Тәнтірлігінтану (физиология) атаулары және заңдылықтары, теңдіктері, тұрақтылықтары мен ерітінділердің түсіндірме анықтамалары
Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтаманың шыққанына 20 жыл болыпты. Шүкір Аллаға, етек-жеңімізді жидық. 2009-2010 оқу жылына аяқ бастық. Білім-ғылымда да өз ойымызды еркін айтуға жетіп келеміз.
Енді Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеріліп, ұлттық мамандар дайындау мақсаты тұрғанда, білім-ғылымның барлық саласынан атаутанулық (терминологиялық) зерттеуді жетілдіру өте қажет.
Ұсынып отырған «Тәнтірлігінтану (физиология) атаулары және заңдылықтары, теңдіктері, тұрақтылықтары мен ерітінділердің түсіндірме анықтамалары» атты оқу құралы университеттің биология, педагогика, дене тәрбие-спорт және медицина оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аудармашыларға және басқа қызметкерлеріне көмегі зор болмақ.
Сондай-ақ Тәнтану (Адам анатомиясы) және Тәнтірлігінтану (Адам физиологиясы) атауларының ғылыми бір жүйеге келіп қалыптасуына, сөйтіп қазақ тілінің алтын қорын байытуға аз да болса септігін тигізер деп үміттенеміз. Оның үстіне соңғы кезде атаутану (терминология) комиссиясы бекіткен биология-медицина атауларын есепке алдық.
Тағы да бізден бұрынғы баба, аға ғалымдардың: әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни, Өтеубойдақ, Халел Досмұхамедов, Санжар Аспандияров т.б. еңбектерін еске ұстап, іздену арқылы жалғастырып келеміз.
Олардың кейбіреуін атап айтатын болсақ, «физиология» дегеннің қазақша мағынасы «тәнтірлігінтану», «термин» дегенді – «атау», «терминология ғылымы» – «атаутану ғылымы», «нерв жүйесі» – «жүйке жүйесі», «организм» – «ағза», «орган» – «мүше», «белок» – «нәруыз» деген атаулармен алмастыру, ал «ткань» дегеннің – «ұлпасын» қалдырып, «тін» дегенді тіптен алынуына байланысты т.б. атауларды түзетіп, толықтырып беруді жөн көрдік. Бұлар кітаптың бірінші – 1991 жылғы, екіншісі – 1992 жылғы (Алматы, «Қазақстан» баспасы) басылымдарында берілген еді. Оның үстіне «Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі» деп дұрыс жазбағанымызды түсініп, 3-ші басылымында оларды түзетіп бердік.
Осы оқу құралындағы сөз-сөйлемдік құрылымы лексикографиялық жұмыстарға сәйкес жасалып, лұғаттық сала бойынша орыс тілінде түзілген сөздіктер жүйесі негізге алынған. Орыс тілінде қалыптасқан физиологиялық атаулар алфавит тәртібімен беріліп, олардың көбіне қазақша баламасы тіздестірілген.
Сөз-сөйлемде берілген атаулар мағынасы лұғаттық мақалалар арқылы ашылып отырады. Әрбір лұғаттық мақала төрт-бес бөліктен тұрады. Атауларда әуелі реестрдегі орысша сөз, содан кейін оның қазақша баламасы, шығу тегі – этимологиялық (лат., грек., араб., франц., ағылш., т.б.) анықтамасы, сипаттамасы және атауларға қатысы бар есімдер (эпиномиясы) дерек түрінде келеді. Тәнтірлігінтанулық атаулардың шығу тегі және қай тілге тән екендігі жақша ішінде көрсетілген. Ал атаулардың пайда болуына тікелей қатысы бар адамдардың аты-жөні өз тілдерінде беріліп, өмір сүрген жылдары, елі және мамандығы келтірілген.
Енді Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеріліп, ұлттық мамандар дайындау мақсаты тұрғанда, білім-ғылымның барлық саласынан атаутанулық (терминологиялық) зерттеуді жетілдіру өте қажет.
Ұсынып отырған «Тәнтірлігінтану (физиология) атаулары және заңдылықтары, теңдіктері, тұрақтылықтары мен ерітінділердің түсіндірме анықтамалары» атты оқу құралы университеттің биология, педагогика, дене тәрбие-спорт және медицина оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аудармашыларға және басқа қызметкерлеріне көмегі зор болмақ.
Сондай-ақ Тәнтану (Адам анатомиясы) және Тәнтірлігінтану (Адам физиологиясы) атауларының ғылыми бір жүйеге келіп қалыптасуына, сөйтіп қазақ тілінің алтын қорын байытуға аз да болса септігін тигізер деп үміттенеміз. Оның үстіне соңғы кезде атаутану (терминология) комиссиясы бекіткен биология-медицина атауларын есепке алдық.
Тағы да бізден бұрынғы баба, аға ғалымдардың: әл-Фараби, Ибн Сина, Бируни, Өтеубойдақ, Халел Досмұхамедов, Санжар Аспандияров т.б. еңбектерін еске ұстап, іздену арқылы жалғастырып келеміз.
Олардың кейбіреуін атап айтатын болсақ, «физиология» дегеннің қазақша мағынасы «тәнтірлігінтану», «термин» дегенді – «атау», «терминология ғылымы» – «атаутану ғылымы», «нерв жүйесі» – «жүйке жүйесі», «организм» – «ағза», «орган» – «мүше», «белок» – «нәруыз» деген атаулармен алмастыру, ал «ткань» дегеннің – «ұлпасын» қалдырып, «тін» дегенді тіптен алынуына байланысты т.б. атауларды түзетіп, толықтырып беруді жөн көрдік. Бұлар кітаптың бірінші – 1991 жылғы, екіншісі – 1992 жылғы (Алматы, «Қазақстан» баспасы) басылымдарында берілген еді. Оның үстіне «Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі» деп дұрыс жазбағанымызды түсініп, 3-ші басылымында оларды түзетіп бердік.
Осы оқу құралындағы сөз-сөйлемдік құрылымы лексикографиялық жұмыстарға сәйкес жасалып, лұғаттық сала бойынша орыс тілінде түзілген сөздіктер жүйесі негізге алынған. Орыс тілінде қалыптасқан физиологиялық атаулар алфавит тәртібімен беріліп, олардың көбіне қазақша баламасы тіздестірілген.
Сөз-сөйлемде берілген атаулар мағынасы лұғаттық мақалалар арқылы ашылып отырады. Әрбір лұғаттық мақала төрт-бес бөліктен тұрады. Атауларда әуелі реестрдегі орысша сөз, содан кейін оның қазақша баламасы, шығу тегі – этимологиялық (лат., грек., араб., франц., ағылш., т.б.) анықтамасы, сипаттамасы және атауларға қатысы бар есімдер (эпиномиясы) дерек түрінде келеді. Тәнтірлігінтанулық атаулардың шығу тегі және қай тілге тән екендігі жақша ішінде көрсетілген. Ал атаулардың пайда болуына тікелей қатысы бар адамдардың аты-жөні өз тілдерінде беріліп, өмір сүрген жылдары, елі және мамандығы келтірілген.
ТӘНТІРЛІГІНТАНУ (ФИЗИОЛОГИЯ) АТАУЛАРЫ ЖӘНЕ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ, ТЕҢДІКТЕРІ,
ТҰРАҚТЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЕРІТІНДІЛЕРДІҢ ТҮСІНДІРМЕ АНЫҚТАМАЛАРЫ
ҮШІНШІ БАСЫЛЫМЫНА АЛҒЫ СӨЗ РЕТІНДЕ
Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтаманың
шыққанына 20 жыл болыпты. Шүкір Аллаға, етек-жеңімізді жидық. 2009-2010 оқу
жылына аяқ бастық. Білім-ғылымда да өз ойымызды еркін айтуға жетіп келеміз.
Енді Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік
тіл дәрежесіне көтеріліп, ұлттық мамандар дайындау мақсаты тұрғанда, білім-
ғылымның барлық саласынан атаутанулық (терминологиялық) зерттеуді жетілдіру
өте қажет.
Ұсынып отырған Тәнтірлігінтану (физиология) атаулары және заңдылықтары,
теңдіктері, тұрақтылықтары мен ерітінділердің түсіндірме анықтамалары атты
оқу құралы университеттің биология, педагогика, дене тәрбие-спорт және
медицина оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аудармашыларға
және басқа қызметкерлеріне көмегі зор болмақ.
Сондай-ақ Тәнтану (Адам анатомиясы) және Тәнтірлігінтану (Адам
физиологиясы) атауларының ғылыми бір жүйеге келіп қалыптасуына, сөйтіп
қазақ тілінің алтын қорын байытуға аз да болса септігін тигізер деп
үміттенеміз. Оның үстіне соңғы кезде атаутану (терминология) комиссиясы
бекіткен биология-медицина атауларын есепке алдық.
Тағы да бізден бұрынғы баба, аға ғалымдардың: әл-Фараби, Ибн Сина,
Бируни, Өтеубойдақ, Халел Досмұхамедов, Санжар Аспандияров т.б. еңбектерін
еске ұстап, іздену арқылы жалғастырып келеміз.
Олардың кейбіреуін атап айтатын болсақ, физиология дегеннің қазақша
мағынасы тәнтірлігінтану, термин дегенді – атау, терминология
ғылымы – атаутану ғылымы, нерв жүйесі – жүйке жүйесі, организм –
ағза, орган – мүше, белок – нәруыз деген атаулармен алмастыру, ал
ткань дегеннің – ұлпасын қалдырып, тін дегенді тіптен алынуына
байланысты т.б. атауларды түзетіп, толықтырып беруді жөн көрдік. Бұлар
кітаптың бірінші – 1991 жылғы, екіншісі – 1992 жылғы (Алматы, Қазақстан
баспасы) басылымдарында берілген еді. Оның үстіне Физиология атауларының
орысша-қазақша түсіндірме сөздігі деп дұрыс жазбағанымызды түсініп, 3-ші
басылымында оларды түзетіп бердік.
Осы оқу құралындағы сөз-сөйлемдік құрылымы лексикографиялық жұмыстарға
сәйкес жасалып, лұғаттық сала бойынша орыс тілінде түзілген сөздіктер
жүйесі негізге алынған. Орыс тілінде қалыптасқан физиологиялық атаулар
алфавит тәртібімен беріліп, олардың көбіне қазақша баламасы тіздестірілген.
Сөз-сөйлемде берілген атаулар мағынасы лұғаттық мақалалар арқылы ашылып
отырады. Әрбір лұғаттық мақала төрт-бес бөліктен тұрады. Атауларда әуелі
реестрдегі орысша сөз, содан кейін оның қазақша баламасы, шығу тегі –
этимологиялық (лат., грек., араб., франц., ағылш., т.б.) анықтамасы,
сипаттамасы және атауларға қатысы бар есімдер (эпиномиясы) дерек түрінде
келеді. Тәнтірлігінтанулық атаулардың шығу тегі және қай тілге тән екендігі
жақша ішінде көрсетілген. Ал атаулардың пайда болуына тікелей қатысы бар
адамдардың аты-жөні өз тілдерінде беріліп, өмір сүрген жылдары, елі және
мамандығы келтірілген.
Түпнұсқасы өзгермей қалыптасып кеткен халықаралық атаулардың сол қалпы
сақталып, олардың тек қосымша жалғау, жұрнақтары ғана қазақшаланып берілді.
Мысалы, абсорбционный коэффициент – абсорбциялық коэффициент.
Қайсыбір атаулардың қазақша эквиваленті (баламасы) алынған (орган –
мүше; организм – ағза, ткань – ұлпа; анестезия – жансыздандыру т.б.).
Егер атаулар бірнеше шетел және орыс сөздерінен құралған болса, ол
атаулар өзгертілмеген немесе олардың қайсыбірі қазақ тіліне аударылған
(вестибуловегетативные рефлексы – кіреберіс ерекшеленген (вегетативті)
рефлекстер).
Қысқартылған сөздер мен ерекше белгілер анықтамада өз алдына бөлек
беріледі.
Осы кітап иегері (автор), алтын уақыттарын бөліп пікір жазған ғалымдарға
және шын мәнінде оң қолым болып, әрі сауатты жазып үнемі көмектесіп
отыратын жұбайым Зиягүл Сыздыққызына алғысым мол.
Тәнтірлігінтану ғылыми атаулар жетілдіру мақсатында айтылған
ескертулеріңізді қуана қабылдаймын.
Академик Жандар Керімбектің Ермаханы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕР
Араб. – арабша
Ағылш. – ағылшынша
Америк. – американша
Анат. – анатом
Дат. – датша
Грек. – грекше
Лат. – латынша
Нем. – немісше
Швец. – швецияша
Физиол. – физиолог
Франц. – французша
АТФ – аденозинүшфосфат
Мыс. және т.б. – мысалы және тағы басқалары
г – грамм
кг – килограмм
км – километр
м – метр
сек – секунд
мсек – метр секунд
мин – минут
мм – миллиметр
см – сантиметр
°С – жылылық (температура)
+ – қосу (оң)
– – алу
α – альфа
β – бетта
γ – гамма
ό – делта
μ – микрон
Д – диоптрия
- А -
Абсолютная влажность – толық (абсолютті) ылғалдылықтар 1 см³ ауадағы
булы су мөлшері. Мыс.: тұманды күндегі ауаның ылғалдылығы жаздағы ыстық
ашық ауаның ылғалдылығына қарағанда едәуір көп болады.
А. рефрактерность – рефрактерлы толық жауап бермеу, барынша қозып тұрған
жүректің үстеме тітіркендіргішке ешқандай жауап бермеуі. Мыс.: бұлшықет пен
ұлпадан әрекет потенциалы өзінің ең жоғарғы дәрежесіне жеткенде қозу
тоқталады. Бұл уақыт 250–300мсек-қа тең болады.
А. сила мышц – толық бұлшықеттің күші. Ол ең ауыр жүкті көтерумен
анықталады. Мыс.: бақаның көлденең қимасы 1 см², бұлшықеті 1-ден 3 кг-ға
дейін. Ал сондай жылы қандылардың бұлшықеті 5–8 кг-ға дейін көтереді.
Адамның бұлшықетінің күші жасына және шынығуына қарай артып отырады. 25
жастағы адамның бұлшықетінің күші ол 60 жасқа келгенде 30–35% кемиді.
А. чувствительность глаза – толық көздің сезімталдығы. Ол көру үшін
жұмсалатын өте аз жарық сәулесінің күшімен анықталады, 4.10–7.10 эргсек
тең болады. Жарық квантымен есептегенде 8–47 арасында.
Абсолютный мышечный покой – толық бұлшықеттің тыныштығы немесе біраз
уақыт жұмыс істемей тұруы.
А. порог – толық табалдырық шегі өте нашар, әлсіз тітіркендіргіштің
әсерін ажырату, қараңғы жердегі заттың түсін қиындықпен ажырату секілді
мағынада қолданылады.
А. слух – толық есту, абсолюттік есту, дауысты танығыштық қабілет,
саққұлақтық.
Абсорбциометр Сеченова – Сеченов абсорбциометрі қандағы газдың мөлшерін
анықтайтын құрал. А. құралын 1858 ж. И.М.Сеченов ойлап тапқан (И.М.Сеченов,
1829–1905 ж.ж., отанымыздың физиологі). Бұл құралмен қанның құрамындағы
оттегін, көмір қышқыл газын және азотты анықтауға болады.
Абсорбционный коэффициент – абсорбциялық коэффициент – газдың сұйықтықта
еру мөлшерін көрсетеді. 1 мл сұйықтықты 1°С жылылықта 760 мм сынап бағанасы
қысымындағы газдың ерігіштігін көрсететін өлшем.
Абсорбция – абсорбция (лат. absorbtio – сорылу, алмасу) – газ және сұйық
күйдегі заттардың барлық массасы бойынша басқа затқа сорылуын айтады.
Автоматизм – өздігінен болатын әрекет (өздігінен әрекеттену), дағдылы
әрекеттену – адамның еркінсіз, мақсатқа лайық және ішкі ортаның әсерінен
мүшелердің немесе мүше жүйелерінің дағдылы әрекеті.
А. желудка – асқазанның өздігінен болатын жиырылып, жазылу қызметі.
Мыс.: ыстық қанды жануарларды сойған кезде қарнын тездете бөліп алғанда
бұлшықеттің жиырылуын байқауға, дағдылы әрекетін көруге болады.
А. кишечника – ішектің өздігінен болатын жиырылып, жазылу қызметі. Мыс.:
сойылған малдың ішек-қарнын денесінен тұтас бөліп алғанда, көп уақытқа
дейін ол мүшелердің өздігінен әрекет етіп жиырылып, толқындалып жатқанын
байқауға болады.
Автоматизированный цепной рефлекс – өздігінен болатын тізбекті рефлекс.
Мыс.: жүру, жүгіру т.б. кезіндегі афференттік қозудың алмасып отыруы.
Автоматии миогенная теория – өздігінен болатын миогенді теория –
бұлшықеттегі жүйке шоғырының дағдылық әрекеті туралы теория. Мыс.: жүректің
бұлшықет жасушасының өздігінен қозуы осы қағидаға жатады.
Автоматия гладких мышц – өздігінен болатын бірыңғай салалы бұлшықеттің
(адам еркінсіз) қозуы, жұмысы. Ондай бұлшықеттерде миоген текті жүйкенің
шоғырланған жерлері бар екендігі анықталған.
А. дыхательного центра – өздігінен болатын тыныс орталығының жұмыс
істеуі. Оған жалпы зат алмасу, қандағы СО2-ның мөлшері, қаңқа
бұлшықеттерінен жүйке арқылы және гуморалды жолмен келген қозу әсер етеді.
А. сердца – өздігінен болатын жүректің қозуы, қызметі. Мыс.: бақаның
жүрегін денесінен бөлектеген кезде қызметін тоқтатпауын атауға болады. Бұл
жағдай биологиялық қажеттіліктен қалыптасқан қасиет. Адам түрлі себептерден
уақытша есінен танып қалғанда да жүрек өздігінен қызметін жалғастырып,
өмірді сақтауға жәрдем етеді.
Автономная нервная система – дербес, ерекше жүйке жүйесі. Ішкі
мүшелердің қызметтерін басқаратын жүйке жүйесін дербес немесе автономды деп
атаған. Негізінде ол мағынаға тура келмейді. Вегетативная нервная система
дегенді қараңыз.
Автотрофный – автотрофты – өздігінен қоректенуші деген мағынада.
Адаптации фотохимическая теория – Бейімделудің фотохимиялық теориясы.
Б.ф.х.т. бойынша көздің жарыққа бейімделуі – көру пурпурының еріп тарауы,
ал қараңғыға бейімделу – керісінше пурпурлардың қалпына келуіне байланысты
біртіндеп жүреді.
Адаптационно-трофическая функция – бейімделе-қоректену, тағамдану
қызметі.
Адаптационно-трофическая функция симпатического отдела нервной системы –
симпатикалық жүйке жүйесінің бейімделу-қоректену қызметі, яғни симпатикалық
жүйке жүйесі барлық мүшелердің зат алмасуын және қозуын реттеумен бірге
олардың сол ортаға бейімделуіне де әсер етеді.
Адаптация – бейімделу, үйрену, дағдылану (лат. adaptare – бейімделу),
адаптация. Мыс.: иіске, дыбысқа, киімнің тарлығына (қысуына) үйренуі
(темекі көп шегілген бөлмеге алғаш кіргенде оны қатты сезеді де, біраз
уақыт өткен соң ол иіске мүшенің бейімделуінен сезбей қалады). Ағзаның
сыртқы не ішкі ортаның өзгеруіне бейімделуі.
А. анализаторов – талдамалардың немесе анализаторлардың бейімделуі.
Талдамалардың бейімделуі олардың қызметінің артуы немесе бәсеңдеуі
(баяулауы) арқылы болады. Мыс.: көздің өте жарыққа не қараңғыға бейімделуін
айтуға болады.
А. болевая – ауырғанға үйрену, бейімделу (adaptatio dolorosa). А. ү.,
б. теріге ине шаншып, инені қимылдатпай ұзақ ұстаса ауырғаны сезілмей
қалады, ал инені сәл қимылдатса ауырғанды сезеді. Инені ұзақ уақыт бір
қалыпты ұстағанда ауырғанды қабылдағыш рецептор иненің сол әсерінің күшіне
бейімделіп, сезбей қалады.
А. вкусовая – дәмге бейімделу (adaptatio gustoria). Мыс.: ауызға тәтті
затты салғанда оның дәмін тез сезеді, егер оны қозғамай ауызда ұзақ ұстаса,
тәтті дәмін сезбей қалады.
А. вкусовых рецепторов – дәмді қабылдағыштық рецепторлардың бейімделуі.
Мыс.: тұз не қантты ауызға салып ұзақ тұрса, онда рецепторлар ащы не
тәттіні сезбей қалады.
А. зрительная – көздің бейімделуі (adaptatio visualis). Мыс.: көздің
қараңғыға немесе жарыққа біртіндеп бейімделуінен анық, еркін көреді.
А. к давлению – қысымға үйрену, бейімделу. Адам өз үстіндегі киімінің
ауырлығына үйренгендіктен оны сезбей, тек киген кезде ғана байқауы мүмкін.
А. обонятельная – иіске бейімделуі, үйренуі (adaptatio olfoctoria).
Белгілі бір иіске толық бейімделгенде оны иіс мүшесі сезбей және анықтай
алмай қалады.
А. обонятельного аппарата – иіс сезу мүшесінің үйренуі, бейімделуі.
Иісті заттың әсері бірқалыпты ұзақ болуына және тек мұрынмен тыныстауға
байланысты и.м.ү. тез, ал егер ауызбен тыныстаса – ол баяу болады.
А. рецепторов – қабылдағыштардың (рецепторлардың) бейімделуі. Әрбір
рецептор-қабылдағыш тітіркендіргіштердің күшіне бейімделіп отырады. Мыс.:
иіске, шулаған дыбысқа, киімнің тарлығына т.б. тез үйреніп кетеді.
А. световая – сәулеге (жарыққа) бейімделу, көздің тор қабығы
сезімталдығының жарыққа бейімделуіне байланысты болады.
А. слуха к тишине – естудің тыныштыққа бейімделуі. Ол дыбыс тоқталған
соң 10–15 секундтан кейін басталады.
А. слуховая – дыбысқа бейімделуі. Құлақ сезімталдығының түрлі дыбыс
күшіне бейімделуі. Мыс.: қайсыбір дыбыс ұзақ мезгіл бірқалыпты шыға берсе,
белгілі бір уақыттан кейін адам оны есітпей қалады.
А. тактильная рецепторов – тән сезу қабылдағыштарының бейімделуі. Мыс.:
денеге бір затты тигізген кезде оны тез сезеді, ал оны ұзақ ұстаса, оған
үйренгендіктен, бейімделгендіктен сезбей қалады.
А. темновая – қараңғыға бейімделу. П.П.Лазеровтың фотохимиялық
теориясына байланысты болады. Адаптаций фотохимическая теория және
Темновая адаптация – дегенді қараңыз.
Адаптивные (защитные) гормоны – гормондардың қорғаныштық бейімделуі.
Мыс.: бүйрек безінің қызметі бұзылады. Мұнда алғашқы гормондарды көп
шығарғаннан кейін ағза әбден қажып-тозып, гормон шығару тоқтап қалады.
Адекватный раздражитель – үйреншікті тітіркендіргіш, ағзаға күнделікті
тіршілікке байланысты әсер ететін тітіркендіргіштер, оған ағза үйреніп,
бейімделген. Мыс.: көздің тор қабығына – жарықтың немесе қараңғылықтың,
теріге – қысымның, бұлшықеттерге – жүйкенің қозу әсерлерін және басқаларды
айтуға болады.
Адекватное раздражение – үйренген, жаттыққан тітіркену. Өмірде қажет
болып, оған ағза қалыптасқан (дағдыланған) тітіркендіргіштер: күн, түн,
жаз, қыс, тағам, т.б. арқылы тітіркену.
А. раздражение вестибулярного аппарата – вестибуляр аппараты-ның
үйреншікті тітіркенуі. Вестибуляр аппаратын тепе-теңдікті сақтау мүшесі деп
те атайды.
Аденилатциклаза – аденилатциклаза, бұлшықет жасушасының мем-бранасында
болатын фермент, ол жасушадағы зат алмасуды күшейтуге әсер етеді.
Аденогипофиз – аденогипофиз (adenohypophysis), гипофиздің алдыңғы
бөлімі. Бұл бөлімдегі ацидофилді жасушалардан соматотропин (өсу) және
пролактин, ал базафилді жасушалардан адренокортикотропин, тиреотропин және
гонадотропин гормондары бөлінеді.
Аденозинтрифосфатаза – аденозинүшфосфатаза, бұлшықет нәруызы, миозиннің
ферменті, ол аденозинүшфосфорлы (АТФ) қышқылын ыдыратады.
Адоминоскопия – адоминоскопия, құрсақ-асқазан ішін зерттеуге арналған
құрал.
Адреналин – адреналин (adrenalinum), бүйрек безінен шығатын гормон. А.
зат алмасуға, гликогеннің ыдырауын, пирожүзім және сүт қышқылдарының
тотығуын, жүрек соғуын күшейтіп-жиілетеді, ал асқазан мен ішектердің
жұмысын (жиырылуын) әлсіретеді, көз қарашығын үлкейтіп, қажып-тозған
бұлшықеттердің қызметін жақсартады.
А., влияние на диурез – адреналиннің зәр шығаруға әсері. А. бүйректің
көлемін үлкейтеді, егер ол қанда көп болып кетсе, диурез тоқталады.
А., влияние на свертывание крови – адреналиннің қанның ұюына әсері. А.
қанның ұюын арттырып, артерия және артериола тамырларын тарылтады.
А., влияние на сердце – Адреналиннің жүрекке әсері. А. жүрек қызметін
күшейтеді. А-нің әсерін симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен салыстыруға
болады.
Адреналиновая гипергликемия – адреналинді гипергликемия. А-нің әсерінен
бауыр және бұлшықеттердегі гликогендер қантқа айналып, қанда қант мөлшері
артады.
Адренокортикотропный гормон – адренокортикотропты гормон (АКТГ),
гипофиздің алдыңғы бөлімінен шығады. АКТГ бүйрек безінің қыртысты
қабатындағы шоғырлы және тор бөліктерінің қызметіне әсер етеді.
Адренэнергические нервы – адренэнергетикалық жүйкелер, симпа-тикалық
жүйкелердің түйінінен кейінгі талшықтардың ұшында симпатин деген зат
шығады. Оның әсері адреналиннің әсеріндей болғандықтан, ол жүйкелерді солай
атаған.
Азотистое равновесие – азоттық теңесу, ағзаға тағам арқылы қабылданған
азот мөлшері, одан бөлініп шыққан азоттың мөлшерімен теңдей болғандағы
физиологиялық жағдай.
Азотистый баланс – азоттық тепе-теңдік. Нәруыз (белок) құрамында-ғы
азотты ағзаға тағам арқылы келген азот мөлшерін, зәр немесе нәжіс және тер
арқылы шыққан азот мөлшерімен салыстыру арқылы оның айырмашылы-ғын тауып,
ағзадағы нәруыз мөлшерін анықтау. Мыс.: 1 г. азот 6,25 г нәруыз-ға тең.
Сонда табылған азот мөлшерін осы 6,25 г-ға көбейтсе, жалпы нәруыз мөлшері
шығады. Бұл жағдайды білудің ғылыми жұмыста және ауруды емдеуде маңызы зор.
Акиноспермия – ұрық әлсіздігі, сперматозоидтың – ұрықтың қозғалу
қабілетінің жойылуы.
Акклиматизация – акклиматизация (лат. ad – нәрсеге, klima, –climatis –
климат) – адам, жануар және өсімдіктерді жаңа қонысқа (ортаға) үйрету.
Акклиматизация температурная – ыстық-суық акклиматизациясы. Ағзаны ауа-
райының жылы немесе суық аймақтарына үйрету, жерсіндіру.
Аккомодация – аккомодация (лат. akkomodatio – бейімделу). Ағзадағы
мүшелердің түрлі тітіркендіргіштердің күшіне біртіндеп бейімделуі,
жаттығуы.
А. глаза – көз жаттығуы, көз бұршағы дөңестігінің өзгеруі арқылы көздің
әр түрлі қашықтықтағы заттарды анық көру қабілеті. Мыс.: жақындағы затты
көргенде көз бұршағының дөңестігі артады. А. кезінде бұршақтың алдыңғы
дөңестігі 10-нан 6 мм-ге, ал артқы дөңестігі 6-дан 5,5 мм-ге дейін өзгере
алатынын есептеген.
Аккомодационные мышцы – жаттыққан бұлшықет. Ж. бұлшықетіне кірпіктің
бірыңғай салалы бұлшықеттері жатады. Механизм аккомодации дегенді
қараңыз.
Аксо-аксональные синапсы – аксо-аксоналдық түйісулер, аксон ұшының
тармағы, терминал аксондарында орналасқандығына байланысты солай аталған.
Аксон – аксон (грек. axon – оқ, түзу) нейрондық жасушаның ең ұзын жалғыз
тармағы. Оның қызметі – қозуды жасушадан басқа нейронға немесе шеткі
мүшелерге жеткізу. А. осылайша орталық жүйке жүйесін шеткі мүшелермен
жалғастырып тұратын жүйке тармағы.
Аксон-рефлекс – аксон-рефлекс (axon – reflexus), ерекшеленген жүйкелерді
тітіркендіргенде пайда болатын рефлекс. Бұл рефлекстің нағыз рефлекстен
айырмашылығы – қозу рецептордан эффекторға бармайды, яғни түйін алдындағы
және артындағы нейрон аксондары екіге бөлініп, екі мүшені немесе сол
мүшенің екі бөлігін жүйкелендіреді. Сондықтан аксонның біреуін қоздырса, ол
қозу аксонның екінші тармағы арқылы сол мүшені қосымша тағы да қоздырады.
А. Р. ішкі мүшелердің қызметін реттеуге қатысады.
Аксонный холмик – аксон төмпешігі, нейронның аксон тармағы басталар
жерінде орналасқан.
Аксоплазма – аксоплазма (axoplasma – аксонның цитоплазмасы) жүйкенің
жұмыр өзегі ішінде орналасқан зат. А.-ның ішінде нейрофибрилдер,
митохондрий және микросомдар болады.
Аксосоматические синапсы – аксосоматикалық түйісулер. Бұл жағдайда
түйісулер нейронда орналасады.
Акт вдоха – дем алу сәті, әрекеті. Д. а. сәтінде қабыртқалардың көтері-
луінен және көкеттің (диафрагманың) төмен созылуынан көкірек қуысы үш
бағытта: тік, алдына және екі жанына керіле кеңейеді. Сонда қабыртқалар
жоғары көтеріліп, шеміршек керіледі және құрсақтың қысымы артады.
А. стояния – тік тұру сәті, әрекеті. Тік тұру өте күрделі қимыл
рефлекстеріне жатады. Т. т. үшін, тепе-теңдікті сақтау үшін дене
ауырлығының тірек ауданы да болуы керек. Адам тыныш, тік тұрғанның өзінде
дене алға, артқа және екі жанына қарай үнемі тербеліп тұрады. Денені
құлатпай ұстауға бұлшықеттер, буындар да қатынасады.
Активация пепсиногенов – пепсиногендер белсенділігінің артуы. П. б. а.
полипептид, тұз қышқылы әсерінен болады.
Активность спермы – ұрық белсенділігі немесе шауһет белсенділігінің
артуы, ұрықтың дарығыштығы. Оларды ұрықтың қозғалғыштығына, қоюлығына, т.б.
қасиеттеріне қарай анықтайды.
Активный иммунитет – белсенді иммунитет. Белгілі ауруды ағзаға еккеннен
кейін, сол ауруға қарсы тұра алатын қасиеттің пайда болу күшіне қарай
анықталады.
А. ионный транспорт – ион тасымалдауының белсенділігі. Бұл жағдай тірі
жасушалардағы мембранадан К, А иондарын белгілі дәрежеде күш-қуат жұмсап,
иондардың көп болған жерінен аз жағына және керісінше тасымалдауына
байланысты бағаланады.
А. отдых – тиімді тынығу, белсенді демалыс. Ағзаның шаршауы, жүйке
орталығының шаршауына тікелей байланысты. Сондықтан бірыңғай жұмыстан
шаршағанда, оны жұмыстың басқа түрімен алмастырып отырса, ағза ұзақ уақыт
шаршамайды және тиімді тынығады.
Актин – актин, протофибрилдің (бұлшықет) құрамына жататын нәруызды (жіп
тәрізді) зат. А. миозин жіптеріне қарағанда жіңішке болып келеді. А.-дер
миобриллдің жиырылып, босауына қатынасады.
Актинометр – актинометр (грек. aktis – нұр, metron – өлшеу), күн нұры-
ның (сәулесінің) қуатын (энергиясын) өлшейтін құрал. А.-ді күн сәулесінің
ағзаға әсерін және басқа мақсаттағы ғылыми зерттеулерде қолданады.
Актограф – актограф, көбінесе жануарлардың ұйықтаған кезіндегі
физиологиялық көрсеткішін, әрекеттерін жазу үшін қолданылатын құрал.
Акуметр – акуметр (грек. akoua – есіту, metron – өлшеу), құлақтың есту
өткірлігін, саққұлақтығын, естігіштігін өлшейтін құрал.
Акцелерорецепторы – акцелерорецепторлар. А. жылдамдықты қабыл-дағыш
рецепторларға жатады. А. арқылы адам жылдам не баяу жүргенді сезеді. Ағзада
осындай арнайы орындар (жасушалар) болады.
Акцессорные половые железы – акцессорлық жыныс бездері. Оларға ұрық
көпіршігі, простата безі, каупфер безі жатады. А.ж.б-нен шыққан сұйықтықтар
(секреттер) ұрыққа қосылып, оның дарығыштығының артуына жағдай жасайды.
Алкоголь – еліткіш зат (араб. Al – kohl, kohol). А. тамақпен бірге қанға
өтіп, жүйке жүйесін және жыныс жасушаларын уландырады. Сондықтан а. адамның
ақыл-есін және нәсілін аздырады.
Алкоголизм – маскүнемдік, арақ-шарапты ішуді мақсат тұту. Түрлі
себептерді желеу етіп, тек ішуді ойлау, арақ-шарап ішу жолына түсу. Мыс.:
ішімдікке салынудан маскүнемдік сандырақ, маскүнемдік елес, жындану
(психоз), ауруларына ұшырайды. Маскүнемдік жүйкенің тозуына әкеліп соғады.
Алкогольный галлюциноз – маскүнемдік елесі. Маскүнемдік аурудың қауіпті
түрі. М. е. ауруына ұшыраған адамның ойына (есіне) үнемі қауіп-қатер,
қорқынышты елестер келеді. Ондай адам көрінгеннен үрейлене қорқып
жасырынатын болады.
А. психоз – маскүнемдік жындану (психоз). Маскүнемдік науқастың дерті.
Мыс.: дертке ұшыраған адамдардың рухани сезімі бұзылады. Ондай адам өз
әйелін не баласын да өлтіруі мүмкін.
Аллергия – көтеріңкі қозу, аллергия (грек. allos – басқа, өзге, ergon –
жұмыс, әрекет). А. ағзаның белгілі бір әсерге (тітіркендіргішке) көтеріңкі
жауап білдіруі, мұнда ағзаның сезгірлігі қалыпты жағдайдан өзгеше болып
асқынып кетеді. А. шаң-тозаңға, гүл иісіне, ауа-райына, тағамның қайсы
біріне т.б. негізделіп, табиғи түрде де пайда болуы мүмкін.
А. к пылце березы – аққайың гүлінің тозаңына ағзаның көтеріңкі қозуы,
аллергиясы.
А. к укусам пчелы – бал арасының уына көтеріңкі қозу, бал арасының
шаққанына (уына) ағзаның көтеріңкі қозып жауап беруі.
Аллалактоза – аллалактоза. А. әйелдердің емшек сүтінде кездесетін
фермент.
Аллометрия – аллометрия. А. ағза мүшелерінің дамуындағы ара-
қатынастардың бұзылуы.
Алломорфоз – алломорфоз, ағзадағы мүшелер пішіндерінің бұзылып,
өзгеруінде қолданылады.
Альбинизм – албинизм (лат. albus – ақ, түссіз) көз алмасының, қабығының,
терінің, шаштың, жалпы дененің және басқа бөліктердің іштен туа біткен
түссіздігі (пигментсіздігі). Соның салдарынан, мыс.: көздің көру қабілеті
шұғыл төмендейді, әдетте, мұндай кезде көздің еріксіз қозғалуы және көзден
жас ағу байқалады.
Альбуминоиды – Албуминоидтар. А. негізінен тірек-сүйеніш ұлпалары
құрамына кіретін нәруыздар. А. ағзада ерімейтін күйде ұшырайды. Оның
құрамында кератин – теріде, мүйізде және шашта, коллоген – біріктіруші
ұлпада, глутин – жануар желімінде болады.
Альдостерон – алдостерон (aldosteronum). А. бүйрек безінің қыртыс
қабатынан шығатын гормон. А. гормоны бүйректегі натрий және хлордың
реабсорбциясын басқару арқылы ағзадағы тұз алмасуын реттеп тұрады.
Альтерация – алтерация (лат. alteratio – өзгеру). Ұлпалардың кейбір
нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің өзгеруін білдіретін атау.
Альфа (α)-ритм – алфа (α)-ырғағы, электроэнцефалограммаға жазылатын ми
қыртысындағы биотоктың ырғағына (ритміне) жатады. А.-ы. адам күш жұмсамай,
ойланбай: денесін бос ұстап, көзді жұмып, тыныштық күйінде жатқан немесе
отырған кезінде жазылады. Сонда а.ы. секундына 8–13 реттік синусоидқа,
биіктігі 50 мкв тең болады. А.-ы мидың шүйде және төбе бөлімдерінен жақсы
жазылатыны анықталған.
Амилаза – амилаза, сілекей және ұйқы безінің сөлдері құрамында болатын
фермент. А-ны бұрын птиалин деп те атаған. А. тағам құрамындағы крахмалды
малтозаға дейін ыдыратады.
Аминокислоты – амин қышқылдары. А. қ. саны 20-дан артық, оның ішінде 12-
і басқа қышқылдармен ауыстыруға болатын, ал 8-і ауыстырылмайтын қышқылдар
деп аталады. Заменимые және Незаменимые аминокислоты дегенді қараңыз.
Аминоксидаза – аминоксидаза – органикалық фермент.
Аминопептидаза – аминопептидаза, дипептидтерді ыдырататын, ұйқы безінен
бөлінетін фермент.
Амиотрофия – Амиотрофия (грек. а – теріске шығару белгісі, myos (myo) –
бұлшықет, thope – тамақтану) – бұлшықеттердің семіп қалуы. А. бұлшықет
ұлпасы, жүйке жүйесі, буын және басқа мүшелердің ауруларынан пайда болады.
Амплитуда пульса – лүпіл (пульс) тербелісінің ұзындығы, жүрек соғуына
байланысты артериялық қабырғаның көтеріліп-тарылуынан пайда болатын
тербеліс. Л. т. ұ. арнайы құралмен жазғанда анық байқауға болады.
Ампула – қуыс түтік, ішінде сұйық заты бар тұйықталған түтік. Мыс.: ішкі
құлақтағы үш жарты шеңбер түтіктерінің тұйықталған ұшы және осы тәрізді
шыны ыдысты да атайды.
Ампутация – кесіп тастау. Емдеуге болмайтын дене бөлігін кесіп тастау
(алып тастау). Мыс.: аяқты кесу, емдеуге жарамайтын (іріп-шіріп кеткенде)
аяқты, қолды сау жеріне тақап кесіп алып тастау.
Амузия – Амузия, музыка дыбысын түсінбеу. А.-ға ұшыраған адамның миының
самай бөлігіндегі (сол жағында) есту орталықтары зақымданған болады. А.
афазиялық аурулар түріне жатады.
Амфорическое дыхание – амфориялық тыныс, тыныс шуылы (лат. amphore –
ыдыс), өте әлсіз дыбыс (шу) шығарып тыныстау. А. т. өкпе ауруына-
пневмотораксқа ұшырағандарда жиі кездеседі.
Анабиоз – анабиоз (грек. anabiosis – тірілту) сыртқы ортаның (ауа райы
т.б) қолайсыздығы туғанда ағзаның тіршілік қасиеттерін (белгілерді) уақытша
тоқтатуы. А. өлі мен тірінің аралық кезеңін білдіреді.
Анаболизм – анаболизм (грек. anabole – көтерілу), ағзада зат алмасудың
арта түсуі. А.-ге барлық ассимиляция (ферменттік синтездер) және тағамды
сіңіру жатады.
Анаболический нерв – анаболиялық жүйкелер. Зат алмасуды (ассимиляция
құбылысын) күшейтетін жүйкелер.
Анакротика – анакротика. А. жүрек соғуын жазғанда, оның әрбір соғуында
көтеріңкі сызық сызылады. А. жүрек бұлшықеттерінің жиырылуын көрсетеді. Бұл
кезде қан жүректің сол қарыншасынан қолқаға өтеді. А – 0,06–0,12 с. тең.
Анализ – анализ (грек. analysis – талдау) анықтап талдау, ағзаға әсер
еткен әрбір тітіркендіргішті мидың үлкен жарты шарының қыртысында белгілі
орталықта анықтап-талдайды.
Анализатор(-ы) – талдамалар (анализаторлар). Бұл терминді 1909 ж.
И.П.Павлов ғылымға ендірген. А. деп ішкі немесе сыртқы тітіркендіргішті
қабылдап, өткізу және келген қозуды анықтап-талдап, оны қайтадан эффекторға
(ағзаға) жеткізу жүйесін айтады. А. үш бөлімнен тұрады. Олар: қабылдағыш
(рецептор), өткізгіш (сезу, қимыл жүйкелері) және орталық (ми қыртысындағы
аймақ) бөлімдер деп аталады. Мыс.: көру анализаторы: көздің қабылдағышы
(рецептор көз), көру жүйкелері (өткізгіш жолдары) және үлкен жарты шардың
шүйде бөлімі (көру орталығы) болып саналады.
А. внешние – сыртқы талдамалар (анализаторлар). С. т.-ға сезім
мүшелерінің рефлекторлы қызметтері жатады. Мыс.: бастың сезім мүшелерінен
келетін қозулар жолы.
А. внутренние – ішкі талдамалар (анализаторлар). І. т. ішкі ортаның
өзгеруін рефлекторлы жолмен сезеді. Мыс.: ішкі мүшелерден, қан қысымы
арқылы және оның құрамы т.б. арқылы келетін қозулар жолы.
Анаэробиоз – анаэробиоз (anaerobiosis), ағзаның ауасыз, оттегінсіз
тіршілік етуі.
Анаэробные реакции в мышце – Бұлшықеттегі құбылыстың оттегінсіз жүруі.
Мыс.: азотты ортадағы бұлшықеттердің жиырылуы-созылу қасиеті ұзақ
сақталады.
Анаэробный гликолиз – анаэробты гликолиз. А. г. көмірсутегінің оттегі
жоқ ортада өтетін көмір қышқыл газы (СО2) және су (Н2О), оған дейін
ыдырауы.
Ангидремия – ангидремия (angydramia, грек а – теріске шығару белгісі,
hydor – су, haima – қан). А. қанның қоюлануын көрсетеді және ағза түрлі
жағдайда денеден көп су жоғалтқан кезде пайда болады.
Ангидроз – ангидроз (angyidrosis, грек. hidros – тер). А. тер бездерінің
қызметінің бұзылуынан не олардың жетілмей қалуынан тер шықпай қалу ауруы.
Ангиограмма – ангиограмма. А. тамырлардың қызметін рентгенге түсіріп,
жазып тексеру.
Ангиокардиограмма – ангиокардиограмма. А. жүрек-қан тамырларының
қызметін рентгенге түсіріп, жазып тексеру.
Ангиокардиопневмография – ангиокардиопневмография. А. жүрекке ауа
жіберіп, рентгенмен суретін түсіріп, жазып тексеру.
Ангиорецептор(-ы) – ангиорецептор(лар). А. қан тамырларындағы
тітіркендіргіштерді қабылдағыш орындар.
Ангиостомия – ангиостомия. Қан тамырының бөлігін кесіп сыртқа шығару.
Осылайша а. әдісімен қанның ағуын зерттейді. А. атауы қан тамырларына майда
түтіктер қойып, қан алған кезде де жиі атап, қолданады.
Ангиостомический метод – ангиостомиялық әдіс. А. ә. арқылы қан тамырына
түтік енгізіп, оны теріге қосып тігіп, қанның құрамын ұзақ уақыт зерттейді.
Английский соль – ағылшын тұзы, өте ащы тұз.
Андрогены – андрогендер (грек. andros – еркек, genes – дамитын).
Еркектің жыныс гармоны. А. жыныс безінен және бүйрек безінің қыртыс
қабатынан шығады. А. гормоны жыныстық белгілердің, жыныс мүшелерінің
қызметіне және жыныс жасушаларының ұрықтанып, оның дұрыс жетілуіне әсер
етеді.
Андростерон – андростерон, еркектің жыныс гормоны. А. гормонын Бутемант
(1931 ж.) деген ғалым несептен (зәр) қиыршық (кристалл) күйінде алған. 1934
ж. Ружинск деген ғалым А.-ды синтетикалық жолмен қолдан дайындаған. А.
гормоны еркектің екінші жыныс белгілерінің қалыптасуына көмекші болады.
Андрофилия – андрофилия, еркекке құмарлық, еркекжандылық.
Андрофобия – андрофобия, еркектен қорқу.
Аневризма – аневризма (грек. aneurysma – кеңейту). А. артерия
тамырларының аурулық өзгеріске ұшырауы нәтижесінде кеңеюі.
Анемическая гипоксия – анемиялық гипоксия (hypoxiaanaemica). А. г.
қанның оттегін қосып алуы немесе қандағы оттегінің кемуі (жетіспеуі) А. г.
қанда оттегі мөлшерінің кемуінен, гемоглобин санының кемуінен, көмір қышқыл
газының артуынан және натриферроцианид, ацетанилид және басқалардан
уланғанда пайда болады.
Анемометр – анемометр (грек. anemos – жел, metron – өлшеу). А. желдің
қозғалу жылдамдығын және оның күшін өлшейтін құрал.
Анестезировать – жансыздандыру, сезу жүйесін тежеу.
Анестезирующие средства – жансыздандырғыш дәрілер, сезу жүйелерін
тежейтін заттар (дәрілер).
Анестезирующий раствор – жансыздандыратын ерітінділер, сезу жүйелерін
тежейтін ерітінділер
Анестезия – жансыздану (anaesthesia – грек. aesthesis сезу, an – теріске
шығару). Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі бір мүшенің сезу
жүйкелерін тежеу. А. жасағанда сезу жүйкелері тежеліп, кесетін, тілетін жер
ауырғанды сезбей қалады.
А. спиномозговая – ми жұлынының жансыздануы, яғни жұлынның сезу қасиетін
жою, тежеу.
Анидирия – анидирия, көздің түсті қабығының болмауы. Іштен туа және
жарақаттан соң немесе операция жасаудан кейін пайда болады.
Анизокория – анизокория (anisocoria, грек. anisos – тең емес, kore –
қарашық). А. оң көз бен сол көз қарашықтарының бірдей болмауы. А. мидың
түрлі жағдайда зақымдануы, ішкі ағзалардың кейбір дерттері, ол көздің
зақымдануынан соқырлықтың (су қараңғылықтың) ұстамалы түрі кенеттен
басталған кезде байқалады. А. көбінесе симпатикалық жүйкелердің қызметі
бұзылуынан пайда болады.
Анизотропия – анизотропия (anisotropia, грек. anisos – тең емес, tropos
– бағыты). А. екі көз рефракциясының бірдей болмауы (әр түрлі болуы)
(Рефракция глаза дегенді қараңыз).
Анизотропность – сәулені дұрыс сындырмау (грек. anisos – тең емес,
tropos – бағыты). Миофибрилдердің құрылысындағы және оның сәулені еселеп
сындыратын қасиеттерінің біркелкі болмауы.
Анимальная область – анималдық аймақ. Жатыр қабырғасында ұрықтанған
жыныс жасушасының өсіп, беки бастаған аймағы.
А. система – анималды жүйе. А. ж. сезім ағзалары, қаңқа бұлшықеттері,
орталық жүйке жүйесінің бақылауында пайда болатын жүйе.
Анкилоблефарон – анкилоблефарон, үстіңгі және төменгі қабықтар
жиектерінің (шеттерінің) жартылай немесе толық тұтастай бітуі. Мұндай
жағдайда көз саңылауы тарылады немесе мүлде бітеліп қалады. А. іштен туа
немесе туғаннан кейін көз қабығының күюінен және жарақаттануынан пайда
болады.
Аномалия глаза – көз аномалиясы, көздің құрылысы мен қызметінің бұзылуы.
Ол іштен туа және туғаннан кейін де пайда болады. К. а. ұшырағанда көздің
жарық сәулесін дұрыс сындырмауынан және көз алмасының сопайып кетуінен адам
ұзақтан немесе жақыннан көре алмайды.
Анорексия – анорексия (anorexia, грек. an – теріске шығару, arexis –
тәбет). А. тағамға тәбеттің жоғалуы, тағамды жегісі келмеу.
Анормальный – қалыпты емес, қалыпсыз, бұзылған. Ағзаның жалпы өсіп-дамуы
кезінде көп кездесетін құбылыстар. Бұзылу мүшелердің қызметі мен пішінінде
де болуы мүмкін.
Анофтальм – анофталм, көз алмасының жоқтығы. Әдетте а. іштен туа және
туғаннан кейін де көз жарақатынан немесе көзге операция жасап көз алмасын
алып тастағаннан кейін де болады.
Антагонизм – антагонизм (antagonismua, грек. anti – қарсы, agonia –
күрес). Қарама-қарсылық, екі мүшенің немесе бұлшықеттердің бір-біріне
қарама-қарсы қызметтері.
Антагонистические рефлексы – қарама-қарсы рефлекстер. Мыс. Қасынып
жатқан кезде қатты ауыратын етіп ұрса, бүгу рефлексі қатты қозып, аяқ
бүгіледі. Бұл екі рефлекстердің жалпы (түпкі) жолы біреу болғандықтан,
екеуі бір-біріне қарама-қарсы әсер етуінен екіншісін тежейді. Қ.-қ.
рефлекстер жалпы рефлекторлы жолдарға жатады.
Антибиотик – антибиотик, микроағзаларды (микробтарды) өлтіретін, тегі
биологиялық зат.
Антигормон(-ы) – гормондарға қарсы, гормондардың әсеріне қарсы тұратын
гормондар. Егер ағзадағы қанға ұзақ уақыт нәруыз тектес бір гормон жіберсе,
қандағы бұрынғы гормонның әсерін тежейтін болады.
Антидиуретический гормон – несеп (зәр) шығаруға (диурезге) қарсы гормон.
Ондай гормон гипоталамустан шығып, қанға қосылғанда зәрдің сорылуы артып,
диурез бәсеңдейді (азаяды). Негізінен зәрдің пайда болуына қарсы әсер
ететін гормон қандағы су мен тұзды реттеуге бүйректің зәр шығару қызметін
тежеу арқылы қатынасады.
Антидромный – антидромды (грек. anti – қарсы, dromo – шабу). А. жүйке
талшықтарының қозуды кері қарай өткізу қасиеті.
Антидромное возбуждение – қозудың екі жаққа (бағытқа) бірдей берілуі.
Мыс.: аксон жүйке талшығына әсер еткенде, қозу сол жерден талшықтың екі
ұшына қарай бірдей кетеді. Сонда қозу жүйке талшығы бойы арқылы өз
бағытымен және оған кері қарай бағытпен жүретіні байқалады.
Антидромное проведение – теріс бағытта өткізу. Негізінде жүйке
талшықтары қозуды жүйке жасушасынан талшық ұшына қарай өткізеді, ал кейде
сол талшық бойымен қозу керісінше де өтеді.
Антикоагулянт – қанды ұйытпайтын зат. Оларға: өкпе және бауыр ұлпасынан
алынатын гепарин және сүліктің сілекейінен алынатын гирудин заттары жатады.
Сондай-ақ синтетикалық жолмен алынған дикумарин, пелентан т.б. қанды
ұйытпайтын заттар жатады.
Антиперистальтика – кері жиырылу (грек. anti – қарсы, peristalsis –
толқын тәрізді әрекет), ішек-қарынның, өңештің қабыртқаларындағы
бұлшықеттердің әр түрлі жиырылуына байланысты кері қарай толқындалу
әрекеті.
А. кишечника – ішектің кері жиырылуы, ішек қабыртқалары бұлшықеттерінің
түрліше жиырылуынан ілгері-кейін толқындалуына байланысты, олардың ішіндегі
тағамның мылжаланып (химус), жақсы араласып қорытылуы.
А. пищевода – өңештің кері жиырылуы. Ө. к. ж. нәтижесінде өңеш ішіндегі
жұтылған тағам түйдегі одан қалдықсыз жылжып кетеді.
Антитромбин – антитромбин, қанның ұюына қарсы. А. қан плазмасында, тамыр
ішінде қанның ұйып қалуына қарсы әсер ететін зат. Мыс.: А. протромбиннен
тромбиннің пайда болуына кедергі жасайды және дайын тромбинді
әлсіздендіреді.
Антиферменты – ферменттерге қарсы, ферменттердің әсерін тоқтататын,
күшін жоятын заттар.
Антропометрия – антропометрия (anthropometria, грек. anthropos – адам,
metreo – өлшеу). А. адам денесін өлшеу әдісі. А. әдісімен дене
бөліктерінің, мүшелердің бір-біріне қатынасы дұрыс қалыптасуын және
ауытқуларын бақылайды. А. әсіресе жастардың өсуін зерттеуде көп
қолданылады.
Анурия – анурия, несептің жоқтығы, бүйрек ауруы (грек. a – теріске
шығару белгісі, ayron – зәр, несеп). А.-да бүйрек аурулары және несеп шыға-
ру жолдары ауруларының зардабынан бүйректен зәр пайда болу бұзылады.
А. рефлекторная – Рефлекторлы түрдегі зәр (несеп) бөлінудің тоқталуы.
Анэлектротонус – электротонустың терістігі. Мыс.: жүйкеге екі электрод
(анод, катод) жалғап, үнемі электр тогын жіберсе, жүйкемен жабдықталған
бұлшықет қана токты ажыратқанда немесе жалғаған кезде ток әсерінен
жиырылады. Оның себебі, жүйкеге ток үнемі жетіп тұрған кезде катод
жалғанған жерде қозу күшейеді, анодта – төмендейді, ал тоқты ажыратқанда
керісінше, анодта қозу артады да, катодта – нашарлайды. Сонда жүйкенің анод
жалғаған жеріндегі физиологиялық өзгерісті электротонустың терістігі
(анэлектротонусы) деп атайды.
Анэнергия – әлсіздік (грек. a – теріске шығару белгісі, ergon – жұмыс,
еңбек), қарқынды жұмыс (еңбек) ету қабілетінің төмендеуі, жойылуы.
Анэнцефалия – анэнцефалия, мисыз туылу. Мұндай балалар өмір сүрмейді.
Аортальное тельце – қолқа түйіршігі (glomulusaortae). Қ. т.-де қанның
химиялық құрамының өзгеруін қабылдап, қан қысымын рефлекторлы басқаруға
қатынасатын хеморецепторлар орналасқан.
Аортальный тон – қолқа дыбысы – жүрек соғуына (жиырылуына) байланысты
қанның қолқаға күшті қысымымен өтуінен пайда болатын дыбыс. Қ. д. кеуденің
оң жағынан, ІІ-қабыртқа тұсынан жақсы естуге болады.
Апатия – а, мең-зеңдік, селқостық. Мыс.: м-з. көп аурулардың жиынтығынан
пайда болады.
Апноэ – тыныстың тоқталуы, апноэ (грек. a – теріске шығару белгісі, pnoe
– тыныстану). Т. т. адам тез-тез, өте жиі ентігіп тыныстаудан, өкпе
қуыстарындағы ауа құрамында көмір қышқыл газының кемуінен, тыныс орталығы
қозбауынан адамның тынысы тарылады.
Апокринные железы – апокрин бездері, өз тұлға қалпын бұзатын бездер. А.
б. май бездерімен бірге эпителий жасушаларынан пайда болған бездер. А. б.-
де жасушаның үстіңгі бөлігіндегі протоплазма өзгеріп, май және нәруыз
заттары пайда болады. А. б. өз тұлға-қалпын бұзу арқылы сұйықтық (секрет)
шығарады.
Апоневроз – сіңір жиынтығы (шандыр), бұлшықеттердің ұшындағы созылмалы
жалпақ сіңірлер. С. ж. бұлшықеттердің бір-бірімен және сүйектермен жалғасуы
үшін қызмет етеді.
Апоморфин – апоморфин, жүйке уына жатады. А. құсу орталығын қатты
қоздырып, құстырады.
Аппарат Рота – рот аппараты, көздің көру жітілігін анықтау кезінде
кестеге жасанды жарықты бірдей түсіру үшін қолданылатын құрал.
Аппетит – тәбет (лат. appetites – әрекет, ұмтылу). Ағзаның тағамға
зауқының артуы. Т. жүйке жүйесінің қызметіне толық байланысты болады.
Аппетитный сок желудка – асқазанның тәбеттік сөлі. А. т. с. тағам жемей
тұрғанда, яғни тағам асқазанға түспей-ақ шығатын сөл. Бұл процесс асқазан
сөлінің І-ші кезеңіне жатады. А. т. с. деп тағамды жеуге дайындық кезінде,
тағамды көру, есту, иісін сезу және дәмін тек ауызбен тату кезінде шығатын
сөлдерді атауға болады. Тәбеттік сөл деген терминді бірінші рет
И.П.Павлов қолданған.
Аритмия – ретсіздік. Мыс.: тыныстың немесе жүректің табиғи, қалыпты
жиырылу ырғағының бұзылуы, яғни бірде жиі, бірде баяу, бірде діріл,
лүпілдеу түрінде алмасып кетеді.
А. дыхательная – тыныстың ретсіздігі (arrhythmia, respiratoria),
тыныстың бірде жиі, бірде үзіліп, баяулап, табиғи ырғағының бұзылуы.
Артериальный проток – артериалды өзек, оны Батталов өзегі (ductus
arteriosus (Batalli) деп те атайды.
А. пульс – артерия тамырының соғуы (пульс. лат. pulsus – соғу), тамыр
соғуы. А. т. с. жүректен қатты қысыммен қан тамырына қанның өтуіне
байланысты артерия тамырлары қабыртқаларының кеңеюінен пайда болған
тербеліс.
А. тонус – артериалды тонус (тірілік, ширақтық). А. т. сопақ мидағы
тамырлары орталығының қозуына байланысты және ол гуморалды жолмен
басқарылады.
Артерио-венозные анастомозы – артерио-веноздық жалғастар, улану. А.-в. у-
да терідегі, өкпедегі және бүйректегі майда артериол тамырлар мен веналық
тамырлардың арасы көпір болып жалғасып жатады. Бұндай жалғастардың
биологиялық маңызы күшті. Егер екі тамыр жалғасқан болса, артериялық қан
қылтамырға бармай-ақ вена тамырына ауысып кетеді. Жалғас тамырлар сыртқы
ортаның жылылығы – 35°С төмендегенде ашылып отырады. Осылайша жалпы қанның
жылылығын дененің жылылығы сақтап тұруға қатынасады.
Ассимиляция – ассимиляция (лат. assimilatio – сіңіру). Ағзаның тағамды
сіңіруі. А., зат алмасу нәтижесінде ағза шығарған заттардың орнын
толтырады.
Ассоциация – ассоциация (лат. associatio – байланысу, қосылу), түйсік,
ой-түйсіктерінің байланысы, есте бейнелену.
Ассоциативные волокна – ассоциативтік талшықтар. А. т. мидың үлкен жарты
шарларындағы түрлі бөліктерін бір-бірімен байланыстырып тұрады.
А. зоны коры – ой-түйсік қабаты, есте сақтау аймағы. Таламустан келген
афференттік қозулар тек өздерінің сезуші (сенсорлық) аймағына ғана барып
қоймай, оның жанындағы (1–5 см) аймағына да тарап баратыны анықталған. Бұл
аймақтың негізгі қызметі сезім мүшелерінен келген қозуды қорытып анықтау,
ажыратып және есте сақтау. Мыс.: көру орталығы сау болғанымен оның
жанындағы ойлау, есте сақтау (ассоциациялық) аймағы бұзылса, адам затты
көргенімен оның не екенін ажыратуы, есте сақтап, салыстырып білуі нашарлап
кетеді.
А. пути – ассоциативтік жолдар. А. ж. мидың жарты шарларының түрлі
бөліктерін бір-бірімен байланыстырып тұратын ассоциациялық жүйке
талшықтарынан түзілген.
А. ядра таламуса – таламустың есте сақтау ядролары. Ол таламустың
алдыңғы жағына орналасып, қозуды мидың ассоциациялық аймағына жеткізіп
тұрады. Т. е. с. я.-на латералды, медиодорсалды және жастық (pulvinar)
ядролары жатады. Аталған ядролардың қызметі арқылы адам көріп, есітіп, есте
сақтайтын болады.
Атаксические движения – тәлтіректеп қозғалуы. Егер жұлынның артқы
түбіріндегі сезу жүйкелерін қиып тастаса, сезгіштік қасиет жоғалып, дұрыс
жүру бұзылады. Т. қ. ауруына ұшыраған адамның немесе жануардың аяқтары өте
майысып, шалынып, сүйретіліп, салбырап қозғалатын болады. Т. қ. көбінесе
жұлын ауруына ұшыраған адамдарда кездеседі.
Атриовентрикулярные клапаны – атриовентрикулярлы қақпақтар (atrium –
бөлме, ventriculus – қарынша). А. в. қ. жүрекше мен қарыншалар арасына
орналасқан. Жүректің оң жағында олар үш жақтамалы, ал сол жағында екі
жақтамалы болады.
Атриовентрикулярный ритм – атриовентрикулярлы ырғақ (ритм). А. в. ы. –
жүректің соғу (жиырылу) тездігіне байланысты болады.
Атриовентрикулярный узел – атриовентрикулярлы түйін (nodus
atrioventikularis). А. в. т. қос жүрекше аралығын бөліп тұратын жерде, оң
жақ қарынша тұсында орналасқан. Оны жүрекше аралық түйін десе де болады. А.
в. т. жүректің өткізгіштік жүйесінің бастамасы, ол Ашофф-Тавар түйіні деп
те аталады.
Атропин – атропин. А. өсімдіктерден алынатын зат және парасимпати-
котроптық заттар қатарына жатады. А. барлық парасимпатикалық және тер
бездерінің симпатикалық жүйкелер қозуын жояды да, парасимпатикалық жүйке
ұштарының күшін арттырады.
Атрофия – сему, жойылу, солу (грек. atrophe – қоректенбеу). Ағзаға қажет
болмаған және күнделікті шынықпаған мүше біртіндеп солып, ақырында
жойылады. А. термині жасуша, ұлпа, мүшелер көлемінің кішіреюі байқалғанда
ғана қолданылады.
А. глаза – көздің сөнуі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТҰРАҚТЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЕРІТІНДІЛЕРДІҢ ТҮСІНДІРМЕ АНЫҚТАМАЛАРЫ
ҮШІНШІ БАСЫЛЫМЫНА АЛҒЫ СӨЗ РЕТІНДЕ
Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтаманың
шыққанына 20 жыл болыпты. Шүкір Аллаға, етек-жеңімізді жидық. 2009-2010 оқу
жылына аяқ бастық. Білім-ғылымда да өз ойымызды еркін айтуға жетіп келеміз.
Енді Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік
тіл дәрежесіне көтеріліп, ұлттық мамандар дайындау мақсаты тұрғанда, білім-
ғылымның барлық саласынан атаутанулық (терминологиялық) зерттеуді жетілдіру
өте қажет.
Ұсынып отырған Тәнтірлігінтану (физиология) атаулары және заңдылықтары,
теңдіктері, тұрақтылықтары мен ерітінділердің түсіндірме анықтамалары атты
оқу құралы университеттің биология, педагогика, дене тәрбие-спорт және
медицина оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аудармашыларға
және басқа қызметкерлеріне көмегі зор болмақ.
Сондай-ақ Тәнтану (Адам анатомиясы) және Тәнтірлігінтану (Адам
физиологиясы) атауларының ғылыми бір жүйеге келіп қалыптасуына, сөйтіп
қазақ тілінің алтын қорын байытуға аз да болса септігін тигізер деп
үміттенеміз. Оның үстіне соңғы кезде атаутану (терминология) комиссиясы
бекіткен биология-медицина атауларын есепке алдық.
Тағы да бізден бұрынғы баба, аға ғалымдардың: әл-Фараби, Ибн Сина,
Бируни, Өтеубойдақ, Халел Досмұхамедов, Санжар Аспандияров т.б. еңбектерін
еске ұстап, іздену арқылы жалғастырып келеміз.
Олардың кейбіреуін атап айтатын болсақ, физиология дегеннің қазақша
мағынасы тәнтірлігінтану, термин дегенді – атау, терминология
ғылымы – атаутану ғылымы, нерв жүйесі – жүйке жүйесі, организм –
ағза, орган – мүше, белок – нәруыз деген атаулармен алмастыру, ал
ткань дегеннің – ұлпасын қалдырып, тін дегенді тіптен алынуына
байланысты т.б. атауларды түзетіп, толықтырып беруді жөн көрдік. Бұлар
кітаптың бірінші – 1991 жылғы, екіншісі – 1992 жылғы (Алматы, Қазақстан
баспасы) басылымдарында берілген еді. Оның үстіне Физиология атауларының
орысша-қазақша түсіндірме сөздігі деп дұрыс жазбағанымызды түсініп, 3-ші
басылымында оларды түзетіп бердік.
Осы оқу құралындағы сөз-сөйлемдік құрылымы лексикографиялық жұмыстарға
сәйкес жасалып, лұғаттық сала бойынша орыс тілінде түзілген сөздіктер
жүйесі негізге алынған. Орыс тілінде қалыптасқан физиологиялық атаулар
алфавит тәртібімен беріліп, олардың көбіне қазақша баламасы тіздестірілген.
Сөз-сөйлемде берілген атаулар мағынасы лұғаттық мақалалар арқылы ашылып
отырады. Әрбір лұғаттық мақала төрт-бес бөліктен тұрады. Атауларда әуелі
реестрдегі орысша сөз, содан кейін оның қазақша баламасы, шығу тегі –
этимологиялық (лат., грек., араб., франц., ағылш., т.б.) анықтамасы,
сипаттамасы және атауларға қатысы бар есімдер (эпиномиясы) дерек түрінде
келеді. Тәнтірлігінтанулық атаулардың шығу тегі және қай тілге тән екендігі
жақша ішінде көрсетілген. Ал атаулардың пайда болуына тікелей қатысы бар
адамдардың аты-жөні өз тілдерінде беріліп, өмір сүрген жылдары, елі және
мамандығы келтірілген.
Түпнұсқасы өзгермей қалыптасып кеткен халықаралық атаулардың сол қалпы
сақталып, олардың тек қосымша жалғау, жұрнақтары ғана қазақшаланып берілді.
Мысалы, абсорбционный коэффициент – абсорбциялық коэффициент.
Қайсыбір атаулардың қазақша эквиваленті (баламасы) алынған (орган –
мүше; организм – ағза, ткань – ұлпа; анестезия – жансыздандыру т.б.).
Егер атаулар бірнеше шетел және орыс сөздерінен құралған болса, ол
атаулар өзгертілмеген немесе олардың қайсыбірі қазақ тіліне аударылған
(вестибуловегетативные рефлексы – кіреберіс ерекшеленген (вегетативті)
рефлекстер).
Қысқартылған сөздер мен ерекше белгілер анықтамада өз алдына бөлек
беріледі.
Осы кітап иегері (автор), алтын уақыттарын бөліп пікір жазған ғалымдарға
және шын мәнінде оң қолым болып, әрі сауатты жазып үнемі көмектесіп
отыратын жұбайым Зиягүл Сыздыққызына алғысым мол.
Тәнтірлігінтану ғылыми атаулар жетілдіру мақсатында айтылған
ескертулеріңізді қуана қабылдаймын.
Академик Жандар Керімбектің Ермаханы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕР
Араб. – арабша
Ағылш. – ағылшынша
Америк. – американша
Анат. – анатом
Дат. – датша
Грек. – грекше
Лат. – латынша
Нем. – немісше
Швец. – швецияша
Физиол. – физиолог
Франц. – французша
АТФ – аденозинүшфосфат
Мыс. және т.б. – мысалы және тағы басқалары
г – грамм
кг – килограмм
км – километр
м – метр
сек – секунд
мсек – метр секунд
мин – минут
мм – миллиметр
см – сантиметр
°С – жылылық (температура)
+ – қосу (оң)
– – алу
α – альфа
β – бетта
γ – гамма
ό – делта
μ – микрон
Д – диоптрия
- А -
Абсолютная влажность – толық (абсолютті) ылғалдылықтар 1 см³ ауадағы
булы су мөлшері. Мыс.: тұманды күндегі ауаның ылғалдылығы жаздағы ыстық
ашық ауаның ылғалдылығына қарағанда едәуір көп болады.
А. рефрактерность – рефрактерлы толық жауап бермеу, барынша қозып тұрған
жүректің үстеме тітіркендіргішке ешқандай жауап бермеуі. Мыс.: бұлшықет пен
ұлпадан әрекет потенциалы өзінің ең жоғарғы дәрежесіне жеткенде қозу
тоқталады. Бұл уақыт 250–300мсек-қа тең болады.
А. сила мышц – толық бұлшықеттің күші. Ол ең ауыр жүкті көтерумен
анықталады. Мыс.: бақаның көлденең қимасы 1 см², бұлшықеті 1-ден 3 кг-ға
дейін. Ал сондай жылы қандылардың бұлшықеті 5–8 кг-ға дейін көтереді.
Адамның бұлшықетінің күші жасына және шынығуына қарай артып отырады. 25
жастағы адамның бұлшықетінің күші ол 60 жасқа келгенде 30–35% кемиді.
А. чувствительность глаза – толық көздің сезімталдығы. Ол көру үшін
жұмсалатын өте аз жарық сәулесінің күшімен анықталады, 4.10–7.10 эргсек
тең болады. Жарық квантымен есептегенде 8–47 арасында.
Абсолютный мышечный покой – толық бұлшықеттің тыныштығы немесе біраз
уақыт жұмыс істемей тұруы.
А. порог – толық табалдырық шегі өте нашар, әлсіз тітіркендіргіштің
әсерін ажырату, қараңғы жердегі заттың түсін қиындықпен ажырату секілді
мағынада қолданылады.
А. слух – толық есту, абсолюттік есту, дауысты танығыштық қабілет,
саққұлақтық.
Абсорбциометр Сеченова – Сеченов абсорбциометрі қандағы газдың мөлшерін
анықтайтын құрал. А. құралын 1858 ж. И.М.Сеченов ойлап тапқан (И.М.Сеченов,
1829–1905 ж.ж., отанымыздың физиологі). Бұл құралмен қанның құрамындағы
оттегін, көмір қышқыл газын және азотты анықтауға болады.
Абсорбционный коэффициент – абсорбциялық коэффициент – газдың сұйықтықта
еру мөлшерін көрсетеді. 1 мл сұйықтықты 1°С жылылықта 760 мм сынап бағанасы
қысымындағы газдың ерігіштігін көрсететін өлшем.
Абсорбция – абсорбция (лат. absorbtio – сорылу, алмасу) – газ және сұйық
күйдегі заттардың барлық массасы бойынша басқа затқа сорылуын айтады.
Автоматизм – өздігінен болатын әрекет (өздігінен әрекеттену), дағдылы
әрекеттену – адамның еркінсіз, мақсатқа лайық және ішкі ортаның әсерінен
мүшелердің немесе мүше жүйелерінің дағдылы әрекеті.
А. желудка – асқазанның өздігінен болатын жиырылып, жазылу қызметі.
Мыс.: ыстық қанды жануарларды сойған кезде қарнын тездете бөліп алғанда
бұлшықеттің жиырылуын байқауға, дағдылы әрекетін көруге болады.
А. кишечника – ішектің өздігінен болатын жиырылып, жазылу қызметі. Мыс.:
сойылған малдың ішек-қарнын денесінен тұтас бөліп алғанда, көп уақытқа
дейін ол мүшелердің өздігінен әрекет етіп жиырылып, толқындалып жатқанын
байқауға болады.
Автоматизированный цепной рефлекс – өздігінен болатын тізбекті рефлекс.
Мыс.: жүру, жүгіру т.б. кезіндегі афференттік қозудың алмасып отыруы.
Автоматии миогенная теория – өздігінен болатын миогенді теория –
бұлшықеттегі жүйке шоғырының дағдылық әрекеті туралы теория. Мыс.: жүректің
бұлшықет жасушасының өздігінен қозуы осы қағидаға жатады.
Автоматия гладких мышц – өздігінен болатын бірыңғай салалы бұлшықеттің
(адам еркінсіз) қозуы, жұмысы. Ондай бұлшықеттерде миоген текті жүйкенің
шоғырланған жерлері бар екендігі анықталған.
А. дыхательного центра – өздігінен болатын тыныс орталығының жұмыс
істеуі. Оған жалпы зат алмасу, қандағы СО2-ның мөлшері, қаңқа
бұлшықеттерінен жүйке арқылы және гуморалды жолмен келген қозу әсер етеді.
А. сердца – өздігінен болатын жүректің қозуы, қызметі. Мыс.: бақаның
жүрегін денесінен бөлектеген кезде қызметін тоқтатпауын атауға болады. Бұл
жағдай биологиялық қажеттіліктен қалыптасқан қасиет. Адам түрлі себептерден
уақытша есінен танып қалғанда да жүрек өздігінен қызметін жалғастырып,
өмірді сақтауға жәрдем етеді.
Автономная нервная система – дербес, ерекше жүйке жүйесі. Ішкі
мүшелердің қызметтерін басқаратын жүйке жүйесін дербес немесе автономды деп
атаған. Негізінде ол мағынаға тура келмейді. Вегетативная нервная система
дегенді қараңыз.
Автотрофный – автотрофты – өздігінен қоректенуші деген мағынада.
Адаптации фотохимическая теория – Бейімделудің фотохимиялық теориясы.
Б.ф.х.т. бойынша көздің жарыққа бейімделуі – көру пурпурының еріп тарауы,
ал қараңғыға бейімделу – керісінше пурпурлардың қалпына келуіне байланысты
біртіндеп жүреді.
Адаптационно-трофическая функция – бейімделе-қоректену, тағамдану
қызметі.
Адаптационно-трофическая функция симпатического отдела нервной системы –
симпатикалық жүйке жүйесінің бейімделу-қоректену қызметі, яғни симпатикалық
жүйке жүйесі барлық мүшелердің зат алмасуын және қозуын реттеумен бірге
олардың сол ортаға бейімделуіне де әсер етеді.
Адаптация – бейімделу, үйрену, дағдылану (лат. adaptare – бейімделу),
адаптация. Мыс.: иіске, дыбысқа, киімнің тарлығына (қысуына) үйренуі
(темекі көп шегілген бөлмеге алғаш кіргенде оны қатты сезеді де, біраз
уақыт өткен соң ол иіске мүшенің бейімделуінен сезбей қалады). Ағзаның
сыртқы не ішкі ортаның өзгеруіне бейімделуі.
А. анализаторов – талдамалардың немесе анализаторлардың бейімделуі.
Талдамалардың бейімделуі олардың қызметінің артуы немесе бәсеңдеуі
(баяулауы) арқылы болады. Мыс.: көздің өте жарыққа не қараңғыға бейімделуін
айтуға болады.
А. болевая – ауырғанға үйрену, бейімделу (adaptatio dolorosa). А. ү.,
б. теріге ине шаншып, инені қимылдатпай ұзақ ұстаса ауырғаны сезілмей
қалады, ал инені сәл қимылдатса ауырғанды сезеді. Инені ұзақ уақыт бір
қалыпты ұстағанда ауырғанды қабылдағыш рецептор иненің сол әсерінің күшіне
бейімделіп, сезбей қалады.
А. вкусовая – дәмге бейімделу (adaptatio gustoria). Мыс.: ауызға тәтті
затты салғанда оның дәмін тез сезеді, егер оны қозғамай ауызда ұзақ ұстаса,
тәтті дәмін сезбей қалады.
А. вкусовых рецепторов – дәмді қабылдағыштық рецепторлардың бейімделуі.
Мыс.: тұз не қантты ауызға салып ұзақ тұрса, онда рецепторлар ащы не
тәттіні сезбей қалады.
А. зрительная – көздің бейімделуі (adaptatio visualis). Мыс.: көздің
қараңғыға немесе жарыққа біртіндеп бейімделуінен анық, еркін көреді.
А. к давлению – қысымға үйрену, бейімделу. Адам өз үстіндегі киімінің
ауырлығына үйренгендіктен оны сезбей, тек киген кезде ғана байқауы мүмкін.
А. обонятельная – иіске бейімделуі, үйренуі (adaptatio olfoctoria).
Белгілі бір иіске толық бейімделгенде оны иіс мүшесі сезбей және анықтай
алмай қалады.
А. обонятельного аппарата – иіс сезу мүшесінің үйренуі, бейімделуі.
Иісті заттың әсері бірқалыпты ұзақ болуына және тек мұрынмен тыныстауға
байланысты и.м.ү. тез, ал егер ауызбен тыныстаса – ол баяу болады.
А. рецепторов – қабылдағыштардың (рецепторлардың) бейімделуі. Әрбір
рецептор-қабылдағыш тітіркендіргіштердің күшіне бейімделіп отырады. Мыс.:
иіске, шулаған дыбысқа, киімнің тарлығына т.б. тез үйреніп кетеді.
А. световая – сәулеге (жарыққа) бейімделу, көздің тор қабығы
сезімталдығының жарыққа бейімделуіне байланысты болады.
А. слуха к тишине – естудің тыныштыққа бейімделуі. Ол дыбыс тоқталған
соң 10–15 секундтан кейін басталады.
А. слуховая – дыбысқа бейімделуі. Құлақ сезімталдығының түрлі дыбыс
күшіне бейімделуі. Мыс.: қайсыбір дыбыс ұзақ мезгіл бірқалыпты шыға берсе,
белгілі бір уақыттан кейін адам оны есітпей қалады.
А. тактильная рецепторов – тән сезу қабылдағыштарының бейімделуі. Мыс.:
денеге бір затты тигізген кезде оны тез сезеді, ал оны ұзақ ұстаса, оған
үйренгендіктен, бейімделгендіктен сезбей қалады.
А. темновая – қараңғыға бейімделу. П.П.Лазеровтың фотохимиялық
теориясына байланысты болады. Адаптаций фотохимическая теория және
Темновая адаптация – дегенді қараңыз.
Адаптивные (защитные) гормоны – гормондардың қорғаныштық бейімделуі.
Мыс.: бүйрек безінің қызметі бұзылады. Мұнда алғашқы гормондарды көп
шығарғаннан кейін ағза әбден қажып-тозып, гормон шығару тоқтап қалады.
Адекватный раздражитель – үйреншікті тітіркендіргіш, ағзаға күнделікті
тіршілікке байланысты әсер ететін тітіркендіргіштер, оған ағза үйреніп,
бейімделген. Мыс.: көздің тор қабығына – жарықтың немесе қараңғылықтың,
теріге – қысымның, бұлшықеттерге – жүйкенің қозу әсерлерін және басқаларды
айтуға болады.
Адекватное раздражение – үйренген, жаттыққан тітіркену. Өмірде қажет
болып, оған ағза қалыптасқан (дағдыланған) тітіркендіргіштер: күн, түн,
жаз, қыс, тағам, т.б. арқылы тітіркену.
А. раздражение вестибулярного аппарата – вестибуляр аппараты-ның
үйреншікті тітіркенуі. Вестибуляр аппаратын тепе-теңдікті сақтау мүшесі деп
те атайды.
Аденилатциклаза – аденилатциклаза, бұлшықет жасушасының мем-бранасында
болатын фермент, ол жасушадағы зат алмасуды күшейтуге әсер етеді.
Аденогипофиз – аденогипофиз (adenohypophysis), гипофиздің алдыңғы
бөлімі. Бұл бөлімдегі ацидофилді жасушалардан соматотропин (өсу) және
пролактин, ал базафилді жасушалардан адренокортикотропин, тиреотропин және
гонадотропин гормондары бөлінеді.
Аденозинтрифосфатаза – аденозинүшфосфатаза, бұлшықет нәруызы, миозиннің
ферменті, ол аденозинүшфосфорлы (АТФ) қышқылын ыдыратады.
Адоминоскопия – адоминоскопия, құрсақ-асқазан ішін зерттеуге арналған
құрал.
Адреналин – адреналин (adrenalinum), бүйрек безінен шығатын гормон. А.
зат алмасуға, гликогеннің ыдырауын, пирожүзім және сүт қышқылдарының
тотығуын, жүрек соғуын күшейтіп-жиілетеді, ал асқазан мен ішектердің
жұмысын (жиырылуын) әлсіретеді, көз қарашығын үлкейтіп, қажып-тозған
бұлшықеттердің қызметін жақсартады.
А., влияние на диурез – адреналиннің зәр шығаруға әсері. А. бүйректің
көлемін үлкейтеді, егер ол қанда көп болып кетсе, диурез тоқталады.
А., влияние на свертывание крови – адреналиннің қанның ұюына әсері. А.
қанның ұюын арттырып, артерия және артериола тамырларын тарылтады.
А., влияние на сердце – Адреналиннің жүрекке әсері. А. жүрек қызметін
күшейтеді. А-нің әсерін симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен салыстыруға
болады.
Адреналиновая гипергликемия – адреналинді гипергликемия. А-нің әсерінен
бауыр және бұлшықеттердегі гликогендер қантқа айналып, қанда қант мөлшері
артады.
Адренокортикотропный гормон – адренокортикотропты гормон (АКТГ),
гипофиздің алдыңғы бөлімінен шығады. АКТГ бүйрек безінің қыртысты
қабатындағы шоғырлы және тор бөліктерінің қызметіне әсер етеді.
Адренэнергические нервы – адренэнергетикалық жүйкелер, симпа-тикалық
жүйкелердің түйінінен кейінгі талшықтардың ұшында симпатин деген зат
шығады. Оның әсері адреналиннің әсеріндей болғандықтан, ол жүйкелерді солай
атаған.
Азотистое равновесие – азоттық теңесу, ағзаға тағам арқылы қабылданған
азот мөлшері, одан бөлініп шыққан азоттың мөлшерімен теңдей болғандағы
физиологиялық жағдай.
Азотистый баланс – азоттық тепе-теңдік. Нәруыз (белок) құрамында-ғы
азотты ағзаға тағам арқылы келген азот мөлшерін, зәр немесе нәжіс және тер
арқылы шыққан азот мөлшерімен салыстыру арқылы оның айырмашылы-ғын тауып,
ағзадағы нәруыз мөлшерін анықтау. Мыс.: 1 г. азот 6,25 г нәруыз-ға тең.
Сонда табылған азот мөлшерін осы 6,25 г-ға көбейтсе, жалпы нәруыз мөлшері
шығады. Бұл жағдайды білудің ғылыми жұмыста және ауруды емдеуде маңызы зор.
Акиноспермия – ұрық әлсіздігі, сперматозоидтың – ұрықтың қозғалу
қабілетінің жойылуы.
Акклиматизация – акклиматизация (лат. ad – нәрсеге, klima, –climatis –
климат) – адам, жануар және өсімдіктерді жаңа қонысқа (ортаға) үйрету.
Акклиматизация температурная – ыстық-суық акклиматизациясы. Ағзаны ауа-
райының жылы немесе суық аймақтарына үйрету, жерсіндіру.
Аккомодация – аккомодация (лат. akkomodatio – бейімделу). Ағзадағы
мүшелердің түрлі тітіркендіргіштердің күшіне біртіндеп бейімделуі,
жаттығуы.
А. глаза – көз жаттығуы, көз бұршағы дөңестігінің өзгеруі арқылы көздің
әр түрлі қашықтықтағы заттарды анық көру қабілеті. Мыс.: жақындағы затты
көргенде көз бұршағының дөңестігі артады. А. кезінде бұршақтың алдыңғы
дөңестігі 10-нан 6 мм-ге, ал артқы дөңестігі 6-дан 5,5 мм-ге дейін өзгере
алатынын есептеген.
Аккомодационные мышцы – жаттыққан бұлшықет. Ж. бұлшықетіне кірпіктің
бірыңғай салалы бұлшықеттері жатады. Механизм аккомодации дегенді
қараңыз.
Аксо-аксональные синапсы – аксо-аксоналдық түйісулер, аксон ұшының
тармағы, терминал аксондарында орналасқандығына байланысты солай аталған.
Аксон – аксон (грек. axon – оқ, түзу) нейрондық жасушаның ең ұзын жалғыз
тармағы. Оның қызметі – қозуды жасушадан басқа нейронға немесе шеткі
мүшелерге жеткізу. А. осылайша орталық жүйке жүйесін шеткі мүшелермен
жалғастырып тұратын жүйке тармағы.
Аксон-рефлекс – аксон-рефлекс (axon – reflexus), ерекшеленген жүйкелерді
тітіркендіргенде пайда болатын рефлекс. Бұл рефлекстің нағыз рефлекстен
айырмашылығы – қозу рецептордан эффекторға бармайды, яғни түйін алдындағы
және артындағы нейрон аксондары екіге бөлініп, екі мүшені немесе сол
мүшенің екі бөлігін жүйкелендіреді. Сондықтан аксонның біреуін қоздырса, ол
қозу аксонның екінші тармағы арқылы сол мүшені қосымша тағы да қоздырады.
А. Р. ішкі мүшелердің қызметін реттеуге қатысады.
Аксонный холмик – аксон төмпешігі, нейронның аксон тармағы басталар
жерінде орналасқан.
Аксоплазма – аксоплазма (axoplasma – аксонның цитоплазмасы) жүйкенің
жұмыр өзегі ішінде орналасқан зат. А.-ның ішінде нейрофибрилдер,
митохондрий және микросомдар болады.
Аксосоматические синапсы – аксосоматикалық түйісулер. Бұл жағдайда
түйісулер нейронда орналасады.
Акт вдоха – дем алу сәті, әрекеті. Д. а. сәтінде қабыртқалардың көтері-
луінен және көкеттің (диафрагманың) төмен созылуынан көкірек қуысы үш
бағытта: тік, алдына және екі жанына керіле кеңейеді. Сонда қабыртқалар
жоғары көтеріліп, шеміршек керіледі және құрсақтың қысымы артады.
А. стояния – тік тұру сәті, әрекеті. Тік тұру өте күрделі қимыл
рефлекстеріне жатады. Т. т. үшін, тепе-теңдікті сақтау үшін дене
ауырлығының тірек ауданы да болуы керек. Адам тыныш, тік тұрғанның өзінде
дене алға, артқа және екі жанына қарай үнемі тербеліп тұрады. Денені
құлатпай ұстауға бұлшықеттер, буындар да қатынасады.
Активация пепсиногенов – пепсиногендер белсенділігінің артуы. П. б. а.
полипептид, тұз қышқылы әсерінен болады.
Активность спермы – ұрық белсенділігі немесе шауһет белсенділігінің
артуы, ұрықтың дарығыштығы. Оларды ұрықтың қозғалғыштығына, қоюлығына, т.б.
қасиеттеріне қарай анықтайды.
Активный иммунитет – белсенді иммунитет. Белгілі ауруды ағзаға еккеннен
кейін, сол ауруға қарсы тұра алатын қасиеттің пайда болу күшіне қарай
анықталады.
А. ионный транспорт – ион тасымалдауының белсенділігі. Бұл жағдай тірі
жасушалардағы мембранадан К, А иондарын белгілі дәрежеде күш-қуат жұмсап,
иондардың көп болған жерінен аз жағына және керісінше тасымалдауына
байланысты бағаланады.
А. отдых – тиімді тынығу, белсенді демалыс. Ағзаның шаршауы, жүйке
орталығының шаршауына тікелей байланысты. Сондықтан бірыңғай жұмыстан
шаршағанда, оны жұмыстың басқа түрімен алмастырып отырса, ағза ұзақ уақыт
шаршамайды және тиімді тынығады.
Актин – актин, протофибрилдің (бұлшықет) құрамына жататын нәруызды (жіп
тәрізді) зат. А. миозин жіптеріне қарағанда жіңішке болып келеді. А.-дер
миобриллдің жиырылып, босауына қатынасады.
Актинометр – актинометр (грек. aktis – нұр, metron – өлшеу), күн нұры-
ның (сәулесінің) қуатын (энергиясын) өлшейтін құрал. А.-ді күн сәулесінің
ағзаға әсерін және басқа мақсаттағы ғылыми зерттеулерде қолданады.
Актограф – актограф, көбінесе жануарлардың ұйықтаған кезіндегі
физиологиялық көрсеткішін, әрекеттерін жазу үшін қолданылатын құрал.
Акуметр – акуметр (грек. akoua – есіту, metron – өлшеу), құлақтың есту
өткірлігін, саққұлақтығын, естігіштігін өлшейтін құрал.
Акцелерорецепторы – акцелерорецепторлар. А. жылдамдықты қабыл-дағыш
рецепторларға жатады. А. арқылы адам жылдам не баяу жүргенді сезеді. Ағзада
осындай арнайы орындар (жасушалар) болады.
Акцессорные половые железы – акцессорлық жыныс бездері. Оларға ұрық
көпіршігі, простата безі, каупфер безі жатады. А.ж.б-нен шыққан сұйықтықтар
(секреттер) ұрыққа қосылып, оның дарығыштығының артуына жағдай жасайды.
Алкоголь – еліткіш зат (араб. Al – kohl, kohol). А. тамақпен бірге қанға
өтіп, жүйке жүйесін және жыныс жасушаларын уландырады. Сондықтан а. адамның
ақыл-есін және нәсілін аздырады.
Алкоголизм – маскүнемдік, арақ-шарапты ішуді мақсат тұту. Түрлі
себептерді желеу етіп, тек ішуді ойлау, арақ-шарап ішу жолына түсу. Мыс.:
ішімдікке салынудан маскүнемдік сандырақ, маскүнемдік елес, жындану
(психоз), ауруларына ұшырайды. Маскүнемдік жүйкенің тозуына әкеліп соғады.
Алкогольный галлюциноз – маскүнемдік елесі. Маскүнемдік аурудың қауіпті
түрі. М. е. ауруына ұшыраған адамның ойына (есіне) үнемі қауіп-қатер,
қорқынышты елестер келеді. Ондай адам көрінгеннен үрейлене қорқып
жасырынатын болады.
А. психоз – маскүнемдік жындану (психоз). Маскүнемдік науқастың дерті.
Мыс.: дертке ұшыраған адамдардың рухани сезімі бұзылады. Ондай адам өз
әйелін не баласын да өлтіруі мүмкін.
Аллергия – көтеріңкі қозу, аллергия (грек. allos – басқа, өзге, ergon –
жұмыс, әрекет). А. ағзаның белгілі бір әсерге (тітіркендіргішке) көтеріңкі
жауап білдіруі, мұнда ағзаның сезгірлігі қалыпты жағдайдан өзгеше болып
асқынып кетеді. А. шаң-тозаңға, гүл иісіне, ауа-райына, тағамның қайсы
біріне т.б. негізделіп, табиғи түрде де пайда болуы мүмкін.
А. к пылце березы – аққайың гүлінің тозаңына ағзаның көтеріңкі қозуы,
аллергиясы.
А. к укусам пчелы – бал арасының уына көтеріңкі қозу, бал арасының
шаққанына (уына) ағзаның көтеріңкі қозып жауап беруі.
Аллалактоза – аллалактоза. А. әйелдердің емшек сүтінде кездесетін
фермент.
Аллометрия – аллометрия. А. ағза мүшелерінің дамуындағы ара-
қатынастардың бұзылуы.
Алломорфоз – алломорфоз, ағзадағы мүшелер пішіндерінің бұзылып,
өзгеруінде қолданылады.
Альбинизм – албинизм (лат. albus – ақ, түссіз) көз алмасының, қабығының,
терінің, шаштың, жалпы дененің және басқа бөліктердің іштен туа біткен
түссіздігі (пигментсіздігі). Соның салдарынан, мыс.: көздің көру қабілеті
шұғыл төмендейді, әдетте, мұндай кезде көздің еріксіз қозғалуы және көзден
жас ағу байқалады.
Альбуминоиды – Албуминоидтар. А. негізінен тірек-сүйеніш ұлпалары
құрамына кіретін нәруыздар. А. ағзада ерімейтін күйде ұшырайды. Оның
құрамында кератин – теріде, мүйізде және шашта, коллоген – біріктіруші
ұлпада, глутин – жануар желімінде болады.
Альдостерон – алдостерон (aldosteronum). А. бүйрек безінің қыртыс
қабатынан шығатын гормон. А. гормоны бүйректегі натрий және хлордың
реабсорбциясын басқару арқылы ағзадағы тұз алмасуын реттеп тұрады.
Альтерация – алтерация (лат. alteratio – өзгеру). Ұлпалардың кейбір
нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің өзгеруін білдіретін атау.
Альфа (α)-ритм – алфа (α)-ырғағы, электроэнцефалограммаға жазылатын ми
қыртысындағы биотоктың ырғағына (ритміне) жатады. А.-ы. адам күш жұмсамай,
ойланбай: денесін бос ұстап, көзді жұмып, тыныштық күйінде жатқан немесе
отырған кезінде жазылады. Сонда а.ы. секундына 8–13 реттік синусоидқа,
биіктігі 50 мкв тең болады. А.-ы мидың шүйде және төбе бөлімдерінен жақсы
жазылатыны анықталған.
Амилаза – амилаза, сілекей және ұйқы безінің сөлдері құрамында болатын
фермент. А-ны бұрын птиалин деп те атаған. А. тағам құрамындағы крахмалды
малтозаға дейін ыдыратады.
Аминокислоты – амин қышқылдары. А. қ. саны 20-дан артық, оның ішінде 12-
і басқа қышқылдармен ауыстыруға болатын, ал 8-і ауыстырылмайтын қышқылдар
деп аталады. Заменимые және Незаменимые аминокислоты дегенді қараңыз.
Аминоксидаза – аминоксидаза – органикалық фермент.
Аминопептидаза – аминопептидаза, дипептидтерді ыдырататын, ұйқы безінен
бөлінетін фермент.
Амиотрофия – Амиотрофия (грек. а – теріске шығару белгісі, myos (myo) –
бұлшықет, thope – тамақтану) – бұлшықеттердің семіп қалуы. А. бұлшықет
ұлпасы, жүйке жүйесі, буын және басқа мүшелердің ауруларынан пайда болады.
Амплитуда пульса – лүпіл (пульс) тербелісінің ұзындығы, жүрек соғуына
байланысты артериялық қабырғаның көтеріліп-тарылуынан пайда болатын
тербеліс. Л. т. ұ. арнайы құралмен жазғанда анық байқауға болады.
Ампула – қуыс түтік, ішінде сұйық заты бар тұйықталған түтік. Мыс.: ішкі
құлақтағы үш жарты шеңбер түтіктерінің тұйықталған ұшы және осы тәрізді
шыны ыдысты да атайды.
Ампутация – кесіп тастау. Емдеуге болмайтын дене бөлігін кесіп тастау
(алып тастау). Мыс.: аяқты кесу, емдеуге жарамайтын (іріп-шіріп кеткенде)
аяқты, қолды сау жеріне тақап кесіп алып тастау.
Амузия – Амузия, музыка дыбысын түсінбеу. А.-ға ұшыраған адамның миының
самай бөлігіндегі (сол жағында) есту орталықтары зақымданған болады. А.
афазиялық аурулар түріне жатады.
Амфорическое дыхание – амфориялық тыныс, тыныс шуылы (лат. amphore –
ыдыс), өте әлсіз дыбыс (шу) шығарып тыныстау. А. т. өкпе ауруына-
пневмотораксқа ұшырағандарда жиі кездеседі.
Анабиоз – анабиоз (грек. anabiosis – тірілту) сыртқы ортаның (ауа райы
т.б) қолайсыздығы туғанда ағзаның тіршілік қасиеттерін (белгілерді) уақытша
тоқтатуы. А. өлі мен тірінің аралық кезеңін білдіреді.
Анаболизм – анаболизм (грек. anabole – көтерілу), ағзада зат алмасудың
арта түсуі. А.-ге барлық ассимиляция (ферменттік синтездер) және тағамды
сіңіру жатады.
Анаболический нерв – анаболиялық жүйкелер. Зат алмасуды (ассимиляция
құбылысын) күшейтетін жүйкелер.
Анакротика – анакротика. А. жүрек соғуын жазғанда, оның әрбір соғуында
көтеріңкі сызық сызылады. А. жүрек бұлшықеттерінің жиырылуын көрсетеді. Бұл
кезде қан жүректің сол қарыншасынан қолқаға өтеді. А – 0,06–0,12 с. тең.
Анализ – анализ (грек. analysis – талдау) анықтап талдау, ағзаға әсер
еткен әрбір тітіркендіргішті мидың үлкен жарты шарының қыртысында белгілі
орталықта анықтап-талдайды.
Анализатор(-ы) – талдамалар (анализаторлар). Бұл терминді 1909 ж.
И.П.Павлов ғылымға ендірген. А. деп ішкі немесе сыртқы тітіркендіргішті
қабылдап, өткізу және келген қозуды анықтап-талдап, оны қайтадан эффекторға
(ағзаға) жеткізу жүйесін айтады. А. үш бөлімнен тұрады. Олар: қабылдағыш
(рецептор), өткізгіш (сезу, қимыл жүйкелері) және орталық (ми қыртысындағы
аймақ) бөлімдер деп аталады. Мыс.: көру анализаторы: көздің қабылдағышы
(рецептор көз), көру жүйкелері (өткізгіш жолдары) және үлкен жарты шардың
шүйде бөлімі (көру орталығы) болып саналады.
А. внешние – сыртқы талдамалар (анализаторлар). С. т.-ға сезім
мүшелерінің рефлекторлы қызметтері жатады. Мыс.: бастың сезім мүшелерінен
келетін қозулар жолы.
А. внутренние – ішкі талдамалар (анализаторлар). І. т. ішкі ортаның
өзгеруін рефлекторлы жолмен сезеді. Мыс.: ішкі мүшелерден, қан қысымы
арқылы және оның құрамы т.б. арқылы келетін қозулар жолы.
Анаэробиоз – анаэробиоз (anaerobiosis), ағзаның ауасыз, оттегінсіз
тіршілік етуі.
Анаэробные реакции в мышце – Бұлшықеттегі құбылыстың оттегінсіз жүруі.
Мыс.: азотты ортадағы бұлшықеттердің жиырылуы-созылу қасиеті ұзақ
сақталады.
Анаэробный гликолиз – анаэробты гликолиз. А. г. көмірсутегінің оттегі
жоқ ортада өтетін көмір қышқыл газы (СО2) және су (Н2О), оған дейін
ыдырауы.
Ангидремия – ангидремия (angydramia, грек а – теріске шығару белгісі,
hydor – су, haima – қан). А. қанның қоюлануын көрсетеді және ағза түрлі
жағдайда денеден көп су жоғалтқан кезде пайда болады.
Ангидроз – ангидроз (angyidrosis, грек. hidros – тер). А. тер бездерінің
қызметінің бұзылуынан не олардың жетілмей қалуынан тер шықпай қалу ауруы.
Ангиограмма – ангиограмма. А. тамырлардың қызметін рентгенге түсіріп,
жазып тексеру.
Ангиокардиограмма – ангиокардиограмма. А. жүрек-қан тамырларының
қызметін рентгенге түсіріп, жазып тексеру.
Ангиокардиопневмография – ангиокардиопневмография. А. жүрекке ауа
жіберіп, рентгенмен суретін түсіріп, жазып тексеру.
Ангиорецептор(-ы) – ангиорецептор(лар). А. қан тамырларындағы
тітіркендіргіштерді қабылдағыш орындар.
Ангиостомия – ангиостомия. Қан тамырының бөлігін кесіп сыртқа шығару.
Осылайша а. әдісімен қанның ағуын зерттейді. А. атауы қан тамырларына майда
түтіктер қойып, қан алған кезде де жиі атап, қолданады.
Ангиостомический метод – ангиостомиялық әдіс. А. ә. арқылы қан тамырына
түтік енгізіп, оны теріге қосып тігіп, қанның құрамын ұзақ уақыт зерттейді.
Английский соль – ағылшын тұзы, өте ащы тұз.
Андрогены – андрогендер (грек. andros – еркек, genes – дамитын).
Еркектің жыныс гармоны. А. жыныс безінен және бүйрек безінің қыртыс
қабатынан шығады. А. гормоны жыныстық белгілердің, жыныс мүшелерінің
қызметіне және жыныс жасушаларының ұрықтанып, оның дұрыс жетілуіне әсер
етеді.
Андростерон – андростерон, еркектің жыныс гормоны. А. гормонын Бутемант
(1931 ж.) деген ғалым несептен (зәр) қиыршық (кристалл) күйінде алған. 1934
ж. Ружинск деген ғалым А.-ды синтетикалық жолмен қолдан дайындаған. А.
гормоны еркектің екінші жыныс белгілерінің қалыптасуына көмекші болады.
Андрофилия – андрофилия, еркекке құмарлық, еркекжандылық.
Андрофобия – андрофобия, еркектен қорқу.
Аневризма – аневризма (грек. aneurysma – кеңейту). А. артерия
тамырларының аурулық өзгеріске ұшырауы нәтижесінде кеңеюі.
Анемическая гипоксия – анемиялық гипоксия (hypoxiaanaemica). А. г.
қанның оттегін қосып алуы немесе қандағы оттегінің кемуі (жетіспеуі) А. г.
қанда оттегі мөлшерінің кемуінен, гемоглобин санының кемуінен, көмір қышқыл
газының артуынан және натриферроцианид, ацетанилид және басқалардан
уланғанда пайда болады.
Анемометр – анемометр (грек. anemos – жел, metron – өлшеу). А. желдің
қозғалу жылдамдығын және оның күшін өлшейтін құрал.
Анестезировать – жансыздандыру, сезу жүйесін тежеу.
Анестезирующие средства – жансыздандырғыш дәрілер, сезу жүйелерін
тежейтін заттар (дәрілер).
Анестезирующий раствор – жансыздандыратын ерітінділер, сезу жүйелерін
тежейтін ерітінділер
Анестезия – жансыздану (anaesthesia – грек. aesthesis сезу, an – теріске
шығару). Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі бір мүшенің сезу
жүйкелерін тежеу. А. жасағанда сезу жүйкелері тежеліп, кесетін, тілетін жер
ауырғанды сезбей қалады.
А. спиномозговая – ми жұлынының жансыздануы, яғни жұлынның сезу қасиетін
жою, тежеу.
Анидирия – анидирия, көздің түсті қабығының болмауы. Іштен туа және
жарақаттан соң немесе операция жасаудан кейін пайда болады.
Анизокория – анизокория (anisocoria, грек. anisos – тең емес, kore –
қарашық). А. оң көз бен сол көз қарашықтарының бірдей болмауы. А. мидың
түрлі жағдайда зақымдануы, ішкі ағзалардың кейбір дерттері, ол көздің
зақымдануынан соқырлықтың (су қараңғылықтың) ұстамалы түрі кенеттен
басталған кезде байқалады. А. көбінесе симпатикалық жүйкелердің қызметі
бұзылуынан пайда болады.
Анизотропия – анизотропия (anisotropia, грек. anisos – тең емес, tropos
– бағыты). А. екі көз рефракциясының бірдей болмауы (әр түрлі болуы)
(Рефракция глаза дегенді қараңыз).
Анизотропность – сәулені дұрыс сындырмау (грек. anisos – тең емес,
tropos – бағыты). Миофибрилдердің құрылысындағы және оның сәулені еселеп
сындыратын қасиеттерінің біркелкі болмауы.
Анимальная область – анималдық аймақ. Жатыр қабырғасында ұрықтанған
жыныс жасушасының өсіп, беки бастаған аймағы.
А. система – анималды жүйе. А. ж. сезім ағзалары, қаңқа бұлшықеттері,
орталық жүйке жүйесінің бақылауында пайда болатын жүйе.
Анкилоблефарон – анкилоблефарон, үстіңгі және төменгі қабықтар
жиектерінің (шеттерінің) жартылай немесе толық тұтастай бітуі. Мұндай
жағдайда көз саңылауы тарылады немесе мүлде бітеліп қалады. А. іштен туа
немесе туғаннан кейін көз қабығының күюінен және жарақаттануынан пайда
болады.
Аномалия глаза – көз аномалиясы, көздің құрылысы мен қызметінің бұзылуы.
Ол іштен туа және туғаннан кейін де пайда болады. К. а. ұшырағанда көздің
жарық сәулесін дұрыс сындырмауынан және көз алмасының сопайып кетуінен адам
ұзақтан немесе жақыннан көре алмайды.
Анорексия – анорексия (anorexia, грек. an – теріске шығару, arexis –
тәбет). А. тағамға тәбеттің жоғалуы, тағамды жегісі келмеу.
Анормальный – қалыпты емес, қалыпсыз, бұзылған. Ағзаның жалпы өсіп-дамуы
кезінде көп кездесетін құбылыстар. Бұзылу мүшелердің қызметі мен пішінінде
де болуы мүмкін.
Анофтальм – анофталм, көз алмасының жоқтығы. Әдетте а. іштен туа және
туғаннан кейін де көз жарақатынан немесе көзге операция жасап көз алмасын
алып тастағаннан кейін де болады.
Антагонизм – антагонизм (antagonismua, грек. anti – қарсы, agonia –
күрес). Қарама-қарсылық, екі мүшенің немесе бұлшықеттердің бір-біріне
қарама-қарсы қызметтері.
Антагонистические рефлексы – қарама-қарсы рефлекстер. Мыс. Қасынып
жатқан кезде қатты ауыратын етіп ұрса, бүгу рефлексі қатты қозып, аяқ
бүгіледі. Бұл екі рефлекстердің жалпы (түпкі) жолы біреу болғандықтан,
екеуі бір-біріне қарама-қарсы әсер етуінен екіншісін тежейді. Қ.-қ.
рефлекстер жалпы рефлекторлы жолдарға жатады.
Антибиотик – антибиотик, микроағзаларды (микробтарды) өлтіретін, тегі
биологиялық зат.
Антигормон(-ы) – гормондарға қарсы, гормондардың әсеріне қарсы тұратын
гормондар. Егер ағзадағы қанға ұзақ уақыт нәруыз тектес бір гормон жіберсе,
қандағы бұрынғы гормонның әсерін тежейтін болады.
Антидиуретический гормон – несеп (зәр) шығаруға (диурезге) қарсы гормон.
Ондай гормон гипоталамустан шығып, қанға қосылғанда зәрдің сорылуы артып,
диурез бәсеңдейді (азаяды). Негізінен зәрдің пайда болуына қарсы әсер
ететін гормон қандағы су мен тұзды реттеуге бүйректің зәр шығару қызметін
тежеу арқылы қатынасады.
Антидромный – антидромды (грек. anti – қарсы, dromo – шабу). А. жүйке
талшықтарының қозуды кері қарай өткізу қасиеті.
Антидромное возбуждение – қозудың екі жаққа (бағытқа) бірдей берілуі.
Мыс.: аксон жүйке талшығына әсер еткенде, қозу сол жерден талшықтың екі
ұшына қарай бірдей кетеді. Сонда қозу жүйке талшығы бойы арқылы өз
бағытымен және оған кері қарай бағытпен жүретіні байқалады.
Антидромное проведение – теріс бағытта өткізу. Негізінде жүйке
талшықтары қозуды жүйке жасушасынан талшық ұшына қарай өткізеді, ал кейде
сол талшық бойымен қозу керісінше де өтеді.
Антикоагулянт – қанды ұйытпайтын зат. Оларға: өкпе және бауыр ұлпасынан
алынатын гепарин және сүліктің сілекейінен алынатын гирудин заттары жатады.
Сондай-ақ синтетикалық жолмен алынған дикумарин, пелентан т.б. қанды
ұйытпайтын заттар жатады.
Антиперистальтика – кері жиырылу (грек. anti – қарсы, peristalsis –
толқын тәрізді әрекет), ішек-қарынның, өңештің қабыртқаларындағы
бұлшықеттердің әр түрлі жиырылуына байланысты кері қарай толқындалу
әрекеті.
А. кишечника – ішектің кері жиырылуы, ішек қабыртқалары бұлшықеттерінің
түрліше жиырылуынан ілгері-кейін толқындалуына байланысты, олардың ішіндегі
тағамның мылжаланып (химус), жақсы араласып қорытылуы.
А. пищевода – өңештің кері жиырылуы. Ө. к. ж. нәтижесінде өңеш ішіндегі
жұтылған тағам түйдегі одан қалдықсыз жылжып кетеді.
Антитромбин – антитромбин, қанның ұюына қарсы. А. қан плазмасында, тамыр
ішінде қанның ұйып қалуына қарсы әсер ететін зат. Мыс.: А. протромбиннен
тромбиннің пайда болуына кедергі жасайды және дайын тромбинді
әлсіздендіреді.
Антиферменты – ферменттерге қарсы, ферменттердің әсерін тоқтататын,
күшін жоятын заттар.
Антропометрия – антропометрия (anthropometria, грек. anthropos – адам,
metreo – өлшеу). А. адам денесін өлшеу әдісі. А. әдісімен дене
бөліктерінің, мүшелердің бір-біріне қатынасы дұрыс қалыптасуын және
ауытқуларын бақылайды. А. әсіресе жастардың өсуін зерттеуде көп
қолданылады.
Анурия – анурия, несептің жоқтығы, бүйрек ауруы (грек. a – теріске
шығару белгісі, ayron – зәр, несеп). А.-да бүйрек аурулары және несеп шыға-
ру жолдары ауруларының зардабынан бүйректен зәр пайда болу бұзылады.
А. рефлекторная – Рефлекторлы түрдегі зәр (несеп) бөлінудің тоқталуы.
Анэлектротонус – электротонустың терістігі. Мыс.: жүйкеге екі электрод
(анод, катод) жалғап, үнемі электр тогын жіберсе, жүйкемен жабдықталған
бұлшықет қана токты ажыратқанда немесе жалғаған кезде ток әсерінен
жиырылады. Оның себебі, жүйкеге ток үнемі жетіп тұрған кезде катод
жалғанған жерде қозу күшейеді, анодта – төмендейді, ал тоқты ажыратқанда
керісінше, анодта қозу артады да, катодта – нашарлайды. Сонда жүйкенің анод
жалғаған жеріндегі физиологиялық өзгерісті электротонустың терістігі
(анэлектротонусы) деп атайды.
Анэнергия – әлсіздік (грек. a – теріске шығару белгісі, ergon – жұмыс,
еңбек), қарқынды жұмыс (еңбек) ету қабілетінің төмендеуі, жойылуы.
Анэнцефалия – анэнцефалия, мисыз туылу. Мұндай балалар өмір сүрмейді.
Аортальное тельце – қолқа түйіршігі (glomulusaortae). Қ. т.-де қанның
химиялық құрамының өзгеруін қабылдап, қан қысымын рефлекторлы басқаруға
қатынасатын хеморецепторлар орналасқан.
Аортальный тон – қолқа дыбысы – жүрек соғуына (жиырылуына) байланысты
қанның қолқаға күшті қысымымен өтуінен пайда болатын дыбыс. Қ. д. кеуденің
оң жағынан, ІІ-қабыртқа тұсынан жақсы естуге болады.
Апатия – а, мең-зеңдік, селқостық. Мыс.: м-з. көп аурулардың жиынтығынан
пайда болады.
Апноэ – тыныстың тоқталуы, апноэ (грек. a – теріске шығару белгісі, pnoe
– тыныстану). Т. т. адам тез-тез, өте жиі ентігіп тыныстаудан, өкпе
қуыстарындағы ауа құрамында көмір қышқыл газының кемуінен, тыныс орталығы
қозбауынан адамның тынысы тарылады.
Апокринные железы – апокрин бездері, өз тұлға қалпын бұзатын бездер. А.
б. май бездерімен бірге эпителий жасушаларынан пайда болған бездер. А. б.-
де жасушаның үстіңгі бөлігіндегі протоплазма өзгеріп, май және нәруыз
заттары пайда болады. А. б. өз тұлға-қалпын бұзу арқылы сұйықтық (секрет)
шығарады.
Апоневроз – сіңір жиынтығы (шандыр), бұлшықеттердің ұшындағы созылмалы
жалпақ сіңірлер. С. ж. бұлшықеттердің бір-бірімен және сүйектермен жалғасуы
үшін қызмет етеді.
Апоморфин – апоморфин, жүйке уына жатады. А. құсу орталығын қатты
қоздырып, құстырады.
Аппарат Рота – рот аппараты, көздің көру жітілігін анықтау кезінде
кестеге жасанды жарықты бірдей түсіру үшін қолданылатын құрал.
Аппетит – тәбет (лат. appetites – әрекет, ұмтылу). Ағзаның тағамға
зауқының артуы. Т. жүйке жүйесінің қызметіне толық байланысты болады.
Аппетитный сок желудка – асқазанның тәбеттік сөлі. А. т. с. тағам жемей
тұрғанда, яғни тағам асқазанға түспей-ақ шығатын сөл. Бұл процесс асқазан
сөлінің І-ші кезеңіне жатады. А. т. с. деп тағамды жеуге дайындық кезінде,
тағамды көру, есту, иісін сезу және дәмін тек ауызбен тату кезінде шығатын
сөлдерді атауға болады. Тәбеттік сөл деген терминді бірінші рет
И.П.Павлов қолданған.
Аритмия – ретсіздік. Мыс.: тыныстың немесе жүректің табиғи, қалыпты
жиырылу ырғағының бұзылуы, яғни бірде жиі, бірде баяу, бірде діріл,
лүпілдеу түрінде алмасып кетеді.
А. дыхательная – тыныстың ретсіздігі (arrhythmia, respiratoria),
тыныстың бірде жиі, бірде үзіліп, баяулап, табиғи ырғағының бұзылуы.
Артериальный проток – артериалды өзек, оны Батталов өзегі (ductus
arteriosus (Batalli) деп те атайды.
А. пульс – артерия тамырының соғуы (пульс. лат. pulsus – соғу), тамыр
соғуы. А. т. с. жүректен қатты қысыммен қан тамырына қанның өтуіне
байланысты артерия тамырлары қабыртқаларының кеңеюінен пайда болған
тербеліс.
А. тонус – артериалды тонус (тірілік, ширақтық). А. т. сопақ мидағы
тамырлары орталығының қозуына байланысты және ол гуморалды жолмен
басқарылады.
Артерио-венозные анастомозы – артерио-веноздық жалғастар, улану. А.-в. у-
да терідегі, өкпедегі және бүйректегі майда артериол тамырлар мен веналық
тамырлардың арасы көпір болып жалғасып жатады. Бұндай жалғастардың
биологиялық маңызы күшті. Егер екі тамыр жалғасқан болса, артериялық қан
қылтамырға бармай-ақ вена тамырына ауысып кетеді. Жалғас тамырлар сыртқы
ортаның жылылығы – 35°С төмендегенде ашылып отырады. Осылайша жалпы қанның
жылылығын дененің жылылығы сақтап тұруға қатынасады.
Ассимиляция – ассимиляция (лат. assimilatio – сіңіру). Ағзаның тағамды
сіңіруі. А., зат алмасу нәтижесінде ағза шығарған заттардың орнын
толтырады.
Ассоциация – ассоциация (лат. associatio – байланысу, қосылу), түйсік,
ой-түйсіктерінің байланысы, есте бейнелену.
Ассоциативные волокна – ассоциативтік талшықтар. А. т. мидың үлкен жарты
шарларындағы түрлі бөліктерін бір-бірімен байланыстырып тұрады.
А. зоны коры – ой-түйсік қабаты, есте сақтау аймағы. Таламустан келген
афференттік қозулар тек өздерінің сезуші (сенсорлық) аймағына ғана барып
қоймай, оның жанындағы (1–5 см) аймағына да тарап баратыны анықталған. Бұл
аймақтың негізгі қызметі сезім мүшелерінен келген қозуды қорытып анықтау,
ажыратып және есте сақтау. Мыс.: көру орталығы сау болғанымен оның
жанындағы ойлау, есте сақтау (ассоциациялық) аймағы бұзылса, адам затты
көргенімен оның не екенін ажыратуы, есте сақтап, салыстырып білуі нашарлап
кетеді.
А. пути – ассоциативтік жолдар. А. ж. мидың жарты шарларының түрлі
бөліктерін бір-бірімен байланыстырып тұратын ассоциациялық жүйке
талшықтарынан түзілген.
А. ядра таламуса – таламустың есте сақтау ядролары. Ол таламустың
алдыңғы жағына орналасып, қозуды мидың ассоциациялық аймағына жеткізіп
тұрады. Т. е. с. я.-на латералды, медиодорсалды және жастық (pulvinar)
ядролары жатады. Аталған ядролардың қызметі арқылы адам көріп, есітіп, есте
сақтайтын болады.
Атаксические движения – тәлтіректеп қозғалуы. Егер жұлынның артқы
түбіріндегі сезу жүйкелерін қиып тастаса, сезгіштік қасиет жоғалып, дұрыс
жүру бұзылады. Т. қ. ауруына ұшыраған адамның немесе жануардың аяқтары өте
майысып, шалынып, сүйретіліп, салбырап қозғалатын болады. Т. қ. көбінесе
жұлын ауруына ұшыраған адамдарда кездеседі.
Атриовентрикулярные клапаны – атриовентрикулярлы қақпақтар (atrium –
бөлме, ventriculus – қарынша). А. в. қ. жүрекше мен қарыншалар арасына
орналасқан. Жүректің оң жағында олар үш жақтамалы, ал сол жағында екі
жақтамалы болады.
Атриовентрикулярный ритм – атриовентрикулярлы ырғақ (ритм). А. в. ы. –
жүректің соғу (жиырылу) тездігіне байланысты болады.
Атриовентрикулярный узел – атриовентрикулярлы түйін (nodus
atrioventikularis). А. в. т. қос жүрекше аралығын бөліп тұратын жерде, оң
жақ қарынша тұсында орналасқан. Оны жүрекше аралық түйін десе де болады. А.
в. т. жүректің өткізгіштік жүйесінің бастамасы, ол Ашофф-Тавар түйіні деп
те аталады.
Атропин – атропин. А. өсімдіктерден алынатын зат және парасимпати-
котроптық заттар қатарына жатады. А. барлық парасимпатикалық және тер
бездерінің симпатикалық жүйкелер қозуын жояды да, парасимпатикалық жүйке
ұштарының күшін арттырады.
Атрофия – сему, жойылу, солу (грек. atrophe – қоректенбеу). Ағзаға қажет
болмаған және күнделікті шынықпаған мүше біртіндеп солып, ақырында
жойылады. А. термині жасуша, ұлпа, мүшелер көлемінің кішіреюі байқалғанда
ғана қолданылады.
А. глаза – көздің сөнуі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz