Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны... 5
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы мен маңызы ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік бюджет жүйесі мен құрлымы ... ... ... . 9
2 Мемлекеттік бюджеттің қаржы жүйесінде мәні ... ... ... 14
2.1 Мемлекетттік бюджет шығыстары мен кірістері... 14
2.2 Мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
3 Қазақстан республикасының бюджетін жоспарлау ... .. 27
3.1 Мемлекеттік бюджеті жоспарлауды жетілдіру ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны... 5
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы мен маңызы ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік бюджет жүйесі мен құрлымы ... ... ... . 9
2 Мемлекеттік бюджеттің қаржы жүйесінде мәні ... ... ... 14
2.1 Мемлекетттік бюджет шығыстары мен кірістері... 14
2.2 Мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
3 Қазақстан республикасының бюджетін жоспарлау ... .. 27
3.1 Мемлекеттік бюджеті жоспарлауды жетілдіру ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Әр аймақтың экономикалық әлеуметтік жағдайы жеті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақтың ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені Республика былай тұрсын облыс аудандарның, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың өзіне тән ерекшеліктері, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып нарықтық экономикасының даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жаңа деңгейін анықтайды, ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің аппараты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік – экономикалық қызметтерді атқаруға бағытталған ел үкіметтің қарамағында болатын ақша русурстардың орталықтандырылған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы мелекеттік ретттеудің, дағдарысқа қарсы шараларды, жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының қаржы органдарының тарихы 1920 жылының қазан айынан басталып ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылы соңында халық комисиараты жағынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және мемлекеттік қаражаттарының шығыс есебін тексерулерін жүргізуі кірді. Қаржы бақылу органдарының әр кездегі әр түрлі дәрежесі тек қана қаржы - экономикалық жағдайының нақты қажеттілігінен туындаған жоқ, бақылау жұмысының көлеміне және сипатына шектен тыс қарама - қайшы көзқарастарынан туындайды.
Экономиканың ырықтандыру нарық қатнатарының дамуы мемлекет үшін ақшалай ресуртарының ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігінің нақты көрсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демакриатияның бірден - бір көрсеткіші. Бюджет қаржы саласындағы заң тәртіп бұзушылықтарды , зианкестіктерді не бір хронологиялық байланысқа, ұлтық тамырларға ие емес себебі:
- Бірншіден, әр мемлекеттің қажеттігі оның қаржылық мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада , заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны «тығыз» қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- Екіншіден әр қоғамда әр түрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың, топтардың саяси немесе коммерциялық күрделілер айқындалады, аталған мұдделер экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін- өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде таниа бастағаннан бастап қазіргікүнге дейін әр мемлекет үшін « мемлекет қалтасы» жағдайына жалпы, ашық бақылау жургізу, бюджет қаражаттарын пайдалануына бақылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі маңызды.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып нарықтық экономикасының даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жаңа деңгейін анықтайды, ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің аппараты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік – экономикалық қызметтерді атқаруға бағытталған ел үкіметтің қарамағында болатын ақша русурстардың орталықтандырылған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы мелекеттік ретттеудің, дағдарысқа қарсы шараларды, жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының қаржы органдарының тарихы 1920 жылының қазан айынан басталып ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылы соңында халық комисиараты жағынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және мемлекеттік қаражаттарының шығыс есебін тексерулерін жүргізуі кірді. Қаржы бақылу органдарының әр кездегі әр түрлі дәрежесі тек қана қаржы - экономикалық жағдайының нақты қажеттілігінен туындаған жоқ, бақылау жұмысының көлеміне және сипатына шектен тыс қарама - қайшы көзқарастарынан туындайды.
Экономиканың ырықтандыру нарық қатнатарының дамуы мемлекет үшін ақшалай ресуртарының ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігінің нақты көрсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демакриатияның бірден - бір көрсеткіші. Бюджет қаржы саласындағы заң тәртіп бұзушылықтарды , зианкестіктерді не бір хронологиялық байланысқа, ұлтық тамырларға ие емес себебі:
- Бірншіден, әр мемлекеттің қажеттігі оның қаржылық мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада , заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны «тығыз» қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- Екіншіден әр қоғамда әр түрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың, топтардың саяси немесе коммерциялық күрделілер айқындалады, аталған мұдделер экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін- өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде таниа бастағаннан бастап қазіргікүнге дейін әр мемлекет үшін « мемлекет қалтасы» жағдайына жалпы, ашық бақылау жургізу, бюджет қаражаттарын пайдалануына бақылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі маңызды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: 1995ж.
2. Салық Кодексі. Алматы 2004ж.
3. «Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – 2002ж 29 қаңтар.
4. Аубакиров Я. «Экономикалық теория негіздері» Алматы
5. Әкімбеков С. «Экономикалық теория» Астана 2002ж.
6. Әкішев К. «Қаржы ұқсатуға ұқыптылық керек». Орталық Қазақстан 25 желтоқсан 2003ж.
7. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері» Алматы 2002ж.
8. Белгібаева Қ.Қ. Мұханбетова Е.С. «Қаржы және банк системасы бойынша» Алматы 1999ж.
9. Дорнбуш Р. Фишер С. «Макроэкономика» Алматы 1997ж.
10. Жүнісов Б.А. «Нарықтық экономика негіздері» Ақтөбе 2001ж.
11. www.kz-today.kz
12. www.akorda.kz
13. www.iimp.kz
14. www.kisi.kz
15. www.min.fin.kz
2. Салық Кодексі. Алматы 2004ж.
3. «Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – 2002ж 29 қаңтар.
4. Аубакиров Я. «Экономикалық теория негіздері» Алматы
5. Әкімбеков С. «Экономикалық теория» Астана 2002ж.
6. Әкішев К. «Қаржы ұқсатуға ұқыптылық керек». Орталық Қазақстан 25 желтоқсан 2003ж.
7. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері» Алматы 2002ж.
8. Белгібаева Қ.Қ. Мұханбетова Е.С. «Қаржы және банк системасы бойынша» Алматы 1999ж.
9. Дорнбуш Р. Фишер С. «Макроэкономика» Алматы 1997ж.
10. Жүнісов Б.А. «Нарықтық экономика негіздері» Ақтөбе 2001ж.
11. www.kz-today.kz
12. www.akorda.kz
13. www.iimp.kz
14. www.kisi.kz
15. www.min.fin.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны... 5
1. Мемлекеттік бюджет ұғымы мен маңызы ... ... ... ... 5
2. Мемлекеттік бюджет жүйесі мен құрлымы ... ... ... . 9
2 Мемлекеттік бюджеттің қаржы жүйесінде мәні ... ... ... 14
2.1 Мемлекетттік бюджет шығыстары мен кірістері... 14
2.2 Мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 24
3 Қазақстан республикасының бюджетін жоспарлау ... .. 27
1. Мемлекеттік бюджеті жоспарлауды жетілдіру ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
КІРІСПЕ
Әр аймақтың экономикалық әлеуметтік жағдайы жеті
көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние
оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақтың ерекшеліктеріне
қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені Республика былай
тұрсын облыс аудандарның, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың
өзіне тән ерекшеліктері, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып
нарықтық экономикасының даму мен құрылу жолын қабылдауы оның
әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жаңа деңгейін анықтайды, ондағы
басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің аппараты, қарулы
күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік – экономикалық
қызметтерді атқаруға бағытталған ел үкіметтің қарамағында болатын
ақша русурстардың орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджет сонымен қатар, экономиканы мелекеттік ретттеудің,
дағдарысқа қарсы шараларды, жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
Қазақстан Республикасының қаржы органдарының тарихы
1920 жылының қазан айынан басталып ал бақылау - тексеру
қызметі 1923 жылы соңында халық комисиараты жағынан
ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті
толықтыру және мемлекеттік қаражаттарының шығыс есебін
тексерулерін жүргізуі кірді. Қаржы бақылу органдарының әр
кездегі әр түрлі дәрежесі тек қана қаржы - экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама - қайшы көзқарастарынан
туындайды.
Экономиканың ырықтандыру нарық қатнатарының дамуы
мемлекет үшін ақшалай ресуртарының ағымына қатаң бақылау жүргізу
қажеттілігінің нақты көрсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демакриатияның бірден - бір
көрсеткіші. Бюджет қаржы саласындағы заң тәртіп бұзушылықтарды ,
зианкестіктерді не бір хронологиялық байланысқа, ұлтық
тамырларға ие емес себебі:
- Бірншіден, әр мемлекеттің қажеттігі оның қаржылық
мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада , заңды және
Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз қажеттіліктерге
бөлістіруге ұмтылады;
- Екіншіден әр қоғамда әр түрлі дәрежедегі түрлі
компаниялардың, топтардың саяси немесе коммерциялық күрделілер
айқындалады, аталған мұдделер экономика саласында қорғау, түрлі
жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін- өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде таниа
бастағаннан бастап қазіргікүнге дейін әр мемлекет үшін
мемлекет қалтасы жағдайына жалпы, ашық бақылау жургізу, бюджет
қаражаттарын пайдалануына бақылау жүйесін құру және жетілдіру
мәселесі маңызды.
Курстық жұмыс жалпы үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны,
Мемлекет бюджет ұғымы және маңызы, Мемлекеттік бюджет құрамы мен
құрлымы, яғни Респбликалық және Жергнілікті бюджеттің маңыздылығы.
Мемлекеттік бюджеттің материалдық өндірістік саласындағы ролі және
тб.
Екінші тарау бойынша қаржы жүйесінде алатын орны, Мемлекеттік
бюджет шығыстары мен кірістері, Мемлекеттік бюджет тапшылығы және
оны жою жолдары, мемлекеттік қарыздар мен борыш және де
бюджеттен тыс қорлар туралы қаражаттар.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының бюджетін жоспарлау және
оның жолдары туралы қамтылған.
Осы курстық жұмыстың негізгі мақсаты болып мемлекеттің бюджеттін
экономикада маңыздылығы, оны қаржы жүйесіндегі ролі, қоғамдағы
өндірістегі өмір сүруі және тб табылады.
Бұл курстық жұмыста Мемлекетік бюджеттің мәнін, онын
экономидағы ролін, құрлымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі
маңыздылын толықтай және де көбірек қамтыдым, және де бұл
курстық жұмыстың әдістемелік нұсқасы болып, жетекші маман
монографиялары газет - журналдар , әдебиеттер интернет жүйесін
және нормативтік құқық акт бт.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекетті бюджеттің ұғымы мен маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері
бедерленетін айрықша сапалары бар. Мемлекеттің кәсіпорындары мен
ұйымдардың, мекемелердің және халық пен қалыптасатын қаржы
қатнастарының қоғамдық өнімді құндіқ болудың айрықша саласын
құрайды. Бұл қатнастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ
белгілері тән және олар қоғамдық қажеттіліктерді өтеуге арналған,
орталықтандырылған қаражат қорын құрып пайдалануға байланысты. Бұл
процесс мемлекеттің тікелей араласумен жүзеге асырылып отырады.
Қаржы қатнастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталған
ұғымын экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастарының жиынтығы
ретінде объективті сипатқа ие. Оны бөлудің дербесі сапасы ретінде
өмір сүруін қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы
дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Қаражатты
орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы ауқымын қорлардың үздіксіз
айналымы ұйымдастыру үшін, жалпы экономика жұмыс істеуін
қамтамасыз ету қажет. Арнайы бюджет саласының құндық бөлінісі
мемлекеттің табиғаты мен қызмеиінен туындайды. Мемлекетті
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік - мәдени шаралар
өткізуге, қорғаныс міндеттерін шешуге арналған, мемлекеттік
басқаруның жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржыны
қажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекетттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып
табылады.
Экономика кәзіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғам өндіріс қарқының қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрлымда құрып,ірі әлуметтік өзгерістер жүргізуге
мүмкіндік береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат
экономикасының басты учаткілерінде шоғырландырып, мемлекеттің
экономикалық және әлуметтік саяссатын жүзеге асыруға жағдай
жасайды.
Сөйтіп құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджеттің айрықша қоғамның арналымды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Нақты объективті
бөліс қатнастарының формасы болғандықтан айрықша қоғамдық арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде
көрінеді.
Қаржы қатнастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджет қаржы
категориясына тән сипатқа ие.
Бюджет қатнастары бөлістік сипатта мақсатты ақша қорларын
құрып пайдалану арқылы жүреді. Сонымен қатар бюджеттік
қатнастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат ештінен шықпайды.
Мемлекеттік бюджет құн бөлісінің айрықша саласы ретінде
мыналар мен сипаттайды:
• Жалпы Қоғам Өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып. Қоғамдық
қажеттіліктерді өтеумен байланысты бөліс қатнастарының
айрықша экономикалық формасы болып табылады;
• Қоғамдық өнімнің тауарлар формасындағы қозғалысымен тікелей
байланысы жоқ құнды бөлісіп , одан алшақтау жүзеге
асырылады, ал материалдық өндірістен тыс салаларда қаржы
қатнастарының тауар –ақша қатнастары мен астасып жатады.
• Құнды жасап , тұтыну процессін бедерлейтін материалдық
өндіріс қаржысынан айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы
салаларында, экономика секторлары, қоғамдық қызмет
салаларыарасында құнды қайта бөліске салуға арналған.
Кез келген басқа экономикалық катергория сияқты мемлекеттік
бюджет өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты
материалдық - заттай көрініс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің
ақшалай қатнастарының орталықтандырылған қорында -бюджет қорында
заттанады.нәтижесінде қоғамда жүріп жатқан нақты экономикалық
бөліс процесслерді мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат
тасқынан көруге болады.
Бюджеттік қор - қоғамның өнім мен табысқа құндық бөліністің
тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы өндірісті ұлғайту, халыққа
әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігін
объективті алғышартты тапсыру мен пайдалану, бөлу және қайта
бөлуге байланысты болатын құн, қозғалысының процессін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімнің
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен
жоспарлы түрде болу,қайта бөлу процессінде және оны ұдайы
өндірісті ұлғайту , қоғамның қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндіріске басқада
қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатнастарын бейнелейді.
[ 1 ]
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретінде қолданады.
Бюджет механизмі - мемлекеттің ақшалай қаражаттарын
орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен
әдістерінің жиынтығы. Экономиканы мемлекеттік реттеу орталықтан
қаражаттар көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану формалары мен
әдістерін реттеу, бюджет құру және орныдау процессіде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал –жабдықтарына мемлекеттің меншіктің әзірше, басым
болуы шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі
бюджет қатнастарының жұмыс істеуін жоспарлы мақсатыналдын-ала
айқындайды. Бюджет баланстарының мақсатты сипаты, мелекеттің ақшалай
қаражаттарын орталықтандырылған қорының қозғалысының осыған ұқсас
формасы бюджет байланысының тиісті қаржы құжаты елдің негізгі
қаржы жоспарында бейнеленеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын бөліс процесстерін қарастырылады. Кірістер мен
шығыстардың баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздері мен жұмсалу
бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы
қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін
бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекетті негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері Республика Үкіметінің Мелекеттік бюджет
туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.
Қоғамның ұдайы өндірістегі мемлекет бюджетің ролі ерекше,
алдымен, өндірілген ұлттық табыстың жалпы қоғамдық өнімнің бөлу
және қайта бөлунен көрінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылық
салалары , қоғамың қызмет саласы, өндіріс секторлары,экономикалық
аудандары мен аумақтары арасында бөлінеді. Бүкіл халықшаруашылығының
бюджет болғандықтан, мемлекеттік бюджет экономикаға тұтас ықпал
жасайды.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттің апараты, қарулы
күштерді қаржыландыруға, қажетті әлуметтік – экономикалық қызметтерді
атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша
ресурстарының орталыұтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен
қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің шаруашылық конъюктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты
күші болып табылады.
Бүгінгі мемлекеттік бюджеттері олардың көп салалығы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттің шығындары және
оларды өтейтін қаржы көздерің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл
сайын заң шығаратын органда талқынады. Және елдің штаттық
парламентінде немесе муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық
жыл біткен кейін атқару үкіметінің өкілеті өкілдері алдыңғы жылы
бюджет туралы және жасалған шығындар туралы есеп береді.
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджет арасында бюджет
табысының көзін бөлу туралы ел масштабтарында қаражаттарды қайта
бөлу арқылы орталық үкіметтің бюджетті емес, ол мемлекеттік
әкімшілік – территориялық үкіметтің барлық дәрежесіндегі бюджеттің
жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және
мемлекеттің бюджетіне жатқызылмаған бюджет пен тығыз үштасып
жатады. Бюджет тыс қаражаттар орталық және жергелікті үкіметтің
қарамағында болады және олар әр қайсысы белгілі қажеттіліктер үшін
құрылған арнаулы қорларда жинақталады. Мысал ретінде Қ Р зейнет
ақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар арнаулы
(мақсаттық) салықтар, заемдар, бюджетік субсидтер есебінен құрылады.
[ 2 ]
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік
бақылауды айналып үкіметтің экономикаға кірісуін мүмкіндігін
кеңетеді. Мемлекеттік бюджет бір тұтастық, толықтық, нақтылық
жариялылық принцптерге негізделеді.
Бір тұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымның – экономикалық
орталық дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО - ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын .кәзіргі уақытта жергілікті
органның дербестік алып оларға қаржы ресурстарын пайдалану
жөнінде бір шама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр. Бір
тұтастық мемлекетте бірінғай бюджет жүйесін, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттің табыстарының жалпы жүйесін өмір сүруде,
мемлекеттік шығындардың бір келкілігінде, қаржы құжаттарның, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принциптің бюджетті
жоспарлаудың әдістері мен ұйымдастырушының біріңғайлығын, оның
әлуметтік экономикалық болжам мен өзара байланысын қамтамасыз
етеді. Бюжеттің бір тұтастық приципінің міндеті парламент
тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді бақылауды орнату.
Толықтық принцип бойынша үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, барлық жиналатын кірістер мен жұмсалатын
шығындардың бюджетте шоғырландырып, мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын әр бір бапта ескерленетінін білдіреді. Казіргі уақытта
бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені бюджетті арнай
шығыстар мен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы кезде
мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлуметтік сақтандандырудың дербес
бюджеті бөлып шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша
жүреді. Зейнетақы , жұмыс пен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлуметтік
сақтандыру және т.б.
Бұдан басқа Қ Р бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмағанаса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе
белгілі бір мақсаттарға қаржы жетпесе,ағымдағы бюджеттің орындалуы
ескеріліп қосымша бюджет құрылады.оны мемлекеттң үкімет пен
басқарудың жоғары органы қарап бекітеді.
Нақтылық принципі бюджеттің жазбаларының жалғандығын болдырмау
үшін қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты
көрінуін, бекітілген сомаларының сәйкес келуін қарастырады. Мұнда
нақты болу болжамдары,бағдармалары көрсеткіштерге негізделіп, бюджет
резерв мен нығайтылған барлық кіріс көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулердің негіздемелеріне қарай анықталады..
Жариялық приципі бюджеттің кірістері ме шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрлымы мен
шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, заемдар және басқалар
таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын білдіреді.
Мемлекет бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген
мәселелерді шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет
шаруашылық конъюктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды
жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
[ 3 ]
1.2 Мемлекеттік бюджет жүйесі және құрлысы
Мемлекеттік бюджет құрлымы, алдымен сол елдің мемлекет
құрлымынан тәуелді болады. Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет
құрылысы мемлекеттің құрылысы мемлепкеттің құрылысына, аумақтық -
әкімшілік болінісіне, экномиканың даму деңгейіне және нақтылы
мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктерімен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюжет жүйесі алады, ол
экономикалық қатнастарға құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бюджет процессі мен қатнастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің
құрлымы, бюджеттердің жекелегентүрлерінің саны жағынан түрліше болып
келеді, өйткені олардың ауиақтық құрлысы мен аумақтық бөлінісіне
байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық- мемлекеттік құрылымен
анықталады. Мемлекеттік федеративтік және унитарлық құрылымы болуы
мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
Мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері ( АҚШ - та -
штаттардың, ГФР -
да- жерлердің (ландтардың), Канада - провинциялардың, Ресейде –
федерация субъектілердің бюджеттері ) ;
унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан
жергілікті бюджеттер.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын парламенті бар
унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынандай
бюджеттер жұмыс істейді:
• Республикалық бюджет;
• Жергілікті (муниципалды) бюджет (республикада маңызы бар
қаланың бюджеті Астананың бюджет, облыстық , аудандық бюджеттер
және т.б.)
Мемлекеттік ( республикалық) және жергілікті ( муниципалдық)
бюджеттер кез – келген басқа мелекеттердегідей Қазақстан Республикасы
қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет - мемлекеттің
қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрлымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін
орындауы қамтамасыыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін
-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық
негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырады. Бюджетте қаржы ресуртарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеттің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың,
оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік саясаттың жалы
республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры.
Жергілікті бюджет ( әкімшілік – аймақтық бірліктердің бюджеттері)
- областық бюджет, респуьликалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеті, аудандардың ( областың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастыратын және областық деңгейдегі жергілікті
мемлекетті органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың,
оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік -
аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджеті болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджет - республикалық және қазақстан
республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық уакілеті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен бекітіледі. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе
соғыс жағдайында енгізілген мерзім ішінде қолдануға болады.
Төтенше мелекеттік бюджеттің қолдануы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюдеттердің атқарылуы тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы
жылына арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай – ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы ( ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталу сияқты шаруашылық жургізушы
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелернің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
түсімдердің алудың тәртібі, сондай –ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы ( ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталу сияқты шаруашылық жургізушы
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелернің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
түсімдердің алудың тәртібі, сондай –ақ бюджет қаражаттарының
бағыттарыф туралы хабардар болуы тиіс. Бюджет жүйесі реттеуші кіріс
көздерінің пайдалану, мақсатты және аймақтық бюджет қорларын құру,
оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын барлық денгейлер
бюджеттерінің өзара іс- қимылына негізделген.
Кірістермен шығыстардың егжей- тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сынаптамамен айқындалады. Бырыңғай бюджеттік сынаптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық,
ведомствалық және экономикалық сынаптамалар бойыеша бюджеттің
түсімдері мен шығыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет түсімдерінің сынаптамасы бюдет заңнамасына негізделген
барплық деңгейлер бюджеттерінің түсімдерінің белгілі бір
сынаптамалары бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері
сынаптамасмының топтамасы санаттан, сынаптан ішкі сынаптан және
ерекшеліктен тұрады.
Бюджет шығыстарының функциялық сынаптамасы барлық деңгейлерде
бюджеттің шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет
функцияларые орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге
асырылуын қамтым көрсетілетін фнкциялық және ведомствалық кіші
топтар, бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар
және ішкі бағдарламалар.
Бюджет шығыстарын функциялық сынаптаудың топтастыру мынадай
деңгейлерден тұрады: функциялық топтар, функциялық ішкі топтар,
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және
ішкі бағдарламалар.
Функциялық топ - салалық белгілері мен функциялық бағыты
бойынша бюджет шығыстарын біріктіру. Функциялық ішкі топ -функциялық
топ ішінде бюджет қаражаттарын жұмчсаудың бағыттарын анықтайды.
Мемлекеттік басқарудың функциялары мен мемлекеттік саясатты жүзеге
асыру жөніндегі бюджеттің шығыстары бюджеттік бағдарлама деп
атлады. Оның мақсаты бюджеттік бағдарламаны орындалу кезінде қол
жеткізуге тиіс белгілі бір түпкілікті нәтиже болып табылады.
Бюджеттік бағдарламаладың тиімділігін бағалау үш стадияда
-бюджеттің жобасын әзірлеу кезінде, бюджетті атқару кезінде және
бюджеттің атқарылуына бақылау кезінде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және иөменгі бюдеттердің бюдщжет процесіндегі қатынастары
бюджет аралоық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және
төменгі бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды
проблемалардың бірі болып отыр.
Бюджеттаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлер
арсында функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме- дәл
ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды
бырыңғай бөлуге, сондай – ақ бюджет аралық қатнастарды айқындау
әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттің органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдардың тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалар бюджет процесіне араласуына жол бермейді.
Бюджет аралық қатынастар:
1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетінің арасында: ресми трансферттермен;
бюджеттік креддиттермен;
2. облыстық және аудандық ( облыстық маннызы бар қалалар)
бюджеттер арасында: ресми трансферттер; бюджеттік кредиттермен;
кірістерді бөлу нормативтермен реттеледі.
Бюджетаралық реттеу - теігерімділік мақсатында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және
керісінше, ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне
бюджеттік субвенциялар, бюджеттік алынымдар, реттеуші кіріс көздері
жатады.
Бюджеттік алынымдар - заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердіғң
жоғарғы бюджеттерге беретін ресми трансферттері.
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттермен заңнамалық
актілермен және мәслихаттардың шешімдермен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми трансферттері.
Реттеуші кіріс көздері - бекітіліп берілген және реттеуші боліп
бөлінеді.
Бекітіліп берілген кірістер - бұл түгелдей немесе ішіана белгілі
бір бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістері - жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту үшін
бағытталған қаражаттар.
Бюджетаралық қатнастарының түрлі деңгейлерінде бюджеттердің қаржы
өкілеттіліктердің келісілмегендік және олардың өкілеттіліктері мен
кірістерін қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджетердің
нашар салық базасы; қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық
қатынастар жоғарғы бюдеттердің төменгі деңгейі бюджеттерін
орталықтандырылған нығайту негізінде құрылады.
Жергілікті бюджеттерде салықтық және салықтық емес кірістер 85-
70 % құрайды. Риногтың қалыптасуы кезеңіндегі бюджеттердің негізгі
проблемалары мыналар:
1. Төленбеген төлемдер. Бұл проблема мыналардан шығатын айналым
қаражаттардың жетіспеушілігі салаларынан пайда болады:
Еркін баға белгіленімін белгілеуден;
Кәсіпорныдағы өзара коммерциялық кредиттерді беруінің
тоқтатылуынан;
Төлем және есеп айырсу кредиттерінің күшін жоюынан;
өндіріс тиімсіздігінен;
2. Жалақы бойынша берешек. Ол мына себептермен пайда болады:
Ақша қаражатының жоқтығы;
Ақша қаражатын айналымға коммерциялық құрылымдарға қасақы жіберу;
әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырсу шоттарының болуы;
бюджеттер жоспарланған деңгейдегі қаражаттарды ала алмайды.
Сонымен қортындылай келсек мемлекеттік бюджетіміз республикалық
және жергілікті бюджеттерге бөлінеді, сондай- ақ осы бюджеттер
мемлекеттің қазынасының бір бөлігі және әр қайсысы өз алдына мол
ақша қоры болып табылады. [4]
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ.
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары
Мемлекеттіктің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы
ерекше экономикалық нысандар - бюджеттің кірістері мен шығыстары
арқылы болып отырады. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты
объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер
мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар
орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес
бөледі. Бюджеттің түсімдері ккірістер, бюджеттік кредиттер өтеу,
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай - ақ
мемлекетік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі
борышты өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстар құрамы мен құрлымы нақты әлеуметтік -
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекетік
бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты
болады. Бұл кезде мемлекет белгілі брі жағдайда кірістерді
қалыптастырудың және шығыстарды қолайлы нысандары мен әдістерін
пайдалынады.
Бюджет кірістердің көзі салықтар болып табылады. Қазақтан
Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы мен құрлымы
салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салысттырмалы
тұрақсыз сипаты салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрлымы мына бөлімдерден
тұрады:
1) Кірістер : салықтық түсімдер; салықтық емес түсімдер; негізгі
капиталды сатудан түскен түсімдер;
2) Шығындар: операциялық сальдо;
3) таза бюджеттік кредит беру, бюджеттік кредит; бюджеттік
кредитті өтеу;
4) Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо: қаржы
активтерін сатып алу; мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түскен түсімдер;
5) бюджет тапшылығы;
6) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану )
Бюджеттің кірістері - салықтық және басқа міндеті төлемдер (
салықтық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер) , ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізе берілетін, қайтарылатын
сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатумен
байланыстыф емес, бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады.
Салықтық емес түсімдер - бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай - ақ ресми трансферттерден басқа,
бюдетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан
түсетін түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп беоілген
мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тұратын
тауарлары, мемлекет меншігіндегі жер участкілерін жеке меншікке
сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға
беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді студан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттертердің түсімдері - бұл
бюджеттің бір деңгейінен екіншісі Ұлттық қордан бюджетке түсетін
трансферттері.
Бюджеттің шығыстары - қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс - шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттік
саясатты іске асыру мақсатында (мемлекетттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндерілетін тауарларға ) жұмыстарға,
көрсетілетін қызметтер) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегі
үшін ақшалай төлемдерден басқа, қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы
төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды
өтеусіз және қайтарусыз негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
сондай-ақ Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекетті
міндеттемелерді орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымды қаржы жылында кейінге қалдыруғв
болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін
республикалық және жергілікті бюджетердің құрамында Үкімет пен
жергілікті атқарушы органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдарды резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалра,
астана бюджеттерінің, аудандар ( облыстық маңызы бар қалалар )
бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті
кіріктіреміз.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюжет түсімдері көлемінің екі пайызынан аспауға
тиіс.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген
ақша қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайданылған
жағдайда, бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның
пайданылмаған бөлінген ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті
бюджетке қайтаруды қамтамасыз етеді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығыстарының арасындағы
айырма ретінде айқындалады. Бюджнт шығындарының бюджет кірістерінен
асып түскен сомасы теріс операциялық сальдо, ал бюджет кірстерінің
бюджет шығындарынан асып түскен сомасы оң операциялық сальдо болып
табылады.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджетттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар :
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді
кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу - заңды тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер - мемалекет
меншіктегі заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың,
мүлікті кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекетттік
кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай - ақ
мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке
түсетін түсімдер.
Қаржы активтерін сатып алу және мемлкеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
және алеуметтік - экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған
нарықтық қатнастарға көшу кезеңі оның бюжетінің мазмұнына, кірістері
мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттін, әсіресе оның
шығыстарының абсалютті және относителді тез өсуі оған тән сипат
болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің
функцияларын кеңеюінен, қазақстанның ішкі және сыртқы қауыпсіздігін
өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері - бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің,
сондай – ақ негізгі капиталды сатудан түсетін кірістер көлемі. [ 5 ]
Қазақстан Республикасының бюджет кодесіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқада міндетті
төлемдер:Коорпарация салығы, қосылған құнға салынатын салық соның
ішінде Қазақстан Респуликасында 2006 жылғы бюджет түсімдері
келесідей:
2006 жылғы 20 қарашадағы жағдай бойынша республиканың салық органы
сомасы 1 млрд. 585,1 млн. теңгеге қазақстандық азаматтардың мүліктері жария
етілді. Салық комитетінің төрағасы Нұрлан Рахметов хабарлады.
20 қарашаға салық органдарына 1818,3 млн. теңге сомаға мүлікті жария етуге
13 923 өтініш түсті. Іс жүзінде 1585,1 млн. теңге сомаға 13 290 өтініш
бойынша мүлік жария етілді, -деп Қаржы министрлігі алқасының кеңейтілген
отырысында Н.Рахметов хабарлады.
Бұл ретте Салық комитетінің төрағасы 796,5 млн. теңге жария етілген ақша
қаражатына келеді деп нақтылады. Жария етілген ауыл шаруашылығы
техникасының құны 462,8 млн. теңгені құрады, оның ішінде мүлікті жария
еткені үшін алым төлеуден босатылғаны – 347,4 млн. теңге.
Салық органдарына берілетін өтініштердің негізгі легін ауыл шаруашылығы
техникасын жария етуге арналған өтініштер құрайды. 20 қарашадағы жағдай
бойынша мүлікті жария етуге арналған өтініштердің көбі Шығыс Қазақстан
облысының (3254), Ақмола (2190), Солтүстік Қазақстан (2016) және Қостанай
(1475) облыстарының салық органдарына түскендігін Н.Рахметов атап өтті..
Өтініштердің аз саны Астанада (42), Алматыда (47) және Маңғыстау облысында
(42) берілген.
Жүргізілген талдау көрсетілген өңірлерде халықтың арасында ақпараттық және
насихаттау жұмыстары тиісті деңгейде жүргізілмейді немесе әлсіз екендігін
куәландырады. Бұл жұмыстың тиімділігі сезілмейді - Салық комитетінің
төрағасы атап өтті.
Сонымен қатар өңірлердің бөлінісінде ақшаны жария ету туралы өтініштерді
қарау кезінде соманың көбі Алматы (271,2 млн. теңге), Астана (260 млн.
теңге) және Қарағанды облысы (191,5 млн. теңге) бойынша жария етілді.
Комитеттің деректері бойынша акцияның басталуынан бюджетке жария еткені
үшін 374,9 млн. теңге түсті. [ www.Kisi.kz ]
2) Салықтық емес түсімдер республика меншігінде алынатын
кірістер: акция пакетеріне девиденттер, заңды тұлғалар қатысу үлесіне
байланысті түсімдер республикалық бюджеттен берілген кредит арқылы
сиақылар және де республикаға түсетін басқа да салық емес
түсімдер.
3) Негізігі капиталды сатудан түсетін түсімдер ( республикалық
бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік меемелерге бекітіп берілген
мемлекетттк мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден
тауарларды, материалды активтерді сатудан түсетін түсімдер.
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы бюджет кірістері келесідей:
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер жоспардан 6,5%-ке асыра
орындалып, 2 541 млрд. теңгені құрады, шығыстар сомасы 2 385 млрд. теңгеге
немесе жоспарға қарағанда 98,6%-ке жүргізілді. Жоспарланған 136,4 млрд.
тенге сомадағы қаржы тапшылығына қарағанда, іс жүзінде сомасы 81,6 млрд.
теңге профицит қалыптасты.
Мемлекеттік бюджеттің кірісі. Мемлекеттік бюджет кірістері бойынша
жоспар 108,9%-ке атқарылды немесе сомасы 2 338,0 млрд. теңге (жоспар –
2 147,3 млрд. теңге) кіріс түсті. Салықтық түсімдердің негізгі көздері
корпоративтік табыс салығы (776,6 млрд. теңге), жеке табыс салығы (165,0
млрд. теңге) ішкі өндіріс тауарларына салынатын қосылған құн салығы (128,2
млрд. теңге), табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түскен
түсімдер (301,0 млрд. теңге) және салық (485,4 млрд. теңге) болып отыр.
Республикалық бюджеттің кірістері бойынша жоспар 109,8%-ке атқарылды
немесе сомасы 1 847,2 млрд. теңге (жоспар – 1 682,9 млрд. теңге) кіріс
түсті.
Жергілікті бюджет түсімдерінің жоспары 102,9%-ке атқарылды, негізінен
жоспарды асыра орындау мынадай өңірлерде байқалады: Алматы қаласы – 104,5%,
Батыс Қазақстан – 107,1%, Ақтөбе – 106,7%, Алматы – 103,2% және Шығыс
Қазақстан – 103,3% көлемінде атқарылды. [ www.google.kz ] 1- кесте
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде
қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1. жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан
Республикасы Президентінің және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға
қызмет көрсету, Парламентіің, Үкіметтің және конститутциялық кеңестің
жұмыс істеуі, салық службасы, мемлекеттік бюджетткі болжамдау мен
жоспарлау т.с.с мемлекетт деңгейде барлық қызметтер саласының
шығыстары;
2. қорғаныс қоғамдық тәртіп қауыпсыздық: мемлекттің қорғанысын
ұйымдасттыру және қамтамасыз ету, Қазақстан аумағында қоғамдық
тәртіпті қорғау, экономика және қаржы сфераларын құқық қорғау
қызметі және басқалар.
3. құқұқ, сот, қылмыстық – атқару қызметі: Әділет сферасіндағы қызмет,
азаматтар мен мемлекетің мүдделерін құқұқтық қорғау сот жұмысының
жұмыс істеуі. Және басқалао\р.
4. білім беру: Білім берудің республикалық ұйымдарына дарынды
балаларға жалпы білім беру, кәсиби білімді мамандар дайындау т.бю
5. денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық қызмет
көрсету, ауру адамдарды шетелде емдеуды ұйымдастыру ерекше қатерлі
иныекцияларды қарсы іс–әрекет және тб.
6. әлеуметтік көмеке және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
есебінен зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақымен қамсыздандыруға
құқығы бар азаматтарды зейнетақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны... 5
1. Мемлекеттік бюджет ұғымы мен маңызы ... ... ... ... 5
2. Мемлекеттік бюджет жүйесі мен құрлымы ... ... ... . 9
2 Мемлекеттік бюджеттің қаржы жүйесінде мәні ... ... ... 14
2.1 Мемлекетттік бюджет шығыстары мен кірістері... 14
2.2 Мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 24
3 Қазақстан республикасының бюджетін жоспарлау ... .. 27
1. Мемлекеттік бюджеті жоспарлауды жетілдіру ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
КІРІСПЕ
Әр аймақтың экономикалық әлеуметтік жағдайы жеті
көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние
оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақтың ерекшеліктеріне
қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені Республика былай
тұрсын облыс аудандарның, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың
өзіне тән ерекшеліктері, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып
нарықтық экономикасының даму мен құрылу жолын қабылдауы оның
әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жаңа деңгейін анықтайды, ондағы
басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің аппараты, қарулы
күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік – экономикалық
қызметтерді атқаруға бағытталған ел үкіметтің қарамағында болатын
ақша русурстардың орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджет сонымен қатар, экономиканы мелекеттік ретттеудің,
дағдарысқа қарсы шараларды, жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
Қазақстан Республикасының қаржы органдарының тарихы
1920 жылының қазан айынан басталып ал бақылау - тексеру
қызметі 1923 жылы соңында халық комисиараты жағынан
ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті
толықтыру және мемлекеттік қаражаттарының шығыс есебін
тексерулерін жүргізуі кірді. Қаржы бақылу органдарының әр
кездегі әр түрлі дәрежесі тек қана қаржы - экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама - қайшы көзқарастарынан
туындайды.
Экономиканың ырықтандыру нарық қатнатарының дамуы
мемлекет үшін ақшалай ресуртарының ағымына қатаң бақылау жүргізу
қажеттілігінің нақты көрсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демакриатияның бірден - бір
көрсеткіші. Бюджет қаржы саласындағы заң тәртіп бұзушылықтарды ,
зианкестіктерді не бір хронологиялық байланысқа, ұлтық
тамырларға ие емес себебі:
- Бірншіден, әр мемлекеттің қажеттігі оның қаржылық
мүмкіндіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада , заңды және
Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз қажеттіліктерге
бөлістіруге ұмтылады;
- Екіншіден әр қоғамда әр түрлі дәрежедегі түрлі
компаниялардың, топтардың саяси немесе коммерциялық күрделілер
айқындалады, аталған мұдделер экономика саласында қорғау, түрлі
жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін- өзі ұйымдастырылған қоғам ретінде таниа
бастағаннан бастап қазіргікүнге дейін әр мемлекет үшін
мемлекет қалтасы жағдайына жалпы, ашық бақылау жургізу, бюджет
қаражаттарын пайдалануына бақылау жүйесін құру және жетілдіру
мәселесі маңызды.
Курстық жұмыс жалпы үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда Мемлекеттік бюджеттің экономикада алатын орны,
Мемлекет бюджет ұғымы және маңызы, Мемлекеттік бюджет құрамы мен
құрлымы, яғни Респбликалық және Жергнілікті бюджеттің маңыздылығы.
Мемлекеттік бюджеттің материалдық өндірістік саласындағы ролі және
тб.
Екінші тарау бойынша қаржы жүйесінде алатын орны, Мемлекеттік
бюджет шығыстары мен кірістері, Мемлекеттік бюджет тапшылығы және
оны жою жолдары, мемлекеттік қарыздар мен борыш және де
бюджеттен тыс қорлар туралы қаражаттар.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының бюджетін жоспарлау және
оның жолдары туралы қамтылған.
Осы курстық жұмыстың негізгі мақсаты болып мемлекеттің бюджеттін
экономикада маңыздылығы, оны қаржы жүйесіндегі ролі, қоғамдағы
өндірістегі өмір сүруі және тб табылады.
Бұл курстық жұмыста Мемлекетік бюджеттің мәнін, онын
экономидағы ролін, құрлымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі
маңыздылын толықтай және де көбірек қамтыдым, және де бұл
курстық жұмыстың әдістемелік нұсқасы болып, жетекші маман
монографиялары газет - журналдар , әдебиеттер интернет жүйесін
және нормативтік құқық акт бт.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекетті бюджеттің ұғымы мен маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері
бедерленетін айрықша сапалары бар. Мемлекеттің кәсіпорындары мен
ұйымдардың, мекемелердің және халық пен қалыптасатын қаржы
қатнастарының қоғамдық өнімді құндіқ болудың айрықша саласын
құрайды. Бұл қатнастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ
белгілері тән және олар қоғамдық қажеттіліктерді өтеуге арналған,
орталықтандырылған қаражат қорын құрып пайдалануға байланысты. Бұл
процесс мемлекеттің тікелей араласумен жүзеге асырылып отырады.
Қаржы қатнастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталған
ұғымын экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастарының жиынтығы
ретінде объективті сипатқа ие. Оны бөлудің дербесі сапасы ретінде
өмір сүруін қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы
дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Қаражатты
орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы ауқымын қорлардың үздіксіз
айналымы ұйымдастыру үшін, жалпы экономика жұмыс істеуін
қамтамасыз ету қажет. Арнайы бюджет саласының құндық бөлінісі
мемлекеттің табиғаты мен қызмеиінен туындайды. Мемлекетті
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік - мәдени шаралар
өткізуге, қорғаныс міндеттерін шешуге арналған, мемлекеттік
басқаруның жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржыны
қажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекетттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып
табылады.
Экономика кәзіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғам өндіріс қарқының қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрлымда құрып,ірі әлуметтік өзгерістер жүргізуге
мүмкіндік береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат
экономикасының басты учаткілерінде шоғырландырып, мемлекеттің
экономикалық және әлуметтік саяссатын жүзеге асыруға жағдай
жасайды.
Сөйтіп құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджеттің айрықша қоғамның арналымды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Нақты объективті
бөліс қатнастарының формасы болғандықтан айрықша қоғамдық арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде
көрінеді.
Қаржы қатнастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджет қаржы
категориясына тән сипатқа ие.
Бюджет қатнастары бөлістік сипатта мақсатты ақша қорларын
құрып пайдалану арқылы жүреді. Сонымен қатар бюджеттік
қатнастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат ештінен шықпайды.
Мемлекеттік бюджет құн бөлісінің айрықша саласы ретінде
мыналар мен сипаттайды:
• Жалпы Қоғам Өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып. Қоғамдық
қажеттіліктерді өтеумен байланысты бөліс қатнастарының
айрықша экономикалық формасы болып табылады;
• Қоғамдық өнімнің тауарлар формасындағы қозғалысымен тікелей
байланысы жоқ құнды бөлісіп , одан алшақтау жүзеге
асырылады, ал материалдық өндірістен тыс салаларда қаржы
қатнастарының тауар –ақша қатнастары мен астасып жатады.
• Құнды жасап , тұтыну процессін бедерлейтін материалдық
өндіріс қаржысынан айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы
салаларында, экономика секторлары, қоғамдық қызмет
салаларыарасында құнды қайта бөліске салуға арналған.
Кез келген басқа экономикалық катергория сияқты мемлекеттік
бюджет өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты
материалдық - заттай көрініс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің
ақшалай қатнастарының орталықтандырылған қорында -бюджет қорында
заттанады.нәтижесінде қоғамда жүріп жатқан нақты экономикалық
бөліс процесслерді мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат
тасқынан көруге болады.
Бюджеттік қор - қоғамның өнім мен табысқа құндық бөліністің
тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы өндірісті ұлғайту, халыққа
әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігін
объективті алғышартты тапсыру мен пайдалану, бөлу және қайта
бөлуге байланысты болатын құн, қозғалысының процессін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімнің
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен
жоспарлы түрде болу,қайта бөлу процессінде және оны ұдайы
өндірісті ұлғайту , қоғамның қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндіріске басқада
қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатнастарын бейнелейді.
[ 1 ]
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретінде қолданады.
Бюджет механизмі - мемлекеттің ақшалай қаражаттарын
орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен
әдістерінің жиынтығы. Экономиканы мемлекеттік реттеу орталықтан
қаражаттар көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану формалары мен
әдістерін реттеу, бюджет құру және орныдау процессіде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал –жабдықтарына мемлекеттің меншіктің әзірше, басым
болуы шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі
бюджет қатнастарының жұмыс істеуін жоспарлы мақсатыналдын-ала
айқындайды. Бюджет баланстарының мақсатты сипаты, мелекеттің ақшалай
қаражаттарын орталықтандырылған қорының қозғалысының осыған ұқсас
формасы бюджет байланысының тиісті қаржы құжаты елдің негізгі
қаржы жоспарында бейнеленеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын бөліс процесстерін қарастырылады. Кірістер мен
шығыстардың баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздері мен жұмсалу
бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы
қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін
бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекетті негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері Республика Үкіметінің Мелекеттік бюджет
туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.
Қоғамның ұдайы өндірістегі мемлекет бюджетің ролі ерекше,
алдымен, өндірілген ұлттық табыстың жалпы қоғамдық өнімнің бөлу
және қайта бөлунен көрінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылық
салалары , қоғамың қызмет саласы, өндіріс секторлары,экономикалық
аудандары мен аумақтары арасында бөлінеді. Бүкіл халықшаруашылығының
бюджет болғандықтан, мемлекеттік бюджет экономикаға тұтас ықпал
жасайды.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттің апараты, қарулы
күштерді қаржыландыруға, қажетті әлуметтік – экономикалық қызметтерді
атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша
ресурстарының орталыұтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен
қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің шаруашылық конъюктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты
күші болып табылады.
Бүгінгі мемлекеттік бюджеттері олардың көп салалығы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттің шығындары және
оларды өтейтін қаржы көздерің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл
сайын заң шығаратын органда талқынады. Және елдің штаттық
парламентінде немесе муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық
жыл біткен кейін атқару үкіметінің өкілеті өкілдері алдыңғы жылы
бюджет туралы және жасалған шығындар туралы есеп береді.
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджет арасында бюджет
табысының көзін бөлу туралы ел масштабтарында қаражаттарды қайта
бөлу арқылы орталық үкіметтің бюджетті емес, ол мемлекеттік
әкімшілік – территориялық үкіметтің барлық дәрежесіндегі бюджеттің
жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және
мемлекеттің бюджетіне жатқызылмаған бюджет пен тығыз үштасып
жатады. Бюджет тыс қаражаттар орталық және жергелікті үкіметтің
қарамағында болады және олар әр қайсысы белгілі қажеттіліктер үшін
құрылған арнаулы қорларда жинақталады. Мысал ретінде Қ Р зейнет
ақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар арнаулы
(мақсаттық) салықтар, заемдар, бюджетік субсидтер есебінен құрылады.
[ 2 ]
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік
бақылауды айналып үкіметтің экономикаға кірісуін мүмкіндігін
кеңетеді. Мемлекеттік бюджет бір тұтастық, толықтық, нақтылық
жариялылық принцптерге негізделеді.
Бір тұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымның – экономикалық
орталық дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО - ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын .кәзіргі уақытта жергілікті
органның дербестік алып оларға қаржы ресурстарын пайдалану
жөнінде бір шама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр. Бір
тұтастық мемлекетте бірінғай бюджет жүйесін, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттің табыстарының жалпы жүйесін өмір сүруде,
мемлекеттік шығындардың бір келкілігінде, қаржы құжаттарның, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принциптің бюджетті
жоспарлаудың әдістері мен ұйымдастырушының біріңғайлығын, оның
әлуметтік экономикалық болжам мен өзара байланысын қамтамасыз
етеді. Бюжеттің бір тұтастық приципінің міндеті парламент
тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді бақылауды орнату.
Толықтық принцип бойынша үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, барлық жиналатын кірістер мен жұмсалатын
шығындардың бюджетте шоғырландырып, мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын әр бір бапта ескерленетінін білдіреді. Казіргі уақытта
бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені бюджетті арнай
шығыстар мен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы кезде
мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлуметтік сақтандандырудың дербес
бюджеті бөлып шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша
жүреді. Зейнетақы , жұмыс пен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлуметтік
сақтандыру және т.б.
Бұдан басқа Қ Р бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмағанаса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе
белгілі бір мақсаттарға қаржы жетпесе,ағымдағы бюджеттің орындалуы
ескеріліп қосымша бюджет құрылады.оны мемлекеттң үкімет пен
басқарудың жоғары органы қарап бекітеді.
Нақтылық принципі бюджеттің жазбаларының жалғандығын болдырмау
үшін қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты
көрінуін, бекітілген сомаларының сәйкес келуін қарастырады. Мұнда
нақты болу болжамдары,бағдармалары көрсеткіштерге негізделіп, бюджет
резерв мен нығайтылған барлық кіріс көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулердің негіздемелеріне қарай анықталады..
Жариялық приципі бюджеттің кірістері ме шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрлымы мен
шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, заемдар және басқалар
таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын білдіреді.
Мемлекет бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген
мәселелерді шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет
шаруашылық конъюктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды
жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
[ 3 ]
1.2 Мемлекеттік бюджет жүйесі және құрлысы
Мемлекеттік бюджет құрлымы, алдымен сол елдің мемлекет
құрлымынан тәуелді болады. Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет
құрылысы мемлекеттің құрылысы мемлепкеттің құрылысына, аумақтық -
әкімшілік болінісіне, экномиканың даму деңгейіне және нақтылы
мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктерімен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюжет жүйесі алады, ол
экономикалық қатнастарға құқықтық нормаларға негізделген түрлі
деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бюджет процессі мен қатнастарының
жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің
құрлымы, бюджеттердің жекелегентүрлерінің саны жағынан түрліше болып
келеді, өйткені олардың ауиақтық құрлысы мен аумақтық бөлінісіне
байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық- мемлекеттік құрылымен
анықталады. Мемлекеттік федеративтік және унитарлық құрылымы болуы
мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
Мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері ( АҚШ - та -
штаттардың, ГФР -
да- жерлердің (ландтардың), Канада - провинциялардың, Ресейде –
федерация субъектілердің бюджеттері ) ;
унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан
жергілікті бюджеттер.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын парламенті бар
унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынандай
бюджеттер жұмыс істейді:
• Республикалық бюджет;
• Жергілікті (муниципалды) бюджет (республикада маңызы бар
қаланың бюджеті Астананың бюджет, облыстық , аудандық бюджеттер
және т.б.)
Мемлекеттік ( республикалық) және жергілікті ( муниципалдық)
бюджеттер кез – келген басқа мелекеттердегідей Қазақстан Республикасы
қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет - мемлекеттің
қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрлымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін
орындауы қамтамасыыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін
-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық
негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырады. Бюджетте қаржы ресуртарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеттің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың,
оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік саясаттың жалы
республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры.
Жергілікті бюджет ( әкімшілік – аймақтық бірліктердің бюджеттері)
- областық бюджет, респуьликалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеті, аудандардың ( областың маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастыратын және областық деңгейдегі жергілікті
мемлекетті органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың,
оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік -
аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджеті болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджет - республикалық және қазақстан
республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық уакілеті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен бекітіледі. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе
соғыс жағдайында енгізілген мерзім ішінде қолдануға болады.
Төтенше мелекеттік бюджеттің қолдануы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюдеттердің атқарылуы тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы
жылына арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай – ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы ( ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталу сияқты шаруашылық жургізушы
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелернің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
түсімдердің алудың тәртібі, сондай –ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы ( ең алдымен салықтар, алымдар
арқылы) бюджет ресурстарының бағытталу сияқты шаруашылық жургізушы
субъектілердің және қоғамның барлық мүшелернің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
түсімдердің алудың тәртібі, сондай –ақ бюджет қаражаттарының
бағыттарыф туралы хабардар болуы тиіс. Бюджет жүйесі реттеуші кіріс
көздерінің пайдалану, мақсатты және аймақтық бюджет қорларын құру,
оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын барлық денгейлер
бюджеттерінің өзара іс- қимылына негізделген.
Кірістермен шығыстардың егжей- тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сынаптамамен айқындалады. Бырыңғай бюджеттік сынаптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық,
ведомствалық және экономикалық сынаптамалар бойыеша бюджеттің
түсімдері мен шығыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет түсімдерінің сынаптамасы бюдет заңнамасына негізделген
барплық деңгейлер бюджеттерінің түсімдерінің белгілі бір
сынаптамалары бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері
сынаптамасмының топтамасы санаттан, сынаптан ішкі сынаптан және
ерекшеліктен тұрады.
Бюджет шығыстарының функциялық сынаптамасы барлық деңгейлерде
бюджеттің шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет
функцияларые орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге
асырылуын қамтым көрсетілетін фнкциялық және ведомствалық кіші
топтар, бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар
және ішкі бағдарламалар.
Бюджет шығыстарын функциялық сынаптаудың топтастыру мынадай
деңгейлерден тұрады: функциялық топтар, функциялық ішкі топтар,
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және
ішкі бағдарламалар.
Функциялық топ - салалық белгілері мен функциялық бағыты
бойынша бюджет шығыстарын біріктіру. Функциялық ішкі топ -функциялық
топ ішінде бюджет қаражаттарын жұмчсаудың бағыттарын анықтайды.
Мемлекеттік басқарудың функциялары мен мемлекеттік саясатты жүзеге
асыру жөніндегі бюджеттің шығыстары бюджеттік бағдарлама деп
атлады. Оның мақсаты бюджеттік бағдарламаны орындалу кезінде қол
жеткізуге тиіс белгілі бір түпкілікті нәтиже болып табылады.
Бюджеттік бағдарламаладың тиімділігін бағалау үш стадияда
-бюджеттің жобасын әзірлеу кезінде, бюджетті атқару кезінде және
бюджеттің атқарылуына бақылау кезінде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және иөменгі бюдеттердің бюдщжет процесіндегі қатынастары
бюджет аралоық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және
төменгі бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды
проблемалардың бірі болып отыр.
Бюджеттаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлер
арсында функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме- дәл
ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды
бырыңғай бөлуге, сондай – ақ бюджет аралық қатнастарды айқындау
әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттің органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдардың тиісінше облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалар бюджет процесіне араласуына жол бермейді.
Бюджет аралық қатынастар:
1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетінің арасында: ресми трансферттермен;
бюджеттік креддиттермен;
2. облыстық және аудандық ( облыстық маннызы бар қалалар)
бюджеттер арасында: ресми трансферттер; бюджеттік кредиттермен;
кірістерді бөлу нормативтермен реттеледі.
Бюджетаралық реттеу - теігерімділік мақсатында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және
керісінше, ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне
бюджеттік субвенциялар, бюджеттік алынымдар, реттеуші кіріс көздері
жатады.
Бюджеттік алынымдар - заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердіғң
жоғарғы бюджеттерге беретін ресми трансферттері.
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттермен заңнамалық
актілермен және мәслихаттардың шешімдермен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми трансферттері.
Реттеуші кіріс көздері - бекітіліп берілген және реттеуші боліп
бөлінеді.
Бекітіліп берілген кірістер - бұл түгелдей немесе ішіана белгілі
бір бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістері - жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту үшін
бағытталған қаражаттар.
Бюджетаралық қатнастарының түрлі деңгейлерінде бюджеттердің қаржы
өкілеттіліктердің келісілмегендік және олардың өкілеттіліктері мен
кірістерін қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджетердің
нашар салық базасы; қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық
қатынастар жоғарғы бюдеттердің төменгі деңгейі бюджеттерін
орталықтандырылған нығайту негізінде құрылады.
Жергілікті бюджеттерде салықтық және салықтық емес кірістер 85-
70 % құрайды. Риногтың қалыптасуы кезеңіндегі бюджеттердің негізгі
проблемалары мыналар:
1. Төленбеген төлемдер. Бұл проблема мыналардан шығатын айналым
қаражаттардың жетіспеушілігі салаларынан пайда болады:
Еркін баға белгіленімін белгілеуден;
Кәсіпорныдағы өзара коммерциялық кредиттерді беруінің
тоқтатылуынан;
Төлем және есеп айырсу кредиттерінің күшін жоюынан;
өндіріс тиімсіздігінен;
2. Жалақы бойынша берешек. Ол мына себептермен пайда болады:
Ақша қаражатының жоқтығы;
Ақша қаражатын айналымға коммерциялық құрылымдарға қасақы жіберу;
әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырсу шоттарының болуы;
бюджеттер жоспарланған деңгейдегі қаражаттарды ала алмайды.
Сонымен қортындылай келсек мемлекеттік бюджетіміз республикалық
және жергілікті бюджеттерге бөлінеді, сондай- ақ осы бюджеттер
мемлекеттің қазынасының бір бөлігі және әр қайсысы өз алдына мол
ақша қоры болып табылады. [4]
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ.
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары
Мемлекеттіктің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы
ерекше экономикалық нысандар - бюджеттің кірістері мен шығыстары
арқылы болып отырады. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты
объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер
мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар
орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес
бөледі. Бюджеттің түсімдері ккірістер, бюджеттік кредиттер өтеу,
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай - ақ
мемлекетік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі
борышты өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстар құрамы мен құрлымы нақты әлеуметтік -
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекетік
бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты
болады. Бұл кезде мемлекет белгілі брі жағдайда кірістерді
қалыптастырудың және шығыстарды қолайлы нысандары мен әдістерін
пайдалынады.
Бюджет кірістердің көзі салықтар болып табылады. Қазақтан
Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы мен құрлымы
салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салысттырмалы
тұрақсыз сипаты салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрлымы мына бөлімдерден
тұрады:
1) Кірістер : салықтық түсімдер; салықтық емес түсімдер; негізгі
капиталды сатудан түскен түсімдер;
2) Шығындар: операциялық сальдо;
3) таза бюджеттік кредит беру, бюджеттік кредит; бюджеттік
кредитті өтеу;
4) Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо: қаржы
активтерін сатып алу; мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түскен түсімдер;
5) бюджет тапшылығы;
6) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану )
Бюджеттің кірістері - салықтық және басқа міндеті төлемдер (
салықтық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер) , ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізе берілетін, қайтарылатын
сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатумен
байланыстыф емес, бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады.
Салықтық емес түсімдер - бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай - ақ ресми трансферттерден басқа,
бюдетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан
түсетін түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп беоілген
мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тұратын
тауарлары, мемлекет меншігіндегі жер участкілерін жеке меншікке
сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға
беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді студан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттертердің түсімдері - бұл
бюджеттің бір деңгейінен екіншісі Ұлттық қордан бюджетке түсетін
трансферттері.
Бюджеттің шығыстары - қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс - шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттік
саясатты іске асыру мақсатында (мемлекетттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндерілетін тауарларға ) жұмыстарға,
көрсетілетін қызметтер) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегі
үшін ақшалай төлемдерден басқа, қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы
төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды
өтеусіз және қайтарусыз негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
сондай-ақ Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекетті
міндеттемелерді орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымды қаржы жылында кейінге қалдыруғв
болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін
республикалық және жергілікті бюджетердің құрамында Үкімет пен
жергілікті атқарушы органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдарды резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалра,
астана бюджеттерінің, аудандар ( облыстық маңызы бар қалалар )
бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті
кіріктіреміз.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюжет түсімдері көлемінің екі пайызынан аспауға
тиіс.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген
ақша қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайданылған
жағдайда, бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның
пайданылмаған бөлінген ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті
бюджетке қайтаруды қамтамасыз етеді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығыстарының арасындағы
айырма ретінде айқындалады. Бюджнт шығындарының бюджет кірістерінен
асып түскен сомасы теріс операциялық сальдо, ал бюджет кірстерінің
бюджет шығындарынан асып түскен сомасы оң операциялық сальдо болып
табылады.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджетттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар :
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді
кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу - заңды тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер - мемалекет
меншіктегі заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың,
мүлікті кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекетттік
кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай - ақ
мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке
түсетін түсімдер.
Қаржы активтерін сатып алу және мемлкеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
және алеуметтік - экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған
нарықтық қатнастарға көшу кезеңі оның бюжетінің мазмұнына, кірістері
мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттін, әсіресе оның
шығыстарының абсалютті және относителді тез өсуі оған тән сипат
болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің
функцияларын кеңеюінен, қазақстанның ішкі және сыртқы қауыпсіздігін
өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері - бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің,
сондай – ақ негізгі капиталды сатудан түсетін кірістер көлемі. [ 5 ]
Қазақстан Республикасының бюджет кодесіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқада міндетті
төлемдер:Коорпарация салығы, қосылған құнға салынатын салық соның
ішінде Қазақстан Респуликасында 2006 жылғы бюджет түсімдері
келесідей:
2006 жылғы 20 қарашадағы жағдай бойынша республиканың салық органы
сомасы 1 млрд. 585,1 млн. теңгеге қазақстандық азаматтардың мүліктері жария
етілді. Салық комитетінің төрағасы Нұрлан Рахметов хабарлады.
20 қарашаға салық органдарына 1818,3 млн. теңге сомаға мүлікті жария етуге
13 923 өтініш түсті. Іс жүзінде 1585,1 млн. теңге сомаға 13 290 өтініш
бойынша мүлік жария етілді, -деп Қаржы министрлігі алқасының кеңейтілген
отырысында Н.Рахметов хабарлады.
Бұл ретте Салық комитетінің төрағасы 796,5 млн. теңге жария етілген ақша
қаражатына келеді деп нақтылады. Жария етілген ауыл шаруашылығы
техникасының құны 462,8 млн. теңгені құрады, оның ішінде мүлікті жария
еткені үшін алым төлеуден босатылғаны – 347,4 млн. теңге.
Салық органдарына берілетін өтініштердің негізгі легін ауыл шаруашылығы
техникасын жария етуге арналған өтініштер құрайды. 20 қарашадағы жағдай
бойынша мүлікті жария етуге арналған өтініштердің көбі Шығыс Қазақстан
облысының (3254), Ақмола (2190), Солтүстік Қазақстан (2016) және Қостанай
(1475) облыстарының салық органдарына түскендігін Н.Рахметов атап өтті..
Өтініштердің аз саны Астанада (42), Алматыда (47) және Маңғыстау облысында
(42) берілген.
Жүргізілген талдау көрсетілген өңірлерде халықтың арасында ақпараттық және
насихаттау жұмыстары тиісті деңгейде жүргізілмейді немесе әлсіз екендігін
куәландырады. Бұл жұмыстың тиімділігі сезілмейді - Салық комитетінің
төрағасы атап өтті.
Сонымен қатар өңірлердің бөлінісінде ақшаны жария ету туралы өтініштерді
қарау кезінде соманың көбі Алматы (271,2 млн. теңге), Астана (260 млн.
теңге) және Қарағанды облысы (191,5 млн. теңге) бойынша жария етілді.
Комитеттің деректері бойынша акцияның басталуынан бюджетке жария еткені
үшін 374,9 млн. теңге түсті. [ www.Kisi.kz ]
2) Салықтық емес түсімдер республика меншігінде алынатын
кірістер: акция пакетеріне девиденттер, заңды тұлғалар қатысу үлесіне
байланысті түсімдер республикалық бюджеттен берілген кредит арқылы
сиақылар және де республикаға түсетін басқа да салық емес
түсімдер.
3) Негізігі капиталды сатудан түсетін түсімдер ( республикалық
бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік меемелерге бекітіп берілген
мемлекетттк мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден
тауарларды, материалды активтерді сатудан түсетін түсімдер.
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы бюджет кірістері келесідей:
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер жоспардан 6,5%-ке асыра
орындалып, 2 541 млрд. теңгені құрады, шығыстар сомасы 2 385 млрд. теңгеге
немесе жоспарға қарағанда 98,6%-ке жүргізілді. Жоспарланған 136,4 млрд.
тенге сомадағы қаржы тапшылығына қарағанда, іс жүзінде сомасы 81,6 млрд.
теңге профицит қалыптасты.
Мемлекеттік бюджеттің кірісі. Мемлекеттік бюджет кірістері бойынша
жоспар 108,9%-ке атқарылды немесе сомасы 2 338,0 млрд. теңге (жоспар –
2 147,3 млрд. теңге) кіріс түсті. Салықтық түсімдердің негізгі көздері
корпоративтік табыс салығы (776,6 млрд. теңге), жеке табыс салығы (165,0
млрд. теңге) ішкі өндіріс тауарларына салынатын қосылған құн салығы (128,2
млрд. теңге), табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түскен
түсімдер (301,0 млрд. теңге) және салық (485,4 млрд. теңге) болып отыр.
Республикалық бюджеттің кірістері бойынша жоспар 109,8%-ке атқарылды
немесе сомасы 1 847,2 млрд. теңге (жоспар – 1 682,9 млрд. теңге) кіріс
түсті.
Жергілікті бюджет түсімдерінің жоспары 102,9%-ке атқарылды, негізінен
жоспарды асыра орындау мынадай өңірлерде байқалады: Алматы қаласы – 104,5%,
Батыс Қазақстан – 107,1%, Ақтөбе – 106,7%, Алматы – 103,2% және Шығыс
Қазақстан – 103,3% көлемінде атқарылды. [ www.google.kz ] 1- кесте
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде
қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1. жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан
Республикасы Президентінің және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға
қызмет көрсету, Парламентіің, Үкіметтің және конститутциялық кеңестің
жұмыс істеуі, салық службасы, мемлекеттік бюджетткі болжамдау мен
жоспарлау т.с.с мемлекетт деңгейде барлық қызметтер саласының
шығыстары;
2. қорғаныс қоғамдық тәртіп қауыпсыздық: мемлекттің қорғанысын
ұйымдасттыру және қамтамасыз ету, Қазақстан аумағында қоғамдық
тәртіпті қорғау, экономика және қаржы сфераларын құқық қорғау
қызметі және басқалар.
3. құқұқ, сот, қылмыстық – атқару қызметі: Әділет сферасіндағы қызмет,
азаматтар мен мемлекетің мүдделерін құқұқтық қорғау сот жұмысының
жұмыс істеуі. Және басқалао\р.
4. білім беру: Білім берудің республикалық ұйымдарына дарынды
балаларға жалпы білім беру, кәсиби білімді мамандар дайындау т.бю
5. денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық қызмет
көрсету, ауру адамдарды шетелде емдеуды ұйымдастыру ерекше қатерлі
иныекцияларды қарсы іс–әрекет және тб.
6. әлеуметтік көмеке және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
есебінен зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақымен қамсыздандыруға
құқығы бар азаматтарды зейнетақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz