Талаптылық іс – жүргізудің түсінігі, мәні және элементтері
Ι. Кіріспе
Ι.тарау:
1.1 Талаптылық іс . жүргізудің түсінігі, мәні және элементтері.
1.2 Талаптың түрлері
ΙΙ.тарау:
2.1 Талапқа құқық және талап қоюға құқық.
2.2 Талаптарды біріктіру және бөлу.
2.3 Талапқа қарсылық білдіру. Қарсы талап.
2.4 Талаптағы даулардың өзгертілуі және талапты қамтамассыз ету немесе қамтамассыз етудің күшін жою тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Ι.тарау:
1.1 Талаптылық іс . жүргізудің түсінігі, мәні және элементтері.
1.2 Талаптың түрлері
ΙΙ.тарау:
2.1 Талапқа құқық және талап қоюға құқық.
2.2 Талаптарды біріктіру және бөлу.
2.3 Талапқа қарсылық білдіру. Қарсы талап.
2.4 Талаптағы даулардың өзгертілуі және талапты қамтамассыз ету немесе қамтамассыз етудің күшін жою тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Бүгінде Қазақстан әлемдік қауымдастық түгел таныған мемлекетке айналды.Тәуелсіздікке Қазақстан оңайлықпен қол жеткізген жоқ. Осындай жарқын болашақтың туындауына сол 1986жылғы желтоқсан оқиғасы себеп болды.Ұлттық рухани намыстарын азаттық туы етіп желбіретіп алаңға шыққан қазақ жастарының жасы мен қанымен келген ТӘУЕЛСІЗДІККЕ қол жеткізіп, арайлап бостандық таңы атты. Президенттік басқару нысаны біржолата қалыптасты.Сонымен бірге республикада сот билігі де берік қалыптасып, әлеуметтік әділет кепіліне айналды.Ол өзінің бүгінгі жағдайына бір-ақ күнде жеткен жоқ.Оның да соқпалы-соқпақты өз жолы болды.
Ел өрісінің алға жылжуына септігін тигізетін қоғамдық күш сыры ішкі тұрақтылықта.Ата заңымыз Конституцияда әркімнің өзқұқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқылы делінген.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру, яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуі болып табылады. Сотта қаралатын азаматтық істердің көпшілігі талаптылыққа жататын әр түрлі құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктерден тұрады.
Құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктер құқықтың әр түрлі салаларымен реттелетін көпсалалы болып келеді. Бұл істе азаматтық іс – жүргізу барысында тараптар тең құқылы. Олар бір – біріне әкімшілік бағыныштылықта болмайды.
Талаптылық негізінен жеке тұлғалар арасындағы субъектілік азаматтық құқықтарының және міндеттерінің орындалуынан туындаған келіспеушіліктерді шешуге бағытталған. Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды жүзеге асырудың әдісі – талап.
Ел өрісінің алға жылжуына септігін тигізетін қоғамдық күш сыры ішкі тұрақтылықта.Ата заңымыз Конституцияда әркімнің өзқұқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқылы делінген.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру, яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуі болып табылады. Сотта қаралатын азаматтық істердің көпшілігі талаптылыққа жататын әр түрлі құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктерден тұрады.
Құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктер құқықтың әр түрлі салаларымен реттелетін көпсалалы болып келеді. Бұл істе азаматтық іс – жүргізу барысында тараптар тең құқылы. Олар бір – біріне әкімшілік бағыныштылықта болмайды.
Талаптылық негізінен жеке тұлғалар арасындағы субъектілік азаматтық құқықтарының және міндеттерінің орындалуынан туындаған келіспеушіліктерді шешуге бағытталған. Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды жүзеге асырудың әдісі – талап.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. Қазақстан Республикасының «Азаматтық іс жүргізу» кодексі
Алматы 2006 жыл
3. М.С. Шакарян «Гражданский процесс» Москва 1993 год
4. З.К. Абдуллина «Гражданская процессуальная право» Алматы 2001год
5. Н.А. Гурвин «Судебное решение, теоритические проблемы» Москва 1990 год
6. Ж.С. Абдукаримова «I-ші сатыдағы сот ісін жүргізу тәртібі» Түркістан 2006 жыл
2. Қазақстан Республикасының «Азаматтық іс жүргізу» кодексі
Алматы 2006 жыл
3. М.С. Шакарян «Гражданский процесс» Москва 1993 год
4. З.К. Абдуллина «Гражданская процессуальная право» Алматы 2001год
5. Н.А. Гурвин «Судебное решение, теоритические проблемы» Москва 1990 год
6. Ж.С. Абдукаримова «I-ші сатыдағы сот ісін жүргізу тәртібі» Түркістан 2006 жыл
Кіріспе .
Бүгінде Қазақстан әлемдік қауымдастық түгел таныған мемлекетке
айналды.Тәуелсіздікке Қазақстан оңайлықпен қол жеткізген жоқ. Осындай
жарқын болашақтың туындауына сол 1986жылғы желтоқсан оқиғасы себеп
болды.Ұлттық рухани намыстарын азаттық туы етіп желбіретіп алаңға шыққан
қазақ жастарының жасы мен қанымен келген ТӘУЕЛСІЗДІККЕ қол жеткізіп,
арайлап бостандық таңы атты. Президенттік басқару нысаны біржолата
қалыптасты.Сонымен бірге республикада сот билігі де берік қалыптасып,
әлеуметтік әділет кепіліне айналды.Ол өзінің бүгінгі жағдайына бір-ақ күнде
жеткен жоқ.Оның да соқпалы-соқпақты өз жолы болды.
Ел өрісінің алға жылжуына септігін тигізетін қоғамдық күш сыры ішкі
тұрақтылықта.Ата заңымыз Конституцияда әркімнің өзқұқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқылы делінген.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру,
яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінуі болып табылады. Сотта қаралатын азаматтық істердің көпшілігі
талаптылыққа жататын әр түрлі құқықтық қатынасқа орай туындайтын
келіспеушіліктерден тұрады.
Құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктер
құқықтың әр түрлі салаларымен реттелетін көпсалалы болып келеді.
Бұл істе азаматтық іс – жүргізу барысында тараптар тең құқылы. Олар
бір – біріне әкімшілік бағыныштылықта болмайды.
Талаптылық негізінен жеке тұлғалар арасындағы субъектілік
азаматтық құқықтарының және міндеттерінің орындалуынан туындаған
келіспеушіліктерді шешуге бағытталған. Азаматтар мен заңды
тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
жүзеге асырудың әдісі – талап.
1. Талаптылық іс – жүргізудің түсінігі, мәні және элементтері.
Талаптылық ісі сотқа талап арыз беру арқылы қозғалады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150 –
бабына сай:
1. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі.
2. Арызда:
1. арыз берілетін соттың атауы;
2. талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер
талап қоюшы ұйым болса, оның
тұрған жері мен банктік реквизиттері, сондай – ақ, егер арызды оның
өкілі берсе, өкілдің атауы мен мекен – жайы;
3. жауапкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер жауапкер
ұйым болса, егер талап қоюшыға белгілі болса, оның тұрған жері
мен банктік реквизиттері;
4. талап қоюшының құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін
және оның талап қою талаптарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5. талап қоюшы өзінің талаптарын негіздейтін мән – жайлар, және
бұл мән – жайларды растайтын дәлелдемелер;
6. егер талап қою бағалауға жатса, талап қоюдың бағасы;
7. арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс;
3. Арызда дауды шешу үшін маңызы бар өзге де мәліметтер
көрсетілуі, сондай – ақ талапкердің өтініші баяндалуы мүмкін.
4. Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және
оны көрсетуге өкілеттігі болған жағдайда оның өкілі қол қояды.
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 151-бабында көрсетілген. Талап арызға:
1. жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап
арыздың көшірмесі;
2. мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат;
3. өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат немесе өзге
де құжат;
4. талапкер өз талаптарын негіздейтін мән – жайларды
растайтын құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен
үшінші тұлғалар бұл құжаттардың көшірмелері;
5. оны дауға салған жағдайда нормативтік құқықтық актінің
мәтіні;
6. талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот
шығындарын төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы,
талап қоюды қамтамасыз ету, дәлелдемелерді талап ету туралы өтініші
және, егер олар талап арызда жазылмаған болса, басқалар да қоса
тіркеледі;
Талаптылықтың мәні- соттың субъектілік құқықтың болған
немесе болмағанын, анықтамау себептерін, келіспеушіліктің дауына
негіз болған даулау ма немесе заңның бұзылуы ма, міне осы
себептерді анықтауында;
Азаматтық іс жүргізуде талап, талапкердің бұзылған немесе
даулы азаматтық құқықтарын, немесе заңмен қорғалатын мүддесін,
құқықтық қатынасқа байланысты келіспеушілікті шешіп беруін талап
етіп сотқа жүгінуі.
Талаптылыққа тараптардың материалды – құқықтық қатынастан
туындайтын келіспеушілікті іс жүргізу әдісімен шешу де жатады.
Талаптылықта үш құрамдас бөлікті ажырата білу керек:
мазмұнын, пәнін және негізін.
Талаптың мазмұны- талапкердің бұзылған немесе даулы құқығын
қорғау үшін сотқа жүгінуі барысында, талапкердің талабын
қанағаттандыру мақсатындағы соттың әрекеті.
Талапкер соттан:
1. жауапкерден айқындалған әрекетті жүзеге асыруын немесе тиым
салуын;
2. қандайда бір құқықтық қатынастың болғанын немесе болмауын,
субъектілік құқықты немесе міндетті мойнына алуын;
3. талапкердің жауапкермен құқықтық қатынасты өзгертуін немесе
тоқтатуын талап ете алады.
Талаптылықтың пәні заңмен қорғалатын мүдде, сондай – ақ
құқықтық қатынас болуы мүмкін. Талаптың пәні сонымен қатар
талапкердің қандайда бір затқа жеке құқығы, жалға берілген
тұрғылықты ғимаратқа құқықтық қатынасы, ғылыми нақты туындыға,
әдеби немесе өнер туындысына авторлық құқық және т. б. с. с болуы
мүмкін.
Талаптылықтың пәнін даулы азаматтық құқықтық қатынастың
құрамдас бөлігі ретінде жатқызылатын талаптық материалдық
объектісінен айыра білу қажет. Егер талапкер жауапкерден белгілі
бір сома мөлшеріндегі қаражатты сатып алу бағасы ретінде төлеуін
талап етсе, онда бұл сома қаражаты талаптың пәні емес,
материалдық объектісі, яғни даулы құқықтық қатынастың объектісі
болып табылады.
Талаптың негізін келісім – шарттар, келісімдер, құқықты
бұзу деректері, залал келтіру деректері, мерзімнің келуі, жағдай
және т. б құрайды.
Талаптылықтың негізі әдетте бір ғана деректен емес,
деректілік құрам деп аталатын материалдық - құқықтың гипотезалық
нормаларына сәйкес келетін деректерден тұрады.
Талаптылықтың элементтерінің азаматтық іс жүргізуде маңызы
зор. Талаптың негізін дәлелдеу талапкерге жүктеледі. Жауапкер
талаптың негізінің күшін жою үшін немесе азайту үшін, сотқа өз
мүддесін қорғайтын дәлелдемелер мен деректерді уақытында ұсынуы
үшін талаптың негізімен хабардар етілуі тиіс.
Талаптың пәні – сот қарап шығып шешім шығаруы үшін
қажетті құқықтар , міндеттер мен құқықтық қатынастар.
Талаптың мазмұнына талапкердің сотқа жүгінудегі мақсаты
бойынша сот қорғауының түрі жатады. Мазмұнына байланысты талап
түрлерге бөлінеді.
Талаптың мазмұны мен пәні әрбір талапты өзге кез-
келген талаптардан айырып тұратын белгілерден тұрады, осы
элементтерге байланысты істің алға жылжуына қарамастан талапкер
тарапынан пәні мен өзгергеннен кейін де талап сол күйінде
қалады. Мұны ішкі тепе – теңдік деп атайды.
Талаптылықтың элементтерінің мәнін ескере отырып мынандай
толық анықтама беруімізге болады:
Талап деп – талапкердің бұзылған құқықтарын қорғау немесе
даулы субъективтік құқығын, немесе заңмен қорғалатын мүддесін
нақты дәлелдемелердің негізіне сүйене отырып қорғауын талап етіп
бірінші инстанциядағы сотқа жүгінуін айтамыз.
1.2 Талаптың түрлері
Талапты түрлеріне қарай топтастырудың екі жүйесі бар:
1.іс жүргізу құқықтық белгілерінің негізіне қарай – іс
жүргізу құқықтық топтастырылым;
2.материалды - құқытық белгілерінің негізіне қарай –
материалды – құқықтық топтастырылым.
Іс жүргізу құқықтық топтастырылым талаптың мазмұнына қарай
қалыптастырылады, яғни талапкердің сот қорғауын талап ету түріне
қарай.
Талап бұл топтастыру бойынша үш түрге бөлінеді:
1.үкім шығару туалы талап
2.растау туралы талап
3.құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату туралы талап
Үкім шығару туралы талапта талапкер соттан жауапкерді
айқындалған әрекетті жүзеге асыруға міндеттеуін немесе әрекет
етуіне тиым салуын талап етеді. Практика жүзінде бұл кең
таралған талаптың түрі. Бұл тарап түріне алимент өндіру, келісім
- шарт бойынша алынған несиені өндіру, зат иесінің затын заңсыз
иеленушіден қайтарып беруін талап етуі, және т.б жатады.
Үкім шығару туралы талапқа сәйкес талапкер белгілі бір
субъективтік құқықты тануды ғана емес, сондай – ақ жауакердің
нақты айқындалған әрекеттерді өз пайдасына жүзеге асыруын талап
етуге құқылы.
Үкім шығару туралы талап негізінде өз еркімен орындалмаған
материалдық құқықтық міндет жүзеге асырылады.
Үкім шығару туралы талаптың пәні болып жауапкердің
міндеттерін өз еркімен орындауына байланысты сәйкес әрекетті жүзеге
асыруын талапкердің талап етуі танылады.
Мысалы, несиелік келісім – шарт талаптарына сәйкес несиені қайтару
мерзімінің келуі, бірақ жауапкердің міндеттерін орындамауы; заңсыз
жұмыстан босатумен байланысты жұмысқа орналасуын қалыптастыруды талап
ету, яғни талапкердің еңбек құқығының бұзылуы;
Үкім шығару туралы талаптың негізіне тоқталып өтетін
болсақ:
1. құқылы болуға байланысты дәлелдемелер. Мысалы, автордың әдеби
шығармашылық туындысы, суретшінің сурет салудағы қызметі және
т . б.
2. талап ету құқығына байланысты дәлелдемелер;
Мысалы, жүзеге асырылуы тиіс әрекеттің мерзімінің келуі, құқықтық
бұзылуы;
Кейбір жағдайда көрсетілген дәлелдемелердің екі
категориясыда бір мезгілде туындап және оларды ажырату мүмкін
емес болуы мүмкін.
Мысалы, өзге тараптың мүлкіне залал келтірілген жағдайда, негізсіз
мүлік иелену жағдайында және т. б.
Үкім шығару туралы талалтың мазмұны жауапкердің айқындалған
әрекеті жүзеге асыруын мәжбүрлеуді талапкердің соттан талап етуі ,
ол талап арыздың өтініш бөлімінде көрсетіледі;
Мысалы, жалақысын өндіру, жұмысқа орналасуын қалыптастыру, қоныс
аударту, т. б. с.с
Мойындау туралы талаптың мәнi белсендi тараппен құқықтық қатынас
қандай болса енжар тараппен де дәл солай болуы мүмкін. Мойындау туралы
талап- сотта айқындалған құқықтық қатынастың болғанын мойындауы болып
табылады.Белсендi тараптың әрекетi субъектiлiк құқықты талап ету
болса,енжар тарап әрекетi мiндеттеменi орындау болып табылады.
Мойындау туралы талап құқықтың немесе құқықтық қатынастың болуын
мойындау болса, онда ол мойындау туралы талапты мақұлдау жағымды деп
аталады. Егерде мойындау туралы талап құқықтық қатынастың болмағанын растау
болса,онда ол растау талабын терiске шығару жағымсыз болып табылады.
Мойындау туралы талапты мақұлдаудың негiзiне талапкердiң даулы
құқықтық қатынасының туындауымен байланыстыратын дәлелдемелер жатады, ал
мойындау туралы талапты терiске шағарудың негiзiн анықтау барысында
талапкердiң мәлiмдемесiне сай даулы құқықтық қатынастың туындауы мүмкүн
еместiгi жайлы дәлелдемелер құрайды.
Мысалы, заңға сәйкес немесе тараптардың келiсiмiне сәйкес келiсiмнiң
заңдылығын дәлелдеу кезiнде кажет етiлген нотариалды куәландырылған
келiсiм болмаған жағдайда ; келiсiм жасау барысында еркiн
әрекетболмаса,яғни адасушылық, алдау,күш колдану,қорқыту және т.б әрекет.
Үкiм шығару туралы талаптың негiзiнен мойындау туралы талаптың
негiзiнiң айырмашылығы,онда құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыруға негiздейтiн
дәлелдер кiрмейдi,сондай-ақ мойындау туралы талапта талапкер өзiнiң
азаматтық субъектiлiк құқықтарын мәжбүрлеу жолымен жүзеге асырылуын талап
етпей-ақ құқықтық қатынастың болғанын немесе болмағанын мойындауды
өтiнумен шектеледi.
Мойындау туралы талаптың мазмұны талапкердiң көрсетуi бойынша
құқықтық қатынастың нақтылығын немесе болмағанын растайтын шешiм шығаруын
соттан талап ету болып табылады.
Мысалы,келiсiмдi заңсыз деп тану,тұрғылықты жайға құқылы деп таны және т.б.
Мойындау туралы талаптың субъектiлiк құқықты қорғаудың әдiсi ретiнде
практикалық мәнi зор.Сот шешiмiмен мұндай iстер бойынша талап арыз берушi
тараптың айқындалған құқықтары мен мiндеттерi қалыптастырылады,олардың
жүзеге асырылуы мен қорғалуына кепiлдiк берiледi,заңның бұзылуы жойылады
Өзгерту туралы талап деп- жауапркермен құқықтық
қатынасты өзгертуге немесе тоқталынуына бағытталуы аталады.
Өзгерту туралы талаптың басты бағыты талапкердiң бiр жақты шешiмiне
орай өзгертулер енгiзу немесе iстi тоқтату Мысалы,талапкердiң некенi
бұзу немесе келiсiм –шартты бұзу еркiндiгi.
Өзгерту туралы талап талапкердiң бiр жақты шешiмiне орай құқықтық
қатынасты тоқтату немесе өзгертуге құқылы екендiгiнде.
Мысалы,некенi бұзуды,келiсiм-шартты бұзуды талап ету.
Өзгерту туралы талаптың негiзiн екі жақты мағыналы дәлелдеме
құрайды:
1.Өзгертулер енгiзетiн немесе тоқтататын дәлелдемелер,
2. құқықтық қатынастың туындауына ,өзгертулер енгiзiлуiне немесе
тоқөтатылуына негiз болатын дәлелдемелер;
3.Өзгертушілік құқықтық мүмкіндiктерге байланысты құқықтық қатынасқа
өзгертулер енгiзу мен тоқтатуға негiз болатын дәлелдемелер;
Мысалы,талапта сатып алу сату шартының түрiне қарай сатып алынған заттың
кемшiлiктерi,яғни сатып алу сату шартының қортындысы бiрiншi топтағы
дәлелдемеге сатылған заттың нақты кемшiлiктерi жатады.
Өзгертушiлiк талаптың мазмұнына соттан құқықтық қатынасты өзгерту
немесе тоқтату жайлы шешiм шығаруын талап ету жатады.
Мысалы,некенi бұзу,ортақ мүлiктi бөлiсу;
Өз мазмұны мен пәніне қарай өзгерту туралы талап үкім
шығару туралы талаптан және мойындау туралы талаптан ерекшеленеді.
Өзгерту туралы талапқа сай сот шешімінде жауапкердің қандай да бір
әрекетті жүзеге асыруына немесе қандайда бір әрекетті жүзеге
асыруына тиым салмайды.
Мысалы, құқықтық қатынасты тоқтатуға құқықтылыққа, қарсы
тараптың қандайда бір әрекет ету міндеттілігіне қарсылық
білдірілмейді немесе кімнің болса да әрекетіне тиым салынбайды.
Яғни, соттың мәжбүрлеп орындатуы қолданылмайды.
Кейбір авторлар, Мысалы, А.Ф Клейнман, К.С.Юдельсон, А.А.
Добровольский сынды бірқатар авторлар өзгерту туралы талаптың
шешімдерін теріске шығарған. Өзгерту туралы талапқа қарсылық
білдіруде сот өз қалауы бойынша құқықтық қатынасты өзгертуге
немесе тоқтатуға құқығы жоқ, сот тек заңмен қорғалатын мүддесі
мен құқығының қорғалуын қадағалайды.
Өзгерту туралы талапты қарап шығып және өзгерту туралы
шешім шығарғанда сот жаңа құқықтар қалыптастырмайды, заңға сәйкес
соттың шешімінсіз жүзеге асырылуы мүмкін еместігін ескере отырып
талапкердің құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату құқығын
қорғайды. Мұндай жағдайда екі себеп болуы мүмкін :
1.құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату тек соттың рұқсатымен
жүзеге асырылады.
Мысалы, некені бұзу, ата – аналық құқықтан айыру және т.б.
Құқықтық қатынасқа өзгертулер енгізуге немесе тоқтатуға екі
тараптың бірі келіспеген жағдайда сотқа жүгінуі кезінде Мысалы ,
сатып алу сату шартын бұзуда, ортақ мүлікті бөлуде және т . б.
Практикада әр түрлі талаптар бір өндіріске жиі біріктіріледі.
Әр түрлі талаптарды біріктіру мүмкіншілігі іс жүргізуде мұндай
талаптардың маңызын жоғарылатады. Біртектес талап арыздарды
жалпылама қарап шешім шығарғанда сот әр талапқа жеке – жеке нақты
жауап беруге тиіс.
Талаптарды материалды - құқықтық белгілері бойынша
топтастырудың практикада маңызы өте зор.
Сот практикасында істер материалды – құқықтық қатынасына
қарай жеке категорияға бөлінеді: алимент бойынша, еңбек бойынша,
тұрғын жай бойынша, темір жол тасымалы бойынша, залал келтіру
және т. б. істерді бұлай етіп бөлу іс жүргізу барысында
маңыздылығына қарай қарастыру сот практикасының жетекшілігінде өте
ыңғайлы.
Талаптарды материалды – құқықтық топтастыру азаматтық
істердің түрлі категориялық деңгейлігін көрсететін соттық
статистикаға негізделген.
Материалды – құқықтық топтастыру сондай – ақ азаматтық
істерді материалды – құқықтық және іс жүргізушілік маңыздылығын
ғылыми зерттеуде қолданылады.
Талапқа құқық және талап қоюға құқық
Заңды әр түрлі мағынада “талап қоюға құқық” және “талап”
терминдері қолданылады.
Талап сот қорғауын жүзеге асыруы ретінде іс жүргізу
әрекеті болып табылады.
Бірақ “талап” сөзі мағына мен өзге институттарды
білдіреді. Осыған байланысты іс жүргізу қатысты талапты өзге
мағынадағы талаптардан айыра білу қажет.
Азаматтық құқықта “талап” , “талап қоюға құқық” сөздері
азаматтық субъектілік құқықты сақтай отырып борышқордың міндетін
қандайда бір әрекет арқылы мәжбүрлеп орындатуға немесе айқындалған
әрекетке тиым салумен түсіндіріледі.
Талап материалдық мағынада талаптану сөзімен белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізуде талап материалдық мағынада немесе
талаптану мағынасында талапкер талап арызда көрсетілген талаптың
жүзеге асырылуын сот қарауында жауапкерден талап етуге құқылы
және жүзеге асырылу уақыты келген жағдайда мәжбүрлі жүзеге
асырылуын талап етуге құқылы.
Мысалы , мерзімі келу және т.б.
Талапкердің нақты құқығын анықтап, сот талапкердің талабын
қанағаттандырады және содан соң мәжбүрлі жүзеге асырылады. Егер
құқығы жоқ болса, мысалы талаптылық мерзімі өтіп кеткен болса,
сот талапты қысқарту туралы шешім шығарады..
Талап қою құқығы - Конституцияда жарияланған және кепілдік
берілген құқықтарын қорғау мақсатында сотқа жүгіну болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 13 – бабында: “әр
кімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қозғалуына
құқығы бар” – делінген. Ал азаматтық іс жүргізу кодексінің 8 –
бабында: “әрбір адам бұзылған немесе даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінуге құқылы делінген.”
Кез – келген азаматтық істер міндетті түрде сотта
қозғалады. Көбінесе азаматтық істер азаматтардың мүдделерін қорғау
және даулы конститутциялық құқықтарының бұзылуы салдарымен
қозғалады.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру,
яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа
талап арыз беру арқылы жүзеге асырылады.
Талап арыз беру – мүдделі жақтардың процессуалдық іс -
әрекеті болып табылады. Азаматтық іс жүргізу кодексінде азаматтық
істерді қабылдауды сот жүзеге асырады.
Сот қарамағына жататын азаматтық істердің көбі мынадай
даулар бойынша азаматтық,еңбек,тұрғын үй және басқада құқықтық қарым
қатынастан туындайды.Бұл істер талап арыз беруден және заңда көрсетілген
арнайы жағдайлар бойынша қозғалады. Сонымен қатар азаматтық іс жүргізу
кодексінің 8-бабы 1-тармағына сәйкес мемлекеттік органдар,заңды тұлғалар
және азаматтар заңда көзделген өзге азаматтардың белгісіз тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз
беріп жүгінуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізуде азаматтарға мекемелерге, яғни заңды
тұлғаларға, шетелдік азаматтарға, шетелдік кәсіпкерліктерге, сондай-ақ
азаматтығы жоқ азаматтарға сот қорғауы жатады.
Талапкер сотқа соттылық ережелерін сақтай отырып өз талап арызын
бере алады.Жалпы ережелерге сәйкес арызды жауапкердің тұрғылықты
жеріндегі сотқа, не әрекетіне дау айтылып отырған мемлекеттік органның,
жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық бірлестіктің,ұйымның
лауазымды адамның орналасқан жріндегі сотқа беріледі.Бірақ кейбір мән
жайларға байланысты талапкер өзінің тұрғылықты жеріндегі сотқа арызын
бере алады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 101-бабына және Қазақстан
Республикасының баж туралы звңының 3-бабына сәйкес сотқа берілетін талап
арыздардан баж алынады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 142-бабына сәйкес мемлекеттік
баж:
1.Арызды қабылдаудан бас тартылған жағдайда өндіріп алушы енгізген
мемлекеттік баж қайтарыладй.
2.Сот бұйрығының күші жойылған жағдайда өндіріп алушы енгізген
мемлекеттік баж қайтарылмайды.
3. өндіріп алушы борышкерге талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен
талап қойған жағдайда ол баждың төленуге тиісті шотына есептеледі.
Сотқа талап арыз берген кезде судья бірден азаматтық істі
қозғамайды.Судья талап арыз түскен күннен бастап бес күн мерзімде оны
сот ісін жүргізу үшіш қабылдау туралы мәселені шешуге құқылы. Талап
арызды қабылдай отырып судья азаматтық іс қозғау туралы ұйғарым
шығарады.Сонымен қатар талапкер сотқа талап арызбен барған жағдайда
судья талап арызды қабылдаудан бас тартуға құқығы бар.
Судья талап арызды қабылдаудан мына жағдайларда бас тартады:
Біріншіден-арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және
шешуге жатпаса;
Сол тараптардың арасындағы дау бойынша,сол нысана
туралы және сол негіздер бойынша шығарылған соттың заңды күшіне енген
шешімі немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс
бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату немесе тараптардың бітімгершілік
келісімін бекіту туралы сот ұйғарымы болса, бас тартады;
Екіншіден-судья арызды қабылдаудан бас тарту туралы дәлелді ұйғарым
шығарады, онда, егер іс азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға
және шешуге жатпаса, талап қоюшының қандай органға жүгінуі жөн
екендігін көрсетеді.
Үшіншіден –арызды қабылдаудан бас тарту өтініш берушінің сол
жауапкерге сол нысана және сол негіздер ьойынша талап қоюмен сотқа
қайтадан жүгінуге кедергі келтіреді.
Төртіншіден-арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйғарым ол сотқа
түкен кезден бастап бес күн мерзімде шығарылуы және арыз берушіге
арызға қоса тіркелген барлық құжаттармен бірге табыс етілуге немесе
жіберілуге тиіс.
Бесіншіден-арызды қабылдаудан бас тарту туралы судьяның ұйғарымына
жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін.
Cонымен қатар судья талап арыздан бас тартудан басқа, азаматтық iс
жүргiзу кодекесiнiң 154 бабына сәйкес талап арызды кайтаруға құқығы
бар.Онда судья:
1.Егер:
1, талап коюшы iстердiң осы санаты үшiн дауды сотқа дейiн алдын ала шешу
заңдарымен белгiленген тәртiбiн сақтамаса және осы тәртiптi қолдану
мүмкүндiгi жойылмаса.
2.Iс осы соттың соттауына жатпаса
3.Арызды әрекеғтке қабiлетсiз адам берсе.
4.Арызға өкiлеттiгi жоқ адам қол қойса.
5.Осы немесе басқа бiр соттың iс жүргiзуiнде сол тараптар арасында ,сол
нысана туралы және сол негiздер бойынша дау жөнiнде iс бар болса.
6.Коммуникалдық мүлiктi басқаруға құқылы орган жылжымайтын мүлiкке құқықты
мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асыратын органның осы затты қабылдаған күнiнен
бастап бiр жыл өткенге дейiн жылжымайтын затқа коммуналдық меншiктi тану
туралы өтiнiшпен сотқа жүгiнсе;
7.Бұл туралы талап қоюшы мәлiмдеме қайтарып жiберiледi.
2.Судья арызды қайтару туралы дәлелдi ұйғарым шығарады, онда арыз
берушiге,егер iс осы соттың соттауына жатпайтын болса,қандай сотқа
жүгiну,не iстi қрзғауға кедергi келтiретiн мән-жайларды қалай жою қажет
екендiгiн көрсетедi. Талап арызды қайтару туралы ұйғарым ол сотқа түскен
күннен бастап бес күн мерзiмде шығарылуға және арызға қоса тiркелген
барлық құжпттпрмен арыз берушiге тапсырылуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінде Қазақстан әлемдік қауымдастық түгел таныған мемлекетке
айналды.Тәуелсіздікке Қазақстан оңайлықпен қол жеткізген жоқ. Осындай
жарқын болашақтың туындауына сол 1986жылғы желтоқсан оқиғасы себеп
болды.Ұлттық рухани намыстарын азаттық туы етіп желбіретіп алаңға шыққан
қазақ жастарының жасы мен қанымен келген ТӘУЕЛСІЗДІККЕ қол жеткізіп,
арайлап бостандық таңы атты. Президенттік басқару нысаны біржолата
қалыптасты.Сонымен бірге республикада сот билігі де берік қалыптасып,
әлеуметтік әділет кепіліне айналды.Ол өзінің бүгінгі жағдайына бір-ақ күнде
жеткен жоқ.Оның да соқпалы-соқпақты өз жолы болды.
Ел өрісінің алға жылжуына септігін тигізетін қоғамдық күш сыры ішкі
тұрақтылықта.Ата заңымыз Конституцияда әркімнің өзқұқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқылы делінген.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру,
яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінуі болып табылады. Сотта қаралатын азаматтық істердің көпшілігі
талаптылыққа жататын әр түрлі құқықтық қатынасқа орай туындайтын
келіспеушіліктерден тұрады.
Құқықтық қатынасқа орай туындайтын келіспеушіліктер
құқықтың әр түрлі салаларымен реттелетін көпсалалы болып келеді.
Бұл істе азаматтық іс – жүргізу барысында тараптар тең құқылы. Олар
бір – біріне әкімшілік бағыныштылықта болмайды.
Талаптылық негізінен жеке тұлғалар арасындағы субъектілік
азаматтық құқықтарының және міндеттерінің орындалуынан туындаған
келіспеушіліктерді шешуге бағытталған. Азаматтар мен заңды
тұлғалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
жүзеге асырудың әдісі – талап.
1. Талаптылық іс – жүргізудің түсінігі, мәні және элементтері.
Талаптылық ісі сотқа талап арыз беру арқылы қозғалады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150 –
бабына сай:
1. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі.
2. Арызда:
1. арыз берілетін соттың атауы;
2. талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер
талап қоюшы ұйым болса, оның
тұрған жері мен банктік реквизиттері, сондай – ақ, егер арызды оның
өкілі берсе, өкілдің атауы мен мекен – жайы;
3. жауапкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер жауапкер
ұйым болса, егер талап қоюшыға белгілі болса, оның тұрған жері
мен банктік реквизиттері;
4. талап қоюшының құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін
және оның талап қою талаптарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5. талап қоюшы өзінің талаптарын негіздейтін мән – жайлар, және
бұл мән – жайларды растайтын дәлелдемелер;
6. егер талап қою бағалауға жатса, талап қоюдың бағасы;
7. арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс;
3. Арызда дауды шешу үшін маңызы бар өзге де мәліметтер
көрсетілуі, сондай – ақ талапкердің өтініші баяндалуы мүмкін.
4. Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және
оны көрсетуге өкілеттігі болған жағдайда оның өкілі қол қояды.
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 151-бабында көрсетілген. Талап арызға:
1. жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап
арыздың көшірмесі;
2. мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат;
3. өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат немесе өзге
де құжат;
4. талапкер өз талаптарын негіздейтін мән – жайларды
растайтын құжаттар, егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен
үшінші тұлғалар бұл құжаттардың көшірмелері;
5. оны дауға салған жағдайда нормативтік құқықтық актінің
мәтіні;
6. талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот
шығындарын төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы,
талап қоюды қамтамасыз ету, дәлелдемелерді талап ету туралы өтініші
және, егер олар талап арызда жазылмаған болса, басқалар да қоса
тіркеледі;
Талаптылықтың мәні- соттың субъектілік құқықтың болған
немесе болмағанын, анықтамау себептерін, келіспеушіліктің дауына
негіз болған даулау ма немесе заңның бұзылуы ма, міне осы
себептерді анықтауында;
Азаматтық іс жүргізуде талап, талапкердің бұзылған немесе
даулы азаматтық құқықтарын, немесе заңмен қорғалатын мүддесін,
құқықтық қатынасқа байланысты келіспеушілікті шешіп беруін талап
етіп сотқа жүгінуі.
Талаптылыққа тараптардың материалды – құқықтық қатынастан
туындайтын келіспеушілікті іс жүргізу әдісімен шешу де жатады.
Талаптылықта үш құрамдас бөлікті ажырата білу керек:
мазмұнын, пәнін және негізін.
Талаптың мазмұны- талапкердің бұзылған немесе даулы құқығын
қорғау үшін сотқа жүгінуі барысында, талапкердің талабын
қанағаттандыру мақсатындағы соттың әрекеті.
Талапкер соттан:
1. жауапкерден айқындалған әрекетті жүзеге асыруын немесе тиым
салуын;
2. қандайда бір құқықтық қатынастың болғанын немесе болмауын,
субъектілік құқықты немесе міндетті мойнына алуын;
3. талапкердің жауапкермен құқықтық қатынасты өзгертуін немесе
тоқтатуын талап ете алады.
Талаптылықтың пәні заңмен қорғалатын мүдде, сондай – ақ
құқықтық қатынас болуы мүмкін. Талаптың пәні сонымен қатар
талапкердің қандайда бір затқа жеке құқығы, жалға берілген
тұрғылықты ғимаратқа құқықтық қатынасы, ғылыми нақты туындыға,
әдеби немесе өнер туындысына авторлық құқық және т. б. с. с болуы
мүмкін.
Талаптылықтың пәнін даулы азаматтық құқықтық қатынастың
құрамдас бөлігі ретінде жатқызылатын талаптық материалдық
объектісінен айыра білу қажет. Егер талапкер жауапкерден белгілі
бір сома мөлшеріндегі қаражатты сатып алу бағасы ретінде төлеуін
талап етсе, онда бұл сома қаражаты талаптың пәні емес,
материалдық объектісі, яғни даулы құқықтық қатынастың объектісі
болып табылады.
Талаптың негізін келісім – шарттар, келісімдер, құқықты
бұзу деректері, залал келтіру деректері, мерзімнің келуі, жағдай
және т. б құрайды.
Талаптылықтың негізі әдетте бір ғана деректен емес,
деректілік құрам деп аталатын материалдық - құқықтың гипотезалық
нормаларына сәйкес келетін деректерден тұрады.
Талаптылықтың элементтерінің азаматтық іс жүргізуде маңызы
зор. Талаптың негізін дәлелдеу талапкерге жүктеледі. Жауапкер
талаптың негізінің күшін жою үшін немесе азайту үшін, сотқа өз
мүддесін қорғайтын дәлелдемелер мен деректерді уақытында ұсынуы
үшін талаптың негізімен хабардар етілуі тиіс.
Талаптың пәні – сот қарап шығып шешім шығаруы үшін
қажетті құқықтар , міндеттер мен құқықтық қатынастар.
Талаптың мазмұнына талапкердің сотқа жүгінудегі мақсаты
бойынша сот қорғауының түрі жатады. Мазмұнына байланысты талап
түрлерге бөлінеді.
Талаптың мазмұны мен пәні әрбір талапты өзге кез-
келген талаптардан айырып тұратын белгілерден тұрады, осы
элементтерге байланысты істің алға жылжуына қарамастан талапкер
тарапынан пәні мен өзгергеннен кейін де талап сол күйінде
қалады. Мұны ішкі тепе – теңдік деп атайды.
Талаптылықтың элементтерінің мәнін ескере отырып мынандай
толық анықтама беруімізге болады:
Талап деп – талапкердің бұзылған құқықтарын қорғау немесе
даулы субъективтік құқығын, немесе заңмен қорғалатын мүддесін
нақты дәлелдемелердің негізіне сүйене отырып қорғауын талап етіп
бірінші инстанциядағы сотқа жүгінуін айтамыз.
1.2 Талаптың түрлері
Талапты түрлеріне қарай топтастырудың екі жүйесі бар:
1.іс жүргізу құқықтық белгілерінің негізіне қарай – іс
жүргізу құқықтық топтастырылым;
2.материалды - құқытық белгілерінің негізіне қарай –
материалды – құқықтық топтастырылым.
Іс жүргізу құқықтық топтастырылым талаптың мазмұнына қарай
қалыптастырылады, яғни талапкердің сот қорғауын талап ету түріне
қарай.
Талап бұл топтастыру бойынша үш түрге бөлінеді:
1.үкім шығару туалы талап
2.растау туралы талап
3.құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату туралы талап
Үкім шығару туралы талапта талапкер соттан жауапкерді
айқындалған әрекетті жүзеге асыруға міндеттеуін немесе әрекет
етуіне тиым салуын талап етеді. Практика жүзінде бұл кең
таралған талаптың түрі. Бұл тарап түріне алимент өндіру, келісім
- шарт бойынша алынған несиені өндіру, зат иесінің затын заңсыз
иеленушіден қайтарып беруін талап етуі, және т.б жатады.
Үкім шығару туралы талапқа сәйкес талапкер белгілі бір
субъективтік құқықты тануды ғана емес, сондай – ақ жауакердің
нақты айқындалған әрекеттерді өз пайдасына жүзеге асыруын талап
етуге құқылы.
Үкім шығару туралы талап негізінде өз еркімен орындалмаған
материалдық құқықтық міндет жүзеге асырылады.
Үкім шығару туралы талаптың пәні болып жауапкердің
міндеттерін өз еркімен орындауына байланысты сәйкес әрекетті жүзеге
асыруын талапкердің талап етуі танылады.
Мысалы, несиелік келісім – шарт талаптарына сәйкес несиені қайтару
мерзімінің келуі, бірақ жауапкердің міндеттерін орындамауы; заңсыз
жұмыстан босатумен байланысты жұмысқа орналасуын қалыптастыруды талап
ету, яғни талапкердің еңбек құқығының бұзылуы;
Үкім шығару туралы талаптың негізіне тоқталып өтетін
болсақ:
1. құқылы болуға байланысты дәлелдемелер. Мысалы, автордың әдеби
шығармашылық туындысы, суретшінің сурет салудағы қызметі және
т . б.
2. талап ету құқығына байланысты дәлелдемелер;
Мысалы, жүзеге асырылуы тиіс әрекеттің мерзімінің келуі, құқықтық
бұзылуы;
Кейбір жағдайда көрсетілген дәлелдемелердің екі
категориясыда бір мезгілде туындап және оларды ажырату мүмкін
емес болуы мүмкін.
Мысалы, өзге тараптың мүлкіне залал келтірілген жағдайда, негізсіз
мүлік иелену жағдайында және т. б.
Үкім шығару туралы талалтың мазмұны жауапкердің айқындалған
әрекеті жүзеге асыруын мәжбүрлеуді талапкердің соттан талап етуі ,
ол талап арыздың өтініш бөлімінде көрсетіледі;
Мысалы, жалақысын өндіру, жұмысқа орналасуын қалыптастыру, қоныс
аударту, т. б. с.с
Мойындау туралы талаптың мәнi белсендi тараппен құқықтық қатынас
қандай болса енжар тараппен де дәл солай болуы мүмкін. Мойындау туралы
талап- сотта айқындалған құқықтық қатынастың болғанын мойындауы болып
табылады.Белсендi тараптың әрекетi субъектiлiк құқықты талап ету
болса,енжар тарап әрекетi мiндеттеменi орындау болып табылады.
Мойындау туралы талап құқықтың немесе құқықтық қатынастың болуын
мойындау болса, онда ол мойындау туралы талапты мақұлдау жағымды деп
аталады. Егерде мойындау туралы талап құқықтық қатынастың болмағанын растау
болса,онда ол растау талабын терiске шығару жағымсыз болып табылады.
Мойындау туралы талапты мақұлдаудың негiзiне талапкердiң даулы
құқықтық қатынасының туындауымен байланыстыратын дәлелдемелер жатады, ал
мойындау туралы талапты терiске шағарудың негiзiн анықтау барысында
талапкердiң мәлiмдемесiне сай даулы құқықтық қатынастың туындауы мүмкүн
еместiгi жайлы дәлелдемелер құрайды.
Мысалы, заңға сәйкес немесе тараптардың келiсiмiне сәйкес келiсiмнiң
заңдылығын дәлелдеу кезiнде кажет етiлген нотариалды куәландырылған
келiсiм болмаған жағдайда ; келiсiм жасау барысында еркiн
әрекетболмаса,яғни адасушылық, алдау,күш колдану,қорқыту және т.б әрекет.
Үкiм шығару туралы талаптың негiзiнен мойындау туралы талаптың
негiзiнiң айырмашылығы,онда құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыруға негiздейтiн
дәлелдер кiрмейдi,сондай-ақ мойындау туралы талапта талапкер өзiнiң
азаматтық субъектiлiк құқықтарын мәжбүрлеу жолымен жүзеге асырылуын талап
етпей-ақ құқықтық қатынастың болғанын немесе болмағанын мойындауды
өтiнумен шектеледi.
Мойындау туралы талаптың мазмұны талапкердiң көрсетуi бойынша
құқықтық қатынастың нақтылығын немесе болмағанын растайтын шешiм шығаруын
соттан талап ету болып табылады.
Мысалы,келiсiмдi заңсыз деп тану,тұрғылықты жайға құқылы деп таны және т.б.
Мойындау туралы талаптың субъектiлiк құқықты қорғаудың әдiсi ретiнде
практикалық мәнi зор.Сот шешiмiмен мұндай iстер бойынша талап арыз берушi
тараптың айқындалған құқықтары мен мiндеттерi қалыптастырылады,олардың
жүзеге асырылуы мен қорғалуына кепiлдiк берiледi,заңның бұзылуы жойылады
Өзгерту туралы талап деп- жауапркермен құқықтық
қатынасты өзгертуге немесе тоқталынуына бағытталуы аталады.
Өзгерту туралы талаптың басты бағыты талапкердiң бiр жақты шешiмiне
орай өзгертулер енгiзу немесе iстi тоқтату Мысалы,талапкердiң некенi
бұзу немесе келiсiм –шартты бұзу еркiндiгi.
Өзгерту туралы талап талапкердiң бiр жақты шешiмiне орай құқықтық
қатынасты тоқтату немесе өзгертуге құқылы екендiгiнде.
Мысалы,некенi бұзуды,келiсiм-шартты бұзуды талап ету.
Өзгерту туралы талаптың негiзiн екі жақты мағыналы дәлелдеме
құрайды:
1.Өзгертулер енгiзетiн немесе тоқтататын дәлелдемелер,
2. құқықтық қатынастың туындауына ,өзгертулер енгiзiлуiне немесе
тоқөтатылуына негiз болатын дәлелдемелер;
3.Өзгертушілік құқықтық мүмкіндiктерге байланысты құқықтық қатынасқа
өзгертулер енгiзу мен тоқтатуға негiз болатын дәлелдемелер;
Мысалы,талапта сатып алу сату шартының түрiне қарай сатып алынған заттың
кемшiлiктерi,яғни сатып алу сату шартының қортындысы бiрiншi топтағы
дәлелдемеге сатылған заттың нақты кемшiлiктерi жатады.
Өзгертушiлiк талаптың мазмұнына соттан құқықтық қатынасты өзгерту
немесе тоқтату жайлы шешiм шығаруын талап ету жатады.
Мысалы,некенi бұзу,ортақ мүлiктi бөлiсу;
Өз мазмұны мен пәніне қарай өзгерту туралы талап үкім
шығару туралы талаптан және мойындау туралы талаптан ерекшеленеді.
Өзгерту туралы талапқа сай сот шешімінде жауапкердің қандай да бір
әрекетті жүзеге асыруына немесе қандайда бір әрекетті жүзеге
асыруына тиым салмайды.
Мысалы, құқықтық қатынасты тоқтатуға құқықтылыққа, қарсы
тараптың қандайда бір әрекет ету міндеттілігіне қарсылық
білдірілмейді немесе кімнің болса да әрекетіне тиым салынбайды.
Яғни, соттың мәжбүрлеп орындатуы қолданылмайды.
Кейбір авторлар, Мысалы, А.Ф Клейнман, К.С.Юдельсон, А.А.
Добровольский сынды бірқатар авторлар өзгерту туралы талаптың
шешімдерін теріске шығарған. Өзгерту туралы талапқа қарсылық
білдіруде сот өз қалауы бойынша құқықтық қатынасты өзгертуге
немесе тоқтатуға құқығы жоқ, сот тек заңмен қорғалатын мүддесі
мен құқығының қорғалуын қадағалайды.
Өзгерту туралы талапты қарап шығып және өзгерту туралы
шешім шығарғанда сот жаңа құқықтар қалыптастырмайды, заңға сәйкес
соттың шешімінсіз жүзеге асырылуы мүмкін еместігін ескере отырып
талапкердің құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату құқығын
қорғайды. Мұндай жағдайда екі себеп болуы мүмкін :
1.құқықтық қатынасты өзгерту немесе тоқтату тек соттың рұқсатымен
жүзеге асырылады.
Мысалы, некені бұзу, ата – аналық құқықтан айыру және т.б.
Құқықтық қатынасқа өзгертулер енгізуге немесе тоқтатуға екі
тараптың бірі келіспеген жағдайда сотқа жүгінуі кезінде Мысалы ,
сатып алу сату шартын бұзуда, ортақ мүлікті бөлуде және т . б.
Практикада әр түрлі талаптар бір өндіріске жиі біріктіріледі.
Әр түрлі талаптарды біріктіру мүмкіншілігі іс жүргізуде мұндай
талаптардың маңызын жоғарылатады. Біртектес талап арыздарды
жалпылама қарап шешім шығарғанда сот әр талапқа жеке – жеке нақты
жауап беруге тиіс.
Талаптарды материалды - құқықтық белгілері бойынша
топтастырудың практикада маңызы өте зор.
Сот практикасында істер материалды – құқықтық қатынасына
қарай жеке категорияға бөлінеді: алимент бойынша, еңбек бойынша,
тұрғын жай бойынша, темір жол тасымалы бойынша, залал келтіру
және т. б. істерді бұлай етіп бөлу іс жүргізу барысында
маңыздылығына қарай қарастыру сот практикасының жетекшілігінде өте
ыңғайлы.
Талаптарды материалды – құқықтық топтастыру азаматтық
істердің түрлі категориялық деңгейлігін көрсететін соттық
статистикаға негізделген.
Материалды – құқықтық топтастыру сондай – ақ азаматтық
істерді материалды – құқықтық және іс жүргізушілік маңыздылығын
ғылыми зерттеуде қолданылады.
Талапқа құқық және талап қоюға құқық
Заңды әр түрлі мағынада “талап қоюға құқық” және “талап”
терминдері қолданылады.
Талап сот қорғауын жүзеге асыруы ретінде іс жүргізу
әрекеті болып табылады.
Бірақ “талап” сөзі мағына мен өзге институттарды
білдіреді. Осыған байланысты іс жүргізу қатысты талапты өзге
мағынадағы талаптардан айыра білу қажет.
Азаматтық құқықта “талап” , “талап қоюға құқық” сөздері
азаматтық субъектілік құқықты сақтай отырып борышқордың міндетін
қандайда бір әрекет арқылы мәжбүрлеп орындатуға немесе айқындалған
әрекетке тиым салумен түсіндіріледі.
Талап материалдық мағынада талаптану сөзімен белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізуде талап материалдық мағынада немесе
талаптану мағынасында талапкер талап арызда көрсетілген талаптың
жүзеге асырылуын сот қарауында жауапкерден талап етуге құқылы
және жүзеге асырылу уақыты келген жағдайда мәжбүрлі жүзеге
асырылуын талап етуге құқылы.
Мысалы , мерзімі келу және т.б.
Талапкердің нақты құқығын анықтап, сот талапкердің талабын
қанағаттандырады және содан соң мәжбүрлі жүзеге асырылады. Егер
құқығы жоқ болса, мысалы талаптылық мерзімі өтіп кеткен болса,
сот талапты қысқарту туралы шешім шығарады..
Талап қою құқығы - Конституцияда жарияланған және кепілдік
берілген құқықтарын қорғау мақсатында сотқа жүгіну болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 13 – бабында: “әр
кімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қозғалуына
құқығы бар” – делінген. Ал азаматтық іс жүргізу кодексінің 8 –
бабында: “әрбір адам бұзылған немесе даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінуге құқылы делінген.”
Кез – келген азаматтық істер міндетті түрде сотта
қозғалады. Көбінесе азаматтық істер азаматтардың мүдделерін қорғау
және даулы конститутциялық құқықтарының бұзылуы салдарымен
қозғалады.
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап арыз беру,
яғни өзінің құқықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа
талап арыз беру арқылы жүзеге асырылады.
Талап арыз беру – мүдделі жақтардың процессуалдық іс -
әрекеті болып табылады. Азаматтық іс жүргізу кодексінде азаматтық
істерді қабылдауды сот жүзеге асырады.
Сот қарамағына жататын азаматтық істердің көбі мынадай
даулар бойынша азаматтық,еңбек,тұрғын үй және басқада құқықтық қарым
қатынастан туындайды.Бұл істер талап арыз беруден және заңда көрсетілген
арнайы жағдайлар бойынша қозғалады. Сонымен қатар азаматтық іс жүргізу
кодексінің 8-бабы 1-тармағына сәйкес мемлекеттік органдар,заңды тұлғалар
және азаматтар заңда көзделген өзге азаматтардың белгісіз тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз
беріп жүгінуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізуде азаматтарға мекемелерге, яғни заңды
тұлғаларға, шетелдік азаматтарға, шетелдік кәсіпкерліктерге, сондай-ақ
азаматтығы жоқ азаматтарға сот қорғауы жатады.
Талапкер сотқа соттылық ережелерін сақтай отырып өз талап арызын
бере алады.Жалпы ережелерге сәйкес арызды жауапкердің тұрғылықты
жеріндегі сотқа, не әрекетіне дау айтылып отырған мемлекеттік органның,
жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық бірлестіктің,ұйымның
лауазымды адамның орналасқан жріндегі сотқа беріледі.Бірақ кейбір мән
жайларға байланысты талапкер өзінің тұрғылықты жеріндегі сотқа арызын
бере алады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 101-бабына және Қазақстан
Республикасының баж туралы звңының 3-бабына сәйкес сотқа берілетін талап
арыздардан баж алынады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 142-бабына сәйкес мемлекеттік
баж:
1.Арызды қабылдаудан бас тартылған жағдайда өндіріп алушы енгізген
мемлекеттік баж қайтарыладй.
2.Сот бұйрығының күші жойылған жағдайда өндіріп алушы енгізген
мемлекеттік баж қайтарылмайды.
3. өндіріп алушы борышкерге талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен
талап қойған жағдайда ол баждың төленуге тиісті шотына есептеледі.
Сотқа талап арыз берген кезде судья бірден азаматтық істі
қозғамайды.Судья талап арыз түскен күннен бастап бес күн мерзімде оны
сот ісін жүргізу үшіш қабылдау туралы мәселені шешуге құқылы. Талап
арызды қабылдай отырып судья азаматтық іс қозғау туралы ұйғарым
шығарады.Сонымен қатар талапкер сотқа талап арызбен барған жағдайда
судья талап арызды қабылдаудан бас тартуға құқығы бар.
Судья талап арызды қабылдаудан мына жағдайларда бас тартады:
Біріншіден-арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және
шешуге жатпаса;
Сол тараптардың арасындағы дау бойынша,сол нысана
туралы және сол негіздер бойынша шығарылған соттың заңды күшіне енген
шешімі немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс
бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату немесе тараптардың бітімгершілік
келісімін бекіту туралы сот ұйғарымы болса, бас тартады;
Екіншіден-судья арызды қабылдаудан бас тарту туралы дәлелді ұйғарым
шығарады, онда, егер іс азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға
және шешуге жатпаса, талап қоюшының қандай органға жүгінуі жөн
екендігін көрсетеді.
Үшіншіден –арызды қабылдаудан бас тарту өтініш берушінің сол
жауапкерге сол нысана және сол негіздер ьойынша талап қоюмен сотқа
қайтадан жүгінуге кедергі келтіреді.
Төртіншіден-арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйғарым ол сотқа
түкен кезден бастап бес күн мерзімде шығарылуы және арыз берушіге
арызға қоса тіркелген барлық құжаттармен бірге табыс етілуге немесе
жіберілуге тиіс.
Бесіншіден-арызды қабылдаудан бас тарту туралы судьяның ұйғарымына
жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін.
Cонымен қатар судья талап арыздан бас тартудан басқа, азаматтық iс
жүргiзу кодекесiнiң 154 бабына сәйкес талап арызды кайтаруға құқығы
бар.Онда судья:
1.Егер:
1, талап коюшы iстердiң осы санаты үшiн дауды сотқа дейiн алдын ала шешу
заңдарымен белгiленген тәртiбiн сақтамаса және осы тәртiптi қолдану
мүмкүндiгi жойылмаса.
2.Iс осы соттың соттауына жатпаса
3.Арызды әрекеғтке қабiлетсiз адам берсе.
4.Арызға өкiлеттiгi жоқ адам қол қойса.
5.Осы немесе басқа бiр соттың iс жүргiзуiнде сол тараптар арасында ,сол
нысана туралы және сол негiздер бойынша дау жөнiнде iс бар болса.
6.Коммуникалдық мүлiктi басқаруға құқылы орган жылжымайтын мүлiкке құқықты
мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асыратын органның осы затты қабылдаған күнiнен
бастап бiр жыл өткенге дейiн жылжымайтын затқа коммуналдық меншiктi тану
туралы өтiнiшпен сотқа жүгiнсе;
7.Бұл туралы талап қоюшы мәлiмдеме қайтарып жiберiледi.
2.Судья арызды қайтару туралы дәлелдi ұйғарым шығарады, онда арыз
берушiге,егер iс осы соттың соттауына жатпайтын болса,қандай сотқа
жүгiну,не iстi қрзғауға кедергi келтiретiн мән-жайларды қалай жою қажет
екендiгiн көрсетедi. Талап арызды қайтару туралы ұйғарым ол сотқа түскен
күннен бастап бес күн мерзiмде шығарылуға және арызға қоса тiркелген
барлық құжпттпрмен арыз берушiге тапсырылуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz