Субъект және объект

1 Субъект және объект
2 Диалектика және метафизика
3 Заң

Адам қызметінің, іс-әрекетінің екі негізгі жағы, негізгі айқындықтары, соны көрсететін философиялық категориялар. Антика философиясында, мысалы, Аристотельдің еңбектерінде субъект қасиеттердің, қозғалыстардың, белгілердің ненің қасиеттері, қозғалыстары, белгілері екенін көрсететін ұғым еген мағынада қолданған. Яғни субъект - солардың бәрінің НЕГІЗІ НЕмесе иесі. Қасиет ненің немесе кімнің қасиеті болса, сол субъект. Ой, сөз НЕ немесе кім туралы болса, сол субъект. Бұл тұрғыдан субъект субстанция ұғымына жақын болды.
XVII ғасырда субъект пен объект терминдері таным теориясында ғана қолданылды.
Қазіргі кезеңде ғана субъект пен объект адамның дүниені өзгерту, игеру ЖӘНЕ тану қызметімен байланысты қолданыла бастады, яғни, субъект өз болмысының, іс-әрекетінің соның ішінде рухани жаратымпаздық және таным қызметінің бірден-бір иесі, жасаушысы деп түсінетін көзқарас пайда болды. Субъект, ол - әрбір жеке адам, ал адамдар қоғамдасқан түрінде, олар бәрі бірге - өздерінің тарихи-әлеуметтік дүниесінің, соны жасаудағы тарихының бірден-бір авторы. Яғни әлеуметтік-тарихи дүниеде, адамдар қоғамында ешбір басқа нәрсе олардың пайда болуының, дамуының себепшсі бола алмайды. Субъект осы дүниеде ең ақырғы себеп, әрі ақырғы нәтиже.
Обьект субъектіге қарама-қарсы, бірақ одан ажырамас байланыстағы іс-әрекеттің екінші жағы, кезеңі. Объект өзгерту қызметінің бағышталған нәрсесі, яғни адам жасампаздық қызметінде нені өзгертетін болса, сол объект. Объектіні көбіне адамнан оның әрекетінен тыс болған тек сыртқы дүниеден қызметтің шеңберіне тартылған бөлігі деп түсіндіріп келді, мысалы табиғаттың адам өзгергетін заттары.
Бірақ бұл объектіні адамнан тыс күштер деген ұғым туғызады. Ал адамның қызметі табиғатынан рефлексиялық қатынас. Оның мәні неде? Адамның қызметі сыртқы дүниені игеруге бағытталғандығы оның тек бір жағы. Оның екінші жағы өзінен тыс күштерді игеру арқылы өзін, өз мазмұның мәнің, табиғаттық қабілеттерін қалпына келтіру, жасау, шыңдау әрі дамыту. Яғни сыртқы дүниемен өзара ықпалында адам қызметі түбінде бәрібір ӨЗІНЕ бағытталған. Ол сыртқы дүние арқылы өзіне, өзі арқылы сыртқы дүниеге қатынас жасайды. Ең алдымен оның басқа адамдармен байланысы осындай. Сондықтан да объект субъектіге тыс емес, оның өзінің екінші бір кезеңі. Яғни адамның өзі барлық процесті игеретін иесі ретінде болса, соның негізгі өзгертуге тиіс ретінде объект. Барлық процестің түпқазығы адамның өзін-өзі өзгертуі, жасауы болатын болса, онда оның өзі-өзіне бір жағынан объект болғаны. Объектіні сондықтан да субъектінің бір өткінші кезеңі деп қараған дұрыс сияқты.
Адам, әрине, көп процестерді, соның ішінде тіпті өз бойындағы процестердің де, бәрін бірдей игеріп реттей алмайды. Адам өз тәніңдегі, мысалы, физиологиялық процестерді де солай толық игерген емес, олар оның реттеумен жүрмейді. Яғни өзінен тыс және бойындағы көптеген табиғи нәрселердің адам субъектісі емес. Әлеуметтік дүниеде де, яғни өзі жасайыт дүниеде көптеген оның нәтижелері мен сипаттары оның ырқына тәуелсіз. Ол жөнінде бұрын айтқанбыз. Сондықтан адам тек өз ырқының ықпалындағы процестерге ғана субъект.