Опек – мұнай монополияларына қарсы құрал

Жоспар
Кіріспе

1 ОПЕК . мұнай монополияларына қарсы құрал
2 ОПЕК.тің монополияға шабуылы. Мұнай өнеркәсібін мемлекет меншігіне айналдыру
3 Қазіргі кездегі ОПЕК стратегиясы
ОПЕК. тің экономикалық және саяси қызметі

Дамып келе жатқан елдердегі мұнай монополиясына қарсы күресті жандандыруға ұмтыла отырып, сұйық отын экспортерлері өздерінің күштерін біріктіру қажет деп білді және монополия ұйымына өзідерінің қарсы тұра алатындықтарын білдірді.
1960 жылы Бағдатта мұнайды дүние жүзі рыногына шығаратын – Венесуэла, Ирак, Иран, Кувейт және Сауд Аравиясы – мұнайды экспорттайтын елдер ұйымын құрды. Алдында ОПЕК-тің міндеті концессиялық төлемді ұлғайту болған еді. Бірақ ОПЕК қызметі бұл аядан алысқа кетті, ол дамып келе жатқан елдердің колониялы жүйенің олардың ресурстарын пайдалануына қарсы күресіне көмек көрсетті.
Ұйымды құрудың бастаушысы Венесуэла болды – ол мұнай өндіретін елдердің ішінде дамыған көп жылдар бойы мұнай монополиясының қанауында отырған елдің бірі. Мұнай монополиясына қарсы тұруды біріктіру – Таяу Шығыста да пісіп жетілді. Оған дейін, 1953 жылы мұнай саясатын реттеу туралы Ирак – Сауд келісімі, 1959 жылы Иран және Венесуэла өкілдері қатысқан, мұнай шешімдеріне арналған Араб елдері Лигасының отырысы да осы мәселелерді көтерді.
Мұнай экспортерлері ассоциациясының құрылуына Халықаралық мұнай картелі тарапынан 1959 жылы анықтама бағаның кезекті түсірілуі және АҚШ мұнайына экспортты шектеу енгізу себеп болды.
Халықаралық аренаға шыққан жаңа ұйым - мұнай шығарушы дамып келе жатқан елдердің үкімет аралық ассоциациясын – капиталистік мұнай өндірістер ауқымында жай еш маңызы жоқ оқиға деп танылды. Мұнай монополиялары ОПЕК-ті рыноктағы бөтен дене деп есептеп, оны мойындағысы келмей және кейбір мұнай өндіруші елдермен жеке дара қатысуға әрекет етті. Бұл саясатты 1971 жылға дейін жүргізіп келді, себебі 60 жылдары әлемдегі мұнай рыногы ірі мұнай өндірушілері –Ливия, Абу-Даби, Алжир, Нигерия және басқа да дамып келе жатқан елдермен толтырылды, олар тұрақты күнделікті ұсыныс пен сұраныстың өсіп тұрған жағдайында бір-бірімен бәсекелесіп отырды. Бірақ та, өз табыстарын мұнаймен көтергісі келген осы елдер ақыры ОПЕК-ке қосылуға мәжбүр болды. Енді ОПЕК-ке мыналар – Катар (1961 ж), Индонезия мен Ливия (1962 ж), Абу-Даби (1967 ж), Алжир (1969 ж), Нигерия (1971 ж), Эквадор (1973 ж) және Габон (1975 ж) кірді.
Мұнайдан түсетін түсімдерді көбейтуге тырысу, мұнай шаруашылығына ұлттық бақылау қою мен бірге ОПЕК мүшелерін біріктіретін жағдай – олар дамып келе жатқан елдер, экономикасы мұнаймен ғана қаржыландырылады және олардың әр түрлі концессиялық келісімдегі мұнай картелі тарапынан қанау обьектілерінің болуы еді.
Сонымен қатар, ОПЕК мүшелерінің мүдделерінің бірыңғай болуы - рыноктағы тұрақсыз жағдай, оның мүшелерінің әр түрлі экономикалық дамуы және әлеуметтік - саяси әрқилы болуынан. 60- жылдары аса күшті монополия алдындағы әлсіздік, 50 - жылдарда Иран мұнайын мемлекеттік меншікке айналдырмақшы болған Мосалдықтың әлсіз әрекеті және көптеген ірі артта қалған мұнай экспорттайтын елдердің басшыларының кертартпалығы – ОПЕК конференциясының мүдделі шешіміне ресми қараушылық танытты. Кейде мұнай компаниялары өз бағыттарын сақтауға тырысып, кейбір жағдайларға көнуге тура келді.

Пән: Мұнай, Газ
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ОПЕК – мұнай монополияларына қарсы құрал

Дамып келе жатқан елдердегі мұнай монополиясына қарсы күресті
жандандыруға ұмтыла отырып, сұйық отын экспортерлері өздерінің күштерін
біріктіру қажет деп білді және монополия ұйымына өзідерінің қарсы тұра
алатындықтарын білдірді.
1960 жылы Бағдатта мұнайды дүние жүзі рыногына шығаратын – Венесуэла,
Ирак, Иран, Кувейт және Сауд Аравиясы – мұнайды экспорттайтын елдер ұйымын
құрды. Алдында ОПЕК-тің міндеті концессиялық төлемді ұлғайту болған еді.
Бірақ ОПЕК қызметі бұл аядан алысқа кетті, ол дамып келе жатқан елдердің
колониялы жүйенің олардың ресурстарын пайдалануына қарсы күресіне көмек
көрсетті.
Ұйымды құрудың бастаушысы Венесуэла болды – ол мұнай өндіретін
елдердің ішінде дамыған көп жылдар бойы мұнай монополиясының қанауында
отырған елдің бірі. Мұнай монополиясына қарсы тұруды біріктіру – Таяу
Шығыста да пісіп жетілді. Оған дейін, 1953 жылы мұнай саясатын реттеу
туралы Ирак – Сауд келісімі, 1959 жылы Иран және Венесуэла өкілдері
қатысқан, мұнай шешімдеріне арналған Араб елдері Лигасының отырысы да осы
мәселелерді көтерді.
Мұнай экспортерлері ассоциациясының құрылуына Халықаралық мұнай
картелі тарапынан 1959 жылы анықтама бағаның кезекті түсірілуі және АҚШ
мұнайына экспортты шектеу енгізу себеп болды.
Халықаралық аренаға шыққан жаңа ұйым - мұнай шығарушы дамып келе
жатқан елдердің үкімет аралық ассоциациясын – капиталистік мұнай өндірістер
ауқымында жай еш маңызы жоқ оқиға деп танылды. Мұнай монополиялары ОПЕК-ті
рыноктағы бөтен дене деп есептеп, оны мойындағысы келмей және кейбір мұнай
өндіруші елдермен жеке дара қатысуға әрекет етті. Бұл саясатты 1971 жылға
дейін жүргізіп келді, себебі 60 жылдары әлемдегі мұнай рыногы ірі мұнай
өндірушілері –Ливия, Абу-Даби, Алжир, Нигерия және басқа да дамып келе
жатқан елдермен толтырылды, олар тұрақты күнделікті ұсыныс пен сұраныстың
өсіп тұрған жағдайында бір-бірімен бәсекелесіп отырды. Бірақ та, өз
табыстарын мұнаймен көтергісі келген осы елдер ақыры ОПЕК-ке қосылуға
мәжбүр болды. Енді ОПЕК-ке мыналар – Катар (1961 ж), Индонезия мен Ливия
(1962 ж), Абу-Даби (1967 ж), Алжир (1969 ж), Нигерия (1971 ж), Эквадор
(1973 ж) және Габон (1975 ж) кірді.
Мұнайдан түсетін түсімдерді көбейтуге тырысу, мұнай шаруашылығына
ұлттық бақылау қою мен бірге ОПЕК мүшелерін біріктіретін жағдай – олар
дамып келе жатқан елдер, экономикасы мұнаймен ғана қаржыландырылады және
олардың әр түрлі концессиялық келісімдегі мұнай картелі тарапынан қанау
обьектілерінің болуы еді.
Сонымен қатар, ОПЕК мүшелерінің мүдделерінің бірыңғай болуы -
рыноктағы тұрақсыз жағдай, оның мүшелерінің әр түрлі экономикалық дамуы
және әлеуметтік - саяси әрқилы болуынан. 60- жылдары аса күшті монополия
алдындағы әлсіздік, 50 - жылдарда Иран мұнайын мемлекеттік меншікке
айналдырмақшы болған Мосалдықтың әлсіз әрекеті және көптеген ірі артта
қалған мұнай экспорттайтын елдердің басшыларының кертартпалығы – ОПЕК
конференциясының мүдделі шешіміне ресми қараушылық танытты. Кейде мұнай
компаниялары өз бағыттарын сақтауға тырысып, кейбір жағдайларға көнуге тура
келді.
Солардың ішінде ең маңыздыларының бірі - компаниялардың жалдық төлем
шығынын (роялти) табыс салығын есептегенде қоспау жөніндегі келісімі, одан
мұнай өндіруші елдердің табыс үлесін мұнайдың сұраным бағасынан 60 %-ке
көтерді. Империализм теңсіздік қарым-қатынасы негізін қозғамайтын, өздерін
ұзақ уақыт сақтап қалудың кепілі болатын, кейбір ұсақ көнбіске қана бара
алды.
1968 жылы ОПЕК конференциясында қабылданған мүше елдердің негізгі
саясатының бағыты туралы Мәлімдемесінде осы елдерде негізгі байлыққа ұлттық
бақылау жасауға ұмтылғандары көрсетілген болатын.
1966 жылы Иракта және 1969 жылы Ливияда үкіметке алдыңғы ойлы
тәртіптің келуі, Алжирдің 1971 жылы ОПЕК-ке кіруі мұнай шығарушы елдердің
мұнай ресурстарына ұлттық тәуелсіздік орнату қозғалысының күшеюіне әкеліп
соқты.
Әлемдік капиталистік шаруашылықтағы ОПЕК-маңызының күшеюін анықтаған
кезең – ОПЕК елдерінде шығарылған сұйық отынды, дамыған капиталистік
елдердің мұнайды еселеп пайдаланғанындай, қолдана алу мүмкіндігі. 1950-1970
жылдары сұйық отынды пайдалану үш есе артты. Ол кезде 70 жылдардың басында
бай және арзан мұнай қорларының табиғи шектелуі арқасында Батыс елдеріндегі
мұнай импортының географиялық дифференфикациясының бәсеңдеу тенденциясы
байқалды. Жаңа мұнай шығарушы елдер (Ливия, Алжир, Нигерия т.б.) мұнай
монополияларының ниеттері бойынша ОПЕК – пен бәсекелесуі тиіс болатын,
олар әрине жеңіліп, күйреп, ОПЕК-ке қосылып кетті.
70 - жылдардың басында осы елдердің үлесіне анық қордың 80 %, 60 % -
өндіру және 90 % - капиталистік әлемге мұнайды экспорттау тиді.
Сол кезеңдерде қымбат тұратын теңіз және арктикалық кенорындарын
жәйлап болса да игеру күшіне ене бастады. Бірақ бұл процестің дамуы мұнай
бағасының өсуінен кейін жүзеге асуы керек болды, өйткені 70 – жылдары
басында ұсыныс тез өсіп бара жатқан сұраныстан қалып қойды. Қалып қоюдың ең
бір себебі ОПЕК-тегі кейбір елдердің (Ливия, Кувейт, Венесуэла)
компанияларының мұнай қорының еселеп азаю көрсеткішіне байланысты, мұнай
өндіруді қысқартуға қойған талабы саясатынан еді.
Рыноктағы қолайлы жағдайды пайдаланып, ОПЕК – мүшелері монополия
позициясына белсене шабуылды бастады. Күрестің алдыңғы қатарында ОПЕК-тің
прогресивті, батыл мүшелері болды.
Мұнай концессиясын мемлекеттендіру туралы бірінші акцияға Ливия
(1970), Алжир (1971), Ирак (1972) қатысты. ОПЕК-тің көптеген кертартпа
мүшелері монополияны мұнай концессиясына қатысуға шақырды. Бірақ ОПЕК-тің
1973-1974 жж. энергетика дағдарысына дейінгі негізгі күресі- компаниялардың
табысын қайта бөлумен де, бағаны көтерумен де мұнайдан алған табысты
көтеру болған еді.
Компаниялардың позициясына қарсы шабуылды алғашқы болып Ливияның даму
қозғалысы бастап,табыс салығы мөлшерін 55 % көбейтіп, бағаны өсіруді талап
етті. Ливияның позициясын ОПЕК-тің басқа да белсенді мүшелері - Ирак пен
Алжир, Венесуэла мен Иран да қолдады. Ол кезде Иран мен Венесуэла
экономикалары біршама дамыған болатын, ондағы жүргізілген капиталистік
негіздегі индустрализация көп мөлшерде капитал жұмсауды қажет етті.
Алғашқы жетістік онша жоғары болмағанмен (баға 1 баррелге 30 центке
көтеріліп, табыс салығы 20 жылдан бері алғаш рет 55 % артты), Ливияның
үлкен мұнай компанияларына жалғыз қарсы шыққаны үлгі болып, оның үлкен
психологиялық әсері болды. Өйткені мұнай монополияларының орасан зорлығы
туралы аңыздың беті қайтып, ОПЕК-тің белсене бас көтеруіне бастама болды.
1970 ж. Каракаста өткен ОПЕК-тің XXI конференциясы Ливияға ресми түрде
табыс әкелді. Оның ең маңызды шешімдері:
шетел компанияларынан өндірілген табыс салығының ең төменгі мөлшерін-
55 %-ке өсіру;
бұрынғы жеңілдік жүйелерін жою.

9 - дәріс. ОПЕК-тің монополияға шабуылы. Мұнай өнеркәсібін мемлекет
меншігіне айналдыру

ОПЕК қатысушылары елеулі табыстарға 1971 ж. жетті, қиын келіссөздер
мен үзілді - кесілді талаптардан соң, белгілі Тегеран (1971 ж. 14-ақпан)
және Триполи (1971 ж. 2 - сәуір) Парсы шығанағы келісіміне қол қойылды,
сосын Ливия компанияларды басқа да жеңілдіктермен бірге бағаны едәуір
көтеріп, оған кепілдеме беріп, сатылап жасауға көндірді (жыл сайын 2,5 %).
Ливия мұнайының сұраным бағасы 2,55 долл.бар. ден 3,07 долл.бар.
көтерілді. Жоғары сапалы жеңіл аравия мұнайының бағасы 38 центке көбейді.
Сол жылы ОПЕК-тің қалған елдері мұнай компанияларымен осындай келісімге қол
қойды.
Мұнай монополиялары болса, 70-ж. басындағы ОПЕК қойған мұнай бағасын
көтеру жайлы талапқа екіойлықпен қарады. Бір жағынан ОПЕК талабына қарсы
болды, өйткені мұның астарында дамып келе жатқан елдердің неоколониалдық
жүйеге шабуылының байқалуы, олардың рынокта басшылыққа ұмтылуы және өз
мұнай өнеркәсібіне бақылау жасауы оларды қанағаттандырмады. Мұнай
бизнесінің алпауыттары келешекте, осы елдердің мұнай щаруашылығында
экономика бекіп, табыс көбейгенде мұнай бағасына бақылау жасау монополиядан
ОПЕК елдеріне өтіп кете ме деп қауіптенді. Сондықтан да олар баға көтеруге
енжарлықпен қарады. Бір жағынан, компаниялар өздері де, сұйық отынның
бағасын көтеруге қарсы болмас та еді, өйткені олар жаңа да қымбат түсетін
теңіз және арктикалық мұнай көздерін игере бастаған еді, сонымен қатар
бірте-бірте энергетика шаруашылығының басқа да секторларын (көмір, атом
энергиясы, т.б.) қамтып, мұнай монополиясынан энергетика монополиясына көше
бастады. ОПЕК – тің белсенді шешуші әрекеттерінен кейін мұнай өндіруші
елдер монополиялар мен олардың қамқоршылары жасап берген қалыпты
сценарийін қабылдамай тастады.
1973 ж. барлық 3 негізгі капитализм орталықтарында экономиканың циклді
көтерілуі мұнайға деген сұранымды арттырды. Сол бұрынғыдай, қосымша сұраныс
ОПЕК елдерінің мұнай экспортының өсуі есебінен қанағаттандырылып отырды.
ОПЕК құрылғаннан бері алғаш шикі мұнайдың рыноктық бағасы 1973 ж.
қыркүйекте, араб-израиль соғысынан бір ай бұрын, сұраным бағасынан жоғары
көтерілді, осы жылдың шілде айында, доллардың екінші девальвациясы кезінде,
ол 12 %-ке жоғарылаған болатын. Кейін туып отырған біртұтас қысқа және ұзақ
мерзімді факторларға байланысты сұраныстың дефициті мұнай экспорттағы
елдері позициясын күшейте бастады.
Таяу Шығыстағы шиеленіс жағдайы тағыда күн тәртібіне Израил агрессорын
қолдаушыларға қысым жасау үшін мұнай эмбаргосын пайдалану мәселесін қойды.
Бұл дамып келе жатқан елдердің мұнайымен Батыс елдерін қамтамасыз ету
проблемасын әрі қарай қиындата түсті.
1973 жылы қазан айында араб-израил соғысына байланысты араб мұнайына
жартылай эмбарго енгізу детонатор болды, дамып келе жатқан елдер – мұнай
экпортерлерін неоколониялдық монополиялы жүйенің қанауының өзін-өзі жойып,
жарылуына себеп болды.
ОПЕК мүшелері елдері – бірінші рет бір жақтылай мұнайдың сұраным
бағасын күрт көтерді. Әуелі 1973 жылы қазанда 70 %, сосын желтоқсанда 140 %-
ке көтерілді.
ОПЕК-тің Женева конференциясында, 1974 жылы қаңтар айынан бастап
эталонды жеңіл, Аравия мұнайының сұраным бағасы, бұрын айтылғандай 11,65
доллбар. болды.
Компаниялардың мемлекетке аударатыны алғашқысында 7 доллбар. болды.
Соңғы мұнай дағдарысы басында болған бес жыл тәжірибесі көрсеткендей,
сол 1974-1978 ж.ж кезеңде мұнайдың жаңа бағасы, дәлірек, компанияның шикі
мұнай алғандағы шығынының деңгейі тым төмен болды, сөйтіп альтернативті
энергия көздерін меңгеру қажеттігі дәлелденді. Бұл мұнайға әлемдегі
өзгермеген бағаның сақталуы жағдайындағы капиталистік әлемде инфляцияның
құлдырауының бірталай көтерілгенімен байланысты болды.
1974 жылы ОПЕК өзінің кейбір мүшелерінің, оның ішінде Сауд Аравиясының
құбылуына қарамай, салық деңгейі мен жалдық бағаны (роялти) көтеру арқылы
пайданы көбейтуді – 80-85% және 15-20% (сәйкес) іске асырып, ОПЕК мүшелері
иеліктеріндегі мұнайдан және мұнай компанияларының алатын пайдаларының
айырмашылығын жойды.
Осы жылы мемлекеттің пайдасы орта есеппен 7-8 доллар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.