Стратегиялық жоспарлау бойынша дәрістер
Тақырып 1. Стратегиялық жоспарлау негізі.
Сұрақтар: 1.1 Стратегиялық жоспарлаудың теориялық негізі.
1.2. Өндірісті ішкі фирмалық жоспарлаудың миссиялық іс.әрекетінің мәні.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты.
Тақырып 2. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
1. Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
2. Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
3. Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
3: Фирма қызметін болжамдау
Тақырып 3
Сұрақтар:
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
2. Болжамдар типологиясы
3. Болжамдау жүйесін құрудың негізгі принциптері
Тақырып.4 Болжамдау жүйесінің элементтері мен таңдау тәсілдері.
Сұрақтар:
4.1 Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері
4.2 Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
4.3 Ішкі фирмалық жоспарлау және жүйелік болжамдаудағы айырмашылық
4.4 Болжамдық ақпараттардың түрлері
4.5 Болжамдау тәсілдерін таңдау
Тақырып: 6 Фирманы басқару жүйесіндегі бизнес . жоспардың
мақсаты мен бағыты
Сұрақтар: 1. Бизнес жоспарлаудың маңызы мен мәні
2. Бизнес . жоспарды қолданудың артықшылықтары мен мәселелері.
3. Бизнес . жоспарлар типалогиясы.
4. Бизнес . жоспардың негізгі қолданылу аумағы
5. Бизнес . жоспарды құру принциптері
Тақырып 7. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
7.1 Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
7.2 Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
7.3 Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
Тақырып:8. Сериялық өндірістің ерекшеліктері мен түрлері.
Сұрақтар: 8.1 Сериялық өндірістің ерекшеліктері.
8.2 Сериялық өндірістің түрлері.
8.3. Машина жасау өндірісіндегі ерекшеліктер және олардың өндірістік жоспарлау жүйесінің элементтерін таңдаудағы әсері
Тақырыбы 10: Жоспарлы міндеттемелердің көп тұжырымды үлгілерінің теориялық және методологиялық негіздері.
Сұрақтар: 10.1 Жосарлы мінеттемелердің көп тұжырымды үлгілерінің теориясы.
10.2 Жоспарлы—экономикалық міндеттерді шешуде мақсатты бағытталудың мәні.
Тақырыбы: 14. Жоспарлы экономикалық мәселелердің үйлесімділік моделінің критерлерінің таңдауға негізделген принцптер.
Сұрақтар: 14.1 Жоспарлы . экономикалық мәселелердің үйлесімдыік моделінің критерлерінің таңдауға негізделген прицптер.
14.2 Көп критерлі үлесімділік әдісінің жіктелуі.
15. Персоналды басқарудың негіздері мен принциптері
15.1.Персоналды басқару жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы
15.2.Персонал қызметін жоспарлау
15.3.Персоналды жұмысқа тартуды және еңбекке бейімделуді басқару
Сұрақтар: 1.1 Стратегиялық жоспарлаудың теориялық негізі.
1.2. Өндірісті ішкі фирмалық жоспарлаудың миссиялық іс.әрекетінің мәні.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты.
Тақырып 2. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
1. Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
2. Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
3. Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
3: Фирма қызметін болжамдау
Тақырып 3
Сұрақтар:
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
2. Болжамдар типологиясы
3. Болжамдау жүйесін құрудың негізгі принциптері
Тақырып.4 Болжамдау жүйесінің элементтері мен таңдау тәсілдері.
Сұрақтар:
4.1 Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері
4.2 Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
4.3 Ішкі фирмалық жоспарлау және жүйелік болжамдаудағы айырмашылық
4.4 Болжамдық ақпараттардың түрлері
4.5 Болжамдау тәсілдерін таңдау
Тақырып: 6 Фирманы басқару жүйесіндегі бизнес . жоспардың
мақсаты мен бағыты
Сұрақтар: 1. Бизнес жоспарлаудың маңызы мен мәні
2. Бизнес . жоспарды қолданудың артықшылықтары мен мәселелері.
3. Бизнес . жоспарлар типалогиясы.
4. Бизнес . жоспардың негізгі қолданылу аумағы
5. Бизнес . жоспарды құру принциптері
Тақырып 7. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
7.1 Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
7.2 Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
7.3 Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
Тақырып:8. Сериялық өндірістің ерекшеліктері мен түрлері.
Сұрақтар: 8.1 Сериялық өндірістің ерекшеліктері.
8.2 Сериялық өндірістің түрлері.
8.3. Машина жасау өндірісіндегі ерекшеліктер және олардың өндірістік жоспарлау жүйесінің элементтерін таңдаудағы әсері
Тақырыбы 10: Жоспарлы міндеттемелердің көп тұжырымды үлгілерінің теориялық және методологиялық негіздері.
Сұрақтар: 10.1 Жосарлы мінеттемелердің көп тұжырымды үлгілерінің теориясы.
10.2 Жоспарлы—экономикалық міндеттерді шешуде мақсатты бағытталудың мәні.
Тақырыбы: 14. Жоспарлы экономикалық мәселелердің үйлесімділік моделінің критерлерінің таңдауға негізделген принцптер.
Сұрақтар: 14.1 Жоспарлы . экономикалық мәселелердің үйлесімдыік моделінің критерлерінің таңдауға негізделген прицптер.
14.2 Көп критерлі үлесімділік әдісінің жіктелуі.
15. Персоналды басқарудың негіздері мен принциптері
15.1.Персоналды басқару жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы
15.2.Персонал қызметін жоспарлау
15.3.Персоналды жұмысқа тартуды және еңбекке бейімделуді басқару
1. Кез-келген пәннің негізін құрушы теория, методология, әдістеме және әдіс. Теория (кең түсінікте)- бұл қазіргі кездегі көзқараспен, жүйе-заңдылық, идея, өзінің мақсатында кез-келген процестерді жағдайларды түсіндіру.
Теория (шағын түсінікте)- ғылыми білімді ұйымдастыру түрін кеңірақ дамыту, заңдардың туындауына толық түсініктеме беру және тиянақты іс-әрекетпен негізгі қарым-қатынаста болу. Теорияны құрушы компоненттер: жинақталған және белгілі бір білім, түсінік терминдер, категориялық, гипотеза және негіздер саласының проблемасына жан-жақты тәжірибелік шешімін жасау.
Термин- белгілі бір саладағы ғылыми білімді бір немесе бірнеше сөзден негізделген, кез-келген түсінікті тура қорыту.
Түсінік- жалпы және негізгі нышандарды, белгілерді көрсететін белгілі бір процестер, жағдайлар, обьектілер мінездемесін логикалық анықтап талдап қорыту.
Категория-қандайда бір жағдайлардың негізін анықтайтын, өте кең теориялық жан-жақты анықталған түсінік.
Методология-құрылым туралы түсінік, қарастырып отырған саланың ғылыми білімнің іс-әрекеттің жүргізу технологиясы.
Методика-бұл алдын-ала құрылған әдістер жиынтығы. Қайнадай да бір проблема мен есептерді шешуде қолдану.
Әдіс-қандай да бір проблеманы шешуде колданылатын тиянақты белгілі есептелінген және логикалы процедура жиынтығы.
Ғылыми негізделген жүйе кез келген фирманың өндіріске жоспарлау және қызмет көрсету іс-әрекетінде өзара тығыз байланысты үш жүйені қолдану қажет:
1. стратегиялық жоспарлау жүйесі;
2. болжамдау жүйесі;
3. өндіру және өткізуді ішкі фирманы жоспарлау жүйесі;
«Стратегия» термині грек сөзінен аударғанда «соғысқа войсканы развертывание искуствасы» немесе «генерал икуствасы».
Фирманы дамыту стратегиясын жасау мақсаты болып ғылыми-техникалық, өндірістік, кадр потенциалдарына микро және макро ортаны толық есеппен максималды қолдану негізінде негізгі бағыттарын болашақта қалыптастыру.
Фирманың даму стратегиясын тұжырымдау сатысын шешудегі негізгі міндеттер:
Өндірістік шаруашылық және өткізу іс-әрекетіндегі алғышарттарын және экономикалық тиімді түрлерін көрсету.
өзінің іс-әрекет бағытында инвистиция көлемін және басқа да ресурстарды анықтау.
өндірістік, экономикалық, қаржылық, еңбек, әлеуметтік және экологиялық нәтижелеріне баға беру.
Тәуекел деңгейін анықтау.
Стратегия-қолда бар нақты мүмкіншіліктер арқылы инвестициялық, өткізу, өндірістік жетістіктерді және миссиясын жүргізуді қанағаттандыруда, фирма негізгі құқық жиынтығы мен басқарылуы.
Стратегия астарламасына – ғылыми негізделген ұзақ мерзім негізінде басқару шешімдерін ереже арқылы жасау жүйесі.
Стратегия фирманың ұзақ мерзімді мақсатына тиімді жету құралы. Басқару деңгейіне қарай стратегияны: корпоративті, іскерліктегі, функцияналдық және операциялық болып бөлінеді. Корпоротивті стратегия- толығымен фирма стратегиясы.
Іскерлік стратегиясы-мақсатты нарықта ұзақ мерзімге бәсекелікті құру және бекіту мақсаты болып табылады.
Функцияналды стратегия дегеніміз-таңдалған функцияналдық бағытта маркетингте, өткізуде, персоналдарды, қаржы және тағы басқа көлемде жүргізіледі.
Операциялық стратегия дегеніміз-фирманың жеке бөлімшелері: өткізу бөлімі, жарнама бөлімі, шығын орталығы және тағы басқа көлемінде жүргізіледі.
Стратегияның тәжірибе мәні артқы соңғы 10 жылда: жаңа қорлар, іскер ортаның пайда боуы, тұтынушы тұлғаның тез өзгеруі, бизнеспен айналысуға мүмкіншіліктің көбі, интернет жүйесі, ақпарат технологиялары, адам факторларының ролінің артуы, фирмалардың стратегияны даму ғылыми негіздердің маңызын арттырды.
Теория (шағын түсінікте)- ғылыми білімді ұйымдастыру түрін кеңірақ дамыту, заңдардың туындауына толық түсініктеме беру және тиянақты іс-әрекетпен негізгі қарым-қатынаста болу. Теорияны құрушы компоненттер: жинақталған және белгілі бір білім, түсінік терминдер, категориялық, гипотеза және негіздер саласының проблемасына жан-жақты тәжірибелік шешімін жасау.
Термин- белгілі бір саладағы ғылыми білімді бір немесе бірнеше сөзден негізделген, кез-келген түсінікті тура қорыту.
Түсінік- жалпы және негізгі нышандарды, белгілерді көрсететін белгілі бір процестер, жағдайлар, обьектілер мінездемесін логикалық анықтап талдап қорыту.
Категория-қандайда бір жағдайлардың негізін анықтайтын, өте кең теориялық жан-жақты анықталған түсінік.
Методология-құрылым туралы түсінік, қарастырып отырған саланың ғылыми білімнің іс-әрекеттің жүргізу технологиясы.
Методика-бұл алдын-ала құрылған әдістер жиынтығы. Қайнадай да бір проблема мен есептерді шешуде қолдану.
Әдіс-қандай да бір проблеманы шешуде колданылатын тиянақты белгілі есептелінген және логикалы процедура жиынтығы.
Ғылыми негізделген жүйе кез келген фирманың өндіріске жоспарлау және қызмет көрсету іс-әрекетінде өзара тығыз байланысты үш жүйені қолдану қажет:
1. стратегиялық жоспарлау жүйесі;
2. болжамдау жүйесі;
3. өндіру және өткізуді ішкі фирманы жоспарлау жүйесі;
«Стратегия» термині грек сөзінен аударғанда «соғысқа войсканы развертывание искуствасы» немесе «генерал икуствасы».
Фирманы дамыту стратегиясын жасау мақсаты болып ғылыми-техникалық, өндірістік, кадр потенциалдарына микро және макро ортаны толық есеппен максималды қолдану негізінде негізгі бағыттарын болашақта қалыптастыру.
Фирманың даму стратегиясын тұжырымдау сатысын шешудегі негізгі міндеттер:
Өндірістік шаруашылық және өткізу іс-әрекетіндегі алғышарттарын және экономикалық тиімді түрлерін көрсету.
өзінің іс-әрекет бағытында инвистиция көлемін және басқа да ресурстарды анықтау.
өндірістік, экономикалық, қаржылық, еңбек, әлеуметтік және экологиялық нәтижелеріне баға беру.
Тәуекел деңгейін анықтау.
Стратегия-қолда бар нақты мүмкіншіліктер арқылы инвестициялық, өткізу, өндірістік жетістіктерді және миссиясын жүргізуді қанағаттандыруда, фирма негізгі құқық жиынтығы мен басқарылуы.
Стратегия астарламасына – ғылыми негізделген ұзақ мерзім негізінде басқару шешімдерін ереже арқылы жасау жүйесі.
Стратегия фирманың ұзақ мерзімді мақсатына тиімді жету құралы. Басқару деңгейіне қарай стратегияны: корпоративті, іскерліктегі, функцияналдық және операциялық болып бөлінеді. Корпоротивті стратегия- толығымен фирма стратегиясы.
Іскерлік стратегиясы-мақсатты нарықта ұзақ мерзімге бәсекелікті құру және бекіту мақсаты болып табылады.
Функцияналды стратегия дегеніміз-таңдалған функцияналдық бағытта маркетингте, өткізуде, персоналдарды, қаржы және тағы басқа көлемде жүргізіледі.
Операциялық стратегия дегеніміз-фирманың жеке бөлімшелері: өткізу бөлімі, жарнама бөлімі, шығын орталығы және тағы басқа көлемінде жүргізіледі.
Стратегияның тәжірибе мәні артқы соңғы 10 жылда: жаңа қорлар, іскер ортаның пайда боуы, тұтынушы тұлғаның тез өзгеруі, бизнеспен айналысуға мүмкіншіліктің көбі, интернет жүйесі, ақпарат технологиялары, адам факторларының ролінің артуы, фирмалардың стратегияны даму ғылыми негіздердің маңызын арттырды.
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Тақырып 1. Стратегиялық жоспарлау негізі.
Сұрақтар: 1.1 Стратегиялық жоспарлаудың теориялық негізі.
1.2. Өндірісті ішкі фирмалық жоспарлаудың миссиялық іс-
әрекетінің мәні.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты.
1. Кез-келген пәннің негізін құрушы теория, методология, әдістеме және
әдіс. Теория (кең түсінікте)- бұл қазіргі кездегі көзқараспен, жүйе-
заңдылық, идея, өзінің мақсатында кез-келген процестерді жағдайларды
түсіндіру.
Теория (шағын түсінікте)- ғылыми білімді ұйымдастыру түрін кеңірақ
дамыту, заңдардың туындауына толық түсініктеме беру және тиянақты іс-
әрекетпен негізгі қарым-қатынаста болу. Теорияны құрушы компоненттер:
жинақталған және белгілі бір білім, түсінік терминдер, категориялық,
гипотеза және негіздер саласының проблемасына жан-жақты тәжірибелік шешімін
жасау.
Термин- белгілі бір саладағы ғылыми білімді бір немесе бірнеше сөзден
негізделген, кез-келген түсінікті тура қорыту.
Түсінік- жалпы және негізгі нышандарды, белгілерді көрсететін белгілі
бір процестер, жағдайлар, обьектілер мінездемесін логикалық анықтап талдап
қорыту.
Категория-қандайда бір жағдайлардың негізін анықтайтын, өте кең
теориялық жан-жақты анықталған түсінік.
Методология-құрылым туралы түсінік, қарастырып отырған саланың ғылыми
білімнің іс-әрекеттің жүргізу технологиясы.
Методика-бұл алдын-ала құрылған әдістер жиынтығы. Қайнадай да бір
проблема мен есептерді шешуде қолдану.
Әдіс-қандай да бір проблеманы шешуде колданылатын тиянақты белгілі
есептелінген және логикалы процедура жиынтығы.
Ғылыми негізделген жүйе кез келген фирманың өндіріске жоспарлау және
қызмет көрсету іс-әрекетінде өзара тығыз байланысты үш жүйені қолдану
қажет:
1. стратегиялық жоспарлау жүйесі;
2. болжамдау жүйесі;
3. өндіру және өткізуді ішкі фирманы жоспарлау жүйесі;
Стратегия термині грек сөзінен аударғанда соғысқа войсканы развертывание
искуствасы немесе генерал икуствасы.
Фирманы дамыту стратегиясын жасау мақсаты болып ғылыми-техникалық,
өндірістік, кадр потенциалдарына микро және макро ортаны толық есеппен
максималды қолдану негізінде негізгі бағыттарын болашақта қалыптастыру.
Фирманың даму стратегиясын тұжырымдау сатысын шешудегі негізгі
міндеттер:
✓ Өндірістік шаруашылық және өткізу іс-әрекетіндегі алғышарттарын
және экономикалық тиімді түрлерін көрсету.
✓ өзінің іс-әрекет бағытында инвистиция көлемін және басқа да
ресурстарды анықтау.
✓ өндірістік, экономикалық, қаржылық, еңбек, әлеуметтік және
экологиялық нәтижелеріне баға беру.
✓ Тәуекел деңгейін анықтау.
Стратегия-қолда бар нақты мүмкіншіліктер арқылы инвестициялық, өткізу,
өндірістік жетістіктерді және миссиясын жүргізуді қанағаттандыруда, фирма
негізгі құқық жиынтығы мен басқарылуы.
Стратегия астарламасына – ғылыми негізделген ұзақ мерзім негізінде
басқару шешімдерін ереже арқылы жасау жүйесі.
Стратегия фирманың ұзақ мерзімді мақсатына тиімді жету құралы. Басқару
деңгейіне қарай стратегияны: корпоративті, іскерліктегі, функцияналдық және
операциялық болып бөлінеді. Корпоротивті стратегия- толығымен фирма
стратегиясы.
Іскерлік стратегиясы-мақсатты нарықта ұзақ мерзімге бәсекелікті құру
және бекіту мақсаты болып табылады.
Функцияналды стратегия дегеніміз-таңдалған функцияналдық бағытта
маркетингте, өткізуде, персоналдарды, қаржы және тағы басқа көлемде
жүргізіледі.
Операциялық стратегия дегеніміз-фирманың жеке бөлімшелері: өткізу
бөлімі, жарнама бөлімі, шығын орталығы және тағы басқа көлемінде
жүргізіледі.
Стратегияның тәжірибе мәні артқы соңғы 10 жылда: жаңа қорлар, іскер
ортаның пайда боуы, тұтынушы тұлғаның тез өзгеруі, бизнеспен айналысуға
мүмкіншіліктің көбі, интернет жүйесі, ақпарат технологиялары, адам
факторларының ролінің артуы, фирмалардың стратегияны даму ғылыми
негіздердің маңызын арттырды.
Мақсатты нарықта әр фирманың маңызы әр түрлі. Олардың әр нарықтағы
орнына байланысты. Стратегиялық жоспарлаудың негізін қалаушылар: А.
Гандлер, П.Друкер, М. Портер, Л. Дойл, Артур Томпсон, Стрикленд Филип
Котлер.
Стратегияны жоспарлаудың негізгі идеясы қатаң бәсекеде өз бизнесіңді
фирма ішінде менеджмент жүйесінің қайта жаңартылуы арқылы құрылуында ұзақ
мерзімді стратегиялық жоспарлауды пайдалану. Бұны пайдалану мақсатты және
фирманың қорын қолдануда тәуекел аз, бәсекелестігі артады ол нарықта.
Стратегиялық жоспарлау –стратегиялық менежменттің бір функциясы. Ол басқару
шешімінде экономикан мақсатты жоспар құру негізімен қамтамасыз етеді.
Фирманың негізгі функциясын .
Стратегиялық жоспарлау –ішкі фирманың жоспарлау жүйесін негізгі бір
компоненті және фирманың жалпы мақсаты, ресурстарды бөлгендегі алғы
шарттарын, инновацияның іс-әрекетін дамуының негізгі бағытын анықтайды.
Стратегиялық жоспарлау-бұл үзіліссіз қозғалыс. Фирма ішінде стратегиялық
жоспарлау жүйесінде субьективті жоғары менеджмент фирманың қорымен және
экономикалық өсу жағдайы да анықталады.
Стратегиялық жоспарлау жүйесінде кадр потенциалдарын тиімді қолдануға
бағытталған. Сонымен қатар стратегиялық жоспарларды құруда тұтынушылар
талғамына запрос жасалынады. Сыртқы орта факторларын (саяси жағдай,
жұмыссыздық, сауда баллансының бұзылуы және т.с.с) алу арқылы бәсекелестік
беңгейді өлшейді. Бұл фирманың тұрақтылығын, мақсатына жеткізу мүмкіндігін
береді.
Стратегиялық жоспарлаудың мақсаты-экономикалық ақпараттық
жаңалықтарды енгізу және фирманың болашақта нарықта өмір сүруіне жаңалықтар
енгізуді қамтамасыз ету. Кәсіпорынды дамытуда стратегиялық жоспардың
бірнеше түрі бар:
➢ Негізгі жоспар. Фирманың болашақтағы жағдайын анықтап, негізгі
мақсатын, бағытын және оның стратегиялық дамуы, өнім өндіруді
жоғарылату және табыстылық деңгейін анықтау.
➢ Функциялық жоспар. Фирма іс-әрекетінің бағыттарын көрсету,
материалдық, еңбектік және қаржы қорларын тиімді бөлу мақсатында.
➢ Экономикалық жоспар. Жалпы табыс, өнім өткізу тиімділігі, тауар
айналым, инвестиция тарту көрсеткіштерін тиянақтау.
➢ Кәсіпорынды дамыту жоспары. Басқару жүйесі мен өндіріс құрлымын
жаңартуда болашақтағы алғы шарттары.
Стратегиялық жоспарлау үлкен корпорацияларда үлкен рөл атқарады. Ұзақ
мерзімді жоспарлау 10-15 жылға құрылады. Ұзақ мерзімді жоспарлауда
фирманың іс-әрекетіндегі негізгі проблемаларды шешуде:
→ Бағытты анықта және инвестиция көлемі, оларды тарту
→ Жаңа технология ендіру
→ өнімнің ассортименттерін жаңарту
→ сыртқы инвестицияны тарту формалары
→ басқаруды ұйымдастыруды жаңарту
Ұзақ мерзімді жоспарлаудың обьектісі-ол өндіріс күші, инвестициялар, қаржы
ресурстары, нарық үлесі, ұйымдастыру құрлымы және т.б. Стратегиялық
жоспардың ағымдағы жоспардан айырмашылығы мынадай белгілермен айқындалады:
1. дайындау деңгейі.
2. құру жолдары.
3. белгісіздік деңгейі.
4. керек білімнің тапшылығы.
5. варианттар саны.
6. проблема шешу мінездемесі.
7. қажетті ақпараттар.
8. жоспарлау уақыты
9. қарым-қатынас
10. деталдар
11. персонал жасаушы.
12. жоспардың дұрыстығы.
13. тәуекелдік деңгейі.
14. жаңалық көлемі.
2. Миссияны анықтағанда –ол фирманың іс-әрекетін стратегиялық жоспарлаудың
бір бөлігі. Миссия енгізгі іс-қағаздары, фирманың іс-әрекетінің түрі мен
саласын көрсетеді. Мақсатты нарықты анықтайды, басқару принциптерін
көрсетеді және қаржылық әлеуметтік экономикалық және экологиялық
көрсеткіштерінде оң баға алу алғышарттарын, сонымен қатар өзінің қоғамдық
жүйедегі бағалағын көрсетеді. Бұл құжат фирманың ішкі және сыртқы
саласындағы іс тәжірибесін жүргізеді.
→ Кәсіпорын ішінде персоналдарға мақсатын анық көрсетеді,
біріккен жолмен жүруге көмектеседі, ол ішкі фирманың
мәдениетін дамытады.
→ Сыртқы ортада фирманың толығымен имиджін көтеру мақсатында
іс-қимылды көрсетеді, сонымен қатар қоғамда әлеуметтік-
экономиканың ролін анықтауды көрсетеді.
Миссия-бұл мақсатқа қысқа және нұсқа түсінік беру фирма, компаниялардың
алғышарттарын анықтап көрсетеді. Миссия мынадай сұрақтарға: фирма немен
айналысады? Ол болашақта қалай дамиды? жауап береді.
Миссия негізінен стандартты жеке элементтері бар. Стандартты
элементтеріне:
→ Фирманың пайда болу және аяқтау түрі тарихы
→ Іс әрекетінің экономикалық мақсатындағы бағыты
→ Алғышартты мақсаты және ресурстардың кейбір түрлеріне мемлекеттік
бағыты
→ Қажетті стратегиялық дамуды альтернативті варианпен атқару
Тұтынушылардың қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыру нәтижесінде фирманың
миссиясын қарастырған басшылар фирма болашағын қорғауда потенциалды
клиенттер нақты жинаулары қажет. Егер фирма нақты клиенттердің жағдайын
жасаса ол фирма пайда табады.
Миссияны тұжырымдау көп сөзді болмауы қажет, бірақ оны келесі
ақпараттардың көлемінде –сіз кім (ұйымның тіркелген заңды тұлғасы, аты)?
– сіздің ұйымыңыздың мақсаты (бағыты және мақсаты)?
–не істейсіз, кім үшін (іс-әрекеті, клиенттерін анықтау)?
–қай жердесіз (география)?
-өзіңіз сияқты фирмалардан айырмашылығыңыз (бәсекелестерден негізгі
айырмашылығыңыз)?
Миссияның ашық және образды анықтамасы-бұл фирманың карточкасы, ол
жарнамада, басылымда, хатта жазылып жүруі қажет. Фирманың барлық жұмыстары
миссияның маңызын, мақсатын біліп, түсініп және қолдап жүрулері керек.
Фирманың аты Сұрақ маңызы
Клиенттер Кімдер
Өнімдер Нарыққа қандай өнім шығару
География Фирма бәсекелестікті қай жерде
жүргізбекші (ішкі және сыртқы
нарықта)
Өмір сүру проблемасы Қандай экономикалы мақсатқа
бағытталған
Фирма философиясы Қандай алғышарттар дұрыс келеді
Өзі жайында түсініктеме Фирма бәсекестігі және сапалы
анықтамасықандай
3. Миссия негізінде қалыптасатын, нарықтағы бағытын басшының ұнатуын
стртатегиялық мақсат дейміз. Ұйымның потенциалын қолдану жолында, фирманың
даму бағытын және көздеген мақсатқа жету жолын көрсетеді. Кәсіпорындық
фирмаларды, компаниялардың жұмыс істеу мақсаты –ол анық және бірқалыпты,
тұжырымдалған бағыттың сандық бағадағы негізгі көрсеткіштеріне жету.
Фирмалардың дамуын көздейтіні мақсат, ал стратегия оған жету жоспары
болып табылады. Мақсат-фирманың іс-әрекетінің алдын-ала жоспарланған уақыт
мөлшерінде, экономиканың және қаржының соңғы көрсеткіші ретінде анықтауға
болады. Миссияны таңдау және мақсат қою фирманы басқарудың және
стратегиялық жоспарлау процесінің бастауы болады.
Мақсатты анықтау отырып, келесі сұрақтарға жауап беру қажет:
→ Фирманың миссия мақстаның іске асатының анықтау
→ Қойылған мақсат біркелкі және анық па?
→ Фирманың бар кадрлары мен қорлары арқылы мақсатқа жете алады ма?
→ Фирманың жұмысшылары, серіктестері және клиенттері оын мақұлдайды
ма?
→ Мақсат фирманың жағдайын сай келеді ма?
Мақсат жоспарлаудың жүйесін құруда бірнеше негізгі талаптар
қанағаттандырылуы қажет. Олар:
→ Көлемді және қиын
→ Нақты, шын, іске асатын
→ Белгілі нақты уақытпен белгілеу
→ Мағынасы түсінікті
→ Сандық жағынан көрсету
Белгіленген уақытқа мақсат орындалуы қажет. Мақсат маңызы жағынан
нақты, анық, екі ойда қалдырмау қажет. Қысқа мерзімді мақсат –ағымдағы
пайда: жалпы пайданы максимизациялау, қолма-қол ақшаны тез алу. Өмір сүру
шығынының орны толуы, нарықта өмір сүруін сақтау.
Ұзақ мерзімді мақсат-өткізу, сату: өнім сату көлемін максимизациялау,
мақсатты нарықтың білгілі бір бөлігін жеңіп алу. Сапа-өнімнің сапасының
көрсеткішін максимизациялауға жету. Фирманың мақсатының іс-әрекеті
экономикалы және экономикалы емес болуы мүмкін:
→ Инвестициялық капиталдың максималды болуы.
→ Жалпы және таза пайда массасын, нормасын максимизациялау
→ Нарықтағы көлемін жоғарылату
→ Тиімсіз өндіріс пен жария өнімнен бас тарту
→ Жанұяның және жоспарлы тәжірибелі басқаруды ұстап қалу.
→ Персоналдар санын сақтап қалу
→ Фирма бағасын жоғарылату
→ Мамандықтарын жоғарылату арқылы фирманың әкімшілік басқару
аппараттарының жұмысын тиімді жоғарылату.
Дерево мақсат –бір бірімен қарым-қанынастағы граф, жоғары жағы мақсат
ретінде, ал қабырғалары немесе дугасы-бір бірімен қарым қатынаста. Бұл
негізгі құрал мақсаттар байланысы, жоғарғы деңгей нақты қормен төменгі
деңгейде оларға жету. Дерево- бұл граф байланысы, мақсат және мақсат
бөлімдерінің байланысы. Фирманың экономикалық мақсатының жұмыс істеуі-
өндіріс өніміне қажет, сұранысы көп қорларды, материалдың игіліктерді құру.
Сонымен қатар тиімді қолдану. Стратегиялық мақсат-миссиясын орындауға
жеткізетін фирманың іс-әрекетінің негізгі бағыты. Бұл мақсат жалпы және
жеке болуы мүмкін.
Егер мақсат сапасына пайда қойылса онда уақытын белгілеп пайданың
көлемі жоспарланады. Көп пайданы тез арада немесе алғышартта алатындығы
анықталады. Осы көлемде мақсатты нарықтағы көлемін анықтау. Бізге анық егер
мақсаттаы нарықтағы көлеміміз неғұрлым көп болса, соғұрлым алатын пайдамыз
көбейеді. Мақсат анықталмағаннан кейін, міндетіміз, фирма бір жылдан кейін
қайда болады, және миссия жолып ары қарай орындау. Міндеті анықтау;
фирмадағы уақыт қорын және қаржы өлшенетіндігі.
Тақырып 2. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
1. Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
2. Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
3. Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
1. Майкл Портер стратегиясын үш класқа топтайды:шығындар бойынша іскерлік
стратегия, стратегия дифференциясы, стратегия концентрациясы.
Шығымдар бойынша іскерлік стратегия -өнімдерді бөлу және өндіруде фирма
шығындарын минимизациялауға тырысады. Негізгі мақсаты өнімдердің бағасын
ең төмен бағамен қою, осының негізімен мақсатты нарықтағы орнын кеңейту.
Дифференсация стратегиясы бәсекелестерін жеңіп, шыңға шығу, өнімнің сапасы,
оны тіркеу, сервисі, жаңа технология қолданудағы фирманың бағыты.
Шоғырлану стратегиясы –дифференцияциялау стратегиясын қолдануда,
өндіріс шығару және өнім өндіруде шығындарын минимализациялау арқылы бір
немесе бірнеше нарық сегментінде фирманы шоғырландыру арқылы іскерлікке
жетуі.
Бұлардың әр қайсысы жіктелінеді. Интенсивті даму стратегиясы келесі
үлгілерге бөлінеді:
→ Нарыққа ену стратегиясы
→ Нарықты дамыту стратегиясы
→ Түрлі өнімдер ұсынысы арқылы дамыту стратегиясы
Интегративті стратегия
→ Интегративті стратегия артқа материалды-техникалық
қорлармен жабдықтауды қалыптастыру немесе қорғауда
қолданылады.
→ Интегративті стратегия алға мативацияны өткізу
каналдарын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған
→ Интегративті горизонтальді стратегияның мақсаты фирма
позициясын бекіту және күшейту.
Диверсификациялық стратегияның екі түрі бар:
→ Фирма бұрынғы ассортиментін жаңа өнімдермен толтыру, жаңа іс-
әрекет іздейді.
→ таза стратегия фирма жаңа іс-әрекетпен айналысады. Ескі іс-
әрекетімен технологиясымен немесе коммерциялы жоспарымен мүлдем
байланыссыз.
Бәсекелес стратегиясы- фирма нарығы үлгісіне қарай бөлінеді:
→ іскерлік стратегиясы бәсекелеске шақыру стратегиясы
→ іскерлікпен жүру стратегиясы
→ маман стратегиясы
Іскерлік стратегиясының бірнеше түрлері бар:
□ алғашқы сұранысты жаңа өнім тұтынушылары арқылы кеңейту,
өнімдерді тұтынудағы жарнамалар.
□ Қиын бәсекелестеріне әсер ете отырып мақсатты нарықтағы үлесін
көбейту.
□ Сақтану стратегиясы-бұл нарықтағы бәсекелестерін нарықтан шығару
арқылы жүргізіледі.
□ Демаркетинг стратегиясы-нарықтағы үлесін кеміту стратегиясы
монополистпен келісу үшін
Бәсекелеске шақыру стратегиясы нарықта іскерлік орнын бекіту. Ол мына
түрге бөлінеді:
□ Фроннтық шабуыл бәсекелестерінің қолданған қорлары арқылы
өздеріне қарсы тұру
□ Флангтік шабуыл тек стратегиялық маңызды бағытта күресу.
Іскерлікпен жүру стратегиясы. Мақсатты нарықта салыстырмалы үлкен
үлесі бар бәсекелестер арасындағы тартыс. Мамандық стратегиясы бес жағдайды
қарастырады: 1. белгілі пайда алудағы потенциялдың болуы.
1. өсу потенциялының болуы
2. бәсекелестерді аз қызықтырды
3. фирманың спецификалық мүмкіншіліктері
4. кіру барельі
Негізгі жеке стратегия болады: коммерциялық, өндірістік, экономикалық,
инвестициялық, фирмалық бағасын басқару, өнімнің өзіндік құнын басқару және
инстутционалды стратегия. Бұл стратегиялар қажетті жағдай орындалғанда
өткізуге құқы бар.
Таңдалған стратегия бойынша фирма нарықты саяси жүйе анықталады және
олар келесіден тұрады:
□ жабыдқтау-өткізу саясаты
□ өндірістік
□ технологиялық және инновациялық саясат
□ баға саясаты
□ инвестициялық саясат
□ кадр саясаты
2. Өндірістің стртегиялық дамуын жасау нарықтың даму болжамын алу
негізінде жүргізіледі. Болжамда өнімнің сатылу саны, тәуекелді бағалау,
өндірісті басқару тиімділігіне жету деңгейі, сонымен қатар іс-әрекетінің
күшті, әлсіз жақтары талданады. Нарықтағы фирманың жүріс-тұрыс стратегиясын
қалыптастыру келесі параметрлермен анықталады.
□ Аймақ, онда өнім өткізу, жүргізуін және оны өткізуде географиялық
дифференциялық деңгейі.
□ Нарықтағы үлесі, орындалуды болжау.
□ Тұтыну тобы, өнім өткізуді қарастыруды болжау.
□ Базалық баға стратегиясы.
□ өндіріс іс-әрекетінің стратегиялық түрі
□ бәсекелестікті тиімді жүргізуге, квалификация мен персоналдар
тәжірибесі.
□ Басқа өндірістермен және ұйымдармен кооперация мүмкіншілігі.
Тиімді стратегияны таңдауда SWOT (бизнес процесі) талдауда және шешім
қабылдау матрица негізінде жүреді.
1-сурет. Стратегияны таңдау.
Интенсивті жоғарылау Біріккен кәсіпорын
Интеграция
Тұрақтылық
Біріккен кәсіпорын Концентрация
Интеграция 1800 бұрылу
Диферсификация Фирмадан бас тарту
Ликвидация
3: Фирма қызметін болжамдау
Сұрақтар:
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
2. Болжамдар типологиясы
3. Болжамдау жүйесін құрудың негізгі принциптері
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
Нарықтық экономика жағдайында фирмалар мен кәсіпорындардың мақсатты
нарықта өмір сүруінің ұзақтығы мен сенімділігі, қызметінің тиімділігі көп
жағдайда, олардың өз даму перспективалары қаншалықты нақты болжай лауына,
яғни қолданысқа енгізілген болжамдау жүйесінің ғылыми негізделу деңгейіне
байланысты болады.
Болжамдаудың мақсаты – фирманың өз мақсаттарын анықтап, персепективалы
даму жоспарларын жасацына әсерін тигізетін сыртқы орта перспективаларын
бағалау.
Фирмалар мен кәсіпорындардағы болжам жасаумен байланысты әртүрлі
сұрақтардың шешімін ғылымның ПРОГНОСТИКА деп аталатын бөлімі қарастырады.
Біріншіден, ғылым – ол жинақталған терминдер, түсініктер мен принциптер
арқылы берілетін табиғат объектілерінің жүйелі түрге келтірілген білімін,
ал екіншіден сондай білімге жету жолындағы қызметтің бір түрі болып
табылады.
Ғылымның негізгі қызметі қызметтің барлық саласндағы қатысушы (сондай-
ақ өндірістік салада да) әлеуметтік-экономикалық субъектілердің
тиімділігінің мүмкін болғанша жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады.
Ғылымның негізгі қызметі қызметтің барлық саласындағы қатысушы (сондай-
ақ өндірістік салада да) әлеуметтік-экономикалық субъектілердің
тиімділігінің мүмкін болғанша жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады.
Прогностика – кең ауқымды талқылауда – болжаудың қазіргі заманғы
теориясы мен әдістемесі, ал тар мағынада – табығаттың әртүрлі объектілеріне
болжамдар жасаудың заңдары туралы ғылым.
Болжамдау боъектісіне әдетте адамның танымдық және тәдірибелік қызметі
бағытталған процесстер, құбылыстар мен оқиғалар жатқызылады.
Болжам (грек тілінен prognosis) – бұл белгілі бір уақыт кезеңіндегі
қандай да бір объектінің, процестің, құбылыстың болашақтағы мүмкін жағдайы
туралы ғылыми негізделген алдын ала білу, жобалап айту. Олар мақсатты
жоспар құрудың негізі болып табылады.
Болжам – бұл фирманың мақсатындағы экономикалық, қаржылық, технико-
технологиялық жағдайы туралы ғылыми негізделген шамалап бағалау.
Болжамның сенімділігі – алдын-ала айтылған жағдайдың, құбылыстың
берілген жағдайлар жиынында және бекітілген мүмкіндіктер шегінен тыс кезде
орындалу мүмкіндігі.
Болжамдық ахуал – бұл болжам жасау үшін маңызды объектіге, құбылысқа,
процеске қатысты ішкі факторлардың жиынтығы.
Болжамдау – бұл табиғат заңдылықтарын пайдалану мен түсінуге, қоғамның
әлемдік және ұлттық экономикалардың дамуына, сондай-ақ логикалық ойлауға
негізделетін болжам жасау процесі.
Алдын-ала білудің үш түрін бөліп көрсетеді: гипотеза, болжам және
жоспар.
Гипотеза жалпы теория еңбектерінде іске асырылатын ғылыми болжамдауды
білдіреді.
Гипотезаның қалыптасуының бастапқы базасы теория мен жаңалықтар,
негізіндегі зерттеліп отырған объектілердің қалыптасуы мен дамуының себепті-
ізділік байланысының заңдылықтар болып табылады. Гипотеза зерттеліп отырған
объектінің тек олардың іс-әрекетінің сапалық жақтарын ғана бере алды.
Болжам гипотезамен салыстырғанда нақтылық пен сенімділіктің жоғары
деңгейіне ие. Өйткені, ол боъектілердің тек сапалық қана емес, сонымен
бірге белгілі сандық (көлемдік) өлшемдерін де көрсетеді.
Жоспар нақты процестер мен жағдайлардың өту (болу) нәтижелерін
болжамдау, алдын-аоа айтудың мүмкіндігінше тура және дифференциалданған
түрін береді.
Гипотеза, болжам және жоспар өзара тығыз байланысты. Мысалы, гипотеза
мен болжам кәсіпорынның бизнес-жоспарын құрудағы қажетті ақпараттық негіз
сипатында болады.
Жаңа өнімді шығару қалыптасуға ықпалы көп бизнес-жоспарды құру кезінде
қажетті есептеулер өткізу нарығы мен жаңа тауарды онда орналастыру
мүмкіндіктері туралы гипотеза есепке алу арқылы іске асырылады.
Нақтырақ, бастапқы ақпарат қажетті маркетингітк зерттеулерді жүргізу
нәтижесінде алынады.
Болжамдау ішкі және сыртқы орта факторларының үздіксіз өзгерісі
жағдайында фирманың даму тенденциясын анықтауға маңызды негіз болып
табылады. Коммерциялық фирмаларда болжамдау әдістерінің қолданылу аясы өте
кең. Олар барлық өндірістік және қаржылық, өткізу жүйесі субъектілердің
даму концепциясын жасауда және талдауда қолданылады.
Болжамдаудың қазіргі заманғы әдістері рқылы өз шешімін табатын маңызды
мәселелерге: өткізу, нарықтың жаңа мақсатты бөліктерінің туындауы, олардың
динамикасы, құрылымы мен конъюнктурасы (ұсыныс мен сұраныстың,
арақатынасы) жатады.
Фирмалар болжамдарды өз бизнесінің немесе саудасының дамуының,
альтернативті варианттары мен мүмкін варианттарын анықтау мақсатында қолдай
алады.
Әдістеме, болжамдау ғылымының базалық бөлігі бола тұра, фирманың
болашақ орнын онтологиялық, логикалық және гносологиялық апектілерде
зерттеуге негіз болады.
Онтология – таным теориясы мен логикамен тығыз бірлікте жасаущшы жалпы
категориялар мен заңдылықтар туралы философиялық ілім.
Логика – ішкі өзара байланыс пен заңдылықтарды қарастыратын және ақыл-
оймен байланысты ойлау формалары мен заңдары туралы ғылым.
Гносеология – философиялық таныс теориясы. Кез келген болжамдау
жүйесіің негізгі элементтері болып: парадигма, заңдар, принциптер,
категориялар, түсініктер, терминдер, объектілер, болжамдаудың әдістері мен
үлгілері табылады.. (2.2. сурет)
Болжамдау жүйесінің жоғарыда келтірілген элементтері өзара тікелей ғана
емес кері байланыста да болады.
Парадигма – ғылыми дәстүрдің жалғасуын қамтамасыз ететін және ғылыммен
қабысатын сенімдер, мұралар және техникалық құралдар жиынтығы.
2.2. Болжамдау жүйесінің негізгі элементтері
С. И. Онсепов бойынша: Принцип – қандай да бір теорияның, оқудың,
бағдарламаның бастапқы, негізгі жағдайы
Принцип – бұл бақылау барысында анықталған құбылыс заңы,
қорытындыланған тәжірибе көрсеткіші.
Іс жүзінде болжамдау объектісі ретінде кез келген құрылымдық құрылым
(ұлттық экономика, сала, ішкі сала, жеке фирма, оның құрылымдық
бөлімшелері), құбылыс (ғылыми-техникалық әжен әлеуметтік прогресс), процесс
(тауарға деген сұраныс динамикасын, мақсатты нарықтағы бағаның өзгерісін
көрсететін техника, технологияның дамуы және тағы басқа) бола алады.
Бастапқы деректер – бұл зерттелуші құбылыс, процеске тән қалыптасқан
заңдылықтарды көрсететін статистикалық ретроспективті ақпарат.
Болжамдау үлгісі – негізгі талаптар (шектер) сондай-ақ, болжамның ең
тиімді нұсқасын жасауда сақталынуы тиіс оңтайлылық критерийлерінің
қалыптасқан кескіндемесі.
Оңтайлылық критерийі – алынған болжам нұсқасының сапасын бағалау үшін
қолданылатын, ғылыми субъективті негізде таңдап алынған көрсеткіш.
Болжамдау әдісі – болжамдаудың жасалған моделі іске асырылатын
математикалық әдісі.
Таңдап алынған болжамдау әдісінің негізінде тапсырманы шешу алгоритмі
жасалады.
Алгоритм – бұл болжамдау тапсырмасының шешімін табуды қамтамасыз
ететін, белгілі есептеу және логикалық процедуралардың орындалу ретін нақты
және бірмәнді көрсететін ережелер жүйесі.
Болжамдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері 2.3. сурете
көрсетілген.
Прогностикаға тән түсініктік аппарат құралынан келесі оның маңыздырақ
негізгі бөліктерін бөліп көрсету керек.
2. Болжамдардың типологиясы.
Прогностикалық ғылымның негізгі құрамдас құраушыларының бірі
болжамдардың типологиясын анықтау (әртүрлілік) болып табылады.
Болжамдарды келесі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Зерттелген объектінің болжамдауының қамтылу көлемі бойынша болжамдар
жалпы (ұлттық, экономикалық, тұтастай жалпы дамуына болжам жасау) және жеке
(жеке сала денін оның инфраструктурасы ине жеке көрсеткіштеріне болжам
жасау) болып табылады.
Болжамдау масштабы бойынша болжамдар біртекті топтарға бөлінеді:
a. халықаралық;
b. ұлттық (халық шаруашылық);
c. салааралық;
d. салалық, ішкі салалық, аймақтық;
e. жеке шаруашылық субъектісі үшін (холдингтік компаниялар, қаржы-
өндірістік топтар, фирмалар, кәсіпорындар, олардың жеке
бөлімшеері, өндіріс).
Арналуы бойынша болжамдар:
f. әлеуметтік-экономикалық;
g. ғылыми-техникалық (сонымен бірге технико-технологиялық)
h. әскери;
i. демографиялық;
j. саяси б.б.
орындалу мерзіміне байланысты болжамдар:
k. оперативті; ұзақтығы 1 ж дейін;
l. қысқа мерзімді; 1 ж – 3 ж дейін;
m. орта мерзімді; 3 ж – 10 ж дейін;
n. ұзақ мерзімді; 10 ж – 20 ж дейін;
o. дальне срочные; 20 ж дейін;
мақсаттардың қалыптасуының масштабы бойынша:
p. глобалды;
q. локалды;
функционалды бағыталуы бойынша болжамдар:
r. маркетинг;
s. кірістер;
t. қаржылар;
u. инвесторлар;
v. өндіріс шығындары мен айналым шығындары.
Нәтижелерді беруі бойынша болжамдар сандық-сапалық болып бөлінеді.
Біріншілері сандық, математикалық процедураларға бағынса, ал екіншілері
зерттеулердің тәжірибесін, білімдік интуициясын қолданғандарға болады.
Жоғарыда келтірілген болжамдардың түрлері бір-бірімен мазмұны бойынша
ғана емес, зерттеліп отырған құбылыстың, процесстің бағалану сипатына да
байланысты ерекшеленеді.
3. Болжамдау жүйесін құрудағы негізгі принциптер.
Кез келген ғылыми теория негізін салушы бірнеше принциптерге
негізделеді. Фирманың дамуына болжам жасауда басшылыққа алынатын негізгі
принциптерге сипатама беріп өтейік.
Жүйелік принципі, біріншіден, жалпы халық шаруашылығын тұтас бірлік
деп, екіншіден, әр-түрлі бағыттардағы, деңгейлердегі болжамдардың жиынтығы
деп қарастыруды білдіреді. Жүйелік принципі әлеуметтік-экономикалық
болжамдарды әдістер мен модельдер жүйелері негізінде, иерархиялы (сатылы
және белгілі бір кезекте, сипатта құруды қарастырады. Осы жүйелік
принципімен тікелей байланыста кешенділік принципі. Қоғам үлкен, күрделі
әлеуметтік-экономикалық кешен, оның барлық құрушылары бір-бірімен тығыз
байланысқан, сол себепті осы кешеннің даму болжамында кешенді болуы керек.
Яғни, жекеленген объектаар (әр түрлі меншіктегі, өндіріс бағытындағы
өндірістк ұжымдар, салалар, аймақтар, демографиялық жағдай, әлеуметтік,
эконлогия, қоршаған орта, т.б. болжамдары бір-бірімен байланысқан күйде
макроэкономикалық болжамдардың негізі болуы керек. Жүйе (қандай деңгейде
болса да және үлкен, кішілігіне қарамай - әлеуметтік-экономикалық жүйені
айтып отырмыз) ол біріншіден ашық, екіншіден өте күрделі, тізбекті. Тиімді
реттеу өз мақсатына жетеді, егер жүйе элементтерінің, яғни құраушыларының
дамуы, бір-бірімен қатынастары кешенді және жүйе принциптеріне негізделініп
болжамдалынатын болса.
Ғылыми негізділік, тұжырымдылық принципі әр деңгейдегі, бағыттағы,
уақыт аралығындағы болжамдар қоғам өмірінің даму заңдылықтарына,
макроэкономикалық жағдайлар мен құбылыстар заңдылықтарына, отандық және
шетелдік озық тәжірибелерге негізделініп жасалынуы керек екендігін
блдіреді. Ғылыми тұжырымдалған болжамдар мемлекеттік реттеуде тиімді ықпал
жасау, шешім қабыддау құралы.
Баламалық принципі – болжамдардың көп вариантта, сценарилерде болу
керек екендігін білдіреді. Болжамдар көптеген мүмкін даму, орындалу
бағыттарын қамтулары керек. Сол кезде ішінен ұтымдысын, сапалысын таңдауға
мол мүмкіндік болады.
Болжамдаудың негізделінетін келесі принципі – үйлесімділік.
Бұл принцип, ізденісті, нормативті, қысқа, орта, ұзақ мерзімді және
макро-микрожеңгейдег болжамдар нәтижелерін бір-бірімен ұштастырып,
келістіріп жасау қажет екендігін білдіреді. Бұл болжамдар нәтижелері,
көрсеткіштері, тұжырымдамалары әр кезеңде бір-бірін толықтырып, бір-
бірінен туындап отырады.
Болжамдар жасаудағы келесі басшылыққа алынатын принцип - ол
үздіксіздік. Бұл принцип әр-түрлі бағыттағы, мазмұндағы болжамдарды жасау
үздіксіз жұмыс үрдісі (процесі екендігін білдіреді, яғни шұғыл, өте қысқа
уақыт аралығындағы болжамдар негізінде қысқа мерзімді болжамдар мазмұндары
анықталып, тұжырымдалынуы, ал бұл болжамдар негізінде орта мерзімдегі,
олардың негізінде ұзақ мерзімді болжамдар жасалынуы керек екендігін
білдіреді. Сол себепті түрлі мақсаттарға бағытталған болжамдар күнделікті
өмірдің күрделі ағымымен тығыз байланыста болып үздіксіз жүргізілуі керек.
Болжамдау ісіндегі келесі принцип – тиімділік. Түрлі мақсаттардағы
болжамдар шығыны (уақыт, қаржы т.б.) қоғам үшін, оны жасатушылар үшін
тиімді болуы керек.
Әлеуметтік-экономикалық болжамдаудың негізгі функциялары:
w. ғылыми талдау (экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық
процестерді және құбылыстарды, өзгерістерді;
x. әлеуметтік және экономикалық даму жолдарының баламалы
(альтернативті) бағыттарын білу, анықтау;
y. тұжырымды шешімдерді таңдауға қажетті ғылыми мәліметтерді
жинақтау.
Осы фукциялардың әр-қайсысына қысқаша тоқталайық.
1. Экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық процестерді,
құбылыстарды, өзгерістерді ғылыми талдау бір-бірімен тығыз байланысқан үш
кезеңде жүргізіледі: ретроспекция, диагноз және проспекцияда.
Ретоспекция – бұл болжамдау объектісінің мазмұнын жүйелі сипаттау
(суреттеуге) үшін оның тарихи даму жолын зерттейтін юолжамдау кезеңі. Бұл
кезеңде іске асырылатын жұмыстар:
z. мәліметтерді жинау, сақтау және оларды өңдеу;
aa. зерттеліну объектісінің құрамы, құрылымы және бағалау әдістері
анықталынады.
Диагноз – бұл зерттеліну объектісінің жүйелі сипатталыну (суреттеліну)
кезеңі. Бұл сипаттаудың негізгі мақсаты – болжамдау объектісінің даму
жолын білу, болжамдау әдістері мен модельдерін таңдау. Бұл кезеңде
объектасын талдау іске асырылады.
Проспекция – бұл болжамдау кезеңінде диагноз мәліметтері негізінде
болжамдау объектасының болжамы жасалынады, болжамның нақтылығы
(дәйектілігі), тұжырымдылығы бағаланады және асырылу мүмкіндіктері
анықталынады.
Мемлекеттің экономиканы реттеу әдістерінің, құрал жүйелерін пайдалану
тәсілдерін анықтаудағы болжамдар екі үлкен әдістер тобы негізінде
жасалынады:
1. Интуитивтік (эксперттік); 2. Формальдық.
Мұндағы интуитивтік әдістер эксперттердің (сарапшылардың) объектаның
болашағы жайындағы субъективті көзқарастарына негізделінеді. Бұл әдістер
төмендегідей жағдайларда қолданылады.
1. Зерттеліну объектасының даму нақты сипаттауға, суреттеуге немесе
есептеуге көнбейтін жағдайда;
2. Объектаның дамуы үлкен белгісіздік жағдайында болған кезде;
3. Жаңа нарықтарды, жаңа даму бағыттарын орта, ұзақ кезеңдерде
болжаған кездерде;
4. Кең ауқымды, формальді болжамдар жүргізцге не уақыт, не қаржы
тапшылығы болған жағдайларда.
Интуитивтік әдістер тобы да екі бөлікке бөлінеді:
• Жеке эксперттік (интервью-сұхбаттасу, аналитикалық жазбасы,
сценари құру әдістері)
• Ұжымдық эксперттік әдістер (дөңгелек стол, ми шабулы,
Дельфа әдісі, т.б.)
Болжамдарды жасаудағы екінші үлкен топ әдістеріне:
• Болжамдық экстрополяциялық әдістер (кіші квадраттар,
адаптивті біріңғайлау, т.б.)
• Моделдеу әдістері (құрылымдық, матрицалық, имитациялық,
т.б.) жатады.
Тақырып-4 Болжамдау жүйесінің элементтері мен таңдау тәсілдері.
Сұрақтар:
1. Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері
2. Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
3. Ішкі фирмалық жоспарлау және жүйелік болжамдаудағы айырмашылық
4. Болжамдық ақпараттардың түрлері
5. Болжамдау тәсілдерін таңдау
1. Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері Мерзімділік
индекстері – мерзімдік тербелістердің қарқындылығын көрсететін
негізгі көрсеткіштер. Олар әрбір динамика қатары деңгейін салыстыру
базасы ретінде қабылданатын кейбір теориялық немесе орташа деңгейдің
арақатынасы ретінде есептеледі.
Сырғымалы орташа – бұл нақты деректерді динамика қатарының бірнеше
деңгейі орташа қатарының арифметикалық деректермен ауыстыруға есептелген
параметрлердің орташа көлемі.
Маусымдық ауытқулар(тербелістер) – белгілі біруақыт аралығында жыл
сайын қайталанып отыратын қандай да бір көрсеткіштің өзгерісі.
Кездейсоқ ауытқулар – белгілі бір көрсеткіштің динамика қатарының нақты
және теңестірілген мәндерінің арасындағы айырма.
Тренд – объектінің жалпы даму бағытын сипаттайтын уақыт қатарларының
негізгі тенденциясының өзгеруі.
Жүйелендірілген түрдегі прогностикада қолданылатын басты терминдер
құрылымы кестеде келтірілген.
Фирмадағы болжамдау жүйесін іс асыру процесінде келесі негізгі
мәселелер шешімін таба алады:
• нарықтың белгілі бір тауарға немесе қызметке қажеттілігінің болжамын
жасау;
• нарықтың белгілі бір тауарға немесе қызметке қажеттілігін
шарттастыратын басты экономикалық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік,
экологиялық тенденцияларды анықтау;
• зерттеліп отырған тауарға тән сана көрсеткішетірінің деңгейін
болжамдау;
• өндірілетін өнімнің өмірлік цикл кезеңіне тәуелді өндірістің ұйымдық-
техникалық деңгейін болжамдау;
Негізгі түсініктер Қысқаша мінездеме
Прогностика Болжамдаулардың жасалуына заңдылықтардың әсері
туралы ғылым
Болжам Объектінің болашақтағы жағдайы мен орындалуының
баламалы жолдары мен уақыты туралы ғылыми негіздегі
сәуегейліктер мен болжамдар
Болжамдау Болжам жасау процесі
Болжамдауды қабылдауБолжам жасауда нақты нәтижелерге қол жеткізуді
қамтамасыз ететін бірнеше математикалық, логикалық
операциялар, қабылдау ретінде: эксперттердің
компонентімен бағасының орташа өлшенген мәнін
есептеу, динамикалық қатарды теңестіру және түзулеу
Болжамдау әдісі
Болжамдау әдістемесіБолжамды алуды қамтамасыз ететін математикалық
үлгілер мен олардың іске асыру үлгілерінің жиынтығы
Болжаушы жүйе Болжамдаудың негізгі принциптерін сәйкес қызмет
ететін, оларды іске асыру үшін қажет болжамдаудың
әдістерінің үлгілерінің жиынтығын қосатын жүйе.
Болжамды ахуал
Іздеуші (зерттеуші) Болжамдау объектісінің мазмұны бошақтағы мүмкін
болжам жағдайы туралы болып бөлінетін болжам
Нормативті Бағытталуы (арнаулы) негізгі масқат ретінде алынған
(бағдарламалық) болжамдау объектісінің болашақтағы орындалу
болжам жолдарын, сондай – ақ мүмкін болатын жағдайға жету
уақытын анықтау болып табылатын болжам.
Интервалды болжам Іске асырылу нәтижелері болжамдау объектісі
жағдайын сипаттаушы интервал түрінде берілетін
болжам.
Нүктелі болжам Соңғы нәтижесі болжамдау объектісінің бір ғана күні
түрінде сенімділік интервалынсыз берілетін болжам.
Болжамдау объектісінің Қысқаша мінездеме
сипаттамасы
Негізгі ауыспалылар Болжамдау объектісінде қолданылатын сандық немесе
сапалық көрсеткіштер
Басты ауыспалылар Тапсырманы шешудегі болжамдау объектісінің
маңыздың ауыспалылығында қолданылады
Эндогенді ауыспалы Болжамдантын объектінің өзіндік ерекшеліктерін
қолдануға арналған
Экзогенді ауыспалы Божамданатын объектінің божамдық бейнесін
қолдануға арналған
Объект парамтері Болжадау кезеңіндегі тұрақты көлем ретінде
қабылданған болжамдық объектінің сандық
сипаттамасы
Болжамдық фактор Болжамдық объектінің сандық
көрсеткіштеріндегіветорлық матрица және
стохастикалық көпжақты жалпылама қаралмайтын
сипаты
Ауыспалының базистік Болжамдаудағы объект мәнінің диагноз қоюына
мәні негізделген
Динамикалық қатар Уақыттағы тізбектелген ретроспективті мәндердің
ауыспалылығы
Тренд Динамикалқы қатар бойынша өзгеріске ұшыраған
нәтижелерді уақыт бойынша аналитикалық және
графикалық түрде бейнелеу
Болжамдық тенденция Болжамдық объектінің сапалық сипаты
Негізгі анықталатын Сапалық жағын саралап, сандық жағына өткізетін,
кесте болжамдық объектінің жүйелік көрсеткіші
Объектінің күрделілігі Болжамдық объектінің ерекшеліктері және
қатынастарындағы элементтердің әртүрлілігі
Объект өлшемі Болжамдық объектінің ауыспалы мәндерін
сипаттайтын сандар
• әртүрлі өнім түрін өндіруге қажетті ресурстар түрлерінің
перспективасына есеп жасау;
• фирманың экономикалық, өндірістк потенциалын болжамдау;
• фирманың даму варианттарын болжамдау;
• сыртқы орта көрсеткішетерінің (аймақтық, экономикалық жағдайдың жеке
фирма – бәсекелестердің, нарық конъюнктурасының, жағдайдың тартылған
инвесторлар мүмкіндіктерінің тәуекел деңгейінің) деңгейін болжамдау;
• фирманың ішкі көрсеткіштерінің (яғни қызметтің соңғы қаржылық
экономикалық нәтижелерді бағалау үшін қабылданатын негізгі
көрсеткіштің) деңгейін болжамдау;
• өндірілген өнімнің әр біріне кеткен еңбек шығынының көлемін болжамдау.
2. Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
Болжаамдаудың тәсілдерін екі үлкен класқа, яғни фактографиялық(сандық,
белгілі экстрополяциялық тенденциялармен моделдерге негізделе отырып) және
эксперттік (сапалық, болжамданған жүйе негізіндегі эксперттердің балалауы
негізінде) деп бөлуге болады.
Экстрополяциялық тәсілдердің ерекшелігі болып, зерттелген және қолданыста
жүрген моделдермен сандық нәтиже алу саналады. Бірақ бұл жағдайда болжам
қате болуы мүмкін, себебі сапалық жағынан болатын өзгерістерді алдын ала
білу мүмкін емес.
Ал сапалық болжамның ерекшелігі ол өз кезегінде болжамның маңызды деген
жақтарынан бастап зерттеуінен орын алады. Аталған классификациялық
тәсілдерді кесте 2.4 және кесте 2.5 тоқталып кетеміз.
Кесте 2.3. Болжамдау объектісінің негізгі сипаттамалары.
Экспертік тәсілдерді болжамдау мамандардың сұрауы арқылы алынған
статистикалық өңделген сандық және басқада бағалауы нәтижесіне негізделеді.
Бағалаудағы өңдеулер әртүрлі алгоритмдерді және эксперттердің пікірлерін
қамтып отырады.
Жоғарыда келтірілген әдістердің ішінде эвристикалық және себеп-салдар
тәсілдері маңызды болып келеді.
Эвристикалық тәсілдері кезекті мәселерді шешіде ЛПР тәжірибесіне сүйене
отырып жүзеге асырылады.
Эвристикалық болжамдау тәсілі – бұл болжамдаудағы күрделі жүйені жүзеге
асыруды қолданылып, көптеген параметрлермен мақсаттарды сипаттатайтын әдіс
болып табылады.
Ол болжамдауды басқа да жолдармен жүзеге асыруға болмаған жағдайда
математикалық моделмен жүзеге асыруағ мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол
жаңа жүйенің енгізілуінде де қолданылады.
Кесте 2.4. Фактографиялық болжамдау тәсілдері
Болжамдау Қысқаша мінездеме
тәсілдерінің
атауы
Болжамдаудың Болжамдау обектісі анықталған динамикалық қатарға
статистикалық негізделген
тәсілі
Болжамдық Болжамдау объектісінің шектеулі жағдайында жүзеге
эктрополяция асырылатын аппроксимиялық функция таңдауы. Талдау түріне
қарай экстрополяциялық болжам түрі: Экстрополяциялық
тренд, экстрополяциялық қисық икемділігі, корреляциялық
және регрессиялық тәуелділіктегі экстрополяция,
факторлық негіздегі экстрополяция және т.б.
Болжамдық Болжамдау объектісі интерполяциялық функцияны қолдану
интерполяция арқылы математикалық интерполяцияға негізделген
Тарихи аналог Табиғаттағы алғашқы дамуы нәтижесінде бірдей
тәсілі көрсеткіштермен салыстыруға негізделген
Математикалық Болжамдық объектінің процесіндегі басқада бір объектіні
аналог тәсілі салыстыру нәтижесі және процестік даму нәтижесіндегі
матиматикалық аналогтарды қоюға негізделген
Болжамдаудағы Бұл негізі ғылыми-техникалық ақпарттарды қолдана отырып
тездік тәсілі жүзеге асыруға негізделген
Болжамдаудың Талдау барысында жаңадан енгізілген критерийлермен
патенттік тәсілі зерттеу динамикаларын бағалау, оларды патенттеу
Болжамдаудың Болжамдау объектісіндегі жүзеге асырылған критерийлер
публикациялық мен динамикалық зертеулердің жариялануын бағалауға
тәсілі негізделген
Болжамдаудың Болжамдау объектісіндегі автор жарияланған тақырыптық
тақырыптық-индексдинамиканың таладау жилігіне негізделген
тік тәсілі
Казуальды Осы әдістің негізінде болжамданатын көрсеткіштердің
тәсілдер өзгерісін табуға болады. Оған корреляциялық-регрессиялық
талдау, жетекші индикаторлар және т.б. тәсілдер жатады
Экспоненциальды Уақыт қатарын теңестіру әдісі, бұл жерде соңғы
реттеу тәсілі нәтижелерге үлкен көңіл бөлінеді. Осының нәтижесінен
көптеген ақпараттарды алады.
Эксперттік тәсілдер болжамы болжамдауда кеңінен қолданылып, өндірістік
дамуға және технолгоиялық жүйелерді, жаңадан процеске түскен машина және
құрастыру шешімдерінде қолданылып жүр. Бұл әдістер үш негізгі этаптарда
жүзеге асырылады:эксперттік топтың құрамын қалыптастыру, эксперттер пікірі
және белгілі бір алгоритмді анықтаудағы статистикалық өңдеу нәтижелері.
Статистикалық өңдеу ранг сомасы, орташа мәні мен ауытқуларға, эксперттік
дәрежелерге сәейкес келеді. Өңдеу нәтижелері математикалық және графикалық
моделдер, матрица және тор негізінде көрсетілуі мүмкін.
Эксперттік бағалау тәсілдерінде келесідей шішмдер қолданылуы мүмкін:
□ Өнім немесе қызмет түрінің сұранысын орташа-ұзақ мерзімді болжамдау;
□ өндірілетін өнімнің ассортиментіне қысқа мерзімді перспективалық
сұранысты анықтау;
□ жаңа тауарларға деген сұранысты қалыптастыру деңгейін бағалау;
□ жаңа тауарға деген тұтынушылардың қарым-қатынасы мен оған деген сұраныс
көлемін анықтау;
□ мақсатты нарықтағы бәсекелестік деңгейін бағалау;
□ фирманың нарықтағы алатын үлесін анықтау, алатын орны;
□ тауар икемділігіне сәйкес жаңа тауарға баға қою;
□ негізгі бәсекелестеріне мақұсаттағы нарықтағы үлестерін бөлістіру;
□ өнімнің бағасының өзгеруіне сәйкес бесекелестер арасындағы нарықтық
үлесін бөлістіру өзгерісін көрсететін динамикалық анықтау;
□ жаңа тауардың өмірлік циклын анықтау
□ сыртқы ортаның өзгеруі динамикасын бақылау.
Кесте 2.5. Эксперттік болжамдау тәсілі
Болжамдау Қысқаша мінездеме
тәсілдерінің атауы
Жеке эксперттік Басты ақпарат көзі ретінде тек бір ғана эксперттің
бағалау тәсілі пікіріне негізделеді
Психо-интеллектуальдыЭксперттік бағлау адамның есте сақтау қабілетімен
генерациялық идеялар бағдарламалық басқару немесе ЭЕМ көмегімен жүзеге
тәсілі асыру
Сұхбаттасу тәсілі Сұрақ-жауап негізінде сұхбаттасу арқылы ақпарат
жинауға негізделген
Коллективті Жалылама пікірлердің жеке пікірлермен байланысын,
эксперттік бағалау тәуелсіз бағалау арқылы, әрбір эксперттік пікріді
тәсілі жинақтау нәтижесіне негізделген
Эксперттік комиссия Эксперттік комиссиялардың бірігуі арқылы жүзеге
тәсілі асырылады
Матрицалық тәсіл Матрицаны қолдануға негізделген және мұнда матрицаны
қалыптастыру және оны мен жұмыс істеуге негізделген
Морфологиялық талдау Болжамдық объектінің варианттардың мәндерін бағалай
отырып матрицалық сипатта құруға негізделеді
Синоптикалық тәсіл Экспертердің көптеген болжамдарға және болжам
бейнесіндегі келесі синтез нәтижесіндегі талдауға
негізделген
Тарихи-логикалық Құрылымдық-уақыттық карталардың және келесі талдау
талдау мүмкіншіліктердің құрылымдық өзгеруін талдауға
негізделеді
Эксперттік тәсілдер ерекшелігі бұл ақпарттың толық жағдайымен қатар
толықсыздығында да және кез-келген жағдайда болжамдауға мүмкіндік беруі.
Ал кемшілігі болып: субъективизмнің нақты деңгейі және де
эксперттердің пікрінің шектілігі, яғни бастапқы ақпараттың жетспеушілігі.
Себеп-салдар тәсілі математикалық тәсілдердегі регрессиялық және
нейроторлық моделдерге негізделген. Регрессиялық моделдер статистикалық
теңдеулерге, яғни ауыспалылардың нақты бір көлемге әсерін анықтауға
негізделген. Мысал ретінде фирмадаға өнімді сату көлемін болжамдайтын, баға
мен жарнамаға кететін шығынды алғандағы регрессиялық моделді алуға болады.
Болжамдау тәсілін таңдау: уақытқа, ақпарат көздері, болжамдаудың нақты
талаптарынан құралады.
Тәжірибеде бір мезгілде біршене болжамдық тәсілдерді қолданады.
Мұндай қиында, күрделі мақұсаттарды шешуде мақсатты нарықтағы жаңа
тауардың сатылу көлемін болжамдау тәсілі жеңілдік береді. Айталық жаңа
тауардың шыққан мерзімінен алғашқы 4 жылдағы сатылу көлемін бағалау қажет
делік. Ол үшін нарықтағы сатылуы бойынша эксперттік тәсілмен, сұрау тәсілін
қолдану қажет (қалада, ауданда, аймақта). Болжамдау әдісін қолданудағы
жиілік кесте бойынша көрсетілген статистикалық мәліметтер арқылы көруге
болады. (кесте 2.6) Келтірілген сандық мәліметтерден қорытындылай отырып,
яғни болжамдауды сандық тәсілінде экстрополяция тренді және ағымдағы
орташаны қолдану жиі болса, ал сапалық әдістерде тұрғындардың сұрауы,
сатушылардың бағалауы, халықтың, қызметкерлердің бағалаулары қолданылады.
Құрастырылған болжам тәсілі верификациялық процедура өткізуді қажет етеді.
Верификация бұл алынған болжам вариантының дәлділігін, сенімділік
деңгейінің дұрыстығын көрсетеді. Верификация жүргізудің әр түрлі тәсілдері
бар. (кесте 2.7)
Фирманың мақсаттарын шешудегі негізгі ақпарат көздері:
□ статистикалық, қаржылық, бухгалтерлік және оперативті есеп;
□ ғылыми-зерттеу жұмыстарымен құрастырмалы жұмыстағы ғылыми
техникалық ақпарат;
□ проблеманы зерттеудегі қажетті отандық және шетелдік каталогтар
және ақпараттар;
□ құжаттың патенті – лицензиялануы;
□ интернеттегі ақпарат.
Кесте 2.6. Кәсіпорын болжамдау тәісілін қолданудағы тиімділікті
бағалауы
№ Болжамдау тәсілдері Тәсілді қолданғаныСенімділікті Қолдану
бойынша кәсіпорын бағалау жиілігі
% бойынша, 334
таңдаудан
Сандық тәсілдер
1 Экстрополяция тренді 73,7 орташа жиі
2 Ағымды орташа тәсілі 67,7 орташа жиі
3 Регрессиялық талдау 35,9 жоғары кей кезде
4 Экспоненциалды тегістеу 32,5 орташа кей кезде
5 Моделдеу 15,9 төмен кейде
6 Шығындар-өнімді шығару 14,4 орташа кейде
моделі
7 Марков тізбегі 4,2 төмен кейде
Сапалық тәсілдер
1 Халықаралық бөілм 87,7 орташа жиі
қызметкерлерінің бағалауы
2 Техникалық басшылармен 85,9 жоғары жиі
коммерсанттардың бағалауы
3 Тұтынушылардан сұрау 81,8 орташа жиі
4 Тауарларды тестілеу 50,0 орташа кей кезде
5 Аналог тәсілі 46,7 жоғары жиі
6 Нарықты тестілеу нәтижесі37,7 орташа кей кезде
7 О. Хелмер шығарған 15,9 орташа кейде
Дельфи тәсілі
Анықтамалық-нормативті ақпараттың құрамы мен көлемідифференциялық болжамдау
есептерінің деңгейіне байланысты болады.
Кесте 2.7 Верификация жүргізудің классификациялық тәсілдері.
Верификация тәсілдері Қысқаша сипаттама
Тікелей врификация Алғашқы тәсілдерден өзгеше, қосымша болжамдау
тәсілін өңдеу және нәтижелерін сәйкестендіру
арқылы
Жанама верификация Басқа ақпарт көздерімен салыстыра отырып,
жүргізілертін болжамдық верификация
Инверсиялық верификация Ретроспективті кезеңдегі болжамданған ақпарат
негізіндегі алынған верификация
Қайталанушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1. Стратегиялық жоспарлау негізі.
Сұрақтар: 1.1 Стратегиялық жоспарлаудың теориялық негізі.
1.2. Өндірісті ішкі фирмалық жоспарлаудың миссиялық іс-
әрекетінің мәні.
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты.
1. Кез-келген пәннің негізін құрушы теория, методология, әдістеме және
әдіс. Теория (кең түсінікте)- бұл қазіргі кездегі көзқараспен, жүйе-
заңдылық, идея, өзінің мақсатында кез-келген процестерді жағдайларды
түсіндіру.
Теория (шағын түсінікте)- ғылыми білімді ұйымдастыру түрін кеңірақ
дамыту, заңдардың туындауына толық түсініктеме беру және тиянақты іс-
әрекетпен негізгі қарым-қатынаста болу. Теорияны құрушы компоненттер:
жинақталған және белгілі бір білім, түсінік терминдер, категориялық,
гипотеза және негіздер саласының проблемасына жан-жақты тәжірибелік шешімін
жасау.
Термин- белгілі бір саладағы ғылыми білімді бір немесе бірнеше сөзден
негізделген, кез-келген түсінікті тура қорыту.
Түсінік- жалпы және негізгі нышандарды, белгілерді көрсететін белгілі
бір процестер, жағдайлар, обьектілер мінездемесін логикалық анықтап талдап
қорыту.
Категория-қандайда бір жағдайлардың негізін анықтайтын, өте кең
теориялық жан-жақты анықталған түсінік.
Методология-құрылым туралы түсінік, қарастырып отырған саланың ғылыми
білімнің іс-әрекеттің жүргізу технологиясы.
Методика-бұл алдын-ала құрылған әдістер жиынтығы. Қайнадай да бір
проблема мен есептерді шешуде қолдану.
Әдіс-қандай да бір проблеманы шешуде колданылатын тиянақты белгілі
есептелінген және логикалы процедура жиынтығы.
Ғылыми негізделген жүйе кез келген фирманың өндіріске жоспарлау және
қызмет көрсету іс-әрекетінде өзара тығыз байланысты үш жүйені қолдану
қажет:
1. стратегиялық жоспарлау жүйесі;
2. болжамдау жүйесі;
3. өндіру және өткізуді ішкі фирманы жоспарлау жүйесі;
Стратегия термині грек сөзінен аударғанда соғысқа войсканы развертывание
искуствасы немесе генерал икуствасы.
Фирманы дамыту стратегиясын жасау мақсаты болып ғылыми-техникалық,
өндірістік, кадр потенциалдарына микро және макро ортаны толық есеппен
максималды қолдану негізінде негізгі бағыттарын болашақта қалыптастыру.
Фирманың даму стратегиясын тұжырымдау сатысын шешудегі негізгі
міндеттер:
✓ Өндірістік шаруашылық және өткізу іс-әрекетіндегі алғышарттарын
және экономикалық тиімді түрлерін көрсету.
✓ өзінің іс-әрекет бағытында инвистиция көлемін және басқа да
ресурстарды анықтау.
✓ өндірістік, экономикалық, қаржылық, еңбек, әлеуметтік және
экологиялық нәтижелеріне баға беру.
✓ Тәуекел деңгейін анықтау.
Стратегия-қолда бар нақты мүмкіншіліктер арқылы инвестициялық, өткізу,
өндірістік жетістіктерді және миссиясын жүргізуді қанағаттандыруда, фирма
негізгі құқық жиынтығы мен басқарылуы.
Стратегия астарламасына – ғылыми негізделген ұзақ мерзім негізінде
басқару шешімдерін ереже арқылы жасау жүйесі.
Стратегия фирманың ұзақ мерзімді мақсатына тиімді жету құралы. Басқару
деңгейіне қарай стратегияны: корпоративті, іскерліктегі, функцияналдық және
операциялық болып бөлінеді. Корпоротивті стратегия- толығымен фирма
стратегиясы.
Іскерлік стратегиясы-мақсатты нарықта ұзақ мерзімге бәсекелікті құру
және бекіту мақсаты болып табылады.
Функцияналды стратегия дегеніміз-таңдалған функцияналдық бағытта
маркетингте, өткізуде, персоналдарды, қаржы және тағы басқа көлемде
жүргізіледі.
Операциялық стратегия дегеніміз-фирманың жеке бөлімшелері: өткізу
бөлімі, жарнама бөлімі, шығын орталығы және тағы басқа көлемінде
жүргізіледі.
Стратегияның тәжірибе мәні артқы соңғы 10 жылда: жаңа қорлар, іскер
ортаның пайда боуы, тұтынушы тұлғаның тез өзгеруі, бизнеспен айналысуға
мүмкіншіліктің көбі, интернет жүйесі, ақпарат технологиялары, адам
факторларының ролінің артуы, фирмалардың стратегияны даму ғылыми
негіздердің маңызын арттырды.
Мақсатты нарықта әр фирманың маңызы әр түрлі. Олардың әр нарықтағы
орнына байланысты. Стратегиялық жоспарлаудың негізін қалаушылар: А.
Гандлер, П.Друкер, М. Портер, Л. Дойл, Артур Томпсон, Стрикленд Филип
Котлер.
Стратегияны жоспарлаудың негізгі идеясы қатаң бәсекеде өз бизнесіңді
фирма ішінде менеджмент жүйесінің қайта жаңартылуы арқылы құрылуында ұзақ
мерзімді стратегиялық жоспарлауды пайдалану. Бұны пайдалану мақсатты және
фирманың қорын қолдануда тәуекел аз, бәсекелестігі артады ол нарықта.
Стратегиялық жоспарлау –стратегиялық менежменттің бір функциясы. Ол басқару
шешімінде экономикан мақсатты жоспар құру негізімен қамтамасыз етеді.
Фирманың негізгі функциясын .
Стратегиялық жоспарлау –ішкі фирманың жоспарлау жүйесін негізгі бір
компоненті және фирманың жалпы мақсаты, ресурстарды бөлгендегі алғы
шарттарын, инновацияның іс-әрекетін дамуының негізгі бағытын анықтайды.
Стратегиялық жоспарлау-бұл үзіліссіз қозғалыс. Фирма ішінде стратегиялық
жоспарлау жүйесінде субьективті жоғары менеджмент фирманың қорымен және
экономикалық өсу жағдайы да анықталады.
Стратегиялық жоспарлау жүйесінде кадр потенциалдарын тиімді қолдануға
бағытталған. Сонымен қатар стратегиялық жоспарларды құруда тұтынушылар
талғамына запрос жасалынады. Сыртқы орта факторларын (саяси жағдай,
жұмыссыздық, сауда баллансының бұзылуы және т.с.с) алу арқылы бәсекелестік
беңгейді өлшейді. Бұл фирманың тұрақтылығын, мақсатына жеткізу мүмкіндігін
береді.
Стратегиялық жоспарлаудың мақсаты-экономикалық ақпараттық
жаңалықтарды енгізу және фирманың болашақта нарықта өмір сүруіне жаңалықтар
енгізуді қамтамасыз ету. Кәсіпорынды дамытуда стратегиялық жоспардың
бірнеше түрі бар:
➢ Негізгі жоспар. Фирманың болашақтағы жағдайын анықтап, негізгі
мақсатын, бағытын және оның стратегиялық дамуы, өнім өндіруді
жоғарылату және табыстылық деңгейін анықтау.
➢ Функциялық жоспар. Фирма іс-әрекетінің бағыттарын көрсету,
материалдық, еңбектік және қаржы қорларын тиімді бөлу мақсатында.
➢ Экономикалық жоспар. Жалпы табыс, өнім өткізу тиімділігі, тауар
айналым, инвестиция тарту көрсеткіштерін тиянақтау.
➢ Кәсіпорынды дамыту жоспары. Басқару жүйесі мен өндіріс құрлымын
жаңартуда болашақтағы алғы шарттары.
Стратегиялық жоспарлау үлкен корпорацияларда үлкен рөл атқарады. Ұзақ
мерзімді жоспарлау 10-15 жылға құрылады. Ұзақ мерзімді жоспарлауда
фирманың іс-әрекетіндегі негізгі проблемаларды шешуде:
→ Бағытты анықта және инвестиция көлемі, оларды тарту
→ Жаңа технология ендіру
→ өнімнің ассортименттерін жаңарту
→ сыртқы инвестицияны тарту формалары
→ басқаруды ұйымдастыруды жаңарту
Ұзақ мерзімді жоспарлаудың обьектісі-ол өндіріс күші, инвестициялар, қаржы
ресурстары, нарық үлесі, ұйымдастыру құрлымы және т.б. Стратегиялық
жоспардың ағымдағы жоспардан айырмашылығы мынадай белгілермен айқындалады:
1. дайындау деңгейі.
2. құру жолдары.
3. белгісіздік деңгейі.
4. керек білімнің тапшылығы.
5. варианттар саны.
6. проблема шешу мінездемесі.
7. қажетті ақпараттар.
8. жоспарлау уақыты
9. қарым-қатынас
10. деталдар
11. персонал жасаушы.
12. жоспардың дұрыстығы.
13. тәуекелдік деңгейі.
14. жаңалық көлемі.
2. Миссияны анықтағанда –ол фирманың іс-әрекетін стратегиялық жоспарлаудың
бір бөлігі. Миссия енгізгі іс-қағаздары, фирманың іс-әрекетінің түрі мен
саласын көрсетеді. Мақсатты нарықты анықтайды, басқару принциптерін
көрсетеді және қаржылық әлеуметтік экономикалық және экологиялық
көрсеткіштерінде оң баға алу алғышарттарын, сонымен қатар өзінің қоғамдық
жүйедегі бағалағын көрсетеді. Бұл құжат фирманың ішкі және сыртқы
саласындағы іс тәжірибесін жүргізеді.
→ Кәсіпорын ішінде персоналдарға мақсатын анық көрсетеді,
біріккен жолмен жүруге көмектеседі, ол ішкі фирманың
мәдениетін дамытады.
→ Сыртқы ортада фирманың толығымен имиджін көтеру мақсатында
іс-қимылды көрсетеді, сонымен қатар қоғамда әлеуметтік-
экономиканың ролін анықтауды көрсетеді.
Миссия-бұл мақсатқа қысқа және нұсқа түсінік беру фирма, компаниялардың
алғышарттарын анықтап көрсетеді. Миссия мынадай сұрақтарға: фирма немен
айналысады? Ол болашақта қалай дамиды? жауап береді.
Миссия негізінен стандартты жеке элементтері бар. Стандартты
элементтеріне:
→ Фирманың пайда болу және аяқтау түрі тарихы
→ Іс әрекетінің экономикалық мақсатындағы бағыты
→ Алғышартты мақсаты және ресурстардың кейбір түрлеріне мемлекеттік
бағыты
→ Қажетті стратегиялық дамуды альтернативті варианпен атқару
Тұтынушылардың қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыру нәтижесінде фирманың
миссиясын қарастырған басшылар фирма болашағын қорғауда потенциалды
клиенттер нақты жинаулары қажет. Егер фирма нақты клиенттердің жағдайын
жасаса ол фирма пайда табады.
Миссияны тұжырымдау көп сөзді болмауы қажет, бірақ оны келесі
ақпараттардың көлемінде –сіз кім (ұйымның тіркелген заңды тұлғасы, аты)?
– сіздің ұйымыңыздың мақсаты (бағыты және мақсаты)?
–не істейсіз, кім үшін (іс-әрекеті, клиенттерін анықтау)?
–қай жердесіз (география)?
-өзіңіз сияқты фирмалардан айырмашылығыңыз (бәсекелестерден негізгі
айырмашылығыңыз)?
Миссияның ашық және образды анықтамасы-бұл фирманың карточкасы, ол
жарнамада, басылымда, хатта жазылып жүруі қажет. Фирманың барлық жұмыстары
миссияның маңызын, мақсатын біліп, түсініп және қолдап жүрулері керек.
Фирманың аты Сұрақ маңызы
Клиенттер Кімдер
Өнімдер Нарыққа қандай өнім шығару
География Фирма бәсекелестікті қай жерде
жүргізбекші (ішкі және сыртқы
нарықта)
Өмір сүру проблемасы Қандай экономикалы мақсатқа
бағытталған
Фирма философиясы Қандай алғышарттар дұрыс келеді
Өзі жайында түсініктеме Фирма бәсекестігі және сапалы
анықтамасықандай
3. Миссия негізінде қалыптасатын, нарықтағы бағытын басшының ұнатуын
стртатегиялық мақсат дейміз. Ұйымның потенциалын қолдану жолында, фирманың
даму бағытын және көздеген мақсатқа жету жолын көрсетеді. Кәсіпорындық
фирмаларды, компаниялардың жұмыс істеу мақсаты –ол анық және бірқалыпты,
тұжырымдалған бағыттың сандық бағадағы негізгі көрсеткіштеріне жету.
Фирмалардың дамуын көздейтіні мақсат, ал стратегия оған жету жоспары
болып табылады. Мақсат-фирманың іс-әрекетінің алдын-ала жоспарланған уақыт
мөлшерінде, экономиканың және қаржының соңғы көрсеткіші ретінде анықтауға
болады. Миссияны таңдау және мақсат қою фирманы басқарудың және
стратегиялық жоспарлау процесінің бастауы болады.
Мақсатты анықтау отырып, келесі сұрақтарға жауап беру қажет:
→ Фирманың миссия мақстаның іске асатының анықтау
→ Қойылған мақсат біркелкі және анық па?
→ Фирманың бар кадрлары мен қорлары арқылы мақсатқа жете алады ма?
→ Фирманың жұмысшылары, серіктестері және клиенттері оын мақұлдайды
ма?
→ Мақсат фирманың жағдайын сай келеді ма?
Мақсат жоспарлаудың жүйесін құруда бірнеше негізгі талаптар
қанағаттандырылуы қажет. Олар:
→ Көлемді және қиын
→ Нақты, шын, іске асатын
→ Белгілі нақты уақытпен белгілеу
→ Мағынасы түсінікті
→ Сандық жағынан көрсету
Белгіленген уақытқа мақсат орындалуы қажет. Мақсат маңызы жағынан
нақты, анық, екі ойда қалдырмау қажет. Қысқа мерзімді мақсат –ағымдағы
пайда: жалпы пайданы максимизациялау, қолма-қол ақшаны тез алу. Өмір сүру
шығынының орны толуы, нарықта өмір сүруін сақтау.
Ұзақ мерзімді мақсат-өткізу, сату: өнім сату көлемін максимизациялау,
мақсатты нарықтың білгілі бір бөлігін жеңіп алу. Сапа-өнімнің сапасының
көрсеткішін максимизациялауға жету. Фирманың мақсатының іс-әрекеті
экономикалы және экономикалы емес болуы мүмкін:
→ Инвестициялық капиталдың максималды болуы.
→ Жалпы және таза пайда массасын, нормасын максимизациялау
→ Нарықтағы көлемін жоғарылату
→ Тиімсіз өндіріс пен жария өнімнен бас тарту
→ Жанұяның және жоспарлы тәжірибелі басқаруды ұстап қалу.
→ Персоналдар санын сақтап қалу
→ Фирма бағасын жоғарылату
→ Мамандықтарын жоғарылату арқылы фирманың әкімшілік басқару
аппараттарының жұмысын тиімді жоғарылату.
Дерево мақсат –бір бірімен қарым-қанынастағы граф, жоғары жағы мақсат
ретінде, ал қабырғалары немесе дугасы-бір бірімен қарым қатынаста. Бұл
негізгі құрал мақсаттар байланысы, жоғарғы деңгей нақты қормен төменгі
деңгейде оларға жету. Дерево- бұл граф байланысы, мақсат және мақсат
бөлімдерінің байланысы. Фирманың экономикалық мақсатының жұмыс істеуі-
өндіріс өніміне қажет, сұранысы көп қорларды, материалдың игіліктерді құру.
Сонымен қатар тиімді қолдану. Стратегиялық мақсат-миссиясын орындауға
жеткізетін фирманың іс-әрекетінің негізгі бағыты. Бұл мақсат жалпы және
жеке болуы мүмкін.
Егер мақсат сапасына пайда қойылса онда уақытын белгілеп пайданың
көлемі жоспарланады. Көп пайданы тез арада немесе алғышартта алатындығы
анықталады. Осы көлемде мақсатты нарықтағы көлемін анықтау. Бізге анық егер
мақсаттаы нарықтағы көлеміміз неғұрлым көп болса, соғұрлым алатын пайдамыз
көбейеді. Мақсат анықталмағаннан кейін, міндетіміз, фирма бір жылдан кейін
қайда болады, және миссия жолып ары қарай орындау. Міндеті анықтау;
фирмадағы уақыт қорын және қаржы өлшенетіндігі.
Тақырып 2. Фирманы дамыту стратегиясы
Сұрақтар:
1. Фирмалардың стратегиялық дамуын жіктеу
2. Фирмалардың стратегиялық дамуын талдау
3. Фирмалардың стратегиясын жүзеге асырудың негізгі этаптары.
1. Майкл Портер стратегиясын үш класқа топтайды:шығындар бойынша іскерлік
стратегия, стратегия дифференциясы, стратегия концентрациясы.
Шығымдар бойынша іскерлік стратегия -өнімдерді бөлу және өндіруде фирма
шығындарын минимизациялауға тырысады. Негізгі мақсаты өнімдердің бағасын
ең төмен бағамен қою, осының негізімен мақсатты нарықтағы орнын кеңейту.
Дифференсация стратегиясы бәсекелестерін жеңіп, шыңға шығу, өнімнің сапасы,
оны тіркеу, сервисі, жаңа технология қолданудағы фирманың бағыты.
Шоғырлану стратегиясы –дифференцияциялау стратегиясын қолдануда,
өндіріс шығару және өнім өндіруде шығындарын минимализациялау арқылы бір
немесе бірнеше нарық сегментінде фирманы шоғырландыру арқылы іскерлікке
жетуі.
Бұлардың әр қайсысы жіктелінеді. Интенсивті даму стратегиясы келесі
үлгілерге бөлінеді:
→ Нарыққа ену стратегиясы
→ Нарықты дамыту стратегиясы
→ Түрлі өнімдер ұсынысы арқылы дамыту стратегиясы
Интегративті стратегия
→ Интегративті стратегия артқа материалды-техникалық
қорлармен жабдықтауды қалыптастыру немесе қорғауда
қолданылады.
→ Интегративті стратегия алға мативацияны өткізу
каналдарын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған
→ Интегративті горизонтальді стратегияның мақсаты фирма
позициясын бекіту және күшейту.
Диверсификациялық стратегияның екі түрі бар:
→ Фирма бұрынғы ассортиментін жаңа өнімдермен толтыру, жаңа іс-
әрекет іздейді.
→ таза стратегия фирма жаңа іс-әрекетпен айналысады. Ескі іс-
әрекетімен технологиясымен немесе коммерциялы жоспарымен мүлдем
байланыссыз.
Бәсекелес стратегиясы- фирма нарығы үлгісіне қарай бөлінеді:
→ іскерлік стратегиясы бәсекелеске шақыру стратегиясы
→ іскерлікпен жүру стратегиясы
→ маман стратегиясы
Іскерлік стратегиясының бірнеше түрлері бар:
□ алғашқы сұранысты жаңа өнім тұтынушылары арқылы кеңейту,
өнімдерді тұтынудағы жарнамалар.
□ Қиын бәсекелестеріне әсер ете отырып мақсатты нарықтағы үлесін
көбейту.
□ Сақтану стратегиясы-бұл нарықтағы бәсекелестерін нарықтан шығару
арқылы жүргізіледі.
□ Демаркетинг стратегиясы-нарықтағы үлесін кеміту стратегиясы
монополистпен келісу үшін
Бәсекелеске шақыру стратегиясы нарықта іскерлік орнын бекіту. Ол мына
түрге бөлінеді:
□ Фроннтық шабуыл бәсекелестерінің қолданған қорлары арқылы
өздеріне қарсы тұру
□ Флангтік шабуыл тек стратегиялық маңызды бағытта күресу.
Іскерлікпен жүру стратегиясы. Мақсатты нарықта салыстырмалы үлкен
үлесі бар бәсекелестер арасындағы тартыс. Мамандық стратегиясы бес жағдайды
қарастырады: 1. белгілі пайда алудағы потенциялдың болуы.
1. өсу потенциялының болуы
2. бәсекелестерді аз қызықтырды
3. фирманың спецификалық мүмкіншіліктері
4. кіру барельі
Негізгі жеке стратегия болады: коммерциялық, өндірістік, экономикалық,
инвестициялық, фирмалық бағасын басқару, өнімнің өзіндік құнын басқару және
инстутционалды стратегия. Бұл стратегиялар қажетті жағдай орындалғанда
өткізуге құқы бар.
Таңдалған стратегия бойынша фирма нарықты саяси жүйе анықталады және
олар келесіден тұрады:
□ жабыдқтау-өткізу саясаты
□ өндірістік
□ технологиялық және инновациялық саясат
□ баға саясаты
□ инвестициялық саясат
□ кадр саясаты
2. Өндірістің стртегиялық дамуын жасау нарықтың даму болжамын алу
негізінде жүргізіледі. Болжамда өнімнің сатылу саны, тәуекелді бағалау,
өндірісті басқару тиімділігіне жету деңгейі, сонымен қатар іс-әрекетінің
күшті, әлсіз жақтары талданады. Нарықтағы фирманың жүріс-тұрыс стратегиясын
қалыптастыру келесі параметрлермен анықталады.
□ Аймақ, онда өнім өткізу, жүргізуін және оны өткізуде географиялық
дифференциялық деңгейі.
□ Нарықтағы үлесі, орындалуды болжау.
□ Тұтыну тобы, өнім өткізуді қарастыруды болжау.
□ Базалық баға стратегиясы.
□ өндіріс іс-әрекетінің стратегиялық түрі
□ бәсекелестікті тиімді жүргізуге, квалификация мен персоналдар
тәжірибесі.
□ Басқа өндірістермен және ұйымдармен кооперация мүмкіншілігі.
Тиімді стратегияны таңдауда SWOT (бизнес процесі) талдауда және шешім
қабылдау матрица негізінде жүреді.
1-сурет. Стратегияны таңдау.
Интенсивті жоғарылау Біріккен кәсіпорын
Интеграция
Тұрақтылық
Біріккен кәсіпорын Концентрация
Интеграция 1800 бұрылу
Диферсификация Фирмадан бас тарту
Ликвидация
3: Фирма қызметін болжамдау
Сұрақтар:
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
2. Болжамдар типологиясы
3. Болжамдау жүйесін құрудың негізгі принциптері
1. Болжамдауды жіктеу. Негізгі түсінігі мен категориялар.
Нарықтық экономика жағдайында фирмалар мен кәсіпорындардың мақсатты
нарықта өмір сүруінің ұзақтығы мен сенімділігі, қызметінің тиімділігі көп
жағдайда, олардың өз даму перспективалары қаншалықты нақты болжай лауына,
яғни қолданысқа енгізілген болжамдау жүйесінің ғылыми негізделу деңгейіне
байланысты болады.
Болжамдаудың мақсаты – фирманың өз мақсаттарын анықтап, персепективалы
даму жоспарларын жасацына әсерін тигізетін сыртқы орта перспективаларын
бағалау.
Фирмалар мен кәсіпорындардағы болжам жасаумен байланысты әртүрлі
сұрақтардың шешімін ғылымның ПРОГНОСТИКА деп аталатын бөлімі қарастырады.
Біріншіден, ғылым – ол жинақталған терминдер, түсініктер мен принциптер
арқылы берілетін табиғат объектілерінің жүйелі түрге келтірілген білімін,
ал екіншіден сондай білімге жету жолындағы қызметтің бір түрі болып
табылады.
Ғылымның негізгі қызметі қызметтің барлық саласндағы қатысушы (сондай-
ақ өндірістік салада да) әлеуметтік-экономикалық субъектілердің
тиімділігінің мүмкін болғанша жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады.
Ғылымның негізгі қызметі қызметтің барлық саласындағы қатысушы (сондай-
ақ өндірістік салада да) әлеуметтік-экономикалық субъектілердің
тиімділігінің мүмкін болғанша жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады.
Прогностика – кең ауқымды талқылауда – болжаудың қазіргі заманғы
теориясы мен әдістемесі, ал тар мағынада – табығаттың әртүрлі объектілеріне
болжамдар жасаудың заңдары туралы ғылым.
Болжамдау боъектісіне әдетте адамның танымдық және тәдірибелік қызметі
бағытталған процесстер, құбылыстар мен оқиғалар жатқызылады.
Болжам (грек тілінен prognosis) – бұл белгілі бір уақыт кезеңіндегі
қандай да бір объектінің, процестің, құбылыстың болашақтағы мүмкін жағдайы
туралы ғылыми негізделген алдын ала білу, жобалап айту. Олар мақсатты
жоспар құрудың негізі болып табылады.
Болжам – бұл фирманың мақсатындағы экономикалық, қаржылық, технико-
технологиялық жағдайы туралы ғылыми негізделген шамалап бағалау.
Болжамның сенімділігі – алдын-ала айтылған жағдайдың, құбылыстың
берілген жағдайлар жиынында және бекітілген мүмкіндіктер шегінен тыс кезде
орындалу мүмкіндігі.
Болжамдық ахуал – бұл болжам жасау үшін маңызды объектіге, құбылысқа,
процеске қатысты ішкі факторлардың жиынтығы.
Болжамдау – бұл табиғат заңдылықтарын пайдалану мен түсінуге, қоғамның
әлемдік және ұлттық экономикалардың дамуына, сондай-ақ логикалық ойлауға
негізделетін болжам жасау процесі.
Алдын-ала білудің үш түрін бөліп көрсетеді: гипотеза, болжам және
жоспар.
Гипотеза жалпы теория еңбектерінде іске асырылатын ғылыми болжамдауды
білдіреді.
Гипотезаның қалыптасуының бастапқы базасы теория мен жаңалықтар,
негізіндегі зерттеліп отырған объектілердің қалыптасуы мен дамуының себепті-
ізділік байланысының заңдылықтар болып табылады. Гипотеза зерттеліп отырған
объектінің тек олардың іс-әрекетінің сапалық жақтарын ғана бере алды.
Болжам гипотезамен салыстырғанда нақтылық пен сенімділіктің жоғары
деңгейіне ие. Өйткені, ол боъектілердің тек сапалық қана емес, сонымен
бірге белгілі сандық (көлемдік) өлшемдерін де көрсетеді.
Жоспар нақты процестер мен жағдайлардың өту (болу) нәтижелерін
болжамдау, алдын-аоа айтудың мүмкіндігінше тура және дифференциалданған
түрін береді.
Гипотеза, болжам және жоспар өзара тығыз байланысты. Мысалы, гипотеза
мен болжам кәсіпорынның бизнес-жоспарын құрудағы қажетті ақпараттық негіз
сипатында болады.
Жаңа өнімді шығару қалыптасуға ықпалы көп бизнес-жоспарды құру кезінде
қажетті есептеулер өткізу нарығы мен жаңа тауарды онда орналастыру
мүмкіндіктері туралы гипотеза есепке алу арқылы іске асырылады.
Нақтырақ, бастапқы ақпарат қажетті маркетингітк зерттеулерді жүргізу
нәтижесінде алынады.
Болжамдау ішкі және сыртқы орта факторларының үздіксіз өзгерісі
жағдайында фирманың даму тенденциясын анықтауға маңызды негіз болып
табылады. Коммерциялық фирмаларда болжамдау әдістерінің қолданылу аясы өте
кең. Олар барлық өндірістік және қаржылық, өткізу жүйесі субъектілердің
даму концепциясын жасауда және талдауда қолданылады.
Болжамдаудың қазіргі заманғы әдістері рқылы өз шешімін табатын маңызды
мәселелерге: өткізу, нарықтың жаңа мақсатты бөліктерінің туындауы, олардың
динамикасы, құрылымы мен конъюнктурасы (ұсыныс мен сұраныстың,
арақатынасы) жатады.
Фирмалар болжамдарды өз бизнесінің немесе саудасының дамуының,
альтернативті варианттары мен мүмкін варианттарын анықтау мақсатында қолдай
алады.
Әдістеме, болжамдау ғылымының базалық бөлігі бола тұра, фирманың
болашақ орнын онтологиялық, логикалық және гносологиялық апектілерде
зерттеуге негіз болады.
Онтология – таным теориясы мен логикамен тығыз бірлікте жасаущшы жалпы
категориялар мен заңдылықтар туралы философиялық ілім.
Логика – ішкі өзара байланыс пен заңдылықтарды қарастыратын және ақыл-
оймен байланысты ойлау формалары мен заңдары туралы ғылым.
Гносеология – философиялық таныс теориясы. Кез келген болжамдау
жүйесіің негізгі элементтері болып: парадигма, заңдар, принциптер,
категориялар, түсініктер, терминдер, объектілер, болжамдаудың әдістері мен
үлгілері табылады.. (2.2. сурет)
Болжамдау жүйесінің жоғарыда келтірілген элементтері өзара тікелей ғана
емес кері байланыста да болады.
Парадигма – ғылыми дәстүрдің жалғасуын қамтамасыз ететін және ғылыммен
қабысатын сенімдер, мұралар және техникалық құралдар жиынтығы.
2.2. Болжамдау жүйесінің негізгі элементтері
С. И. Онсепов бойынша: Принцип – қандай да бір теорияның, оқудың,
бағдарламаның бастапқы, негізгі жағдайы
Принцип – бұл бақылау барысында анықталған құбылыс заңы,
қорытындыланған тәжірибе көрсеткіші.
Іс жүзінде болжамдау объектісі ретінде кез келген құрылымдық құрылым
(ұлттық экономика, сала, ішкі сала, жеке фирма, оның құрылымдық
бөлімшелері), құбылыс (ғылыми-техникалық әжен әлеуметтік прогресс), процесс
(тауарға деген сұраныс динамикасын, мақсатты нарықтағы бағаның өзгерісін
көрсететін техника, технологияның дамуы және тағы басқа) бола алады.
Бастапқы деректер – бұл зерттелуші құбылыс, процеске тән қалыптасқан
заңдылықтарды көрсететін статистикалық ретроспективті ақпарат.
Болжамдау үлгісі – негізгі талаптар (шектер) сондай-ақ, болжамның ең
тиімді нұсқасын жасауда сақталынуы тиіс оңтайлылық критерийлерінің
қалыптасқан кескіндемесі.
Оңтайлылық критерийі – алынған болжам нұсқасының сапасын бағалау үшін
қолданылатын, ғылыми субъективті негізде таңдап алынған көрсеткіш.
Болжамдау әдісі – болжамдаудың жасалған моделі іске асырылатын
математикалық әдісі.
Таңдап алынған болжамдау әдісінің негізінде тапсырманы шешу алгоритмі
жасалады.
Алгоритм – бұл болжамдау тапсырмасының шешімін табуды қамтамасыз
ететін, белгілі есептеу және логикалық процедуралардың орындалу ретін нақты
және бірмәнді көрсететін ережелер жүйесі.
Болжамдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері 2.3. сурете
көрсетілген.
Прогностикаға тән түсініктік аппарат құралынан келесі оның маңыздырақ
негізгі бөліктерін бөліп көрсету керек.
2. Болжамдардың типологиясы.
Прогностикалық ғылымның негізгі құрамдас құраушыларының бірі
болжамдардың типологиясын анықтау (әртүрлілік) болып табылады.
Болжамдарды келесі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Зерттелген объектінің болжамдауының қамтылу көлемі бойынша болжамдар
жалпы (ұлттық, экономикалық, тұтастай жалпы дамуына болжам жасау) және жеке
(жеке сала денін оның инфраструктурасы ине жеке көрсеткіштеріне болжам
жасау) болып табылады.
Болжамдау масштабы бойынша болжамдар біртекті топтарға бөлінеді:
a. халықаралық;
b. ұлттық (халық шаруашылық);
c. салааралық;
d. салалық, ішкі салалық, аймақтық;
e. жеке шаруашылық субъектісі үшін (холдингтік компаниялар, қаржы-
өндірістік топтар, фирмалар, кәсіпорындар, олардың жеке
бөлімшеері, өндіріс).
Арналуы бойынша болжамдар:
f. әлеуметтік-экономикалық;
g. ғылыми-техникалық (сонымен бірге технико-технологиялық)
h. әскери;
i. демографиялық;
j. саяси б.б.
орындалу мерзіміне байланысты болжамдар:
k. оперативті; ұзақтығы 1 ж дейін;
l. қысқа мерзімді; 1 ж – 3 ж дейін;
m. орта мерзімді; 3 ж – 10 ж дейін;
n. ұзақ мерзімді; 10 ж – 20 ж дейін;
o. дальне срочные; 20 ж дейін;
мақсаттардың қалыптасуының масштабы бойынша:
p. глобалды;
q. локалды;
функционалды бағыталуы бойынша болжамдар:
r. маркетинг;
s. кірістер;
t. қаржылар;
u. инвесторлар;
v. өндіріс шығындары мен айналым шығындары.
Нәтижелерді беруі бойынша болжамдар сандық-сапалық болып бөлінеді.
Біріншілері сандық, математикалық процедураларға бағынса, ал екіншілері
зерттеулердің тәжірибесін, білімдік интуициясын қолданғандарға болады.
Жоғарыда келтірілген болжамдардың түрлері бір-бірімен мазмұны бойынша
ғана емес, зерттеліп отырған құбылыстың, процесстің бағалану сипатына да
байланысты ерекшеленеді.
3. Болжамдау жүйесін құрудағы негізгі принциптер.
Кез келген ғылыми теория негізін салушы бірнеше принциптерге
негізделеді. Фирманың дамуына болжам жасауда басшылыққа алынатын негізгі
принциптерге сипатама беріп өтейік.
Жүйелік принципі, біріншіден, жалпы халық шаруашылығын тұтас бірлік
деп, екіншіден, әр-түрлі бағыттардағы, деңгейлердегі болжамдардың жиынтығы
деп қарастыруды білдіреді. Жүйелік принципі әлеуметтік-экономикалық
болжамдарды әдістер мен модельдер жүйелері негізінде, иерархиялы (сатылы
және белгілі бір кезекте, сипатта құруды қарастырады. Осы жүйелік
принципімен тікелей байланыста кешенділік принципі. Қоғам үлкен, күрделі
әлеуметтік-экономикалық кешен, оның барлық құрушылары бір-бірімен тығыз
байланысқан, сол себепті осы кешеннің даму болжамында кешенді болуы керек.
Яғни, жекеленген объектаар (әр түрлі меншіктегі, өндіріс бағытындағы
өндірістк ұжымдар, салалар, аймақтар, демографиялық жағдай, әлеуметтік,
эконлогия, қоршаған орта, т.б. болжамдары бір-бірімен байланысқан күйде
макроэкономикалық болжамдардың негізі болуы керек. Жүйе (қандай деңгейде
болса да және үлкен, кішілігіне қарамай - әлеуметтік-экономикалық жүйені
айтып отырмыз) ол біріншіден ашық, екіншіден өте күрделі, тізбекті. Тиімді
реттеу өз мақсатына жетеді, егер жүйе элементтерінің, яғни құраушыларының
дамуы, бір-бірімен қатынастары кешенді және жүйе принциптеріне негізделініп
болжамдалынатын болса.
Ғылыми негізділік, тұжырымдылық принципі әр деңгейдегі, бағыттағы,
уақыт аралығындағы болжамдар қоғам өмірінің даму заңдылықтарына,
макроэкономикалық жағдайлар мен құбылыстар заңдылықтарына, отандық және
шетелдік озық тәжірибелерге негізделініп жасалынуы керек екендігін
блдіреді. Ғылыми тұжырымдалған болжамдар мемлекеттік реттеуде тиімді ықпал
жасау, шешім қабыддау құралы.
Баламалық принципі – болжамдардың көп вариантта, сценарилерде болу
керек екендігін білдіреді. Болжамдар көптеген мүмкін даму, орындалу
бағыттарын қамтулары керек. Сол кезде ішінен ұтымдысын, сапалысын таңдауға
мол мүмкіндік болады.
Болжамдаудың негізделінетін келесі принципі – үйлесімділік.
Бұл принцип, ізденісті, нормативті, қысқа, орта, ұзақ мерзімді және
макро-микрожеңгейдег болжамдар нәтижелерін бір-бірімен ұштастырып,
келістіріп жасау қажет екендігін білдіреді. Бұл болжамдар нәтижелері,
көрсеткіштері, тұжырымдамалары әр кезеңде бір-бірін толықтырып, бір-
бірінен туындап отырады.
Болжамдар жасаудағы келесі басшылыққа алынатын принцип - ол
үздіксіздік. Бұл принцип әр-түрлі бағыттағы, мазмұндағы болжамдарды жасау
үздіксіз жұмыс үрдісі (процесі екендігін білдіреді, яғни шұғыл, өте қысқа
уақыт аралығындағы болжамдар негізінде қысқа мерзімді болжамдар мазмұндары
анықталып, тұжырымдалынуы, ал бұл болжамдар негізінде орта мерзімдегі,
олардың негізінде ұзақ мерзімді болжамдар жасалынуы керек екендігін
білдіреді. Сол себепті түрлі мақсаттарға бағытталған болжамдар күнделікті
өмірдің күрделі ағымымен тығыз байланыста болып үздіксіз жүргізілуі керек.
Болжамдау ісіндегі келесі принцип – тиімділік. Түрлі мақсаттардағы
болжамдар шығыны (уақыт, қаржы т.б.) қоғам үшін, оны жасатушылар үшін
тиімді болуы керек.
Әлеуметтік-экономикалық болжамдаудың негізгі функциялары:
w. ғылыми талдау (экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық
процестерді және құбылыстарды, өзгерістерді;
x. әлеуметтік және экономикалық даму жолдарының баламалы
(альтернативті) бағыттарын білу, анықтау;
y. тұжырымды шешімдерді таңдауға қажетті ғылыми мәліметтерді
жинақтау.
Осы фукциялардың әр-қайсысына қысқаша тоқталайық.
1. Экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық процестерді,
құбылыстарды, өзгерістерді ғылыми талдау бір-бірімен тығыз байланысқан үш
кезеңде жүргізіледі: ретроспекция, диагноз және проспекцияда.
Ретоспекция – бұл болжамдау объектісінің мазмұнын жүйелі сипаттау
(суреттеуге) үшін оның тарихи даму жолын зерттейтін юолжамдау кезеңі. Бұл
кезеңде іске асырылатын жұмыстар:
z. мәліметтерді жинау, сақтау және оларды өңдеу;
aa. зерттеліну объектісінің құрамы, құрылымы және бағалау әдістері
анықталынады.
Диагноз – бұл зерттеліну объектісінің жүйелі сипатталыну (суреттеліну)
кезеңі. Бұл сипаттаудың негізгі мақсаты – болжамдау объектісінің даму
жолын білу, болжамдау әдістері мен модельдерін таңдау. Бұл кезеңде
объектасын талдау іске асырылады.
Проспекция – бұл болжамдау кезеңінде диагноз мәліметтері негізінде
болжамдау объектасының болжамы жасалынады, болжамның нақтылығы
(дәйектілігі), тұжырымдылығы бағаланады және асырылу мүмкіндіктері
анықталынады.
Мемлекеттің экономиканы реттеу әдістерінің, құрал жүйелерін пайдалану
тәсілдерін анықтаудағы болжамдар екі үлкен әдістер тобы негізінде
жасалынады:
1. Интуитивтік (эксперттік); 2. Формальдық.
Мұндағы интуитивтік әдістер эксперттердің (сарапшылардың) объектаның
болашағы жайындағы субъективті көзқарастарына негізделінеді. Бұл әдістер
төмендегідей жағдайларда қолданылады.
1. Зерттеліну объектасының даму нақты сипаттауға, суреттеуге немесе
есептеуге көнбейтін жағдайда;
2. Объектаның дамуы үлкен белгісіздік жағдайында болған кезде;
3. Жаңа нарықтарды, жаңа даму бағыттарын орта, ұзақ кезеңдерде
болжаған кездерде;
4. Кең ауқымды, формальді болжамдар жүргізцге не уақыт, не қаржы
тапшылығы болған жағдайларда.
Интуитивтік әдістер тобы да екі бөлікке бөлінеді:
• Жеке эксперттік (интервью-сұхбаттасу, аналитикалық жазбасы,
сценари құру әдістері)
• Ұжымдық эксперттік әдістер (дөңгелек стол, ми шабулы,
Дельфа әдісі, т.б.)
Болжамдарды жасаудағы екінші үлкен топ әдістеріне:
• Болжамдық экстрополяциялық әдістер (кіші квадраттар,
адаптивті біріңғайлау, т.б.)
• Моделдеу әдістері (құрылымдық, матрицалық, имитациялық,
т.б.) жатады.
Тақырып-4 Болжамдау жүйесінің элементтері мен таңдау тәсілдері.
Сұрақтар:
1. Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері
2. Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
3. Ішкі фирмалық жоспарлау және жүйелік болжамдаудағы айырмашылық
4. Болжамдық ақпараттардың түрлері
5. Болжамдау тәсілдерін таңдау
1. Болжалдау жүйесінің құрамдас құрылымдық элементтері Мерзімділік
индекстері – мерзімдік тербелістердің қарқындылығын көрсететін
негізгі көрсеткіштер. Олар әрбір динамика қатары деңгейін салыстыру
базасы ретінде қабылданатын кейбір теориялық немесе орташа деңгейдің
арақатынасы ретінде есептеледі.
Сырғымалы орташа – бұл нақты деректерді динамика қатарының бірнеше
деңгейі орташа қатарының арифметикалық деректермен ауыстыруға есептелген
параметрлердің орташа көлемі.
Маусымдық ауытқулар(тербелістер) – белгілі біруақыт аралығында жыл
сайын қайталанып отыратын қандай да бір көрсеткіштің өзгерісі.
Кездейсоқ ауытқулар – белгілі бір көрсеткіштің динамика қатарының нақты
және теңестірілген мәндерінің арасындағы айырма.
Тренд – объектінің жалпы даму бағытын сипаттайтын уақыт қатарларының
негізгі тенденциясының өзгеруі.
Жүйелендірілген түрдегі прогностикада қолданылатын басты терминдер
құрылымы кестеде келтірілген.
Фирмадағы болжамдау жүйесін іс асыру процесінде келесі негізгі
мәселелер шешімін таба алады:
• нарықтың белгілі бір тауарға немесе қызметке қажеттілігінің болжамын
жасау;
• нарықтың белгілі бір тауарға немесе қызметке қажеттілігін
шарттастыратын басты экономикалық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік,
экологиялық тенденцияларды анықтау;
• зерттеліп отырған тауарға тән сана көрсеткішетірінің деңгейін
болжамдау;
• өндірілетін өнімнің өмірлік цикл кезеңіне тәуелді өндірістің ұйымдық-
техникалық деңгейін болжамдау;
Негізгі түсініктер Қысқаша мінездеме
Прогностика Болжамдаулардың жасалуына заңдылықтардың әсері
туралы ғылым
Болжам Объектінің болашақтағы жағдайы мен орындалуының
баламалы жолдары мен уақыты туралы ғылыми негіздегі
сәуегейліктер мен болжамдар
Болжамдау Болжам жасау процесі
Болжамдауды қабылдауБолжам жасауда нақты нәтижелерге қол жеткізуді
қамтамасыз ететін бірнеше математикалық, логикалық
операциялар, қабылдау ретінде: эксперттердің
компонентімен бағасының орташа өлшенген мәнін
есептеу, динамикалық қатарды теңестіру және түзулеу
Болжамдау әдісі
Болжамдау әдістемесіБолжамды алуды қамтамасыз ететін математикалық
үлгілер мен олардың іске асыру үлгілерінің жиынтығы
Болжаушы жүйе Болжамдаудың негізгі принциптерін сәйкес қызмет
ететін, оларды іске асыру үшін қажет болжамдаудың
әдістерінің үлгілерінің жиынтығын қосатын жүйе.
Болжамды ахуал
Іздеуші (зерттеуші) Болжамдау объектісінің мазмұны бошақтағы мүмкін
болжам жағдайы туралы болып бөлінетін болжам
Нормативті Бағытталуы (арнаулы) негізгі масқат ретінде алынған
(бағдарламалық) болжамдау объектісінің болашақтағы орындалу
болжам жолдарын, сондай – ақ мүмкін болатын жағдайға жету
уақытын анықтау болып табылатын болжам.
Интервалды болжам Іске асырылу нәтижелері болжамдау объектісі
жағдайын сипаттаушы интервал түрінде берілетін
болжам.
Нүктелі болжам Соңғы нәтижесі болжамдау объектісінің бір ғана күні
түрінде сенімділік интервалынсыз берілетін болжам.
Болжамдау объектісінің Қысқаша мінездеме
сипаттамасы
Негізгі ауыспалылар Болжамдау объектісінде қолданылатын сандық немесе
сапалық көрсеткіштер
Басты ауыспалылар Тапсырманы шешудегі болжамдау объектісінің
маңыздың ауыспалылығында қолданылады
Эндогенді ауыспалы Болжамдантын объектінің өзіндік ерекшеліктерін
қолдануға арналған
Экзогенді ауыспалы Божамданатын объектінің божамдық бейнесін
қолдануға арналған
Объект парамтері Болжадау кезеңіндегі тұрақты көлем ретінде
қабылданған болжамдық объектінің сандық
сипаттамасы
Болжамдық фактор Болжамдық объектінің сандық
көрсеткіштеріндегіветорлық матрица және
стохастикалық көпжақты жалпылама қаралмайтын
сипаты
Ауыспалының базистік Болжамдаудағы объект мәнінің диагноз қоюына
мәні негізделген
Динамикалық қатар Уақыттағы тізбектелген ретроспективті мәндердің
ауыспалылығы
Тренд Динамикалқы қатар бойынша өзгеріске ұшыраған
нәтижелерді уақыт бойынша аналитикалық және
графикалық түрде бейнелеу
Болжамдық тенденция Болжамдық объектінің сапалық сипаты
Негізгі анықталатын Сапалық жағын саралап, сандық жағына өткізетін,
кесте болжамдық объектінің жүйелік көрсеткіші
Объектінің күрделілігі Болжамдық объектінің ерекшеліктері және
қатынастарындағы элементтердің әртүрлілігі
Объект өлшемі Болжамдық объектінің ауыспалы мәндерін
сипаттайтын сандар
• әртүрлі өнім түрін өндіруге қажетті ресурстар түрлерінің
перспективасына есеп жасау;
• фирманың экономикалық, өндірістк потенциалын болжамдау;
• фирманың даму варианттарын болжамдау;
• сыртқы орта көрсеткішетерінің (аймақтық, экономикалық жағдайдың жеке
фирма – бәсекелестердің, нарық конъюнктурасының, жағдайдың тартылған
инвесторлар мүмкіндіктерінің тәуекел деңгейінің) деңгейін болжамдау;
• фирманың ішкі көрсеткіштерінің (яғни қызметтің соңғы қаржылық
экономикалық нәтижелерді бағалау үшін қабылданатын негізгі
көрсеткіштің) деңгейін болжамдау;
• өндірілген өнімнің әр біріне кеткен еңбек шығынының көлемін болжамдау.
2. Болжамдаудың классификациялық тәсілдері
Болжаамдаудың тәсілдерін екі үлкен класқа, яғни фактографиялық(сандық,
белгілі экстрополяциялық тенденциялармен моделдерге негізделе отырып) және
эксперттік (сапалық, болжамданған жүйе негізіндегі эксперттердің балалауы
негізінде) деп бөлуге болады.
Экстрополяциялық тәсілдердің ерекшелігі болып, зерттелген және қолданыста
жүрген моделдермен сандық нәтиже алу саналады. Бірақ бұл жағдайда болжам
қате болуы мүмкін, себебі сапалық жағынан болатын өзгерістерді алдын ала
білу мүмкін емес.
Ал сапалық болжамның ерекшелігі ол өз кезегінде болжамның маңызды деген
жақтарынан бастап зерттеуінен орын алады. Аталған классификациялық
тәсілдерді кесте 2.4 және кесте 2.5 тоқталып кетеміз.
Кесте 2.3. Болжамдау объектісінің негізгі сипаттамалары.
Экспертік тәсілдерді болжамдау мамандардың сұрауы арқылы алынған
статистикалық өңделген сандық және басқада бағалауы нәтижесіне негізделеді.
Бағалаудағы өңдеулер әртүрлі алгоритмдерді және эксперттердің пікірлерін
қамтып отырады.
Жоғарыда келтірілген әдістердің ішінде эвристикалық және себеп-салдар
тәсілдері маңызды болып келеді.
Эвристикалық тәсілдері кезекті мәселерді шешіде ЛПР тәжірибесіне сүйене
отырып жүзеге асырылады.
Эвристикалық болжамдау тәсілі – бұл болжамдаудағы күрделі жүйені жүзеге
асыруды қолданылып, көптеген параметрлермен мақсаттарды сипаттатайтын әдіс
болып табылады.
Ол болжамдауды басқа да жолдармен жүзеге асыруға болмаған жағдайда
математикалық моделмен жүзеге асыруағ мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол
жаңа жүйенің енгізілуінде де қолданылады.
Кесте 2.4. Фактографиялық болжамдау тәсілдері
Болжамдау Қысқаша мінездеме
тәсілдерінің
атауы
Болжамдаудың Болжамдау обектісі анықталған динамикалық қатарға
статистикалық негізделген
тәсілі
Болжамдық Болжамдау объектісінің шектеулі жағдайында жүзеге
эктрополяция асырылатын аппроксимиялық функция таңдауы. Талдау түріне
қарай экстрополяциялық болжам түрі: Экстрополяциялық
тренд, экстрополяциялық қисық икемділігі, корреляциялық
және регрессиялық тәуелділіктегі экстрополяция,
факторлық негіздегі экстрополяция және т.б.
Болжамдық Болжамдау объектісі интерполяциялық функцияны қолдану
интерполяция арқылы математикалық интерполяцияға негізделген
Тарихи аналог Табиғаттағы алғашқы дамуы нәтижесінде бірдей
тәсілі көрсеткіштермен салыстыруға негізделген
Математикалық Болжамдық объектінің процесіндегі басқада бір объектіні
аналог тәсілі салыстыру нәтижесі және процестік даму нәтижесіндегі
матиматикалық аналогтарды қоюға негізделген
Болжамдаудағы Бұл негізі ғылыми-техникалық ақпарттарды қолдана отырып
тездік тәсілі жүзеге асыруға негізделген
Болжамдаудың Талдау барысында жаңадан енгізілген критерийлермен
патенттік тәсілі зерттеу динамикаларын бағалау, оларды патенттеу
Болжамдаудың Болжамдау объектісіндегі жүзеге асырылған критерийлер
публикациялық мен динамикалық зертеулердің жариялануын бағалауға
тәсілі негізделген
Болжамдаудың Болжамдау объектісіндегі автор жарияланған тақырыптық
тақырыптық-индексдинамиканың таладау жилігіне негізделген
тік тәсілі
Казуальды Осы әдістің негізінде болжамданатын көрсеткіштердің
тәсілдер өзгерісін табуға болады. Оған корреляциялық-регрессиялық
талдау, жетекші индикаторлар және т.б. тәсілдер жатады
Экспоненциальды Уақыт қатарын теңестіру әдісі, бұл жерде соңғы
реттеу тәсілі нәтижелерге үлкен көңіл бөлінеді. Осының нәтижесінен
көптеген ақпараттарды алады.
Эксперттік тәсілдер болжамы болжамдауда кеңінен қолданылып, өндірістік
дамуға және технолгоиялық жүйелерді, жаңадан процеске түскен машина және
құрастыру шешімдерінде қолданылып жүр. Бұл әдістер үш негізгі этаптарда
жүзеге асырылады:эксперттік топтың құрамын қалыптастыру, эксперттер пікірі
және белгілі бір алгоритмді анықтаудағы статистикалық өңдеу нәтижелері.
Статистикалық өңдеу ранг сомасы, орташа мәні мен ауытқуларға, эксперттік
дәрежелерге сәейкес келеді. Өңдеу нәтижелері математикалық және графикалық
моделдер, матрица және тор негізінде көрсетілуі мүмкін.
Эксперттік бағалау тәсілдерінде келесідей шішмдер қолданылуы мүмкін:
□ Өнім немесе қызмет түрінің сұранысын орташа-ұзақ мерзімді болжамдау;
□ өндірілетін өнімнің ассортиментіне қысқа мерзімді перспективалық
сұранысты анықтау;
□ жаңа тауарларға деген сұранысты қалыптастыру деңгейін бағалау;
□ жаңа тауарға деген тұтынушылардың қарым-қатынасы мен оған деген сұраныс
көлемін анықтау;
□ мақсатты нарықтағы бәсекелестік деңгейін бағалау;
□ фирманың нарықтағы алатын үлесін анықтау, алатын орны;
□ тауар икемділігіне сәйкес жаңа тауарға баға қою;
□ негізгі бәсекелестеріне мақұсаттағы нарықтағы үлестерін бөлістіру;
□ өнімнің бағасының өзгеруіне сәйкес бесекелестер арасындағы нарықтық
үлесін бөлістіру өзгерісін көрсететін динамикалық анықтау;
□ жаңа тауардың өмірлік циклын анықтау
□ сыртқы ортаның өзгеруі динамикасын бақылау.
Кесте 2.5. Эксперттік болжамдау тәсілі
Болжамдау Қысқаша мінездеме
тәсілдерінің атауы
Жеке эксперттік Басты ақпарат көзі ретінде тек бір ғана эксперттің
бағалау тәсілі пікіріне негізделеді
Психо-интеллектуальдыЭксперттік бағлау адамның есте сақтау қабілетімен
генерациялық идеялар бағдарламалық басқару немесе ЭЕМ көмегімен жүзеге
тәсілі асыру
Сұхбаттасу тәсілі Сұрақ-жауап негізінде сұхбаттасу арқылы ақпарат
жинауға негізделген
Коллективті Жалылама пікірлердің жеке пікірлермен байланысын,
эксперттік бағалау тәуелсіз бағалау арқылы, әрбір эксперттік пікріді
тәсілі жинақтау нәтижесіне негізделген
Эксперттік комиссия Эксперттік комиссиялардың бірігуі арқылы жүзеге
тәсілі асырылады
Матрицалық тәсіл Матрицаны қолдануға негізделген және мұнда матрицаны
қалыптастыру және оны мен жұмыс істеуге негізделген
Морфологиялық талдау Болжамдық объектінің варианттардың мәндерін бағалай
отырып матрицалық сипатта құруға негізделеді
Синоптикалық тәсіл Экспертердің көптеген болжамдарға және болжам
бейнесіндегі келесі синтез нәтижесіндегі талдауға
негізделген
Тарихи-логикалық Құрылымдық-уақыттық карталардың және келесі талдау
талдау мүмкіншіліктердің құрылымдық өзгеруін талдауға
негізделеді
Эксперттік тәсілдер ерекшелігі бұл ақпарттың толық жағдайымен қатар
толықсыздығында да және кез-келген жағдайда болжамдауға мүмкіндік беруі.
Ал кемшілігі болып: субъективизмнің нақты деңгейі және де
эксперттердің пікрінің шектілігі, яғни бастапқы ақпараттың жетспеушілігі.
Себеп-салдар тәсілі математикалық тәсілдердегі регрессиялық және
нейроторлық моделдерге негізделген. Регрессиялық моделдер статистикалық
теңдеулерге, яғни ауыспалылардың нақты бір көлемге әсерін анықтауға
негізделген. Мысал ретінде фирмадаға өнімді сату көлемін болжамдайтын, баға
мен жарнамаға кететін шығынды алғандағы регрессиялық моделді алуға болады.
Болжамдау тәсілін таңдау: уақытқа, ақпарат көздері, болжамдаудың нақты
талаптарынан құралады.
Тәжірибеде бір мезгілде біршене болжамдық тәсілдерді қолданады.
Мұндай қиында, күрделі мақұсаттарды шешуде мақсатты нарықтағы жаңа
тауардың сатылу көлемін болжамдау тәсілі жеңілдік береді. Айталық жаңа
тауардың шыққан мерзімінен алғашқы 4 жылдағы сатылу көлемін бағалау қажет
делік. Ол үшін нарықтағы сатылуы бойынша эксперттік тәсілмен, сұрау тәсілін
қолдану қажет (қалада, ауданда, аймақта). Болжамдау әдісін қолданудағы
жиілік кесте бойынша көрсетілген статистикалық мәліметтер арқылы көруге
болады. (кесте 2.6) Келтірілген сандық мәліметтерден қорытындылай отырып,
яғни болжамдауды сандық тәсілінде экстрополяция тренді және ағымдағы
орташаны қолдану жиі болса, ал сапалық әдістерде тұрғындардың сұрауы,
сатушылардың бағалауы, халықтың, қызметкерлердің бағалаулары қолданылады.
Құрастырылған болжам тәсілі верификациялық процедура өткізуді қажет етеді.
Верификация бұл алынған болжам вариантының дәлділігін, сенімділік
деңгейінің дұрыстығын көрсетеді. Верификация жүргізудің әр түрлі тәсілдері
бар. (кесте 2.7)
Фирманың мақсаттарын шешудегі негізгі ақпарат көздері:
□ статистикалық, қаржылық, бухгалтерлік және оперативті есеп;
□ ғылыми-зерттеу жұмыстарымен құрастырмалы жұмыстағы ғылыми
техникалық ақпарат;
□ проблеманы зерттеудегі қажетті отандық және шетелдік каталогтар
және ақпараттар;
□ құжаттың патенті – лицензиялануы;
□ интернеттегі ақпарат.
Кесте 2.6. Кәсіпорын болжамдау тәісілін қолданудағы тиімділікті
бағалауы
№ Болжамдау тәсілдері Тәсілді қолданғаныСенімділікті Қолдану
бойынша кәсіпорын бағалау жиілігі
% бойынша, 334
таңдаудан
Сандық тәсілдер
1 Экстрополяция тренді 73,7 орташа жиі
2 Ағымды орташа тәсілі 67,7 орташа жиі
3 Регрессиялық талдау 35,9 жоғары кей кезде
4 Экспоненциалды тегістеу 32,5 орташа кей кезде
5 Моделдеу 15,9 төмен кейде
6 Шығындар-өнімді шығару 14,4 орташа кейде
моделі
7 Марков тізбегі 4,2 төмен кейде
Сапалық тәсілдер
1 Халықаралық бөілм 87,7 орташа жиі
қызметкерлерінің бағалауы
2 Техникалық басшылармен 85,9 жоғары жиі
коммерсанттардың бағалауы
3 Тұтынушылардан сұрау 81,8 орташа жиі
4 Тауарларды тестілеу 50,0 орташа кей кезде
5 Аналог тәсілі 46,7 жоғары жиі
6 Нарықты тестілеу нәтижесі37,7 орташа кей кезде
7 О. Хелмер шығарған 15,9 орташа кейде
Дельфи тәсілі
Анықтамалық-нормативті ақпараттың құрамы мен көлемідифференциялық болжамдау
есептерінің деңгейіне байланысты болады.
Кесте 2.7 Верификация жүргізудің классификациялық тәсілдері.
Верификация тәсілдері Қысқаша сипаттама
Тікелей врификация Алғашқы тәсілдерден өзгеше, қосымша болжамдау
тәсілін өңдеу және нәтижелерін сәйкестендіру
арқылы
Жанама верификация Басқа ақпарт көздерімен салыстыра отырып,
жүргізілертін болжамдық верификация
Инверсиялық верификация Ретроспективті кезеңдегі болжамданған ақпарат
негізіндегі алынған верификация
Қайталанушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz