Банктердің функциялары

Жоспар:

1. БАНКТЕРДІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕЛДАЛДЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ

БАНКТЕР МЕН ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ-ДЕЛДАЛДЫҚ ҚЫЗМЕТІ

1. Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан нарығында қаржы делдалдығының функциясын орындайтын қаржы институттарының желісі қалыптасты. Ондағы маңызды орынға банктер ие. Олардың пайда болу тарихы көне замандарда жатыр. Мысалы, Ежелгі Вавилоннан тас кестелеріне жазылған борыш қолхаттарын кездестіруге болады, ал, Флоренцияда және Венецияда ақша мен асыл тастарды сақтау бойынша қызмет түрі болған. Ақша айырбасы бойынша қызмет көрсету көптеген қалалар мен әлем елдерінде XІV ғасырдың соңында кеңінен тарады. Банктер негізінен сауда мен есеп айырысуға қызмет етті. Олар өнеркәсіп капиталымен жеткілікті дәрежеде байланыста болмады. Олардың несие ақшасын шығару секілді маңызды функциясы дамымады. Олар өз қызметін біртіндеп жетілдірді әрі түрлендірді, осы заманғы банк жүйесіне тән жаңа әдістерді енгізді.
Бүгінгі таңдағы коммерциялық банктер – бұл ҚР- ның заңдарына сәйкес депозиттік, ссудалық және басқа да операцияларды жүзеге асыратын коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар.
Анықтамасынан көрініп тұрғандай, банктің негізгі тағайындалуы ақша қаражаттарды несие берушіден қарыз алушыға, сатушыдан сатып алушыға орналастырудағы делдалдықта жатыр. Нарықтарға ақша қаражаттарды орналастыруды банктермен қатар басқа да қаржы және несие мекемелері жүзеге асырады. Олар: инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, брокерлік фирмалар, т.б. Банктердің қаржы нарығының субъектісі ретіндегі екі негізгі белгісі болады:
• қарыздық міндеттемелірінің қосарланған айырбасы, яғни олар өздерінің қарыздық міндеттемесін (депозиттерін, жинақ-ақша сертификаттарын және т.б.) орналастырады. Ал, осының негізінде жұмылдырылған қаражатты басқалар шығарған қарыздық міндеттемеге, бағалы қағаздарға орналастырады. Бұл банктерді өзінің қарыздық міндеттемесін шығармай, қаржы нарығында өз қызметін жүзеге асыратын қаржылық брокерлер мен дилерлерден айырықшалап көрсетеді;
• заңды және жеке тұлғалардың алдында борыштың тіркелген сомасымен сөзсіз міндеттемені өз мойнына алу. Мәселен, клиенттің қаражатын шотқа және салым ақшаға орналастырғанда, депозит сертификаттарын шығарғанда пайда болатын міндеттеме. Бұл банктерді өз акциясын шығарудың негізінде ресурстарын жұмылдыратын әр түрлі инвестициялық қорлардан айрықшалап көрсетеді. Борыш сомасы бойынша тіркелген міндеттеменің банктер үшін аздаған қатері болады. Өйткені ол қандай жағдайда болмасын толық төленуі керек, сонымен қатар инвестициялық қор ретінде өзінің активтері мен пассивтері құнының өзгерісімен байланысты барлық қатерді өз акционерлеріне бөліп беруі қажет.
Жаңа міндеттемелерді жасаудың және оларды басқа контрагенттердің міндеттемелеріне айырбастаудың барлық процесі банктің қаржы делдалдығының негізін құрайды. Нарықтың экономикада мұндай түрлендіру айрықша маңызды. Ол ұсынылатын және талап етілетін сомалық, мезгілдік, табыстылық және т.б. сәйкессіздіктерден пайда болатын жинақтаушылар мен қарыз алушылардың тікелей қарым-қатынасындағы қиындықтарды жоюға мүмкіндік береді.
Банктердің өзіндік ерекшеліктеріне қарай оларды екі негізгі түрге бөлуге болады: эмиссиялық және эмиссиялық емес.
Эмиссиялық – бұл айналымға ақша белгілерін шығаруына айрықша құқығы бар орталық банк. Әр түрлі елдерде ол ұлттық банк, халықтық банк, резервтік банк деп әр қилы аталады. Ол Қазақстанда ҚР Ұлттық банкі деген атауға ие. Оның басты міндеттеріне айналымға ақша шығару, банктердің арасында ақшалай тауардың саудасын жүргізу, банк жүйесінің эмиссиялық несие және есеп-айырысу қызметін басқару жатады. Ол еліміздегі банктік жүйенің жоғарғы деңгейін құрайды.
Эмиссиялық банк аса ірі қаражатқа ие. Ондай ірі құжатқа банктердің бірде біреуі ие емес. Бұл оған басқаларына көмек көрсетуіне және олардың қызметін басқаруға мүмкіндік береді. Қалған банктер эмиссиялық болып табылмайды. Өйткені олар айналымға ақша шығарудың айрықша құқығына ие емес.
Ұлттық банктің негізгі функцияларына мыналар жатады:
• Эмиссиялық – бұл орталық банктің ең маңызды функцияларының бірі. Қазіргі заманда қолма-қолсыз ақшаға қарағанда қолма-қол ақшаның маңызы артық болса да, банкнот эмиссиясы өз мәнін жоғалтпайды. Өйткені қолма-қол ақша төлемдерінің көп бөлігі үшін және борыштық міндеттемені түпкілікті өтеуге қаражатты қажет ететін несие жүйесінің өтімділігін қамтамасыз ету үшін бұрынғыша қажетті болып қала береді.
• Коммерциялық банктердің кассалық резервтерін шоғырландыру және сақтау функциясы. Оның мәні мынада: ұлттық несие жүйесіне мүше болып табылатын әрбір коммерциялық банк Ұлттық банктің резервтік шотында оның салым ақша мөлшеріне арақатынасымен анықталған соманы сақтап қоюға міндетті.
• Елдің ресми алтын-валюта резервін сақтайтын дәстүрлі функциясы.
• Үкімет органдарына несие беру және олардың есеп айырысу операциясын орындау. Мемлекеттік бюджеттерге жартысына дейін және одан да көп елдің ЖІӨ шоғырланады. Сол себепті Ұлттық банк үкіметтік мекемелер мен ұйымдардың, жергілікті үкімет органдарының шотын жүргізеді, осы шотқа олардың қаражатын шоғырландырады және оның төлемін жүзеге асырады.
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асырады.
• Мемлекетке қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді тікелей ссуда формасында немесе мемлекеттік облигацияларда сатып алудың формасында несие береді.
• Үкіметтік органдардың тапсырмасы бойынша алтынмен және шетелдік валюталармен операцияларды жүзеге асырады.
• Ақша саясатының (ол ең алдымен ақша массасының өзгерісін реттейді) және несие саясатының (несие мөлшерін, пайыздық мөлшерменің деңгейін

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.