[13] Социализм
дәуірі аяғында парақорлықтың кең алқапқа жайылуы туралы сот процестердің
құжаттамасы мен 1970-1980 ж.ж. болған ақпараты ғана емес, сонымен қатар
1990 жылды болған зерттеулер куәландырады. Мұның негізінде ең көп алатын
олар шаруашылық субъектілердің материалдық-техникалық қамсыздандыруды және
қаржы қызметін атқарушы құрылымдар, ішкі экономикалық қатынастар, тауар
бөлу аясындағы қадағалау мен ұйымдастыру бөлімшелері және халыққа
әлеуметтік көмек көрсету ұйымдары болған.
Осының барлығы жемқорлықтың қоғамдық қатынастарға кіруіне жәрдем
жасалып жатты. Бұл соңында қанша қылмыстық жауаптылық көзделгенмен паралар
ашық алынып жатты. 1999-2000 ж.ж. зерттеулеріне жүгінсек, соңғы 12-15
жылдарда парақорлық үшін жалпы мың тұлғаның ішінен тек біреуі ғана
сотталған (1980 ж. аяғы 1990 ж. басындағымен салыстырғанда жиырма пайыз
төмен).[14] Бұл маңызы бойынша формальды болмаса да, парақорлық
қылмыстылықта декриминализацияланып жатқанын байқаймыз.
Пара деген пәленiң құдiреттiлiгi сонда, құдайға анық iстердiң өзi
көзiңдi бақырайтып қойып, қалталының пайдасына шешiлiп жатады. Ал сорлайтын
сол баяғы қара халық. Айтайық дегенiмiз, бiздiң елдегi сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес дұрыс жүрмей жатыр деген пiкiр емес. Тек оның нәтижесiздiгi
ғана тiлге тиек бола алады. Себебi, жоғарыда атап өткенiмiздей, бұл
iндеттiң тарихы қалың, тамыры терең. Оны түп-тамырымен жою мүмкiн емес. Тек
сәл саябырлатуға болады. Оның шаралары бiздiң елiмiзде жасалып та жатыр,
бірақ нәтижелері шамалы. Сол үшін қазірден бастап-ақ барлық
мүмкіншіліктерді қолданып бұл құбылыстың кішіреуіне және соңында мұны
шыдамды әлеуметтік деңгейге жеткізу үшін бар күшін салу керекпіз.
1.2. Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
Мемлекет нарықтың экономикаға әсер етiп, нарықтық экономикалық құқытық
сананың қалыптасу кезеңiнде, қылмыстардың жасалу технологиясы да өзгердi,
сол себептi ондай құбылыстармен күресу үшiн тәжiрибелiк-теориялық
деңгейдегi, зерттеулердi жетiлдiру қажет.
Пара беру, пара алу және параға делдал болу - жемқорлықтың өте кең
тараған түрлері болып табылады. Мұндай қылмыстар биліктердің және
басқармалардың дұрыс қалыпты қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және
лауазымды тұлғаларды сатып алғанның арқасында өз проблемаларын шешіп,
тілегенін алып, өзін және басқа да тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу
мүмкіндігі бар екендігін халыққа көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы
мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл
қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды тұлға, өзінің лауазымды қызметімен
байланысты істелеген қызметі үшін ұйымдардан немесе басқа да тұлғалардан
заңсыз материалдық сый ақы алуы. Парақорлық латенттік қылмыс тобына
жатады.[15] Қазіргі таңда мемлекет пен қоғамның парақорлыққа деген
көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу туралы және мемлекет пен қоғам
институтына әсер ету деңгейінің тұжырымдамасы әртүрлі, мұның себебі,
парақорлықты заңгерлер ғана емес, экономистер, әлеуметтанушылар және
саясаткерлермен де зерттелетіні анық. Осыдан біз кең әртүрлілікті байқап
отырмыз. Онымен қоса парақорлық түсінігі қоғам тәжірибесінің негізінде
тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ мұндай әр алуандық нақты универсалды
парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру үшін қиындық туғызады және тиімді
қарсы іс - әрекет механизм дамытуын объективті түрде шектейді.
Қазіргі заңдылықта парақорлық жемқорлық түсінігімен тығыз байланыста.
Жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі таңда әлемнің
көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын әлеуметтік
құбылыс.
Жемқорлық (латын т. corruptio) сатылу дегенді білдіреді; сонымен
қатар қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер мен
лауазымды тұлғалардың сатылуы.[16]
Ғылыми, оқу және қоғамдық жариялық әдебиеттерде жемқорлық анықтамасы
әр түрлі мағынада беріледі.
Мысалы жоғары оқу орындарының Қылымыстық құқық оқулығында, кең
түрде қарағанда, парақорлық - жария аппарат басқармасын зақымдап, биліктің
ыдырауымен байланысты. Қасақана өз мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік
жағдайын, алып жатқан лауазым мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін
немесе мүдделі топты пайдакүнемдік мақсатта байыту.[17]
Парақорлық субъектісі болып бір жағынан лауазымды тұлғалар болса,
екінші жағынан жеке сектордың заңды және заңсыз өкілдері болып табылады.
Жемқорлық қылмысты зерттеуші атақты Максимов С.В. былай деп түсінеді:
парақорлық мемлекеттік қызметке ие болған, мемлекеттік немесе
кәсіпкерліктің, ұйымның немесе мемлекеттік емес ұйымның қызметкері
парақорлық актісін атқарған үшін жауаптылыққа тартылу қабілеттілігі бар,
және сот шешімі негізінде парақорлық құқық бұзушылық жасаған үшін
жазаланатын тұлға болып танылады.[18]
Парақорлық (ҚР ҚК 311, 312, 313-баптары) мемлекетке, билікке
мемелекеттік қызмет мүддесіне және жергілікті өзін - өзі басқару органдар
қызметіне қарсы жемқорлық сипаты бар, сонымен қатар ең қауіпті қылмыстар
санатына жататынын білеміз.
Барлық бекітілген және заңмен қорғалатын қоғамдық және шаруашылық
қатынастар жемқорлық объектісі болып саналады.
Пара алу қылмыс құрамының топтық объектісі биліктің дұрыс және заңды
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. 311-бабында
көзделгендей мұнда мемлекеттік қызмет органдар беделі мен қызметіне қол
сұғылады және бұл қол сұғушылық түрінің түрлік объектісін құрады.
Мемелекеттік қызмет мүддесіне басқарма жүйесінің қызметі, мекемелер және
сонымен бірге Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтер жатады. Қызметтік және
атқару жүйесіне Қазақстан Республикасының Үкіметін, Әділет министрлігін,
сонымен бірге басқа да министрліктерді, ведомство аралық ұйымдарды,
комитеттерді, мемлекеттік қызмет әкімшіліктерді, кәсіпкерліктерді және
кәсіпорындарды жатқызуға болады.
Б. В. Здравомысловтың ойынша лауазымды тұлғаларға парақорлық әсері,
бұл алып жатқан лауазымды орынын кіріс орнына айналдырыуы және өзін
байыту мақсатында қызметтік міндеттерді атқару үшін бағындыру, сонымен
қатар өзге де азаматтар алдында керекті нәтижеге жету үшін лауазымды
тұлғалардың сатылуын көрсетеді.[19] Ал А.Я. Светлов айтқан парақорлық
сонымен қатар басқада ауыр қылмыстарға әкеп соқтырады.[20] А. В. Галахова,
О. Х. Качмазовтың айтуынша парақорлықтың қауіптілігі оның кең таралуында
және жемқорлықпен тығыз байланыста болуы.[21]
Қазіргі таңда парақорлыққа деген көзқарас қоғамымызда әртүрлі сипатта
болып жатқаны мәлім. Бұл құбылыстың пайда болу себептері де, қоғамдық және
мемлекеттік институттарына әсер ету деңгейі де әр алуан. Мұндай әр алуандық
болу себебі, өйткені парақорлық сұрақтары экономистер, саясаткерлер,
әлеуметтанушылар және заңгерлермен зерттеледі. Сонымен қатар парақорлықтың
тұрмыстық мағынасы да бар, ол халық тәжірибесі негізінде құрылады. Біздің
ойымызша мұндай әр алуандық парақорлық түсінігінің универсалды мағынасын
құруға және оның таралып кету қаупі мен қарсы тұру тиімді механизмінің
қалыптасуына жәрдем жасайды.
Барлығымызға белгілі парақорлық термині бұл яғни зақымдау, параға
сатып алушылық, Толықтай алсақ бұған жалпы түсінік параға сатып алу арқылы
биліктің дұрыс қызметінің бұзылуы. И.Х. Дворецкиймен құрылған латын-орыс
сөздігінде айтылып кеткен сөздерге қоса азғыру, құлдырау, нашар жағдай,
сонымен қоса, бұзу, қыйрату, азғындату, бұрмалау, беделін түсіру болып
табылады.[22]
Жемқорлыққа қарсы іс әрекеттердің төмен тиімділіктің болуы келесі
жағдайлармен ұштастырылған: мемлекеттік қызметке өтудің нақты реттеу
тәртібінің болмауы, лауазымды тұлғалардың кіріс көздеріне мемлекеттік
жағынан дұрыс бақылау жасалмағаны және қылмыстық құқық шараларының дұрыс
жүргізілмеуі. Жемқорлықпен күрес іс-әрекет шараларды өңдеу барысында өзге
де субьективтік және обьективтік себептер есепке алыну қажет.
Парақорлық бұл жемқорлықтың ең көп таралған және қауіпті құбылысының
бірі және тергеу жөнінен қиын қылмыстардың бірі болып саналады. Біріншіден,
бұл қылмыс куәгерлер болмаған жағдайда жасалады. Барлық қылмысқа қатысушы
тұлғалар (пара беруші, пара алушы және делдал) қылмыстың жасалуына және
қылмыстық іздерді жасыруға барлық шараларды қолдануға мүдделі болады.
Екіншіден, осы қылмысқа қатысушы тұлғаларға қылмыстық көзделген және сол
себепті олар дұрыс айғақтарды бермей істеген қылмысты мойына алмауға,
осыдан барып барлық қылмыскерлер кепіл шеңберін құрады. Үшіншіден,
парақорлық жағдайлары заңды іс-әрекеттер жасағаны үшін де кездеседі. Мұндай
жағдайда пара алу немесе беру фактісін анықтау қиынға соғады, себебі заңсыз
іс-әрекеттердің іздері болмайды. Төртіншіден, кей жағдайда мемлекеттік жеке
меншік және басқада жемқорлармен байланыста болады, мұндай ұйымдасқан
қылмыстық топтарын жауапкершілікке тарту қиынға соғады. Бесіншіден,
парақорлықты басқада қылмыстармен салыстырсақ дәлелдемелі көлемдер өте аз
болады, көптеген жағдайларда жанама далелдемелер арқылы айып тағылады.
Қазіргі уақытта парақорлықтың сапалы сипаты өзгерді. Өткен жылдарға
қарағанда пара сомасы әжеп-тәуір көбейді. Парақорлықтың пәні де өзгерді.
Соның ішінде тапшылдық жағдайлардың болуы салдарынан пара көбінесе тек қана
ақшамен ғана емес басқа да бағалы заттармен беріледі (үй жиһазы,
автомобиль, құнды заттар және т.б.). Пара берушімен пара алушының
арасындағы қатынастары да елеулі түрде өзгерді. Оларды анықтау бастамасы
екеуаралық болып табылады. Пара берушілер қазіргі уақытта өз құқықтарын
қорғаудан қалды. Өйткені олар тек өз мүддесін ғана ойлаумен шектеледі.
Көптеген жағдайларда қылмыскерлер лауазымды тұлғаларды қылмыс ісін
қолданбауын сұрап, сол үшін үлкен сый ақы бермекші болып әрекеттенеді. Кең
тараған жағдай пара алушылар көбінесе ауқатты адамдарды іздейді.
Заң газетінде жазылып кеткендей қоғамға ең қауіптісі пара берушімен
пара алушылар арасындағы жоспарлы байланыс.[23] Жаңа тұлғаларды жоғарғы
заңды тұлға қызметіне тағайындаған кезде олардың өткен өміріне үлкен мән
берілмейді. Осындай жоғарғы лауазым қызметке кездейсоқ тұлғалар қызметке
қойыла салады, олар осындай жоғарғы биік орынға ие болғаннан кейін олар
мемлекеттік нысанын қорғаудан қалып, өз қамын ойлайтын тұлғалар да көптеп
кездеседі. Лауазымды тұлғалар өз тарапынан сатып алу әрекеттерін
ойластырады, осыдан барып қылмыстық жолмен байыған адамдар мен лауазымды
адамдар арасында келусішілік пайда болады.
Парақорлық және сыбайлас жемқорлық қылмыстылығын тиімді әрі дұрыс шешу
мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарлығы қабылдады.
Бұл бағдарламада ең басты азаматтар мен қоғамның құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін сыбайлас жемқорлықтан қорғауды
қамтамасыз етілуі, сонымен бірге нормативтік құқықтық базаны жетілдіріп,
парақорлыққа қарсы іс-қимылдың нысандарын, әдістерін және құралдарын
оңтайландыру болып табылады, онымен қоса Қазақстанның парақорлыққа қарсы
күрес саласындағы халықаралық ынтымақтастығын кеңейту және жандандыруы ең
басты бағыттары болып табылады.
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері арасында
парақорлыққа қарсы іс-қимылдың заңнамалық базасын және жүйесін әзірлеуде
алдыңғы қатарлы орын алады. 1998 жылғы 2 шілдеде "Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын,
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының 1998
жылғы 2 шілдедегі Заңын, "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында" атты Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы
18 ақпандағы Жолдауын,[24] Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 5
қыркүйектегі N 903 қаулысымен бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі Іс-шаралар
жоспарларын іске асыруға бағытталған. Еңбек пен қаржы ресурстарының
теңгерімділігі және іс-шаралардың қосарлас жүргізілуін болдырмау мақсатында
мұнда "Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың ауқымын қысқарту
жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010
жылдарға арналған негізгі бағыттары" және "Қазақстан Республикасында 2005-
2007 жылдарға арналған экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы
күрес" бағдарламаларымен үйлестірілген.[25]
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2001
жылғы 5 қаңтардағы N 534 Жарлығына сәйкес сыбайлас жемқорлық көріністеріне
қарсы күрес жүйелі және кешенді сипат алды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрестiң 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы Қазақстанның
2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы" Қазақстан Республикасының Заңын және Қазақстан Республикасының
2005 жылға дейiнгi ұлттық қауiпсiздiк стратегиясын iске асыруға
бағытталған. Парақорлыққа қарсы күреске жалпы мемлекеттiк саясат мәртебесi
берiлген кезден бастап оны жүзеге асыру жөнiндегi ұйымдастырушылық және
құқықтық жұмыс жалпы жүйелi әрi кешендi сипатқа ие бола бастады. 2001-2005
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында бұрынғылардың қисынды жалғасы
бола отырып, бiрiнші кезекте, сыбайлас жемқорлықты туғызатын жағдайларды,
ең алдымен экономикалық салада, анықтау мен оларды жоюдың тиiмдiлiгін одан
әрi арттыруға бағытталған iс-шараларды көздейдi.[26]
Мәселен, орталық мемлекеттік органдардың функцияларының бір бөлігін
өңірлерге және жекеше секторға кезең-кезеңмен бере отырып, олардың
функцияларын біртіндеп орталықтан алу жүзеге асырылуда, монополия саласы
қысқартылуда және мемлекеттік қызметтер көрсету саласында бәсекелестікті
дамыту үшін жағдайлар жасалуда, халыққа қызмет көрсету кезінде "жалғыз
терезе" қағидаты енгізіліп отырғаны анық. 2005 жылғы 8 шілдеде "Мемлекеттік
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді,[27] онда парақорлық қылмыстарды жасаған тұлғаларды
мемлекеттік қызметке алуға тыйым салатын нормалар көзделген, саяси
мемлекеттік қызметшілерді ротациялау институты енгізілген, ол халыққа және
ұйымдарға тікелей мемлекеттік қызметтер көрсету деңгейінде парақорлық
алдын алудың тиімді құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстан Республикасының
Үкіметі Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі әзірлеген "Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың
ауқымын қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының
2005-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары" бағдарламасын қабылдады.
Қазақстан Республикасында "электрондық үкімет" қалыптастырудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында ұйымдар
мен халықтың мемлекеттік қызметшілермен байланысын қысқартатын,
парақорлықтың көлемін азайтатын бірыңғай ақпараттық жүйені енгізу жөніндегі
жұмыс жүргізілуде.
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттілікті нығайту жөніндегі
шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14
сәуірдегі N 1550 Жарлығына[28] сәйкес қолданыстағы заңға тәуелді
нормативтік құқықтық актілерге оларда сыбайлас жемқорлық қылмыстарға жағдай
жасайтын нормалардың болуы мәніне тексеріс жүргізілді. Тексеріс 1991-2004
жылдар аралығында қабылданған және әділет органдарында тіркелген 5126 заңға
тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қамтыды. Тексеріс барысында сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай жасайтын нормалары бар немесе
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес келмейтін 230
нормативтік құқықтық акт, оның ішінде Үкіметтің 35 қаулысы, 41 ведомстволық
бұйрық және жергілікті мемлекеттік органдардың 154 қаулысы мен шешімі
анықталды.
Қол есушілерге қарсы соғыс сонау 1992 жылдың 17 наурызынан-ақ
басталған, онда Жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күрес
шаралары туралы Президент жарлығы қабылданған.[29] Онда жекелей
мемлекеттік шенеуніктерге міндеттеме жүктелген, ол, өз отбасының меншік
жағдайы туралы декларациясын беру және қызметтік міндеттемелерді атқарумен
байланысты сыйлық алуға тыйым салынуы туралы айтылып кеткен.
Содан соң 1998 жылдың маусымында жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң
шықты. Бірнеше үлкен істер ашылып тыныштық қайта орнады. 2005 жылдың 14
ақпанында Жемқорлықпен күресу шараларын нығайту, лауазымды тұлғалардың
және мемлекеттік органдардың тәртібін нығайту туралы Президент жарлығы
қабылданды.
Маңызды сұрақ баста туады, жемқорларды енді не күтіп тұр?
Бұған күлу немесе жылау керек пе, бірақ Бағдарламаның ең басты қызығы,
жемқорлық қылмыстарды жасауға мүмкіндік тұғызатын нормативті-құқықтық
актілер мен заңдылықты республиканың нормативті құқық базаға есеп-санақ
жүргізу керек.-делінген.
Жай тілмен айтсақ, жемқорлыққа мүмкіндік тұғызатын барлық заңдарды
қайта қарау керек, өйткені ол мүмкіндік туғызып жатыр. Бұл қылмыскерлерді
бүркелеу ғана емес, көптеген өтетін тесіктер арқылы, сонымен қатар
мүмкіндік туғызады! Яғни біз өзіміз қылмыскерлерге тиімді заң
қабылдағанымыз ғой. Тағы бір сұрақ туындайды қылмыскерлерге мүмкіндік
туғызатын кім мұндай заңды қабылдайды және неге бірде-бір адам мұны көрген
жоқ?
2005 жылғы 20-21 қазанда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі іс-
қимылдың Стамбул жоспарына сәйкес Париж қаласында (Франция) кеңесші топтың
кездесуі өткізілді, онда Қазақстанда және Ресей Федерациясында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі заңнамалық-құқықтық және институционалдық
база туралы ақпарат ұсынылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының "Сыбайлас жемқорлық үшін
қылмыстық жауапкершілік туралы" (Страсбург, 1999 жылғы 27 қаңтар),
"Қылмыстық жолмен алынған табыстарды жылыстату, анықтау, алу туралы"
(Страсбург, 1990 жылғы 8 қараша) халықаралық конвенцияларға, Біріккен
Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына (2003 жылғы 31
қазан) қосылуы жөніндегі жұмыс жалғасып жатқанын айта кетуге болады.
Ең басты міндеті мен мақсаты мемлекеттік органдардың және азаматтық
қоғам институттарының қызметін үйлестірудің тиімділігін жетілдіру арқылы
қоғам өмірінің барлық салаларында парақорлық деңгейін азайту мақсаты болып
табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай: азаматтар мен қоғамның
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін парақорлықтан қорғауды
қамтамасыз ету; парақорлық құқық бұзушылықтарының алдын алу, анықтау және
жолын кесу жөніндегі нормативтік құқықтық базаны жетілдіру; парақорлыққа
қарсы іс-қимылдың нысандарын, әдістерін және құралдарын оңтайландыру;
азаматтық қоғам құрылымдарымен өзара іс-қимыл жасасу сияқты міндеттерді
орындау қажет.
С.М. Злотниковтың айтуынша, парақорлыққа қарсы саясат өмірдің
түрлі салаларында парақорлықты тудыратын және мемлекеттік қызметшіні
парақорлық әрекет жасауға итермелеп, мүмкіндік туғызатын себептер мен
жағдайларды барынша азайту жөніндегі мемлекеттің және қоғамның жан-жақты
және дәйекті шараларын әзірлеуді және жүзеге асыруды көздейді.[30]
Дегенмен, ұсынылып отырған негізгі бағыттар толымды болып саналмайтынын
ескеру керек. олар тек жекелеген іс-шараларды жүзеге асыру бойынша ғана
емес, сонымен қатар парақорлық құбылысын, оның себептерін, парақорлық іс-
әрекетінің салдарын терең талдау, тура және жанама экономикалық және басқа
шығындарды салиқалы және объективті бағалаудың нәтижелері ескеріле отырып
түзетілуі қажет.
Қазақстан Республикасы заңнамасының халықаралық стандарттарға
сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында Қылмыстық-іс жүргізу
кодексіне, Қылмыстық кодекске, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекске және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласын реттейтін өзге де
нормативтік құқықтық актілерге қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
қоғамдық мүдделерге сай келетін заңды қызметке айналдыру мақсатында
мүдделерге қолдау көрсету туралы нормаларды заңнамалық бекіту;
ақпарат көздерінің құпиялылығын, сондай-ақ парақорлық құқық бұзушылық
жасау фактілері туралы ақпаратты хабарлайтын куәлар мен адамдарды қорғау
институтын нығайту.
Азаматтық қоғам құрылымдарымен өзара іс-қимыл жасау үшін:
парақорлыққа қарсы қызметке тартылған азаматтық қоғам субъектілеріне
мемлекеттік қолдау көрсету, кәсіпкерлер бірлестіктерінің парақорлыққа
қарсы мемлекеттік саясаттың жүргізілуіне қатысуын қамтамасыз ету, азаматтық
қоғам институттарын мемлекеттік басқару органдары қызметіндегі сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл, тазалықты, ашықтықты және адалдықты қамтамасыз
ету жөніндегі жұмысқа тарту, халықтың парақорлыққа қарсы көзқарасын
қалыптастыру мен мемлекеттік органдардағы және қоғамдық институттардағы
сыбайлас парақорлыққа қарсы қызметті танымал етуге бұқаралық ақпарат
құралдарының қатысуы қажет.[31]
Қазақстанның парақорлыққа қарсы күрес саласындағы халықаралық
ынтымақтастығын кеңейту және жандандыру мақсатта, парақорлыққа қарсы күрес
туралы халықаралық шарттарды жасасуды, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
органдарының парақорлыққа қарсы іс-қимылы жөніндегі қызметі туралы
халықаралық жұртшылықты хабардар ету үшін Интернетті кеңінен пайдалануды,
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, прокурорлардың, судьялардың және
өзге де лауазымды тұлғалардың парақорлыққа қарсы күрестің халықаралық
тәжірибесін мамандандырылған бірлескен зерделеуін қамтамасыз етуді,
парақорлық қылмысқа араласқан кәсіпкерлік субъектілері мен кәсіпкерлер
туралы халықаралық ақпарат алмасуды жолға қоюды, қылмыстық істер, адамдарды
ұстап беру және активтерді қайтару бойынша өзара құқықтық көмек туралы,
сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің парақорлыққа қарсы
қызмет әдістерінде біліктілігін арттыруда жәрдем көрсету туралы
келісімдерді жасасуды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы халықаралық
конвенцияларға қосылуға және оларды ратификациялауға бағытталған жұмысты
жүргізуді көздейді.[32]
Нақты заңды статистикасыз біз мемлекеттік аппараттың қызметін
болжамдай және жоспарлай алмаймыз.[33] Парақорлықты әлеуметтік құбылыс
ретінде қоғамда нақты көзге елестету үшін, бұл құбылыс туралы нақты бірегей
статистиканы қажет етеді. Бұл статистикаға экономика аясындағы әкімшілік
және қылмыстық істер бойынша қорытындылар болуы керек. Ұйымдасқан
қылмыстылық және парақорлықпен күресі бойынша құқықтық базаның дамуы
алдымен адам құқықтары жалпы декларацияның БҰҰ Бас Ассамблеясының 10
қаңтарда 1948 ж. жариялаған азаматтың құқықтары мен бостандықтары және
Қазақстан Республикасының Конституциясының негізінде құрылу керек. Яғни бұл
құқықтар материалды әлемнің бір бөлігі ретінде адамның әлеуметтік
маңыздылығын анықтайды.
Құқық қорғау органдары қылмыстылық қалыптасуымен бірігуі, жемқорлыққа
қарсы күресін елеулі түрде қоздырады. Мұның арқасында кешенді бригадалар
құрылып, қылмыстық істердің құлауында пайда көреді. Жемқорлық соттарға енуі
баршаға мәлім. Мұндай жағдайда адвокаттар өз клиенттерін қорғап қалу үшін
параны тиімді құрал ретінде қолданады.[34]
Парақорлық демократиялық институттарға қауіп төндіріп, экономикалық
сиықсыздықтың болуына себепші болады. Қазіргі таңда іскер қоғамдастығы
парақорлықтың барлық түріне қарсы шығып жатқаны анық. Мұндай жағдайда ең
басты басымыдылық бұған қатысты лауазымды тұлғалар мен саясаткерлердің
парақорлыққа қатысты бұлтартпау шараларын жүргізу болып саналады.
Бұл бөлімді қорыта келсек келесі аспектілерді айта кетуіміз қажет:
а) егер парақорлық құбылысы әлеуметтік құбылыс ретінде орын алса,
парақорлық құқықтық құбылыс ретінде қазақстан заңдылығында әліде дұрыс
қалыптаса алған жоқ. б) парақорлық қызметінің әдістері мен формалары
қылмыстық жазаланудың шегінен асып бара жатыр, бірақ осы қауіпті
құбылыстың алдын алу үшін құқық мамандары ғана емес, сонымен қоса
экономистердің, саясаткерлердің, әлеуметтанушылардың барынша көмегін қажет
етеді.
Парақорлық қылмыстардың субъектісі – мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады, тек қана ҚК-тін 312, 313-
баптарының субъектісі жай адам бола болады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
Конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Қоғамымызға парақорлық қандай зиян келтіріп отырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінң дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін кетіруге, өкімет және атқару
органдар қызметіне әділдік қағидасын бұзуға әкеп соқтырады.[35]
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса,
сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе – ол заңға
сәйкес пара алу деп танылады.[36]
Мемлекеттік мүдесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі – мемлекеттік
аппаратың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне –
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмыс құрамдарының міндетті
белгісі – қылмыс заты болады: материалдық сый ақы (311,312,313-баптар),
ресми құжат (314-бап). Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын
бірнеше түрлері көрсетілген.
Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуы (311-
баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып табылмайтын
заңға сыйымсыз іс-әрекеттерді істейді. Кезексіз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендігіне шара қолданбау; ұсақ ұрлығы үшін адамды тәртіпке
шақырмау т.б. Мұндай әрекеттер үшін кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағы бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы пара алып
басқа бір қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе (мысалы, пара
алып айыпкерді тұтқыннан негізсіз босатса, немесе оған тым жеңіл жаза
тағайындаса) онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға
жатады.
Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі – жауапты мемлекеттік
лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (311-баптың 3-тармағы).
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамның түсінігі ҚК-тің 307-
бабының ескертуінің 2-тармағында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасалса;
г) әлденеше рет жасалса, - (Қылмыстық кодекстің 311-бабының 4-тармағы)
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Парақорлық үшін
жауапкершілік жөніндегі заңдарды Соттардың қолдану тәжірибесі туралы 1995
жылғы 22 желтоқсандағы № 9 қаулысына сәйкес лауазымды адамның пара
берушінің мүддесіне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.[37]
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара талап ету; немесе жәбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да,
оның мәселесін (үй алу, жұмысқа тұру) ұзақ уақыт шешпей сандалту арқылы
пара беруге мәжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы а тармақшасымен саралануға жатады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша
қылмыстық істер алқасы қаулы шығарған, онда Садуақасов К.К. қатысты
қылмыстық іс қаралды. 2004 жылдың 16 тамызында Қостанай қалалық сотының
үкімі бойынша Садуақасов Қарсақпай Күшембайұлы ҚР ҚК 311- бабы 4 –бөлігінің
а тармақшасымен жалпы режимдік түзеу колониясына 7 жыл мерзімге
сотталған. Бұл үкім бойынша ол 2004 жылдың 15 мамырында Қостанай
транспорттық прокуроры бола тұра қылмыстық жауаптылықтан босату үшін
Железорудныйдың Курбанова және Цыцельская ВЧД-20 станция жұмысшыларынан
қорқытып алу арқылы 1000 АҚШ доллар пара алды. Садуақасов бұл үкіммен
келіскен жоқ. Барлық тындауларды сот тыңдап алқасы қаулы етті, мұнда бұл іс
бойынша алқа мүшелері қадағалау арызын қанағаттандырусыз қалдырды.[38]
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі – адамдар тобы алдын ала сөз
байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер.
Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан
да көп лауазымды адам қатысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір
топ адам алды деп есептеледі.[39] Осыған орай бұл тұрғыдағы құрам болу үшін
мына шарттардың болуы қажет:
пара алу туралы екі немесе одан көп лауазым адамының арасында пара алу
туралы келісімнің болуы;
бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;
келісімге келген әрбір лауазым адамы өз қызметін пайдалана отырып пара
берушінің мүддесіне белгілі бір іс-әрекеттерді жасайды;
келісімге қатысқан әрбір лауазым адамы параның тиісті бөлігінен өз
үлесін алады.
Ұйымдасқан топ болып пара алуға лауазым адамдарының осы әрекетпен
шұғылдану үшін тұрақты топқа бірігуі жатады. Ұйымдасқан топтың түсінігі
Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-тармағында берілген.
Мысалы: 2005 жылдың 25 сәуірінде № 2н-257-04 Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша қылмыстық істер алқасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz