Халықаралық бағалы қағаздар

Жоспар:

1. ЭМИССИЯНЫҢ ӘЛЕМДІК ОРТАЛЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ АЙНАЛЫСЫ

2. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1. Қазіргі заманғы халықаралық бағалы қағаздар нарығы қазір тек бірінші ретті орналастыру ретінде көрінеді. Сондықтан, халықаралық бағалы қағаздар нарығы еуровалюта деп аталатын сипаттағы соңғы және эмиссияны қандай да бір ұлттық реттеу шегінен тыс эмитенттермен жүзеге асырылатын шығырылым ретінде түсіндіріледі. Кең мағынасындағы халықаралық бағалы қағаздар нарығы — халықаралық эмиссиямен шетелдік эмиссияның жиынтығы ретінде қарастырылады, яғни басқа елдің ұлттық нарығында шетел эмитенттерінің бағалы қағаз нарығы.
Бүгінгі таңда әлемдік қарыздық бағалы қағаздар нарығында әртүрлі қаржы құралдарының үлкен көлемі айналысқа түседі, соның ішінде басқа қаржы құралдары арасында көбірек көлем алатын шетелдік облигациялар.
Халықаралық облигациялар эмиссиясы 60-ыншы жылдардың ортасында басталған болатын және құндық көлемі бойынша халықаралық ақша эммиссиясынан 9–10 есе жоғары.
70 жылдардың басына дейін шетелдік облигацияларды шығарудағы талассыз басымдылық АҚШ, ГФР, Швейцария және Жапонияның ұлттық нарығына тиесілі болды. Бірақ, жағдай өзгерді және шетелдік облигация эмиссиясының өскелең бөлігі еуропалық және жапондық нарықта жүзеге асты. Қарызға алу сомасы бойынша әлемдегі ең көлемді нарық американдық нарық болғандығына қарамастан, оның халықаралық операциялардағы қатысуы үлкен үлес салмақ алмайды. Сонымен, соңғы он жылдың ішінде АҚШ-тың шетелдік облигация эмиссиясы ұлттық корпоративтік облигациялар эмиссиясынан 8,5%-дан көп емес болды. Ұзақ уақыт аралығында «янкибондзң – мұндай атауды АҚШ-тың шетелдік облигация нарығы алды, негізгі қарыз алушысы Әлемдік банк, Американаралық даму банкі, Азия даму банкі және т.б. болды. «Янкибондзң нарығы арқылы несие берушілер орналастырылған жалпы капитал сомасы 1973 жылы 1 млрд доллардан 1976 жылы 10,6 млрд долларға өсті, содан кейін 80 жылдары бір жылдағы эмиссия 4,5-10 млрд доллар деңгейінде болды.
Бағалы қағаздар нарығының дамуын ірі державалардың қимасында қарастыратын болса, онда АҚШ-тың әлемдегі ең ірі нарығы бар. Акцияның өз ерекшеліктері: жай акциялардың номиналдық құны жоқ, ал олардың иелері әдетте, компаниялар қосымша шығарылымдар жүргізген жағдайда құқық алмайды. Ашық айналыс үшін компаниялар акция шығарғанда олар АҚШ-тың бағалы қағаздар және биржа бойынша Комиссиясына баруы керек және алдыңғы уақыттарда қызметін жалғастыратын ақпаратты ашу бойынша қатаң міндеттемелерді орындаулары қажет.
Шетел облигациялары эмиссиясының тағы да бір ірі орталығы ГФР-сы болып табылады. Олардың бірінші эмиссиясы 1959 жылы батысгермандық марканың конвертациясын енгізгеннен кейін басталды. Бундесбанк өкілділігімен бірге әрбір ай үшін ГФР-сының 6 негізгі банктері жаңа эмиссия жоспарын белгіледі. Неміс маркаларында көрсетілген шетел облигациялары мен еурооблигацияларының эмиссиясы статистика арқылы жеке тіркелгенмен, шындығында, олардың арасындағы айырмашылық өте маңызсыз: еурооблигациялық эмиссиясы халықаралық консорциуммен, ал шетел эмиссиясы неміс маркаларында тек коммерциялық банктерден тұратын консорциум арқылы жүргізіледі. Бұдан басқа, облигацияның екі үлгіде ұсынушыға шығарылды, әр қайсысы 1000 неміс маркасына ірілендіреді, еске сала кететін жайт оларды ГФР-ның резидент еместері сатқанда қандай да бір шектеу жоқ және пайыздарға табыс салығы салынбайды.
Ұлыбританияның бағалы қағаздар нарығы әлемдегі көне нарықтардың бірі. ХХ ғасыр мен ХІХ ғасырдың көптеген жылдары бойы ол ірі және әлемдік экономикадағы Британ империясының орнымен шарттастырылған аса дамыған болды. Тап осы Лондонда 1773 жылы әлемдегі бірінші мамандандырылған қор биржасы пайда болды.
Ұлыбританияда жай акциялар міндетті болып табылатын кез келген номиналмен эмиссиялана алады. Әдетте, ол 25,50 және 100 пенстерді құрайды. Негізінен акциялар атаулы болып табылады. Жай акция иелерінің олар қоғамға ұсынылғанға дейін акцияның жаңа шығарылымын бірінші кезекте сатып алу құқығы бар.
Облигация нарығына келетін болсақ, онда олардың негізгі үлгісі – екі түрде қамтамасыз етілген облигациялар: анықталған активтермен және компанияның барлық активтерімен қамтамасыз етілген. Бірақ Ұлыбритания нарығында қамтамасыз етілмеген, конверцияланатын және кепілдендірілген облигациялар да бар.
Шетелдік облигация эмиссиясының маңызды әлемдік орталығы – Швейцария. Оның үлесіне жалпы эмиссия сомасының жартысынан астамы тиесілі. Жеке орналастырулар мен банктік несиені қоса есептегенде, Швейцария франктарындағы капитал экспорты елдің ЖҰӨ-нің 10% асқан кездер болды. Швейцария арқылы халықаралық капиталдың орасан массасы кері экспортталады. Өзінің шетелдегі бағалы қағаздарға жаңа инвестициясының сомасы бойынша соңғы жылдарда олар Жапония, ГФР және Ұлыбританиядан кейін төртінші орын алады.
Швейцария франкіндегі шетел облигациясының эмиссиясы банктік консорциум қатысуы арқылы халықтық жүзеге асырылады және әдетте, жоғары номиналмен және валюталық биліктермен шешілуі тиіс маңызды сомада шығарылады. Эмиссия бойынша шығындар басқа нарықтарда шетел облигациялары кезеңдегі шығыстар басқа нарықтарда шетел облигациялары кезендегі шығыстар деңгейімен салыстырғанда салыстырмалы жоғары. Шетелдік облигация нарығында қарыз алушы ретінде тек қана халықаралық институттар, шетел мемлекеттері және ірі корпорацялар шығады. Эмиссия банктік консорциумдармен, Базель қор биржасы мен Цюрихта жүзеге асырылады. Шетелдік облигация бойынша пайыздар салық төлемдерінен босатылуы тартымды. Швейцария нарығының ГФР-ның шетелдік облигация нарығымен салыстырғанда мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады: эмиссия проспектігі Швейцария Ұлттық банкінің келісімін, ал АҚШ-тың 10 млн доллар эквивалентті сомасынан асатын эмиссияларға биліктің ерекше рұқсаты керек.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.