Түркістан жеріне ислам дінінің таралу тарихы

Тәуелсіз зайырлы Қазақстан қоғамы үшін Иасауи мұрасы негізгі рухани тұғыр болып табылады. Қоғамда діни таным даму үстінде, бүгінгі діни топтар да өзара құрмет пен келісім деңгейіне келгенде Иасауи мұрасының ортақ рухани құндылық болатыны ақиқат. Тарихта солай болған және солай болып қала береді. Ол үшін Иасауи мәдениеті мен мұрасының ғылыми айналымға енуі, танылуы және танытылуы үздіксіз процеске айналуы тиіс. Осы жолда бірқатар жұмыстар қолға алынды. Иасауи философиясы ислам діні негізінде қалыптасқан ғылымдар жүйесімен тығыз байланыста дамыды. Әсіресе, танымдық, болмыстық, психологиялық және моральдық қағидалары мен ұстанымдары да ислам философиясымен параллел бағытта болды. Айырмашылығы танымдық негізі мен методтарында жатыр. Түркістан жеріне Иасауи философиясы ішкі танымға, интуитивті қабылдау және тауил түсіндірмесін негізге алады. Негізгі мұраты Хақиқат, Алланың дидары болса, оған жету үшін өзін өзі тану және рухани арылту ұстанымдарын таңдайды. Алланың Бар және Бір екендігін дәлелдермен емес ішкі сезіну арқылы онымен үндесуді ғибадаттың негізі деп санайды. Алла, әлем және адам арасындағы тұтастық пен бірлікті айқын таным арқылы негіздейді. Айқын таным - Құранмен үндестікке, Алламен тұтастыққа, әлеммен үйлесімділікке жетелейтін иман арқылы мәнге айналудың жолы. Ол үшін танымның көзі жүректі пәк, қалби сали, яғни әлімсақтағы күйге жеткенше бақылап, тәрбиелеу шарт. Иасауи философиясы рух туралы сыр. Оны түсіну үшін ұғымдар немесе категориялармен бағындыру, талдау мүмкін емес, ол жолды рухымен сезіну және сол жолда жүру шарт. Иасауи философиясы хикмет. Танымы сопылық. Қабылдауы тауил. Қазақ даналығының негізгі желісі. Бүгіңгі ойлау жүйеміздегі, құндылық әлеміміздегі, мәдениетіміздің және өркениетіміздің арнасын нақтылайтын тұғырлардың бастауында Иасауи философиясы жатыр. Түркі дүниетанымы тарихында ислам негіздерін өзіндік ілім арқылы негіздеген тарихи тұлға, әулие дана ретінде орын алады.
Иасауи көзқарасының мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге болады. Негізінен алғанда, Иасауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі шынайы ғашықтыққа негізделген. Шынайы ғашықтық - кемел сұхбаттың (Иасауи ілімінде кемел сұхбат адам мен адам; адам мен қоғам; адам мен табиғат; адам мен Тәңір; мәдениет пен өркениет; өркениет пен өркениет, т.с.с. арасындағы үйлесімділік пен тұтастыққа, бірлікке жетудің бірден-бір әдісі. Сопылық дүниетанымның негізгі категорияларының бірі болып табылатын сұхбат, хәл іліміндегі "өлу мен түлеуді" (трансформацияны) анықтайтын құбылыс) жүзеге асуына ықпал ететін ең басты үндестік себеп.
ҚР БҒМ Философия және саясаттану институтының қазақ философиясы және эстетикасы бөлімінің N 14 мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылған. Жұмыстың негізгі мазмұнына қатысты 41 мақала және жалпы көлемі 42 баспа табақ болатын "Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы" (Түркістан, 2004); "Hoca Ahmet Yesevinin Düsünce Sistemi" (Анкара, 2003); " Hoca Ahmet Yesevinin Ahlak Felsefesi" (Анкара, 2003) үш монография жарияланды. Диссертацияның методологиялық және практикалық бағытын, мақсаты мен міндеттерін айқындайтын негізгі тұжырымдар халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды тараған Иасауийа мектебінен бастау алатындығы тарихтан белгілі. Орта Азияда ислам, фикх, философиялық мектептер де кеңінен дамығандығы мәлім. Ислам өркениеті тұрғысынан бұған сай келетін интеллектуалдық дәстүрлер теология-кәлам, ислам философиясы және сопылық-даналық болды. Әрбір сала өзара бір-бірін толықтырып тұратын танымдық, методологиялық табиғаты мен ұстанымдары арқылы ерекшеленді. Ислам дін ғылымдарының қалыптасуының нәтижесінде олардың танымдық ерекшеліктеріне қарай ғылым сыныптамасы жасалды. Бұл сыныптамалар бойынша ғылымдар нақли (аяндық) және ғақли (адамдық) болып екіге бөлінді. Тафсир, хадис, фикх, кәлам, сопылық сияқты ғылымдардың міндеті негізінен Құран мәтінін түсіну және түсіндіру болғандықтан нақли ғылымдар қатарына жатады.