ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ «АСТАНА» өлшемі 100-80, КЕНЕП, МАЙЛЫ БОЯУ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту әдістері ... ... ...13
1.3 Композиция заңдылықтарын оқыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Майлы бояумен жазу технологиясы ... ... ..21
2 МЕКТЕПТЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп оқушыларына көркем білім беру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бейнелеу өнері заңдылықтарын сабақта оқыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ...43
2.5 «Астана» атты шығармашылық жұмыстың құрылымы ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... .51
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту әдістері ... ... ...13
1.3 Композиция заңдылықтарын оқыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Майлы бояумен жазу технологиясы ... ... ..21
2 МЕКТЕПТЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп оқушыларына көркем білім беру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бейнелеу өнері заңдылықтарын сабақта оқыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ...43
2.5 «Астана» атты шығармашылық жұмыстың құрылымы ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... .51
Бейнелеу өнері (ағылш. Visual arts) - дүниені көзбен көріп, түйсіну негізінде бейнелейтін пластикалық өнердің бір саласы. Бейнелеу өнері пәні – әрбір оқушының жан дүниесін рухани байытып, дүниетанымын қалыптастыратын бірден-бір пән. Бұл пәнінің мұғалімі өзінің лауазымдық міндеттеріне сай оқушыларды бейнелеу өнеріне баулудың, тәрбилеудің әдістемесі мен бағдарламасына сәйкес балаларды оқыту жұмыстарын жүйелі жүргізуі тиіс. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында: «Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» керектігі белгіленген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр» - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде «Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады» деп түсіндіреді [2].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр» - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде «Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады» деп түсіндіреді [2].
1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы //Егемен Қазақстан, 1999. - 7 маусым
2 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
3 Юон К.Ф. Содержание образования: Учеб. пособие. - М.: Высш. шк., 1989. - 360 с.
4 Ростовцев Н.Н. Методика преподования изобразительного искусства в школе.М.; Просвещение.1981
5 Кузин В. С. Изобразительное искусство и методика его преподавания в школе. Ангар, 1998.
6 Шорохов Е.В. Методика преподования тематического рисование в школе.М.;Просвещение, 1978.
7 Ералин Қ. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. Оқу әдістемелік құрал. Түркістан. «Тұран», 2011.-231б.
8 Әлмухамбетов Б. Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері.– А., 1987
9 Қамақов Ә. 4 - 6 сынып оқушыларына сәндік – қолданбалы өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру. Алматы. 1982.
10 Бүркітбаев Т. Бейнелеу өнері сабақтарында ойын тапсырмаларын пайдалану. Әдістемелік құрал. Шымкент, ШПИ, 1989 ж.
11 Әуелбеков Е. Бейнелеу өнерінің теориясы мен әдістемесі (Оқу-әдістемелік құрал). Түркістан, «Тұран», 2010 ж.
12 Бейсенбаев С. Арнайы пәндерді оқыту. Шымкент: 2010.
13 Жолдасова Б. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері: Оқу құралы. -Шымкент, «Нұрлы бейне». 2012. -68 б.
14 Ералин Қ. Айменов Ж. Қазақстан бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбие беру. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -93 бет
15 Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1995.
16 Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері. Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 бет.
17 Жолдасова Б. Оқыту технологиясы ұғымының мазмұндық ерекшелігі. Білім-Образование, 2010, №2 -Б.59-62
18 Шипанов А.С. «Әуесқой жас суретшілермен мүсіншілерге» Алматы «Мектеп» 1989ж.
19 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған «Бейнелеу өнері» оқу бағдарламасы .– Астана, 2010. – 17 б.
20 Болатбаев Қ. Өнер: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық білім бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық. –Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. -272 бет, суретті
21 Тәңірбергенов М. Графика. Шымкент: 2004.
22 Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1995.
2 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
3 Юон К.Ф. Содержание образования: Учеб. пособие. - М.: Высш. шк., 1989. - 360 с.
4 Ростовцев Н.Н. Методика преподования изобразительного искусства в школе.М.; Просвещение.1981
5 Кузин В. С. Изобразительное искусство и методика его преподавания в школе. Ангар, 1998.
6 Шорохов Е.В. Методика преподования тематического рисование в школе.М.;Просвещение, 1978.
7 Ералин Қ. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. Оқу әдістемелік құрал. Түркістан. «Тұран», 2011.-231б.
8 Әлмухамбетов Б. Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері.– А., 1987
9 Қамақов Ә. 4 - 6 сынып оқушыларына сәндік – қолданбалы өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру. Алматы. 1982.
10 Бүркітбаев Т. Бейнелеу өнері сабақтарында ойын тапсырмаларын пайдалану. Әдістемелік құрал. Шымкент, ШПИ, 1989 ж.
11 Әуелбеков Е. Бейнелеу өнерінің теориясы мен әдістемесі (Оқу-әдістемелік құрал). Түркістан, «Тұран», 2010 ж.
12 Бейсенбаев С. Арнайы пәндерді оқыту. Шымкент: 2010.
13 Жолдасова Б. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері: Оқу құралы. -Шымкент, «Нұрлы бейне». 2012. -68 б.
14 Ералин Қ. Айменов Ж. Қазақстан бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбие беру. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -93 бет
15 Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1995.
16 Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері. Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 бет.
17 Жолдасова Б. Оқыту технологиясы ұғымының мазмұндық ерекшелігі. Білім-Образование, 2010, №2 -Б.59-62
18 Шипанов А.С. «Әуесқой жас суретшілермен мүсіншілерге» Алматы «Мектеп» 1989ж.
19 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған «Бейнелеу өнері» оқу бағдарламасы .– Астана, 2010. – 17 б.
20 Болатбаев Қ. Өнер: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық білім бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық. –Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. -272 бет, суретті
21 Тәңірбергенов М. Графика. Шымкент: 2004.
22 Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1995.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ибрагим Мухая Бабырқызы
ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
АСТАНА өлшемі 100-80, КЕНЕП, МАЙЛЫ БОЯУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010700- Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Әуелбеков
_____ ______________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: оқушыларды туған өлке көріністерінен композиция құрастыру
ептіліктерін арттыру жолдары. астана өлшемі 100-80, кенеп, майлы бояу
5В010700 – Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Орындаған
СБС-015 тобы студенті
Ибрагим М.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
2. Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту
әдістері ... ... ...13
3. Композиция заңдылықтарын оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
4. Майлы бояумен жазу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..21
2 МЕКТЕПТЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп оқушыларына көркем білім беру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бейнелеу өнері заңдылықтарын сабақта оқыту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3 Сабақ үлгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.5 Астана атты шығармашылық жұмыстың
құрылымы ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бейнелеу өнері (ағылш. Visual arts) - дүниені
көзбен көріп, түйсіну негізінде бейнелейтін пластикалық өнердің бір
саласы. Бейнелеу өнері пәні – әрбір оқушының жан дүниесін рухани байытып,
дүниетанымын қалыптастыратын бірден-бір пән. Бұл пәнінің мұғалімі өзінің
лауазымдық міндеттеріне сай оқушыларды бейнелеу өнеріне баулудың,
тәрбилеудің әдістемесі мен бағдарламасына сәйкес балаларды оқыту жұмыстарын
жүйелі жүргізуі тиіс. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында білім беру жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында: Ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау керектігі белгіленген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша
қолдау жасалып отыр - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын
қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда
жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру,
сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті
қоғамның міндеті болып табылады деп түсіндіреді [2].
Егеменді еліміздегі мектептерде бейнелеудің перспектива, жарық пен
көлеңке, композиция, түстану, симметрия, өнердің даму заңдылықтарын оқытып
үйретуді мақсат етіп ғана қоймайды, сонымен қатар қазақ бейнелеу өнері
шығармаларын оқушыларға терең және жан-жақты таныстыруды міндет етеді.
Бейнелеу өнерін мектепте оқыту оқушылардың көркем мәдениетке деген оң
көзқарасын қалыптастыруға және қоғамның белсенді болашақ мүшесін
тәрбиелеуге лайықты үлес қосады. Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен
қоғамның дамуының, қоршаған ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған
әсемдіктің мәнін түсініп, олардың даму заңдылығына көз жеткізеді.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, бейнелеу өнеріне баулу
жолында үйірменің маңызы зор. Үйірме жұмыстарының міндеттері негізінен
оқушының бойындағы кәсіптік икемділікті қалыптастыру, біліктілік пен
танымды, еңбексүйгіштік пен қарым-қатынасты тәрбилеу, үнемділік пен еңбек
өнімділігіне жетуді үйрету, шығармашылықпен оған деген белсенділікті
арттыру, конструкторлық–технологиялық ой-өрістерін дамыту болып табылады.
Осы тұрғыдан қарастырғанда бейнелеу өнері түрлерін жинақтап зерделеу,
оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибе негізінде жас өспірімдерді
тәрбиелеу бүгінгі күннің талабы саналады. Сондықтан да, мектептерде оқу
үдерісін дидактикалық тұрғыдан қайта қарастыру, жергілікті халықтың
ерекшеліктері мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық
мәдениетке баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелердің де көкейкестілігі арта
түседі. Бұл мәселе білім берудің түрлері мен әдістерін жаңарту, әрбір
оқушының шығармашылық қабілетін барынша дамыту, бейнелеу өнерінің түрлі
жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық мәдениетке баулу арқылы шешімін
табуы тиіс. Әрбір оқушының сыныптан тыс сабақтарда шығармашылық қабілеттері
тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны
тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының
дүниетанымына да байланысты.
Бейнелеу барысында суретін салатын табиғат құбылыстырының заңдылықтары
болатындығы, сурет салудың барысында бейнелеу заңдылықтарын орындау
қажеттігі туралы белгілі суретші педагогтер К.Ф.Юон [3], Н.Н.Ростовцев[4],
В.С.Кузин [5], Е.В.Шорохов [6], К.Е.Ералин [7], Б.А.Әлмұханбетов [8],
Ә.Қамақов [9] т.б. бағалы пікірлер айтқан. Бейнелеу өнерi сабақтарында
оқушылар жан-жақты бiлiм, бiлiктiлiктi меңгередi, көне мәдени тарих, сәулет
өнерi, табиғат әсемдiгi мен құбылыстары мен әртүрлi халықтардың сәндiк
қолданбалы өнерiнiң ұлттық ерекшелiктерге толы өнерi жайлы мағлұматтар
алады. Осылайша оқушылар өздерiнiң ата-аналарымен бiрге бейнелеу өнерiнiң
қызықты бiлiм мазмұнын бiрнеше жылдар бойы жинақтайды, нәтижесiнде отбасы
өмiрiнде де рухани мәдени атмосфера орнайды. Мектеп оқушыларының рухани жан
дүниесінің дамуына, шығармашылық қабiлетiнiң артуына, көркемдiк-эстетикалық
дамуының толық қалыптасуына бейнелеу өнерiнiң қосар үлесi зор.
Қазақ халқының дәстүрлі ұлттық өнерін қазіргі заман талабына сай әрі
қарай дамыта беруді, келешек ұрпақты, жастарды осы салада тереңдеп оқытуды,
жан дүниесіне сіңіру тәрбиелік мәнге ие. Оның себебі әрбір өскелең ұрпақ
өзінің қолөнер шеберлігін арттырып үйреніп, оны өзінен кейінгі ұрпақтан -
ұрпаққа жалғастыру. Сонымен бірге ұлтшылдық пен отаншылдыққы баулу болып
келеді.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады,
жастарды өз отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте
оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық
өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас
өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының
өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді
талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, мектеп алындағы басты міндет –
оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени мұралардың
сабақтастығын сақтай отырып ұлттық рухта тәрбиелеу мен оқыту және жас
жеткіншектің дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау
мақсатында зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Оқушыларды туған өлке
көріністерінен композиция құрастыру ептіліктерін арттыру жолдары деп
алдық.
Зерттеу мақсаты: мектепте бейнелеу өнерін оқытуда көркем білім берудің
әдістерін сипаттау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп оқушыларының бейнелеу
өнерінен үйірме сабақтарында ұлттық натюрморт салуды үйрету жолдарын
оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері пәнінде сурет салуға баулу
Зерттеу міндеттері:
- тақырыпқа байланысты арнайы, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдаулар жасау;
- мектеп оқушыларына үйірме сабақтарында ұлттық натюрморт салуды
үйрету жолдарын мазмұндау;
- мектепте бейнелеу өнерін оқытудың әдістері мен формаларын сипаттап,
сабақ үлгісін жасау;
- Астана атты шығармашылық жұмыстың композициялық
құрылымын мазмұндау.
Зерттеу әдістері: озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және
талдау, салыстыру; тақырыпқа байланысты арнайы, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерге талдаулар жасау; шығармашылық іс-әрекеттерді
бақылау, сараптау т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту
Бейнелеу өнерін танудың ғылыми негізі табиғат құбылыстары мен қоршаған
орта, қоғам дамуымен тығыз байланысты қарастырылады. Басқа ғылым салалары
сияқты бейнелеу өнерін ғылыми негізі атаулардан, териндерден, түсініктер
мен категориялардан құралады. Бейнелеу өнерінің өзіне тән табиғат
құбылыстарын тану заңдылықтары бар.Бейнелеу өнерінің негізгі бейнелейтін
нысаны табиғат, жаратылыс құбылыстары болып табылады. Бұл аталған
құбылыстардың белгілі дәрежеде құрылымдық, танымдық заңдылықтары бар.
Бейнелеу өнерінің жаратылысқа байланысты құбылыстары әсіресе түстерге,
жарық пен көленкеге, кеңістікке, көрініс формаларына байланысты айқын
байқалады. Осыларды ескере келе бейнелеу өнерін тану негізі бейнелеу
өнерінің негізін құрайтын жарықтану, түстану, композиция, перспектива
заңдылықтарын танумен тығыз байланысты анықталады.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің даму жолына назар аударсақ
бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту мәселесі туралы әдіскерлер нақтылы бір
шешімге келе алмағандығын көруге болады. Әрине бұл мәселенің нақты шешімін
табу ғылыми әдістемелік зерттеуді қажет ететіндігі сөзсіз.
Жалпы білім беретін мектептерде сурет салу әдістерінің дамуына
Константин Федорович Юон белгілі үлес қосты. К.Ф.Юон көркемсурет
мектептеріндегі суретті оқыту әдістемесі мәселелеріне зор көңіл бөле
отырып, ол белгілі дәрежеде жалпы білім беретін мектептерде суретті оқытуға
қызыға қараған. Мен осы тамаша пәнге осы кезге дейін дұрыс баға берілмей
келе жатыр деп айтқым келеді. Егер оған көбірек уақыт беріп, оның оқыту
әдістемесінің талдауларын дайындаса, онда басқа пәндердегі білімдерді
қабылдауды жеңілдетер еді және бұл пәндерді өзара байланыстыру звеносы
қызметін атқарар еді, сурет қоршаған дүниені дұрыс түсініп, жеке тұлғаны
дамытуға жәрдемдеседі деп жазған. Ол менің негізгі тезисім үнемі,
бұлтарыссыз көру әлемінің заңдылығын оқыту деп есептеген. Сонымен қатар
ол перспектива туралы, горизонт сызығы туралы негізгі түсінікті бере білу
керектігін, мысалдар келтіру арқылы горизонт сызығы туралы түсіндіруге
болатындығын көрсеткен.Оқушылар бояумен жұмыс істеу барысында, оларға
спектр туралы, бояулардың өзара әсері туралы ғылыми түсініктер беруге кеңес
берген.
Оқыту әдістерін ғылыми негіздеуге мән бере отырып, Юон сурет салудың
техникалық мәселелерінің өз ғылыми таным тұрғысынан қарауға көңіл бөледі.
Ол Менің өнер мен ғылымның байланысы туралы бірқатар сөз айтқым келеді
бұл екі жақты байланыс, деп көрсеткен. Бірінші жағынан, өнер, сурет
география, тарих, жаратылыстану ғылымдары–зоология, ботаника, геология,
сондай-ақ, физика, химия, математика ғылымдарын оқыту әдістемесімен
байланысты болса, екінші жағынан, фактура сияқты ғылымның белгілі бір
саласындағы құбылысты, ғылыми танымды айтқым келеді. Фактураның өзі әр
түрлі. Бірі-табиғатта, екіншісі-суретте болады деп көрсетті.
Табиғатта фактура өзінің материалдарымен байланысты (бархат-бір
фактура, жүн-басқа фактура). Бұл фактуралардың әр түрлі қасиеттері болады,
және олар жарық құбылысын әр түрлі қабылдайды деп көрсеткен.
Мұнан соң ол сурет фактурасы, сурет техникасы туралы айту қажет. Бұл
салада да айтып отырғанымыз көркемдік құбылысқа жатады. Ғылыми дүниеге
қатысты жеке құбылыстарды да ғылыми тұрғыдан ашып көрсету маңызды деп
ойлаған.
20 ғасырдың 40 жылдары сурет мектебі реалистік суреттің берік жолына
түсті. Суретті оқытудың дұрыс принциптері мен оны оқытудың әдістері
бекіді.Оқулық суреттің мәселелерін терең ғылыми негізде шешу қажеттігі
көріне бастады.
Суретші педагог Н.Н.Ростовцев оқыту барысында балаларға қоршаған
ортаның өмір шындығын таныстыру қажеттігіне мән берген. Ол мұғалім
эстетикалық тәрбиемен айналыса отырып өнерге деген оң көзқарасты
қалыптастырады, қоғамдағы өнердің орнын ашып көрсетеді. Мектептегі бейнелеу
өнерін оқыту балаларға қоршаған өмір шындығын танып, өнерді олардың
санасына, сезімі мен еркіне әсер етеді. Мұғалім бұл міндеттерге көңіл
бөлудің маңызын түсіне білуі қажет деп кеңес берген.
Суретші педагог В.С.Кузин бейнелеу өнерін оқытудағы ғылымилық
принципі, оқушыларға оқудың әрбір кезеңінде, сатысында бейнелеу өнерінің
ұғымдарын үйретуді талап етеді, ал осы ұғымдарды оқыту әдістері арқылы
үйретіледі. Мұғалімнің оқушыларға ұсынатын білімдік материалдары осы заман
ғылымының дәрежесіне сәйкес болуы керек. Ғылыми білімдердің шеңбері үнемі
кеңи береді. Ал балалардың білім алу қабілеттілігі, өсіп отыратын ғылымның
шеңберіндегідей кеңейе алмайды. Сондықтан ғылымның оқу мазмұны үстіндегі
қажетті материалын іріктейтіндей принциптерді табу қажет екендігіне көңіл
бөлген.
Педагог ғалым Е.В.Шорохов Бейнелеу өнерінің ғылыми негіздерін жарық-
көлеңке перспектива, түстану симметрия композиция заңдылықтарымен оларды
бейнелеудің ережелері құрайды. Мұғалім бұл заңдылықтармен оқушыларды
таныстырады. Сонымен қатар мұғалім оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдылықтарын ашып көрсету қажеттігін ұсынған.
Педагог ғалым Б.А.Әлмұханбетов, Түстану түс туралы ғылым. Түстер
хроматикалы және ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге, түрлі-
түсті түстер жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер
жатады. Барлық хроматикалық түс үш параметрмен – ашықтылықпен, түстік өңмен
және қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір
белгісі бойынша – ашықтығы (ашық сүрғылт немесе қара сүрғылт) бойынша
ерекшеленеді. Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады.
Мысалы қызыл, таза қызыл немесе сұрғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сұрғылт
қоспа түстің өңін өзгертпейді, қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық
қоспадан, хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада
ахроматикалық түс неғұрлым аз болған сайын оның қанықтығы арта түседі.
Хроматикалық түстер шартты түрде жалпы түстер суық түстер болып бөлінеді
деп көрсеткен.
Педагог ғалым Ж.Балкенов Жылы түске түс спектірінің сары-қызыл
бөлігі, ал суық түске көк-көгілдір бөлігі жатады. Жылы түстерді күн мен
оттың түсімен, суық түстерді аспан, су мен мүздың түсімен сипаттауға
болады. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие болады. Басқа түстермен
қатынасына байланысты бірде жылы, бірде суық түске жатқызуға болады.
Түстік шеңбер-бірге қатар қойылған түстерден құралған шеңбер. Бұл
шеңбер, сары, сарғыш қызыл, қызғыш қоңыр, жасыл көк, көк күлгін, көк, болып
жалғасып отырады. Негізгі түстер Сары, қызыл және көк түстер контраст бір-
біріне қарама-қарсы түстер.
Контраст түстер – бір біріне қарама-қарсы түстер. Ақ түске, қара
түстер қарсы ақ пен қызыл, ақ пен көк, қарамен қызыл т.б түстер контраст
түстер сипатын береді деп түстердің заңдылықтарын көрсеткен.
Педагог ғалым К.Ералин Сурет салу негізінде біз нұсқаны бақылап қана,
оның сыртқы формасын көшіріп салумен шектеліп қоймаймыз, сонымен қатар оның
ішкі құрылымын түсінуге талпынамыз, заттың ішкі құрылымының скелеті көзге
көрінбегенімен, ол заттың сыртқы формасын бейнелеу үшін өте маңызды.
Мысалы, сурет салушы кубтың оның қабырғаларымен шектесіп жатқан қырларын
және оның формасын елестетеді, куб құрылымының конструктивтік схемасын
елестетеді, сонан соң барып, кубтың суретін салуға кіріседі. Біз кімге
кубтың суретін сал десек те, олардың бірі жақсы бірі жаман қылып оның
суретін салып береді, бірақ мүның себебі олардың зат формасы мен сипаты
туралы анық елестетудің - зат құрылымы туралы білімінің болуына байланысты
болып табылады деп таныған.
Егер біз сурет салатын адамдарға, ол ешбір уақытта көрмеген заттың
суретін салыңдар десек, олардың көпшілігі, логикалық құрылымы бар бейненің
көрінісін бере алмайды. Себебі олардың саналарына ешқандай оның образы жоқ.
Бұл сурет салу кезінде, сурет салушының зат туралы дұрыс елестетуі
және түсініктері пайда болады, немесе әрбір сурет салушы өз суретінде өмір
шындығының елестерін білдіреді. Басқаша айтқанда өзінің санасында
қалыптасқан зат образын бейнелейді. Сондықтан да ұлы суреткер Микеланджело
Суретті қолмен емес, оймен салу керек деп көрсеткен. Сонымен адам сурет
сала отырып, қоршаған әлемді талдайды. Өмір шындығын тану үрдісі өнер мен
ғылым арқылы тану негізі форманы шағылыстыру формаларына байланысты әр
түрлі болып бөлінеді: ғылым өмір шындығын түсініп, ойлау және қорытындысын
шығару формалары арқылы жүзеге асыратын болса, өнер өмір шындығын образдық
түрде бейнелейді.
Оқушыны зат көрінісін дұрыс бейнелеуге үйрету үшін, мұғалім балаға ең
бірінші зат құрылымының ерекшеліктерін дұрыс көре білуге үйретуі тиіс.
Оқулық сурет салу барысында табиғатты бақылау мен тану маңызды роль
атқарады. Мұғалім оқушылардың сурет салуды бастағаннан бастап заттың
конструкциялық құрылымы, форма сипаты, пропорциялары сияқты зат құрылымының
заңдылықтарын нұсқадан көре отырып түсінулеріне басшылық көрсетеді. Зат
формасын дұрыс көре білуге үйретуге болмайды деген түсінік бар. Олар әркім
әр түрлі субьективті көреді, сонан соң оларды қалай көрсе солай бейнелейді
деп ойлайды. Бұл көзқарас қате. Әрбір адам затформасын дұрыс көре білуге
мүмкіндігі бар екендігі ғылымда бұрыннан дәлелденген. Оқу үрдісінде әрбір
оқушының нұсқаны өзінше әр түрлі етіп салуына мұғалім жол бермеуі тиіс. Ол
барлық сурет салушылардан заттарды шынайы бейнелеуін, яғни көрініс
бейнесінің нұсқамен сәйкес келуін талап етуі тиіс. Бұл шығармашылық
қабілеттің дамуына қайшы келмейді.
Керісінше бұл шығармашылық қабілеттің дамуына қажетті білім мен
дағдылардың мықты фундаментін қалайды. Тек қана жақсы меңгерілген
заңдылықтар мен дәстүрлерден бастау алғанда ғана адам қолөнершілікті емес
жаңашылдық өнімді жасай алады.
Материалдық әлем күрделі де көпқырылы болғандықтан оны танып, оның
заңдылықтарын ашуға сезімдік қабылдау жеткіліксіз. Бұл жерге таным
процестерінің екінші және сонымен бірге жоғарғы сатысы болып табылатын
абстрактылық ойлау келуге тиіс.Б іздің ойымыз түйсік пен қабылдаудан шыға
отырып, өмір шындығы тікелей бейнелеу өрісімен шектеседі. Ол қоршаған
дүниені бір орталықты, жалпылауы түсінік, ойлау, ой қорытындысы формасында
көрсетеді. Көре білу ептілігі санамен және ойлаумен байланысты. Адам өмір
шындығының ерекшеліктері мен нәзік баяуларын көре білумен қатар қабылдаудың
күрделі жүйесін меңгеруге қабілетті.
Бүркіттің көзі адамның көзіне қарағанда алыстағыны көреді, бірақ адам
көзі бүркіттің көзіне қарағанда заттардағы өзгерістерді көп көретіндігі
белгілі.
Таным теориясында табиғатты эстетикалық қабылдау енжар көре салу емес,
қоршаған ортаны тануға оның заңдылықтарын ашуға, тануға үмтылған, өмірді
тануға бағытталған шығармашылық белсенді әрекетке негізделген қарым-қатынас
түрінде танылады.
Суретте өмір шындығы беріліп, ол бейне түрінде көрініс табады. Өмір
шындығының суретін салу, танымдық үрдіссіз мүмкін емес. Оқушыға көргенін
автоматты түрде қағаз бетіне түсіруге емес, оның санасында қалыптасқан
нұсқа туралы түсініктері мен елестетуі арқылы көргенін бейнелеуге үйрету
қажет. Затты әр түрлі көру нүктесінен қарау арқылы әдепкіде оны логикалық
тануына қабілеті жете бермейді. Бұл кезде бірінші әсер толық болмай,
түйсіктің бір-бірімен өзара логикалық нақты шешім шығаратын байланысы да
болмайды.
Жаңадан сурет салуды үйреніп жүрген сурет салушы әдетте өзінің бірінші
көрген әсерімен тоқтап қалып, зат туралы жартылай елестеулерін санасында
бекіп қалады. Зат туралы нағыз түсінік бірізді бірқатар көру әсерлері мен
логикалық ой толғанысы нәтижесінде анықталды.
Сурет салуды үйренудің негізгі нұсқаға қарап отырып сурет салу болып
табылады. Бұл жағдайда, көру көргенін ой елегінен өткізу ептілігіне
қарамастан көрген зат сурет салу процесінде, яғни практикада үйлестіруден
өтеді. Негізгі үлгерім нәтижесі мұғалімнің әдістемелік басшылығына
байланысты алынады. Оқулық суреттегі көру арқылы берілетін бағаның
бірізділігін мұғалім белгілі жүйеге бағыттауы тиіс. Оқушы заттың суретін
сала отырып, нұсқа туралы елестеулер мен өз әсерлері туралы мұғаліммен
пікір алысады. Дұрыс жасалған әдістемелік нұсқау нәтижесінде ол нұсқа
туралы әдепкі қате пікірден бас тартып, оның ақиқатын тануға келеді.
Мысалы, оқушы оқу бағдарламасы бойынша гипстен жасалған вазаның суретін
салды делік. Бұл кезде балалардың көбі нұсқаны механикалық түрде вазаның
контур сызықтарына қарап көшірме жасауға ұмтылады бірақ, форма құрылымының
ерекшеліктеріне мән бере бермейді. Бүл жағдайда педагог форма қандай
бөліктерден түратындығына, оларды тұтас бір формаға қалай жиналып
түрғандығына, қосымша сызықтар сызу арқылы көрсетеді.
Жазықтық бетіне бейне құрылымының шынайы көрінісін беру үшін, педагог
бейнелеудің принциптері мен әдістерін ашып көрсетеді. Ол оқушыларға
перспектива мен көлеңкелер теориясы облысындағы ғылыми-теориялық
мәліметтерді береді, яғни педагог ғылымилық деп аталатын дидактикалық
принципті практикада іс-жүзінде асырады. Сонымен қатар оқушылардың өз
бетінше орындайтын жұмыстарын, ғылыми-теориялық білім алуға, олардың
қасиетін сезінуге бағыттау қажет. Ол үшін мұғалім ұзақ уақыт салатын
суреттермен қатар, қысқа мерзімде салатын нобайларды үйге тапсырма ретінде
береді. Мұндай тапсырмалар балаларға нұсқаны мұқият бақылауға, талдауға
және бейне құрылысын саналы түрде бейнелеуге үйретеді. Аталған тапсырмалар
балаларға ғылыми білімді алуға ұмтылдырады [10].
Мұғалімнің сабақтағы негізгі міндеттерінің бірі дұрыс бақылау жасаумен
ақиқат өмір шындығын танудың жолдарын көрсету болып табылады. Оқушы зат
көрінісін бірінші рет салу барысында, зат формасының сыртқы белгілерін
сақтай отырып, оның құрылымының ерекшелік сипатын білместен, ол тәртіпті
түрде көшіріп салуға ұмтылады. Педагогтың дұрыс әдістемелік басшылығы
негізінде ол жалпы форманы бақылау-форманың тұтас және жеке бөліктерінің
пропорциялық қатынастарын байқау-нұсқаның көлемі мен пластикалық
қасиеттерін байқау-нұсқаның конструктивтік құрылымын талдау нұсқаның жеке
бөлшектерінің сипатын айқындау сияқты бақылау жүйесін қысқа уақытта
меңгеруге қол жеткізеді.
Мұндай байқау мен талдау процесінде оқушы форманы мейлінше нақты
бейнелеуге ұмтылады. Оның суретін салмас бұрын дөрекі қате жіберіп алмас
үшін, зат құрылымын дұрыс түсінуге күш салады. Қысқа мерзімді байқау мен
бақылаудың зат туралы толық елестету мүмкін емес, ол үшін үзақ мерзімді
бақылау қажет. Сондықтан оқу процесінде аяқталған суретке басты назар
аударылады, себебі аяқталған сурет оқушы байқауының соңғы нәтижесін
көрсетеді. Аяқталған суретке қарап педагог оқушының нұсқа құрылымын қалай
бере білгенін, модельдің айрықша белгілерін қалай тапқанын, модель туралы
оқушы не білетінін айқындайды. Жақсы орындалған сурет зат қасиеттері туралы
барынша мол мәлімет беретін-көрушіге, зат туралы ақиқат елестетуін алуға
мүмкіндік туғызатын белгілер болып табылады.
Бейнелеу өнерін оқытуда бейнелеу әдістерін меңгерумен қатар балалардың
байқампаздығы мен білімқұмарлығын дамытады. Бұл қоршаған ортаның даму
заңдылықтарына, қоршаған ортаны тану дүниетану белсенділіктерін арттыруға
үйретеді.
Сурет салу барысындағы балалардың нұсқаны ойсыз көшіріп салуын
болдырмау үшін көп еңбек етуді қажет етеді.Оқушы алдымен көру арқылы
нұсқамен танысады, онан соң педагог модельдің пропорциясы, түсі және
жарықтануы сияқты форма ерекшеліктеріне назар аударады. Мұндай алдын ала
нұсқамен таныстыру обьектіні талдаудың негізі болады.
Мұғалім оқушылардың назарын нұсқаға аудара отырып, өз шәкірттерінің
модель құрылымының ерекшеліктеріне, оларды қосалқылардан бөліп алып,
форманың конструктивтік құрылымын ашып көрсетеді.
Оқушылардың заттың жеке ұсақ бөлшектеріне көңіл аударуы, олардың
зерттеп отырған нұсқаның тұтастай образын байқауынан алшақтап, оның
құрылымын түсінуге кедергі жасайды, бүл өз кезегінде нұсқаны дұрыс
бейнелеуге кедергі келтіреді. Оқушы зерттеп отырған нысанды нақты елестету
үшін, ол ең алдымен оның формасын тұтастай қамтуға, онан соң сол заттың
ерекше белгілерін танып, барлығының басты бөлшектері мен өзара байланыстары
мен өзара бағыныштылық қасиеттерін және осы элементтерінің өзара орналасуы
мен құрылым бірлігін білуі тиіс.
Бұл үшін педагог оқушыларға тұтасты жеке бөліктерге және оларды
қайтадан бір тұтастыққа біріктіру процесін, яғни талдау, жалпылау процесін
бірлікте қарауға үйретеді. Әрине бүл әрбір сыныптың, оқушылардың даму
деңгейіне байланысты қолдануға, және олардың білім көлемін есепке алуға
сәйкес келуі тиіс.
Тәжірибе көрсеткендей бейнелеу заңдылықтарын білмейтін және
сақтамайтын мұғалімдер суретті саналы меңгеруге аса мән бермейді. Мұндай
ештеңені түсіндірмей, тек қана оқушының суретін жөндеуге жәрдемдесумен
шектеліп, жұмыстың бір кезеңінен екінші кезеңіне ауысумен айналысады. Сурет
салуды оқытудың бұл жолы, сурет салудың тек қана механикалық дағдыларымен
техникалы жұмыс тәсілдері ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда оқытудың
танымдық және білімдік функцияларын үмытып қалады, ал шын мәнінде нұсқаға
қарап сурет салу шағын мақсатқа ықшамдалып, өзінің жалпы білім беретін пән
ретіндегі педагогикалық құндылығын жоғалтады. Бұл оқушылардың үлгерімін
біліміне қарай бағаланбай, тек қана техникалық жетістіктері бойынша
бағалауға апарып соғады. Бұл жерде оқушының күш жігері нұсқаны оқып
үйренуге емес, ұтымды суретті орындауға жұмылдырады.
Оқыту барысында бейнелеу өнерінің заңдылықтарынан оқушыларға білім
берумен шектеліп қалмай, сол білімдерді ғылыми қағидалармен бекітіп отыру
қажеттігін көрсетеді. Сурет салу барысындағы әрбір жағдайлар мен шарттар
ғылыми мәліметтермен бекітілуі тиіс. Яғни, қандайда бір өмір құбылыстарының
заңдылықтары көрсетіліп отыруын қажет етеді. Бұл деген сөз, педагог тек
қана көрсетумен шектеліп қалмай, белгілі форма бейне қандай әдіспен
құралды, бұл тек қана сол әдіспен салыну керектігін дәлелдеп көрсетуді
қажет етеді.
Мектептегі бейнелеу өнерін оқыту әдістемесін жетілдіруді педагог
өзінің берген кеңесі мен нұсқауының дұрыстығына,оның оқушы еңбегін
әлдеқайда жеңілдететіндігіне өздері сурет салу барысында көз жеткізулері
тиіс. Оқушылар өнермен айналысу барысында ғылымының өнерге жәрдемдесетіні
олардың әр уақытта естерінен шықпайтындай болуы тиіс.
Жалпы білім беретін мектептегі бейнелеу өнері суреттер салумен
шектеліп қалмауға тиіс. Бейнелеу өнерін оқыту балаларға зат құрылысын қағаз
бетінде сауатты бейнелеуге бағытталып құрылуы тиіс. Балалардың сауатты
салынған суреті – перспектива заңдылықтарын қолдану, жарық пен көлеңке
түстану заңдарын сақтау, зат құрылымының ерекшеліктерін, құбылыстардың
заңдылықтарын дұрыс түсіну негізінде салынған суретті айтамыз.
Өнердің сауаттылығын меңгермей бала бейнелеу өнерінің көркемдік
ерекшеліктерін меңгермейді. Бейнелеу сауаттылығы оқушының шығармашылық
қызмет атқару үшін қажеттілігі онанда жоғары.
Сурет салу барысында балаға қажетті білім мен дағды берілмесе, олар
өзімен-өзі болып кетсе, бұл баланың онан әрі дамуына кері әсер етуі мүмкін
және бұл жағдай баланың сурет салудан жеруіне әкеп соғуы да мүмкін.
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар сурет салумен
қызыға айналысады, ал бірақ олардың көбісінің жасы өскен сайын суре салуды
тастап кетеді. Бастауыш сынып оқушыларды сурет салумен біреу қызықтырмаса
да өз бетімен айналысады. Бесінші және алтыншы сынып оқушыларының өзіне
кейде сурет салу сабағы зерігетіндей болуы байқалып қалады. Бұл адамның
жасы өсіп дамыған сайын өмір туралы балалық елестетулерінің қате екендігін
түсіне бастайды. Орта сыныптың оқушылары өздерін қоршаған заттарды бақылап
қана қоймайды, сонымен қатар оларды өзара салыстыра бастайды, талдайды және
олар туралы қарапайым қорытындылар жасайды [11]. .
Бұл жастағы оқушылар өздерінің суреттеріне қанағат түтып қана қоймай,
оларды өмірдегі көріністеріне нақты ұқсатуға талпынады. Егер бұған қалай
жетуді, қалай жасауды олар білмесе, оған тәжірибелі жетекші жәрдем беруге
келмесе, оларда қанағттанбағанның сезімі пайда болып, соңында барып салуды
тастап кетуі де мүмкін.
Ғылымдардың ғылыми - зерттеу жұмыстары балаларды реалистік сурет
салуға бірінші сыныптан бастап үйретуге болатындығын, және ол қажет
екендігін көрсеткен. Бейнелеу өнерінің сауаттылығын оқытуды мектепке
дейінгі жастағы балаларға болатындығы туралы пікірлер айтқан. Жас балалар
шығармашылық жұмыс жасау барысында үлкендердің еңбегіне таң қалады, соларға
еліктейді. Бақылау нәтижелері көрсеткендей балалар шығармашылығын, яғни
баланың өмірдегі дәрменсіздігін біз талант көрінісі деп бағалаймыз. Баланың
қабылдауын сақтай отырып, біз балаларды көркемдік білім беруден құр алақан
қалдырамыз. сөйтіп бұл дәрменсіздік ұзақ жылдарға созылады.
Балаларға сурет пен кескіндеменің қағидалары ашып көрсетілмеген
мектептерде балалардың адам бейнесін салудағы, бейнелеу сауаттылығынан
хабары болмағандықтан адам суреттерін салудағы қателіктерді байқаймыз.
Мысалы, орта сыныптардағы оқушылардың адамды бейнелеген суреттер мектепке
дейінгі балалардың адамның суретін салудағы айырмашылықтары өте аз. Шын
мәніндегі олардың даму ерекшеліктеріндегі айырмашылықтар физикалық жағынан
болсын рухани жағынан болсын ауқымды болып келеді.
Бірақ бейнелеу қызметінде мұндай айырмашылықтың бар екенін байқау
қиынға соғады. Алты жасарлардың салған суреттерінде адамның бас
көрінісіндегі көз, мүрын, ерін және құлақтар мейлінше шартты түрде
беріледі. Бұл жастағылар бас формасының құрылымын біле бермейді, сондықтан
олардың адамды бейнелеуі болып шығады. Сол сияқты 8 жастағы оқушының адамды
бейнелеген суреті мен 12 жастағы оқушының адамды бейнелеген суреттерінде де
адам формасын бейнелеудегі форманы трактовка жасаудағы айырмашылықтары
шамалы екендігі көрінеді. Бүл салыстырулардан бейнелеу өнерін бес жыл
оқудан, бала бейнелеу өнерінен қажетті білім мен дағдыны үйренбегені, олар
мұғалім тарапынан үйретілмегені айқындалады. Он үш жасар мектеп оқушысы
сурет салу курсын аяқтағанымен, олардың білімі мен дағдылары сол курсты
бастаған кездегі қалпында қалып қойғандығы байқалады. Көрсетіліп отырған
жағдай сурет салуды балаға үйрету барысында бейнелеу өнерінің негізін
құрайтын зат құрылымы, форма, түс, перспектива, жарық - көлеңке
заңдылықтары туралы ғылыми білім мен бейнелеу дағдыларын меңгеруге
мұғалімнің мән бермегендігінен туындаған жағдай болып табылады.
Сондықтан, бейнелеу өнерін оқытуда іргелі ғылыми негізге сүйеніп
құрылған жерде, оқушы таңғаларлық үлгерімге жететіндігін көрсетеді.
Бейнелеу өнерін оқыту бағдарламасында бейнелеу өнерінің ғылыми негіздерін
құрайтын форма, түр-түс, кеңістік, симметрия, ассиметрия ритм, перспектива
(ауа перспективасы, сызықтық перспектива, көлеңке перспективасы т.б.) жарық-
көлеңке заңдылықтары (жарық, жартылай жарық, жартылай көлеңке, көлеңке,
түсіп түрған көлеңке, зат көлеңкесі, рефлекс, жапырақ т.б) туралы білім
беру мен кеңістік көріністерін бейнелеудің икемділіктері мен дағдыларын
меңгергенде ғана оқушылардың оқулық суреттері мен шығармашылық жұмыстарының
сапасы артатын болады.
1.2 Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту әдістері
Бейнелеу өнерін оқытудағы негізгі мақсаттың бірі – оқушыларға
көркемдік білім беру болып табылады. Оқушыларға көркемдік білім берудің
құрылымы бейнелеу өнерінің сауаттылығын құрайтын бейнелеу өнерінің
заңдылықтарын меңгеру мен бейнелеудің қарапайым ептейліктері мен дағдыларын
қалыптастырудан тұрады. Бейнелеу өнерінің негізгі сауаттылығын құрайтын
перспектива, жарық пен көлеңке, ритм, симметрия және композиция
заңдылықтарын оқушыларға меңгертудің көкейкесті мәселелері көп. Олар:
бейнелеу өнерінің осы заңдылықтарын жинақталып бір жүйеге келтірмеуі мен
оны оқытудың мазмұны, формалары мен әдіс-тәсілдерінің жоқтығы арасындағы
қарама-қайшылықтардың болуымен ерекшеленеді.
Осындай мәселенің шешімінің әлі күнге дейін табылмауы, бейнелеу
өнерінің түстану ілімі мен оның мазмұнының қысқаша болсада әліге дейін
толық еместігі, оны жинақтап, бейнелеу өнері пәнін оқытудың теориялық
материалы ретінде танудың қажеттігі қаншама жылдардан бері туындап келеді.
Барлық оқу пәндерінің теориялық оқу материалдарының болатындығы сияқты,
бейнелеу өнерінің бейнелеу ептейліктері мен дағдыларының қалыптасуына
ерекше әсер ететін – бейнелеудің жарық пен көлеңке, перспектива, композиция
және түстану заңдылықтарын түсінеміз. Оқушылар бейнелеу сауаттылығы
құрайтын осы заңдылықтар мен оларды бейнелеудің ережелерін меңгермейінше
студенттер мен оқушылардың бейнелеу іс-әрекеттері жақсы нәтиже бере
бермейтіндігіне тәжірибеде көз жеткізуге болады.
Түстану мәселелері туралы ғылыми, педагогикалық, өнертанымдық
әдебиеттерді сараптау әлі де болса, бұл мәселені – бейнелеу өнерін оқыту
мазмұнының бір саласы ретінде қарастыру қолға алынбағандығы белгілі болды.
Түстану мәселесін қарастырған кейбір еңбектерде термин сөздерге терең
мән беріп, оларға түсіндірме жасаумен шектеліп, анықтамалар мен ережелерін
беру, жіктеу олқы соғып жататындығы жасырын емес. Сондықтан түстану
заңдылықтарын балаларға оқытуды түстану заңдылықтарынан бастау, түстану
мәселелерін жинақтап жүйелеуден бастау орынды.
Түстану – түс туралы ілім жүйесі. Түстер хроматикалық және
ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге түрлі-түсті түстер
жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер жатады. Барлық
хроматикалық түс үш параметрмен ашықтылықпен, түстік өңмен және
қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі
бойынша – ашық (ашық сұрғылт немесе қара сұрғылт) бойынша ерекшеленеді.
Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады. Мысалы қызыл,
таза қызыл немесе сұрғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сұрғылт қоспа түстің
өңін өзгертпейді қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық қоспадан,
хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада ахроматикалық түс
неғұрлым аз болған сайын, оның қанықтығы арта түседі [13].
Хроматикалық түстерді шартты түрде жылы түсер және суық түстер деп
бөлінеді. Жылы түске түс спектрінің сары-қызыл бөлігі, ал суық түске
көгілдір бөлігі жатады, жылы түстерді күн мен оттың түсімен, суық түстерді
аспан, су мен мұздың түсімен сиппатауға болады. Күлгін және жасыл түстер
аралық жағдайда пайда болады. Бұларды басқа түстермен қатынасына байланысты
бірде жылы, бірде суық түске жатқызуға болады. Түстік шеңбер бірге қатар
қойылған түстерден құралған шеңбер. Бұл шеңбер, сары, сарғыш қызыл, қызыл,
қызғыш қоңыр, жасыл көк, көк, күлгін көк, болып жалғасып отырады. Негізігі
түстер сары, қызыл және көк түстер болып табылады. Контраст түстер – бір
біріне қарама қарсы түстер. Ақ түске, қара түстер қарсы ақ пен қызыл т.б.
түстер конраст сипатын береді.
Түстердің қасиеттерін зерттеу бізге түстердің психологиялық физикалық
қасиетін, этнокөркемдік атауларын анықтауға мүмкіндік береді.
Психолог ғалымдар түстің адамға әр түрлі әсер туралы бірқатар
зерттеулер жүргізгендігі белгілі. Мысалы қызыл түске көп қарау, немесе
қызыл түске боялған бөлме ішінде ұзақ отыру адамның жүйкесіне тиіп, оны
әлсірететіндігі анықталған. Сонымен қатар бөлменің қабырғасын түрлі
түстермен реңдеудің өзіндік ерекшелігі болады. Мысалы, зерттеу нәтижелері
үйдің көлеңке немесе солтүстік жақтағы бөлмелерін жылы түстермен, күн
жарығы тікелей түскен бөлмелерді суық түстермен (ашық көк, немесе салат
түсті ақшылды жасыл көк түске) безендіру қажеттігін көрсеткен. Сонда жылы
түстер адамға жылылық әсерін беріп, бөлменің іші жылына түскендей
сезіледі, ал суық түсті бөлме жаздың күні адамға салқындағандай әсер
беретіндігі анықталған.
Сол сияқты заттардың салмағына байланысты болатын түстердің қасиетін
мынадан білуге болады. Мысалы қара жасыл көк түске боялған жүк машинасы өте
ауыр сияқты болып қабылданса, нақ сондай формадағы машинаның түсі ақшыл
көкке боялса оның салмағы жеңіл сияқты болып көрінетіндігі белгілі болған.
Түстерді тану барысында олардың символдық түрде берілуі ерекше назар
аударатын құбылыс. Жасыл көк түс жастық шақты білдірсе, аспан көк түс
бостандықты, еркіндікті, білдіреді, ақ түс тазалықты, қара түс жамандықты,
қызыл түс белгілі бір өзгерісті білдіреді.
Қазақ халқында түстердің белгілі бір атаулары болған. Жылқының түсіне
байланысты ақ боз, күрең, қара торы, шабдар, буырыл, құла, ала, т.б.
атаулармен атаған.
Картиналардағы түстердің берілуінің өзіндік ерекшеліктері болады.
Мысалы, таңертеңгі мезгілді бейнелейтін картиналарда көкшіл түстер басым
болса, кешкі мезгілді бейнелейтін картиналарда қызғылт түстер басым болып
беріледі. Күндізгі мерзімді бейнелейтін картинадағы заттардың түстері
өзінің табиғаттағы қалпында бейнеленеді. Ал егер, заттық бетінің фактурасы
жылтыр болып келсе, оған сол заттың жан-жағындағы заттардың түстері әсер
етіп, өзінің табиғи түстері азғана өзгеріп көрінуі бейнеленеді.
Картиналардағы түстердің өзгеруі мен бейнелеуінің бір ерекшелігі
шығарманың идеясына байланысты болып келеді. Суретші Салихаддин Айтбаевтың
Бақыт атты картинасында көктемгі далада отырған қыз бен жігіт көрінісі
бейнеленген. Жастардың үстіндегі киімдері түрлі түсті бояулармен берілген,
ал дала, алыстағы тау, жасыл көк түстермен жазылған. Картина
композициясында аспанға қарағанда жердің көрінісі толық картина жазықтығын
жауып жатыр. Шығармадағы түрлі түстердің арасында жасыл көк түстердің басым
берілуі арқылы суретші адам өмірінің жастық кезеңін жасыл реңдермен беру
арқылы жастықтың өзіндік ерекшелігіне көңіл аударады. Яғни жасыл түсті
жастықтың түсі ретінде символдық түрде береді.
Қазақ бейнелеу өнерінде белгілі суретші Нағымбек Нұрмаханбетовтың
салған Тоқаш Бокин отряды атты картинасы бар. Картинада, қазақтың сары
даласында атқа мініп келе жатқан Тоқаш Бокиннің отрядының көркем
көріністері бейнеленген. Картинаның түстерінің бір ерекшелігі мұндағы қызыл
түстердің басым болуы. Табиғатта дала көрінісі ақ, сары немесе жасыл көк
болуы, аттардың түсі күрең, ақ боз тағы басқа болуы, адамдардың жылы
реңдері басым жасыл көк болуы мүмкін. Бірақ картинада қызыл түстер басым
берілген. Бұл шығарманың айтылатын көркемдік ойына байланысты. Картинада
қоғамдық өзгеріс, қоғамдық құрылымның өзгеруін көрсетуді мақсат тұтқан.
Картинада қызыл армия командирі Т.Бокиннің образы берілген.
Түстану ілімінде колорит деген ұғым кездеседі. Колоритті біз
кескіндеме шығармаларындағы түстердің үндестігі мен бірлігі деп танимыз.
Картинадағы түстер кейде жылы түстердің құрылымына кейде суық түстердің
құрылымына бірігеді. Ал кейбір жағдайда картинада жылы түстер мен қатар
суық түстер үйлесімді түрде қолданылады .
Заттың бетіндегі түстер кейбір жағдйда өз түсінен өзгеріп, басқаша
түспен көрінуі ықтимал. Мысалы, бір түйір қара көмірдің бір жақ бетіне
күннің көзі немесе жасанды жарық тікелей түскенде, ол жері әппақ дақ
түрінде қабылдануы мүмкін. Мұны көру кезінде болатын жаңырысу деп танимыз.
Ғылыми-педагогикалық, өнертанымдық әдебиеттерді сараптау негізінде
түстану ілімінің негізін құрайтын ұғымдарды мынандай бағыттарға жіктеуге
және оны түстанудан білім беру мазмұны ретінде алуға болатындығы
анықталады: хроматикалық түстер; ахроматикалық түстер; түстердіңі
қанықтығы; түстердің ашықтығы; жылы түстер; суық түстер; түстік шеңбер;
негізгі түстер; контраст түстердің бірлігі; түстердің қасиеті; символдық
түстер; түстердің қазақша атаулары; колорит; картинадағы түстер; түстердің
композициясы; жылы түсті колорит; суық түсті колорит; аралас түсті колорит;
түстерді қабылдау ерекшелігі; түстердің бейнелеуінің
ерекшелігі т.б.
Ғылыми педагогикалық еңбектерді талдау негізінде түстану ілімін
оқытудың мынандай формалары мен әдіс тәсілдері анықталады:
1. Түстанудың негізгі мазмұнын құрайтын материалдарын сурет,
кескіндеме, композиция пәндерін оқыту бағдарламаларын қосымша ретінде
қосылды.
2. Түстанудан теориялық материалдар өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
барысында қолдану нұсқаулары жасалады.
Қорыта айтқанда, бұл материалдар бізге түстану теориясын көркемдік
білімді беру жүйесінде оқытып үйретудің үш бағытын көрсетті: біріншісі
табиғаттағы заттардың, құбылыстардың түстерінің ерекшеліктерін қабылдауға
шәкірттерді үйрету табиғаттағы түстердің қатынастарына талдау жасау;
түстердің араласуын көрсету; екінші бағыт – табиғат пен бейнелеу өнеріндегі
түстердің берілуін талдау, олардың бейнелеу ерекшеліктерімен шәкірттерді
таныстыру; үшіншіден – түстерді тікелей нұсқаға қарап сурет салу барысында
қабылдау және оны бейнелеу.
1.3. Композиция заңдылықтарын оқыту жолдары
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі саласындағы күрделі мәселелердің
бірі–бейнелеу өнерінің негізін құрайтын заңдылықтарын оқыту және осы
заңдылықтар негізінде оқушылардың бейнелеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру болып табылады. Бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту көркемдік
бе\ілім берудің мазмұнын құрайды. Бұл мазмұнға перспектива, жарық пен
көлеңке, түстану және композиция заңдылықтарын оқыту кіреді. Бірақ осы
заңдылықтардың мазмұны әлі күнге дейін анықталмай, олар белгілі бір жүйеге
келтірілмей, әр қайсысының қысқаша мазмұндары әр түрлі әдебиеттердегі, әр
түрлі мәселелерге қатысты жерлерінде ғана қолданылумен шектелуде.
Бейнелеу өнерінің заңдылықтары туралы білімі сурет салушы адамға
бейнелеу іс-әрекетінің сапасын арттыруға жәрдемдеседі. Бейнелеуөнері
заңдылықтарын білген адам мен бейнелеу өнері заңдылықтарын білген адам
бейнелеу өінері заңдылықтарын (перспектива, жарықтану, түстану, композиция)
білмейтін адамның салған суреттерінің бірдей сапада болмайтындығын тәжірибе
жұмыстары көрсетуде.
Сонымен қазіргі кезде бейнелеу өнерінің заңдылықтарын оқыту қажеттігі мен
оны оқытудың мазмұнының формаларының әдістерінің болмауы арасында
қарама-қайшылық орын алуда. Бұл мәселені шешу көркемдік білім беру
саласында жаңа ізденістерді қажет етеді. Аталған мәселелерді шешу мыналарды
атқаруды талап етеді: өнер заңдылықтарының анықтамаларын айқындау; олардың
терминдеріне түсініктер дайындау; өнер заңдылықтарының анықтамаларын
айқындау; олардың терминдеріне түсініктер дайындау; өнер заңдылықтарын
құрайтын оқу материалдарының мәсінін анықтау және оқу құралын дайындау,
оқыту әдістемесін жасау және т.б. бағыттарды қамтиды [13].
Көркемдік білім берудің бір бағыты композиция заңдылықтарын бейнелену
өнері сабақтарында оқыту болып табылады. Композициялық сурет салу –
шығармашылық іс-әрекетке жатады. Шығармашылық жұмыс, білім мен ой әрекетін
қажет етеді.
Өз заманында атақты суретші-педагог П.П.Чистяков: Сурет салу – ғылым
талап еткендей ақыл-ой қызметін талап етеді -деп айтқан екен. Мектептегі
бейнелеу өнері пәні, мектептегі басқа пәндер сияқты теориялық білімдерді
оқушыларға меңгерту мен бейнелеудің қарапайым иекмділіктерін, дағдыларын
қалыптастыруды талап етеді. Оқушыны өнер негіздерімен таныстыруды көздейді.
Бейнелеу өнерінің де басқа пәндер сияқты теориялық негізін құрайтын
заңдылықтары, бейнелеу ережелері, категориялары, ұғымдары мен түсініктері
бар. Бейнелеу өнерінің теориялық негіздерін құрайтын заңдылықтарының бірі –
композиция заңдылығы.
Композиция ұғымы өнердің барлық түрлеріне қатысты қолданылатын
бейнелеу мүмкіндігі ретінде танылады. Бұл бейнелеу өнерінің кескіндеме,
графика, мүсін, сәндік қолданбалы өнер, дизайн түрлерінің барлығымен
байланысы бар ұғым.
Композиция ұғымы бейнелеу өнерінің тарихы, сурет, кескіндеме, сәндік
қолөнер, дизайн бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі пәндерімен тығыз
байланысты. Сондықтан да композиция бейцнелеу өнерін оқыту шеңберіндегі
пәндер мен байланыста болғандықтан, бұл пәндерді оқытьу барысында
композиция оқу материалы ретінде қолданысқа түседі. Бірақ композиция ұғымын
оқытуға қазірге дейін жеткілікті дәрежеде мән берілмей,ол оқу проблемасы
ретінде қарастырылмай келеді.
Композиция және жоғары оқу орындарында арнаулы оқу пәні ретінде
танылғанымен оны оқытудың жеке мәселелері әлі де жеткілікті деңгейде
зерттеліп болған жоқ.
Композиция дегеніміз – латынның Compositio, ойлап табу,
құрастыру деген сөзінен шыққан ұғым. Композицияны бейнелеу өнеріне,
кескіндеме, графикаға қатысты айтатын болсақ картинадағы айтайын деген ойды
жеткізу үшін, жаңа ойды білдіретін көріністі айшықтап алып көрсете білу,
көріністегі айтатын ойды аша түсу үшін, қосымша бейнелер беріледі, уақыт
пен кеңістік көріністері жарық пен көлеңке мүмкіндіктері арқылы беріледі.
Осылардың барлығы тұтастай әсер еткенде барып суретші ойы жарыққа
шығады. Егер шығармадағы көріністер мен осы аталған мүмкіндіктердің бірі
кем болса картина ойы ашылабермейді. Композицияны оқу материалдары ретінде
қолдану үшін өнертанымдық әдібиеттерді талдау негізінде композицияны
бейнелеу мүмкіндіктеріне қарай мынандай топтарға жіктеуге болатындығы
анықталды: кескіндеме композициясы, графика композициясы, мүсін
композициясы, қолөнер бұйымдарының композициясы деп қарастыруға болады.
Композицияны жанрларға байланысты мынандай түрде жіктеуге бөлуге болады:
олар, натюрморт композициясы, пейзаж композициясы, портрет композициясы,
тұрмыстық жанр композициясы, баталдық жанр композициясы, тарихи жанр
композициясы т.б. түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Композиция ұғымын оқу материалы ретінде қолдану үшін композиция
заңдылықтарын мынандай төрт топқа бөлінеді:
1. тұтастық заңы;
2. Үлгі (типизация) заңдылықтары;
3. Қарама-қарсылық (контраст) заңдылғы;
4. Композицияның барлық заңдылықтары мен мүмкіндіктерінің идеялық ойға
бағыну заңдылығы.
Композицияның бүтіндік заңының сақталуының нәтижесәінде өнер
шығармаларындағы көріністер тұтастай қабылданады. Бүтіндік заңының мәні
композицияның тұтастығын көрсетеді. Композициядағы идеялық ой бірнеше өмір
көріністерінен құралады. Осы бірнеше көріністер бейнелік, логикалық
байланыстар арқылы берілген жағдайда идеялық ой тұтастай қабылданады. Бұл
көріністер бір-бірімен байланыспаса идеялық ой тұтастықпен көрушіге жете
бермейді [14].
Үлгі заңдылығы бейнелеу өнері шығармаларындағы жағдай мен мінез
үлгілерінің композициядағы іс-әрекет, қозғалыс көріністері, қозғалыссыз
тұрақтылық көріністерінің көрсетілуін сипаттайды.
Қарама-қарсылық заңдылығы түс қарама-қайшылығын, объект пішінің
айырмашылын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ибрагим Мухая Бабырқызы
ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
АСТАНА өлшемі 100-80, КЕНЕП, МАЙЛЫ БОЯУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010700- Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Әуелбеков
_____ ______________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: оқушыларды туған өлке көріністерінен композиция құрастыру
ептіліктерін арттыру жолдары. астана өлшемі 100-80, кенеп, майлы бояу
5В010700 – Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Орындаған
СБС-015 тобы студенті
Ибрагим М.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
2. Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту
әдістері ... ... ...13
3. Композиция заңдылықтарын оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
4. Майлы бояумен жазу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..21
2 МЕКТЕПТЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп оқушыларына көркем білім беру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бейнелеу өнері заңдылықтарын сабақта оқыту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3 Сабақ үлгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.5 Астана атты шығармашылық жұмыстың
құрылымы ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бейнелеу өнері (ағылш. Visual arts) - дүниені
көзбен көріп, түйсіну негізінде бейнелейтін пластикалық өнердің бір
саласы. Бейнелеу өнері пәні – әрбір оқушының жан дүниесін рухани байытып,
дүниетанымын қалыптастыратын бірден-бір пән. Бұл пәнінің мұғалімі өзінің
лауазымдық міндеттеріне сай оқушыларды бейнелеу өнеріне баулудың,
тәрбилеудің әдістемесі мен бағдарламасына сәйкес балаларды оқыту жұмыстарын
жүйелі жүргізуі тиіс. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында білім беру жүйесінің басты міндетінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында: Ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау керектігі белгіленген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша
қолдау жасалып отыр - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын
қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда
жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру,
сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті
қоғамның міндеті болып табылады деп түсіндіреді [2].
Егеменді еліміздегі мектептерде бейнелеудің перспектива, жарық пен
көлеңке, композиция, түстану, симметрия, өнердің даму заңдылықтарын оқытып
үйретуді мақсат етіп ғана қоймайды, сонымен қатар қазақ бейнелеу өнері
шығармаларын оқушыларға терең және жан-жақты таныстыруды міндет етеді.
Бейнелеу өнерін мектепте оқыту оқушылардың көркем мәдениетке деген оң
көзқарасын қалыптастыруға және қоғамның белсенді болашақ мүшесін
тәрбиелеуге лайықты үлес қосады. Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен
қоғамның дамуының, қоршаған ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған
әсемдіктің мәнін түсініп, олардың даму заңдылығына көз жеткізеді.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, бейнелеу өнеріне баулу
жолында үйірменің маңызы зор. Үйірме жұмыстарының міндеттері негізінен
оқушының бойындағы кәсіптік икемділікті қалыптастыру, біліктілік пен
танымды, еңбексүйгіштік пен қарым-қатынасты тәрбилеу, үнемділік пен еңбек
өнімділігіне жетуді үйрету, шығармашылықпен оған деген белсенділікті
арттыру, конструкторлық–технологиялық ой-өрістерін дамыту болып табылады.
Осы тұрғыдан қарастырғанда бейнелеу өнері түрлерін жинақтап зерделеу,
оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі мол тәжірибе негізінде жас өспірімдерді
тәрбиелеу бүгінгі күннің талабы саналады. Сондықтан да, мектептерде оқу
үдерісін дидактикалық тұрғыдан қайта қарастыру, жергілікті халықтың
ерекшеліктері мен дәстүрлерін тиімді қолдануды жетілдіру, оқушыларды ұлттық
мәдениетке баулу маңыздылығы жөніндегі мәселелердің де көкейкестілігі арта
түседі. Бұл мәселе білім берудің түрлері мен әдістерін жаңарту, әрбір
оқушының шығармашылық қабілетін барынша дамыту, бейнелеу өнерінің түрлі
жанрларын, сайып келгенде, жалпы ұлттық мәдениетке баулу арқылы шешімін
табуы тиіс. Әрбір оқушының сыныптан тыс сабақтарда шығармашылық қабілеттері
тек оның жеке басының туа біткен қабілеттеріне ғана емес, сондай-ақ оны
тәрбиелеп отырған қоғамдық ортасының тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының
дүниетанымына да байланысты.
Бейнелеу барысында суретін салатын табиғат құбылыстырының заңдылықтары
болатындығы, сурет салудың барысында бейнелеу заңдылықтарын орындау
қажеттігі туралы белгілі суретші педагогтер К.Ф.Юон [3], Н.Н.Ростовцев[4],
В.С.Кузин [5], Е.В.Шорохов [6], К.Е.Ералин [7], Б.А.Әлмұханбетов [8],
Ә.Қамақов [9] т.б. бағалы пікірлер айтқан. Бейнелеу өнерi сабақтарында
оқушылар жан-жақты бiлiм, бiлiктiлiктi меңгередi, көне мәдени тарих, сәулет
өнерi, табиғат әсемдiгi мен құбылыстары мен әртүрлi халықтардың сәндiк
қолданбалы өнерiнiң ұлттық ерекшелiктерге толы өнерi жайлы мағлұматтар
алады. Осылайша оқушылар өздерiнiң ата-аналарымен бiрге бейнелеу өнерiнiң
қызықты бiлiм мазмұнын бiрнеше жылдар бойы жинақтайды, нәтижесiнде отбасы
өмiрiнде де рухани мәдени атмосфера орнайды. Мектеп оқушыларының рухани жан
дүниесінің дамуына, шығармашылық қабiлетiнiң артуына, көркемдiк-эстетикалық
дамуының толық қалыптасуына бейнелеу өнерiнiң қосар үлесi зор.
Қазақ халқының дәстүрлі ұлттық өнерін қазіргі заман талабына сай әрі
қарай дамыта беруді, келешек ұрпақты, жастарды осы салада тереңдеп оқытуды,
жан дүниесіне сіңіру тәрбиелік мәнге ие. Оның себебі әрбір өскелең ұрпақ
өзінің қолөнер шеберлігін арттырып үйреніп, оны өзінен кейінгі ұрпақтан -
ұрпаққа жалғастыру. Сонымен бірге ұлтшылдық пен отаншылдыққы баулу болып
келеді.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады,
жастарды өз отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте
оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Сонымен, еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық
өмірдің барлық саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауда, ең алдымен жас
өспірімдердің санасын шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, қазақ халқының
өткен тарихи – мәдени мұраларын игере отырып, шығармашылықпен еңбек етуді
талап етеді. Өз ойымызды тұжырымдай келе, мектеп алындағы басты міндет –
оқушыларды халқымыздың ұлттық игіліктері мен адамзат мәдени мұралардың
сабақтастығын сақтай отырып ұлттық рухта тәрбиелеу мен оқыту және жас
жеткіншектің дүниетанымының қалыптасуына жан – жақты мүмкіндік жасау
мақсатында зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Оқушыларды туған өлке
көріністерінен композиция құрастыру ептіліктерін арттыру жолдары деп
алдық.
Зерттеу мақсаты: мектепте бейнелеу өнерін оқытуда көркем білім берудің
әдістерін сипаттау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп оқушыларының бейнелеу
өнерінен үйірме сабақтарында ұлттық натюрморт салуды үйрету жолдарын
оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері пәнінде сурет салуға баулу
Зерттеу міндеттері:
- тақырыпқа байланысты арнайы, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдаулар жасау;
- мектеп оқушыларына үйірме сабақтарында ұлттық натюрморт салуды
үйрету жолдарын мазмұндау;
- мектепте бейнелеу өнерін оқытудың әдістері мен формаларын сипаттап,
сабақ үлгісін жасау;
- Астана атты шығармашылық жұмыстың композициялық
құрылымын мазмұндау.
Зерттеу әдістері: озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және
талдау, салыстыру; тақырыпқа байланысты арнайы, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерге талдаулар жасау; шығармашылық іс-әрекеттерді
бақылау, сараптау т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОҚУШЫЛАРДЫ ТУҒАН ӨЛКЕ КӨРІНІСТЕРІНЕН КОМПОЗИЦИЯ ҚҰРАСТЫРУ ЕПТІЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепте бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту
Бейнелеу өнерін танудың ғылыми негізі табиғат құбылыстары мен қоршаған
орта, қоғам дамуымен тығыз байланысты қарастырылады. Басқа ғылым салалары
сияқты бейнелеу өнерін ғылыми негізі атаулардан, териндерден, түсініктер
мен категориялардан құралады. Бейнелеу өнерінің өзіне тән табиғат
құбылыстарын тану заңдылықтары бар.Бейнелеу өнерінің негізгі бейнелейтін
нысаны табиғат, жаратылыс құбылыстары болып табылады. Бұл аталған
құбылыстардың белгілі дәрежеде құрылымдық, танымдық заңдылықтары бар.
Бейнелеу өнерінің жаратылысқа байланысты құбылыстары әсіресе түстерге,
жарық пен көленкеге, кеңістікке, көрініс формаларына байланысты айқын
байқалады. Осыларды ескере келе бейнелеу өнерін тану негізі бейнелеу
өнерінің негізін құрайтын жарықтану, түстану, композиция, перспектива
заңдылықтарын танумен тығыз байланысты анықталады.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің даму жолына назар аударсақ
бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту мәселесі туралы әдіскерлер нақтылы бір
шешімге келе алмағандығын көруге болады. Әрине бұл мәселенің нақты шешімін
табу ғылыми әдістемелік зерттеуді қажет ететіндігі сөзсіз.
Жалпы білім беретін мектептерде сурет салу әдістерінің дамуына
Константин Федорович Юон белгілі үлес қосты. К.Ф.Юон көркемсурет
мектептеріндегі суретті оқыту әдістемесі мәселелеріне зор көңіл бөле
отырып, ол белгілі дәрежеде жалпы білім беретін мектептерде суретті оқытуға
қызыға қараған. Мен осы тамаша пәнге осы кезге дейін дұрыс баға берілмей
келе жатыр деп айтқым келеді. Егер оған көбірек уақыт беріп, оның оқыту
әдістемесінің талдауларын дайындаса, онда басқа пәндердегі білімдерді
қабылдауды жеңілдетер еді және бұл пәндерді өзара байланыстыру звеносы
қызметін атқарар еді, сурет қоршаған дүниені дұрыс түсініп, жеке тұлғаны
дамытуға жәрдемдеседі деп жазған. Ол менің негізгі тезисім үнемі,
бұлтарыссыз көру әлемінің заңдылығын оқыту деп есептеген. Сонымен қатар
ол перспектива туралы, горизонт сызығы туралы негізгі түсінікті бере білу
керектігін, мысалдар келтіру арқылы горизонт сызығы туралы түсіндіруге
болатындығын көрсеткен.Оқушылар бояумен жұмыс істеу барысында, оларға
спектр туралы, бояулардың өзара әсері туралы ғылыми түсініктер беруге кеңес
берген.
Оқыту әдістерін ғылыми негіздеуге мән бере отырып, Юон сурет салудың
техникалық мәселелерінің өз ғылыми таным тұрғысынан қарауға көңіл бөледі.
Ол Менің өнер мен ғылымның байланысы туралы бірқатар сөз айтқым келеді
бұл екі жақты байланыс, деп көрсеткен. Бірінші жағынан, өнер, сурет
география, тарих, жаратылыстану ғылымдары–зоология, ботаника, геология,
сондай-ақ, физика, химия, математика ғылымдарын оқыту әдістемесімен
байланысты болса, екінші жағынан, фактура сияқты ғылымның белгілі бір
саласындағы құбылысты, ғылыми танымды айтқым келеді. Фактураның өзі әр
түрлі. Бірі-табиғатта, екіншісі-суретте болады деп көрсетті.
Табиғатта фактура өзінің материалдарымен байланысты (бархат-бір
фактура, жүн-басқа фактура). Бұл фактуралардың әр түрлі қасиеттері болады,
және олар жарық құбылысын әр түрлі қабылдайды деп көрсеткен.
Мұнан соң ол сурет фактурасы, сурет техникасы туралы айту қажет. Бұл
салада да айтып отырғанымыз көркемдік құбылысқа жатады. Ғылыми дүниеге
қатысты жеке құбылыстарды да ғылыми тұрғыдан ашып көрсету маңызды деп
ойлаған.
20 ғасырдың 40 жылдары сурет мектебі реалистік суреттің берік жолына
түсті. Суретті оқытудың дұрыс принциптері мен оны оқытудың әдістері
бекіді.Оқулық суреттің мәселелерін терең ғылыми негізде шешу қажеттігі
көріне бастады.
Суретші педагог Н.Н.Ростовцев оқыту барысында балаларға қоршаған
ортаның өмір шындығын таныстыру қажеттігіне мән берген. Ол мұғалім
эстетикалық тәрбиемен айналыса отырып өнерге деген оң көзқарасты
қалыптастырады, қоғамдағы өнердің орнын ашып көрсетеді. Мектептегі бейнелеу
өнерін оқыту балаларға қоршаған өмір шындығын танып, өнерді олардың
санасына, сезімі мен еркіне әсер етеді. Мұғалім бұл міндеттерге көңіл
бөлудің маңызын түсіне білуі қажет деп кеңес берген.
Суретші педагог В.С.Кузин бейнелеу өнерін оқытудағы ғылымилық
принципі, оқушыларға оқудың әрбір кезеңінде, сатысында бейнелеу өнерінің
ұғымдарын үйретуді талап етеді, ал осы ұғымдарды оқыту әдістері арқылы
үйретіледі. Мұғалімнің оқушыларға ұсынатын білімдік материалдары осы заман
ғылымының дәрежесіне сәйкес болуы керек. Ғылыми білімдердің шеңбері үнемі
кеңи береді. Ал балалардың білім алу қабілеттілігі, өсіп отыратын ғылымның
шеңберіндегідей кеңейе алмайды. Сондықтан ғылымның оқу мазмұны үстіндегі
қажетті материалын іріктейтіндей принциптерді табу қажет екендігіне көңіл
бөлген.
Педагог ғалым Е.В.Шорохов Бейнелеу өнерінің ғылыми негіздерін жарық-
көлеңке перспектива, түстану симметрия композиция заңдылықтарымен оларды
бейнелеудің ережелері құрайды. Мұғалім бұл заңдылықтармен оқушыларды
таныстырады. Сонымен қатар мұғалім оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдылықтарын ашып көрсету қажеттігін ұсынған.
Педагог ғалым Б.А.Әлмұханбетов, Түстану түс туралы ғылым. Түстер
хроматикалы және ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге, түрлі-
түсті түстер жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер
жатады. Барлық хроматикалық түс үш параметрмен – ашықтылықпен, түстік өңмен
және қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір
белгісі бойынша – ашықтығы (ашық сүрғылт немесе қара сүрғылт) бойынша
ерекшеленеді. Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады.
Мысалы қызыл, таза қызыл немесе сұрғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сұрғылт
қоспа түстің өңін өзгертпейді, қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық
қоспадан, хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада
ахроматикалық түс неғұрлым аз болған сайын оның қанықтығы арта түседі.
Хроматикалық түстер шартты түрде жалпы түстер суық түстер болып бөлінеді
деп көрсеткен.
Педагог ғалым Ж.Балкенов Жылы түске түс спектірінің сары-қызыл
бөлігі, ал суық түске көк-көгілдір бөлігі жатады. Жылы түстерді күн мен
оттың түсімен, суық түстерді аспан, су мен мүздың түсімен сипаттауға
болады. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие болады. Басқа түстермен
қатынасына байланысты бірде жылы, бірде суық түске жатқызуға болады.
Түстік шеңбер-бірге қатар қойылған түстерден құралған шеңбер. Бұл
шеңбер, сары, сарғыш қызыл, қызғыш қоңыр, жасыл көк, көк күлгін, көк, болып
жалғасып отырады. Негізгі түстер Сары, қызыл және көк түстер контраст бір-
біріне қарама-қарсы түстер.
Контраст түстер – бір біріне қарама-қарсы түстер. Ақ түске, қара
түстер қарсы ақ пен қызыл, ақ пен көк, қарамен қызыл т.б түстер контраст
түстер сипатын береді деп түстердің заңдылықтарын көрсеткен.
Педагог ғалым К.Ералин Сурет салу негізінде біз нұсқаны бақылап қана,
оның сыртқы формасын көшіріп салумен шектеліп қоймаймыз, сонымен қатар оның
ішкі құрылымын түсінуге талпынамыз, заттың ішкі құрылымының скелеті көзге
көрінбегенімен, ол заттың сыртқы формасын бейнелеу үшін өте маңызды.
Мысалы, сурет салушы кубтың оның қабырғаларымен шектесіп жатқан қырларын
және оның формасын елестетеді, куб құрылымының конструктивтік схемасын
елестетеді, сонан соң барып, кубтың суретін салуға кіріседі. Біз кімге
кубтың суретін сал десек те, олардың бірі жақсы бірі жаман қылып оның
суретін салып береді, бірақ мүның себебі олардың зат формасы мен сипаты
туралы анық елестетудің - зат құрылымы туралы білімінің болуына байланысты
болып табылады деп таныған.
Егер біз сурет салатын адамдарға, ол ешбір уақытта көрмеген заттың
суретін салыңдар десек, олардың көпшілігі, логикалық құрылымы бар бейненің
көрінісін бере алмайды. Себебі олардың саналарына ешқандай оның образы жоқ.
Бұл сурет салу кезінде, сурет салушының зат туралы дұрыс елестетуі
және түсініктері пайда болады, немесе әрбір сурет салушы өз суретінде өмір
шындығының елестерін білдіреді. Басқаша айтқанда өзінің санасында
қалыптасқан зат образын бейнелейді. Сондықтан да ұлы суреткер Микеланджело
Суретті қолмен емес, оймен салу керек деп көрсеткен. Сонымен адам сурет
сала отырып, қоршаған әлемді талдайды. Өмір шындығын тану үрдісі өнер мен
ғылым арқылы тану негізі форманы шағылыстыру формаларына байланысты әр
түрлі болып бөлінеді: ғылым өмір шындығын түсініп, ойлау және қорытындысын
шығару формалары арқылы жүзеге асыратын болса, өнер өмір шындығын образдық
түрде бейнелейді.
Оқушыны зат көрінісін дұрыс бейнелеуге үйрету үшін, мұғалім балаға ең
бірінші зат құрылымының ерекшеліктерін дұрыс көре білуге үйретуі тиіс.
Оқулық сурет салу барысында табиғатты бақылау мен тану маңызды роль
атқарады. Мұғалім оқушылардың сурет салуды бастағаннан бастап заттың
конструкциялық құрылымы, форма сипаты, пропорциялары сияқты зат құрылымының
заңдылықтарын нұсқадан көре отырып түсінулеріне басшылық көрсетеді. Зат
формасын дұрыс көре білуге үйретуге болмайды деген түсінік бар. Олар әркім
әр түрлі субьективті көреді, сонан соң оларды қалай көрсе солай бейнелейді
деп ойлайды. Бұл көзқарас қате. Әрбір адам затформасын дұрыс көре білуге
мүмкіндігі бар екендігі ғылымда бұрыннан дәлелденген. Оқу үрдісінде әрбір
оқушының нұсқаны өзінше әр түрлі етіп салуына мұғалім жол бермеуі тиіс. Ол
барлық сурет салушылардан заттарды шынайы бейнелеуін, яғни көрініс
бейнесінің нұсқамен сәйкес келуін талап етуі тиіс. Бұл шығармашылық
қабілеттің дамуына қайшы келмейді.
Керісінше бұл шығармашылық қабілеттің дамуына қажетті білім мен
дағдылардың мықты фундаментін қалайды. Тек қана жақсы меңгерілген
заңдылықтар мен дәстүрлерден бастау алғанда ғана адам қолөнершілікті емес
жаңашылдық өнімді жасай алады.
Материалдық әлем күрделі де көпқырылы болғандықтан оны танып, оның
заңдылықтарын ашуға сезімдік қабылдау жеткіліксіз. Бұл жерге таным
процестерінің екінші және сонымен бірге жоғарғы сатысы болып табылатын
абстрактылық ойлау келуге тиіс.Б іздің ойымыз түйсік пен қабылдаудан шыға
отырып, өмір шындығы тікелей бейнелеу өрісімен шектеседі. Ол қоршаған
дүниені бір орталықты, жалпылауы түсінік, ойлау, ой қорытындысы формасында
көрсетеді. Көре білу ептілігі санамен және ойлаумен байланысты. Адам өмір
шындығының ерекшеліктері мен нәзік баяуларын көре білумен қатар қабылдаудың
күрделі жүйесін меңгеруге қабілетті.
Бүркіттің көзі адамның көзіне қарағанда алыстағыны көреді, бірақ адам
көзі бүркіттің көзіне қарағанда заттардағы өзгерістерді көп көретіндігі
белгілі.
Таным теориясында табиғатты эстетикалық қабылдау енжар көре салу емес,
қоршаған ортаны тануға оның заңдылықтарын ашуға, тануға үмтылған, өмірді
тануға бағытталған шығармашылық белсенді әрекетке негізделген қарым-қатынас
түрінде танылады.
Суретте өмір шындығы беріліп, ол бейне түрінде көрініс табады. Өмір
шындығының суретін салу, танымдық үрдіссіз мүмкін емес. Оқушыға көргенін
автоматты түрде қағаз бетіне түсіруге емес, оның санасында қалыптасқан
нұсқа туралы түсініктері мен елестетуі арқылы көргенін бейнелеуге үйрету
қажет. Затты әр түрлі көру нүктесінен қарау арқылы әдепкіде оны логикалық
тануына қабілеті жете бермейді. Бұл кезде бірінші әсер толық болмай,
түйсіктің бір-бірімен өзара логикалық нақты шешім шығаратын байланысы да
болмайды.
Жаңадан сурет салуды үйреніп жүрген сурет салушы әдетте өзінің бірінші
көрген әсерімен тоқтап қалып, зат туралы жартылай елестеулерін санасында
бекіп қалады. Зат туралы нағыз түсінік бірізді бірқатар көру әсерлері мен
логикалық ой толғанысы нәтижесінде анықталды.
Сурет салуды үйренудің негізгі нұсқаға қарап отырып сурет салу болып
табылады. Бұл жағдайда, көру көргенін ой елегінен өткізу ептілігіне
қарамастан көрген зат сурет салу процесінде, яғни практикада үйлестіруден
өтеді. Негізгі үлгерім нәтижесі мұғалімнің әдістемелік басшылығына
байланысты алынады. Оқулық суреттегі көру арқылы берілетін бағаның
бірізділігін мұғалім белгілі жүйеге бағыттауы тиіс. Оқушы заттың суретін
сала отырып, нұсқа туралы елестеулер мен өз әсерлері туралы мұғаліммен
пікір алысады. Дұрыс жасалған әдістемелік нұсқау нәтижесінде ол нұсқа
туралы әдепкі қате пікірден бас тартып, оның ақиқатын тануға келеді.
Мысалы, оқушы оқу бағдарламасы бойынша гипстен жасалған вазаның суретін
салды делік. Бұл кезде балалардың көбі нұсқаны механикалық түрде вазаның
контур сызықтарына қарап көшірме жасауға ұмтылады бірақ, форма құрылымының
ерекшеліктеріне мән бере бермейді. Бүл жағдайда педагог форма қандай
бөліктерден түратындығына, оларды тұтас бір формаға қалай жиналып
түрғандығына, қосымша сызықтар сызу арқылы көрсетеді.
Жазықтық бетіне бейне құрылымының шынайы көрінісін беру үшін, педагог
бейнелеудің принциптері мен әдістерін ашып көрсетеді. Ол оқушыларға
перспектива мен көлеңкелер теориясы облысындағы ғылыми-теориялық
мәліметтерді береді, яғни педагог ғылымилық деп аталатын дидактикалық
принципті практикада іс-жүзінде асырады. Сонымен қатар оқушылардың өз
бетінше орындайтын жұмыстарын, ғылыми-теориялық білім алуға, олардың
қасиетін сезінуге бағыттау қажет. Ол үшін мұғалім ұзақ уақыт салатын
суреттермен қатар, қысқа мерзімде салатын нобайларды үйге тапсырма ретінде
береді. Мұндай тапсырмалар балаларға нұсқаны мұқият бақылауға, талдауға
және бейне құрылысын саналы түрде бейнелеуге үйретеді. Аталған тапсырмалар
балаларға ғылыми білімді алуға ұмтылдырады [10].
Мұғалімнің сабақтағы негізгі міндеттерінің бірі дұрыс бақылау жасаумен
ақиқат өмір шындығын танудың жолдарын көрсету болып табылады. Оқушы зат
көрінісін бірінші рет салу барысында, зат формасының сыртқы белгілерін
сақтай отырып, оның құрылымының ерекшелік сипатын білместен, ол тәртіпті
түрде көшіріп салуға ұмтылады. Педагогтың дұрыс әдістемелік басшылығы
негізінде ол жалпы форманы бақылау-форманың тұтас және жеке бөліктерінің
пропорциялық қатынастарын байқау-нұсқаның көлемі мен пластикалық
қасиеттерін байқау-нұсқаның конструктивтік құрылымын талдау нұсқаның жеке
бөлшектерінің сипатын айқындау сияқты бақылау жүйесін қысқа уақытта
меңгеруге қол жеткізеді.
Мұндай байқау мен талдау процесінде оқушы форманы мейлінше нақты
бейнелеуге ұмтылады. Оның суретін салмас бұрын дөрекі қате жіберіп алмас
үшін, зат құрылымын дұрыс түсінуге күш салады. Қысқа мерзімді байқау мен
бақылаудың зат туралы толық елестету мүмкін емес, ол үшін үзақ мерзімді
бақылау қажет. Сондықтан оқу процесінде аяқталған суретке басты назар
аударылады, себебі аяқталған сурет оқушы байқауының соңғы нәтижесін
көрсетеді. Аяқталған суретке қарап педагог оқушының нұсқа құрылымын қалай
бере білгенін, модельдің айрықша белгілерін қалай тапқанын, модель туралы
оқушы не білетінін айқындайды. Жақсы орындалған сурет зат қасиеттері туралы
барынша мол мәлімет беретін-көрушіге, зат туралы ақиқат елестетуін алуға
мүмкіндік туғызатын белгілер болып табылады.
Бейнелеу өнерін оқытуда бейнелеу әдістерін меңгерумен қатар балалардың
байқампаздығы мен білімқұмарлығын дамытады. Бұл қоршаған ортаның даму
заңдылықтарына, қоршаған ортаны тану дүниетану белсенділіктерін арттыруға
үйретеді.
Сурет салу барысындағы балалардың нұсқаны ойсыз көшіріп салуын
болдырмау үшін көп еңбек етуді қажет етеді.Оқушы алдымен көру арқылы
нұсқамен танысады, онан соң педагог модельдің пропорциясы, түсі және
жарықтануы сияқты форма ерекшеліктеріне назар аударады. Мұндай алдын ала
нұсқамен таныстыру обьектіні талдаудың негізі болады.
Мұғалім оқушылардың назарын нұсқаға аудара отырып, өз шәкірттерінің
модель құрылымының ерекшеліктеріне, оларды қосалқылардан бөліп алып,
форманың конструктивтік құрылымын ашып көрсетеді.
Оқушылардың заттың жеке ұсақ бөлшектеріне көңіл аударуы, олардың
зерттеп отырған нұсқаның тұтастай образын байқауынан алшақтап, оның
құрылымын түсінуге кедергі жасайды, бүл өз кезегінде нұсқаны дұрыс
бейнелеуге кедергі келтіреді. Оқушы зерттеп отырған нысанды нақты елестету
үшін, ол ең алдымен оның формасын тұтастай қамтуға, онан соң сол заттың
ерекше белгілерін танып, барлығының басты бөлшектері мен өзара байланыстары
мен өзара бағыныштылық қасиеттерін және осы элементтерінің өзара орналасуы
мен құрылым бірлігін білуі тиіс.
Бұл үшін педагог оқушыларға тұтасты жеке бөліктерге және оларды
қайтадан бір тұтастыққа біріктіру процесін, яғни талдау, жалпылау процесін
бірлікте қарауға үйретеді. Әрине бүл әрбір сыныптың, оқушылардың даму
деңгейіне байланысты қолдануға, және олардың білім көлемін есепке алуға
сәйкес келуі тиіс.
Тәжірибе көрсеткендей бейнелеу заңдылықтарын білмейтін және
сақтамайтын мұғалімдер суретті саналы меңгеруге аса мән бермейді. Мұндай
ештеңені түсіндірмей, тек қана оқушының суретін жөндеуге жәрдемдесумен
шектеліп, жұмыстың бір кезеңінен екінші кезеңіне ауысумен айналысады. Сурет
салуды оқытудың бұл жолы, сурет салудың тек қана механикалық дағдыларымен
техникалы жұмыс тәсілдері ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда оқытудың
танымдық және білімдік функцияларын үмытып қалады, ал шын мәнінде нұсқаға
қарап сурет салу шағын мақсатқа ықшамдалып, өзінің жалпы білім беретін пән
ретіндегі педагогикалық құндылығын жоғалтады. Бұл оқушылардың үлгерімін
біліміне қарай бағаланбай, тек қана техникалық жетістіктері бойынша
бағалауға апарып соғады. Бұл жерде оқушының күш жігері нұсқаны оқып
үйренуге емес, ұтымды суретті орындауға жұмылдырады.
Оқыту барысында бейнелеу өнерінің заңдылықтарынан оқушыларға білім
берумен шектеліп қалмай, сол білімдерді ғылыми қағидалармен бекітіп отыру
қажеттігін көрсетеді. Сурет салу барысындағы әрбір жағдайлар мен шарттар
ғылыми мәліметтермен бекітілуі тиіс. Яғни, қандайда бір өмір құбылыстарының
заңдылықтары көрсетіліп отыруын қажет етеді. Бұл деген сөз, педагог тек
қана көрсетумен шектеліп қалмай, белгілі форма бейне қандай әдіспен
құралды, бұл тек қана сол әдіспен салыну керектігін дәлелдеп көрсетуді
қажет етеді.
Мектептегі бейнелеу өнерін оқыту әдістемесін жетілдіруді педагог
өзінің берген кеңесі мен нұсқауының дұрыстығына,оның оқушы еңбегін
әлдеқайда жеңілдететіндігіне өздері сурет салу барысында көз жеткізулері
тиіс. Оқушылар өнермен айналысу барысында ғылымының өнерге жәрдемдесетіні
олардың әр уақытта естерінен шықпайтындай болуы тиіс.
Жалпы білім беретін мектептегі бейнелеу өнері суреттер салумен
шектеліп қалмауға тиіс. Бейнелеу өнерін оқыту балаларға зат құрылысын қағаз
бетінде сауатты бейнелеуге бағытталып құрылуы тиіс. Балалардың сауатты
салынған суреті – перспектива заңдылықтарын қолдану, жарық пен көлеңке
түстану заңдарын сақтау, зат құрылымының ерекшеліктерін, құбылыстардың
заңдылықтарын дұрыс түсіну негізінде салынған суретті айтамыз.
Өнердің сауаттылығын меңгермей бала бейнелеу өнерінің көркемдік
ерекшеліктерін меңгермейді. Бейнелеу сауаттылығы оқушының шығармашылық
қызмет атқару үшін қажеттілігі онанда жоғары.
Сурет салу барысында балаға қажетті білім мен дағды берілмесе, олар
өзімен-өзі болып кетсе, бұл баланың онан әрі дамуына кері әсер етуі мүмкін
және бұл жағдай баланың сурет салудан жеруіне әкеп соғуы да мүмкін.
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар сурет салумен
қызыға айналысады, ал бірақ олардың көбісінің жасы өскен сайын суре салуды
тастап кетеді. Бастауыш сынып оқушыларды сурет салумен біреу қызықтырмаса
да өз бетімен айналысады. Бесінші және алтыншы сынып оқушыларының өзіне
кейде сурет салу сабағы зерігетіндей болуы байқалып қалады. Бұл адамның
жасы өсіп дамыған сайын өмір туралы балалық елестетулерінің қате екендігін
түсіне бастайды. Орта сыныптың оқушылары өздерін қоршаған заттарды бақылап
қана қоймайды, сонымен қатар оларды өзара салыстыра бастайды, талдайды және
олар туралы қарапайым қорытындылар жасайды [11]. .
Бұл жастағы оқушылар өздерінің суреттеріне қанағат түтып қана қоймай,
оларды өмірдегі көріністеріне нақты ұқсатуға талпынады. Егер бұған қалай
жетуді, қалай жасауды олар білмесе, оған тәжірибелі жетекші жәрдем беруге
келмесе, оларда қанағттанбағанның сезімі пайда болып, соңында барып салуды
тастап кетуі де мүмкін.
Ғылымдардың ғылыми - зерттеу жұмыстары балаларды реалистік сурет
салуға бірінші сыныптан бастап үйретуге болатындығын, және ол қажет
екендігін көрсеткен. Бейнелеу өнерінің сауаттылығын оқытуды мектепке
дейінгі жастағы балаларға болатындығы туралы пікірлер айтқан. Жас балалар
шығармашылық жұмыс жасау барысында үлкендердің еңбегіне таң қалады, соларға
еліктейді. Бақылау нәтижелері көрсеткендей балалар шығармашылығын, яғни
баланың өмірдегі дәрменсіздігін біз талант көрінісі деп бағалаймыз. Баланың
қабылдауын сақтай отырып, біз балаларды көркемдік білім беруден құр алақан
қалдырамыз. сөйтіп бұл дәрменсіздік ұзақ жылдарға созылады.
Балаларға сурет пен кескіндеменің қағидалары ашып көрсетілмеген
мектептерде балалардың адам бейнесін салудағы, бейнелеу сауаттылығынан
хабары болмағандықтан адам суреттерін салудағы қателіктерді байқаймыз.
Мысалы, орта сыныптардағы оқушылардың адамды бейнелеген суреттер мектепке
дейінгі балалардың адамның суретін салудағы айырмашылықтары өте аз. Шын
мәніндегі олардың даму ерекшеліктеріндегі айырмашылықтар физикалық жағынан
болсын рухани жағынан болсын ауқымды болып келеді.
Бірақ бейнелеу қызметінде мұндай айырмашылықтың бар екенін байқау
қиынға соғады. Алты жасарлардың салған суреттерінде адамның бас
көрінісіндегі көз, мүрын, ерін және құлақтар мейлінше шартты түрде
беріледі. Бұл жастағылар бас формасының құрылымын біле бермейді, сондықтан
олардың адамды бейнелеуі болып шығады. Сол сияқты 8 жастағы оқушының адамды
бейнелеген суреті мен 12 жастағы оқушының адамды бейнелеген суреттерінде де
адам формасын бейнелеудегі форманы трактовка жасаудағы айырмашылықтары
шамалы екендігі көрінеді. Бүл салыстырулардан бейнелеу өнерін бес жыл
оқудан, бала бейнелеу өнерінен қажетті білім мен дағдыны үйренбегені, олар
мұғалім тарапынан үйретілмегені айқындалады. Он үш жасар мектеп оқушысы
сурет салу курсын аяқтағанымен, олардың білімі мен дағдылары сол курсты
бастаған кездегі қалпында қалып қойғандығы байқалады. Көрсетіліп отырған
жағдай сурет салуды балаға үйрету барысында бейнелеу өнерінің негізін
құрайтын зат құрылымы, форма, түс, перспектива, жарық - көлеңке
заңдылықтары туралы ғылыми білім мен бейнелеу дағдыларын меңгеруге
мұғалімнің мән бермегендігінен туындаған жағдай болып табылады.
Сондықтан, бейнелеу өнерін оқытуда іргелі ғылыми негізге сүйеніп
құрылған жерде, оқушы таңғаларлық үлгерімге жететіндігін көрсетеді.
Бейнелеу өнерін оқыту бағдарламасында бейнелеу өнерінің ғылыми негіздерін
құрайтын форма, түр-түс, кеңістік, симметрия, ассиметрия ритм, перспектива
(ауа перспективасы, сызықтық перспектива, көлеңке перспективасы т.б.) жарық-
көлеңке заңдылықтары (жарық, жартылай жарық, жартылай көлеңке, көлеңке,
түсіп түрған көлеңке, зат көлеңкесі, рефлекс, жапырақ т.б) туралы білім
беру мен кеңістік көріністерін бейнелеудің икемділіктері мен дағдыларын
меңгергенде ғана оқушылардың оқулық суреттері мен шығармашылық жұмыстарының
сапасы артатын болады.
1.2 Түстану заңдылықтарын көркемдік білім жүйесінде оқыту әдістері
Бейнелеу өнерін оқытудағы негізгі мақсаттың бірі – оқушыларға
көркемдік білім беру болып табылады. Оқушыларға көркемдік білім берудің
құрылымы бейнелеу өнерінің сауаттылығын құрайтын бейнелеу өнерінің
заңдылықтарын меңгеру мен бейнелеудің қарапайым ептейліктері мен дағдыларын
қалыптастырудан тұрады. Бейнелеу өнерінің негізгі сауаттылығын құрайтын
перспектива, жарық пен көлеңке, ритм, симметрия және композиция
заңдылықтарын оқушыларға меңгертудің көкейкесті мәселелері көп. Олар:
бейнелеу өнерінің осы заңдылықтарын жинақталып бір жүйеге келтірмеуі мен
оны оқытудың мазмұны, формалары мен әдіс-тәсілдерінің жоқтығы арасындағы
қарама-қайшылықтардың болуымен ерекшеленеді.
Осындай мәселенің шешімінің әлі күнге дейін табылмауы, бейнелеу
өнерінің түстану ілімі мен оның мазмұнының қысқаша болсада әліге дейін
толық еместігі, оны жинақтап, бейнелеу өнері пәнін оқытудың теориялық
материалы ретінде танудың қажеттігі қаншама жылдардан бері туындап келеді.
Барлық оқу пәндерінің теориялық оқу материалдарының болатындығы сияқты,
бейнелеу өнерінің бейнелеу ептейліктері мен дағдыларының қалыптасуына
ерекше әсер ететін – бейнелеудің жарық пен көлеңке, перспектива, композиция
және түстану заңдылықтарын түсінеміз. Оқушылар бейнелеу сауаттылығы
құрайтын осы заңдылықтар мен оларды бейнелеудің ережелерін меңгермейінше
студенттер мен оқушылардың бейнелеу іс-әрекеттері жақсы нәтиже бере
бермейтіндігіне тәжірибеде көз жеткізуге болады.
Түстану мәселелері туралы ғылыми, педагогикалық, өнертанымдық
әдебиеттерді сараптау әлі де болса, бұл мәселені – бейнелеу өнерін оқыту
мазмұнының бір саласы ретінде қарастыру қолға алынбағандығы белгілі болды.
Түстану мәселесін қарастырған кейбір еңбектерде термин сөздерге терең
мән беріп, оларға түсіндірме жасаумен шектеліп, анықтамалар мен ережелерін
беру, жіктеу олқы соғып жататындығы жасырын емес. Сондықтан түстану
заңдылықтарын балаларға оқытуды түстану заңдылықтарынан бастау, түстану
мәселелерін жинақтап жүйелеуден бастау орынды.
Түстану – түс туралы ілім жүйесі. Түстер хроматикалық және
ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге түрлі-түсті түстер
жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер жатады. Барлық
хроматикалық түс үш параметрмен ашықтылықпен, түстік өңмен және
қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі
бойынша – ашық (ашық сұрғылт немесе қара сұрғылт) бойынша ерекшеленеді.
Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады. Мысалы қызыл,
таза қызыл немесе сұрғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сұрғылт қоспа түстің
өңін өзгертпейді қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық қоспадан,
хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада ахроматикалық түс
неғұрлым аз болған сайын, оның қанықтығы арта түседі [13].
Хроматикалық түстерді шартты түрде жылы түсер және суық түстер деп
бөлінеді. Жылы түске түс спектрінің сары-қызыл бөлігі, ал суық түске
көгілдір бөлігі жатады, жылы түстерді күн мен оттың түсімен, суық түстерді
аспан, су мен мұздың түсімен сиппатауға болады. Күлгін және жасыл түстер
аралық жағдайда пайда болады. Бұларды басқа түстермен қатынасына байланысты
бірде жылы, бірде суық түске жатқызуға болады. Түстік шеңбер бірге қатар
қойылған түстерден құралған шеңбер. Бұл шеңбер, сары, сарғыш қызыл, қызыл,
қызғыш қоңыр, жасыл көк, көк, күлгін көк, болып жалғасып отырады. Негізігі
түстер сары, қызыл және көк түстер болып табылады. Контраст түстер – бір
біріне қарама қарсы түстер. Ақ түске, қара түстер қарсы ақ пен қызыл т.б.
түстер конраст сипатын береді.
Түстердің қасиеттерін зерттеу бізге түстердің психологиялық физикалық
қасиетін, этнокөркемдік атауларын анықтауға мүмкіндік береді.
Психолог ғалымдар түстің адамға әр түрлі әсер туралы бірқатар
зерттеулер жүргізгендігі белгілі. Мысалы қызыл түске көп қарау, немесе
қызыл түске боялған бөлме ішінде ұзақ отыру адамның жүйкесіне тиіп, оны
әлсірететіндігі анықталған. Сонымен қатар бөлменің қабырғасын түрлі
түстермен реңдеудің өзіндік ерекшелігі болады. Мысалы, зерттеу нәтижелері
үйдің көлеңке немесе солтүстік жақтағы бөлмелерін жылы түстермен, күн
жарығы тікелей түскен бөлмелерді суық түстермен (ашық көк, немесе салат
түсті ақшылды жасыл көк түске) безендіру қажеттігін көрсеткен. Сонда жылы
түстер адамға жылылық әсерін беріп, бөлменің іші жылына түскендей
сезіледі, ал суық түсті бөлме жаздың күні адамға салқындағандай әсер
беретіндігі анықталған.
Сол сияқты заттардың салмағына байланысты болатын түстердің қасиетін
мынадан білуге болады. Мысалы қара жасыл көк түске боялған жүк машинасы өте
ауыр сияқты болып қабылданса, нақ сондай формадағы машинаның түсі ақшыл
көкке боялса оның салмағы жеңіл сияқты болып көрінетіндігі белгілі болған.
Түстерді тану барысында олардың символдық түрде берілуі ерекше назар
аударатын құбылыс. Жасыл көк түс жастық шақты білдірсе, аспан көк түс
бостандықты, еркіндікті, білдіреді, ақ түс тазалықты, қара түс жамандықты,
қызыл түс белгілі бір өзгерісті білдіреді.
Қазақ халқында түстердің белгілі бір атаулары болған. Жылқының түсіне
байланысты ақ боз, күрең, қара торы, шабдар, буырыл, құла, ала, т.б.
атаулармен атаған.
Картиналардағы түстердің берілуінің өзіндік ерекшеліктері болады.
Мысалы, таңертеңгі мезгілді бейнелейтін картиналарда көкшіл түстер басым
болса, кешкі мезгілді бейнелейтін картиналарда қызғылт түстер басым болып
беріледі. Күндізгі мерзімді бейнелейтін картинадағы заттардың түстері
өзінің табиғаттағы қалпында бейнеленеді. Ал егер, заттық бетінің фактурасы
жылтыр болып келсе, оған сол заттың жан-жағындағы заттардың түстері әсер
етіп, өзінің табиғи түстері азғана өзгеріп көрінуі бейнеленеді.
Картиналардағы түстердің өзгеруі мен бейнелеуінің бір ерекшелігі
шығарманың идеясына байланысты болып келеді. Суретші Салихаддин Айтбаевтың
Бақыт атты картинасында көктемгі далада отырған қыз бен жігіт көрінісі
бейнеленген. Жастардың үстіндегі киімдері түрлі түсті бояулармен берілген,
ал дала, алыстағы тау, жасыл көк түстермен жазылған. Картина
композициясында аспанға қарағанда жердің көрінісі толық картина жазықтығын
жауып жатыр. Шығармадағы түрлі түстердің арасында жасыл көк түстердің басым
берілуі арқылы суретші адам өмірінің жастық кезеңін жасыл реңдермен беру
арқылы жастықтың өзіндік ерекшелігіне көңіл аударады. Яғни жасыл түсті
жастықтың түсі ретінде символдық түрде береді.
Қазақ бейнелеу өнерінде белгілі суретші Нағымбек Нұрмаханбетовтың
салған Тоқаш Бокин отряды атты картинасы бар. Картинада, қазақтың сары
даласында атқа мініп келе жатқан Тоқаш Бокиннің отрядының көркем
көріністері бейнеленген. Картинаның түстерінің бір ерекшелігі мұндағы қызыл
түстердің басым болуы. Табиғатта дала көрінісі ақ, сары немесе жасыл көк
болуы, аттардың түсі күрең, ақ боз тағы басқа болуы, адамдардың жылы
реңдері басым жасыл көк болуы мүмкін. Бірақ картинада қызыл түстер басым
берілген. Бұл шығарманың айтылатын көркемдік ойына байланысты. Картинада
қоғамдық өзгеріс, қоғамдық құрылымның өзгеруін көрсетуді мақсат тұтқан.
Картинада қызыл армия командирі Т.Бокиннің образы берілген.
Түстану ілімінде колорит деген ұғым кездеседі. Колоритті біз
кескіндеме шығармаларындағы түстердің үндестігі мен бірлігі деп танимыз.
Картинадағы түстер кейде жылы түстердің құрылымына кейде суық түстердің
құрылымына бірігеді. Ал кейбір жағдайда картинада жылы түстер мен қатар
суық түстер үйлесімді түрде қолданылады .
Заттың бетіндегі түстер кейбір жағдйда өз түсінен өзгеріп, басқаша
түспен көрінуі ықтимал. Мысалы, бір түйір қара көмірдің бір жақ бетіне
күннің көзі немесе жасанды жарық тікелей түскенде, ол жері әппақ дақ
түрінде қабылдануы мүмкін. Мұны көру кезінде болатын жаңырысу деп танимыз.
Ғылыми-педагогикалық, өнертанымдық әдебиеттерді сараптау негізінде
түстану ілімінің негізін құрайтын ұғымдарды мынандай бағыттарға жіктеуге
және оны түстанудан білім беру мазмұны ретінде алуға болатындығы
анықталады: хроматикалық түстер; ахроматикалық түстер; түстердіңі
қанықтығы; түстердің ашықтығы; жылы түстер; суық түстер; түстік шеңбер;
негізгі түстер; контраст түстердің бірлігі; түстердің қасиеті; символдық
түстер; түстердің қазақша атаулары; колорит; картинадағы түстер; түстердің
композициясы; жылы түсті колорит; суық түсті колорит; аралас түсті колорит;
түстерді қабылдау ерекшелігі; түстердің бейнелеуінің
ерекшелігі т.б.
Ғылыми педагогикалық еңбектерді талдау негізінде түстану ілімін
оқытудың мынандай формалары мен әдіс тәсілдері анықталады:
1. Түстанудың негізгі мазмұнын құрайтын материалдарын сурет,
кескіндеме, композиция пәндерін оқыту бағдарламаларын қосымша ретінде
қосылды.
2. Түстанудан теориялық материалдар өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
барысында қолдану нұсқаулары жасалады.
Қорыта айтқанда, бұл материалдар бізге түстану теориясын көркемдік
білімді беру жүйесінде оқытып үйретудің үш бағытын көрсетті: біріншісі
табиғаттағы заттардың, құбылыстардың түстерінің ерекшеліктерін қабылдауға
шәкірттерді үйрету табиғаттағы түстердің қатынастарына талдау жасау;
түстердің араласуын көрсету; екінші бағыт – табиғат пен бейнелеу өнеріндегі
түстердің берілуін талдау, олардың бейнелеу ерекшеліктерімен шәкірттерді
таныстыру; үшіншіден – түстерді тікелей нұсқаға қарап сурет салу барысында
қабылдау және оны бейнелеу.
1.3. Композиция заңдылықтарын оқыту жолдары
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі саласындағы күрделі мәселелердің
бірі–бейнелеу өнерінің негізін құрайтын заңдылықтарын оқыту және осы
заңдылықтар негізінде оқушылардың бейнелеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру болып табылады. Бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту көркемдік
бе\ілім берудің мазмұнын құрайды. Бұл мазмұнға перспектива, жарық пен
көлеңке, түстану және композиция заңдылықтарын оқыту кіреді. Бірақ осы
заңдылықтардың мазмұны әлі күнге дейін анықталмай, олар белгілі бір жүйеге
келтірілмей, әр қайсысының қысқаша мазмұндары әр түрлі әдебиеттердегі, әр
түрлі мәселелерге қатысты жерлерінде ғана қолданылумен шектелуде.
Бейнелеу өнерінің заңдылықтары туралы білімі сурет салушы адамға
бейнелеу іс-әрекетінің сапасын арттыруға жәрдемдеседі. Бейнелеуөнері
заңдылықтарын білген адам мен бейнелеу өнері заңдылықтарын білген адам
бейнелеу өінері заңдылықтарын (перспектива, жарықтану, түстану, композиция)
білмейтін адамның салған суреттерінің бірдей сапада болмайтындығын тәжірибе
жұмыстары көрсетуде.
Сонымен қазіргі кезде бейнелеу өнерінің заңдылықтарын оқыту қажеттігі мен
оны оқытудың мазмұнының формаларының әдістерінің болмауы арасында
қарама-қайшылық орын алуда. Бұл мәселені шешу көркемдік білім беру
саласында жаңа ізденістерді қажет етеді. Аталған мәселелерді шешу мыналарды
атқаруды талап етеді: өнер заңдылықтарының анықтамаларын айқындау; олардың
терминдеріне түсініктер дайындау; өнер заңдылықтарының анықтамаларын
айқындау; олардың терминдеріне түсініктер дайындау; өнер заңдылықтарын
құрайтын оқу материалдарының мәсінін анықтау және оқу құралын дайындау,
оқыту әдістемесін жасау және т.б. бағыттарды қамтиды [13].
Көркемдік білім берудің бір бағыты композиция заңдылықтарын бейнелену
өнері сабақтарында оқыту болып табылады. Композициялық сурет салу –
шығармашылық іс-әрекетке жатады. Шығармашылық жұмыс, білім мен ой әрекетін
қажет етеді.
Өз заманында атақты суретші-педагог П.П.Чистяков: Сурет салу – ғылым
талап еткендей ақыл-ой қызметін талап етеді -деп айтқан екен. Мектептегі
бейнелеу өнері пәні, мектептегі басқа пәндер сияқты теориялық білімдерді
оқушыларға меңгерту мен бейнелеудің қарапайым иекмділіктерін, дағдыларын
қалыптастыруды талап етеді. Оқушыны өнер негіздерімен таныстыруды көздейді.
Бейнелеу өнерінің де басқа пәндер сияқты теориялық негізін құрайтын
заңдылықтары, бейнелеу ережелері, категориялары, ұғымдары мен түсініктері
бар. Бейнелеу өнерінің теориялық негіздерін құрайтын заңдылықтарының бірі –
композиция заңдылығы.
Композиция ұғымы өнердің барлық түрлеріне қатысты қолданылатын
бейнелеу мүмкіндігі ретінде танылады. Бұл бейнелеу өнерінің кескіндеме,
графика, мүсін, сәндік қолданбалы өнер, дизайн түрлерінің барлығымен
байланысы бар ұғым.
Композиция ұғымы бейнелеу өнерінің тарихы, сурет, кескіндеме, сәндік
қолөнер, дизайн бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі пәндерімен тығыз
байланысты. Сондықтан да композиция бейцнелеу өнерін оқыту шеңберіндегі
пәндер мен байланыста болғандықтан, бұл пәндерді оқытьу барысында
композиция оқу материалы ретінде қолданысқа түседі. Бірақ композиция ұғымын
оқытуға қазірге дейін жеткілікті дәрежеде мән берілмей,ол оқу проблемасы
ретінде қарастырылмай келеді.
Композиция және жоғары оқу орындарында арнаулы оқу пәні ретінде
танылғанымен оны оқытудың жеке мәселелері әлі де жеткілікті деңгейде
зерттеліп болған жоқ.
Композиция дегеніміз – латынның Compositio, ойлап табу,
құрастыру деген сөзінен шыққан ұғым. Композицияны бейнелеу өнеріне,
кескіндеме, графикаға қатысты айтатын болсақ картинадағы айтайын деген ойды
жеткізу үшін, жаңа ойды білдіретін көріністі айшықтап алып көрсете білу,
көріністегі айтатын ойды аша түсу үшін, қосымша бейнелер беріледі, уақыт
пен кеңістік көріністері жарық пен көлеңке мүмкіндіктері арқылы беріледі.
Осылардың барлығы тұтастай әсер еткенде барып суретші ойы жарыққа
шығады. Егер шығармадағы көріністер мен осы аталған мүмкіндіктердің бірі
кем болса картина ойы ашылабермейді. Композицияны оқу материалдары ретінде
қолдану үшін өнертанымдық әдібиеттерді талдау негізінде композицияны
бейнелеу мүмкіндіктеріне қарай мынандай топтарға жіктеуге болатындығы
анықталды: кескіндеме композициясы, графика композициясы, мүсін
композициясы, қолөнер бұйымдарының композициясы деп қарастыруға болады.
Композицияны жанрларға байланысты мынандай түрде жіктеуге бөлуге болады:
олар, натюрморт композициясы, пейзаж композициясы, портрет композициясы,
тұрмыстық жанр композициясы, баталдық жанр композициясы, тарихи жанр
композициясы т.б. түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Композиция ұғымын оқу материалы ретінде қолдану үшін композиция
заңдылықтарын мынандай төрт топқа бөлінеді:
1. тұтастық заңы;
2. Үлгі (типизация) заңдылықтары;
3. Қарама-қарсылық (контраст) заңдылғы;
4. Композицияның барлық заңдылықтары мен мүмкіндіктерінің идеялық ойға
бағыну заңдылығы.
Композицияның бүтіндік заңының сақталуының нәтижесәінде өнер
шығармаларындағы көріністер тұтастай қабылданады. Бүтіндік заңының мәні
композицияның тұтастығын көрсетеді. Композициядағы идеялық ой бірнеше өмір
көріністерінен құралады. Осы бірнеше көріністер бейнелік, логикалық
байланыстар арқылы берілген жағдайда идеялық ой тұтастай қабылданады. Бұл
көріністер бір-бірімен байланыспаса идеялық ой тұтастықпен көрушіге жете
бермейді [14].
Үлгі заңдылығы бейнелеу өнері шығармаларындағы жағдай мен мінез
үлгілерінің композициядағы іс-әрекет, қозғалыс көріністері, қозғалыссыз
тұрақтылық көріністерінің көрсетілуін сипаттайды.
Қарама-қарсылық заңдылығы түс қарама-қайшылығын, объект пішінің
айырмашылын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz