Түркі тілдерінің морфологиялық ерекшеліктері
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Түркі тілдерінің морфологиялық ерекшеліктері.
2.Көмекші морфема оның түрлері.
III.Қорытынды.
II.Негізгі бөлім.
1.Түркі тілдерінің морфологиялық ерекшеліктері.
2.Көмекші морфема оның түрлері.
III.Қорытынды.
Көне түрік тілінде көсемшелік тұлғалар қазіргіден сан жағынан көп болған. Олардың кейбір сақталмаған ,бірен-сараны жеке сөздер құрамынды «өлі» элеметтер түрінде ғана ұшырасады. Қазіргі қазақ тілінде қатты сын есімінің құрамында –ты V-VIIIғасырда көсемшілік формант және ол шақты білдірген: қатығды>қатды>қатты. Бірақ сөз құрамында ғана сақталып, өзінің бұрынғы шақтық мәнінен түгелдей ажырап қалған. Сол сияқты, сайын, тағы, дейін, шейін тәрізді шылаулар құрамында да бір кезде (V—VIII ғ.) қолданылған "Ы,-~и көсемше1 форманттарының ізін көреміз.
V—VIII ғасыр ескерткіштерінде көсемшенің мына тәрізді форманттары қолданылған: 1. -а, -е, уча, тута, -й, -ы: ти, алы, -у, -ү: өлү, оплайу: -гелі; өлгелі, -ты: сақынматы, қатығды. 2. -п, -пан, пен: олурыпан. Орта ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістермен (негізінен, фонетикалық) осы тұлғалар қайталана-ды. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде, бұлардан басқа, -ғач, -геч (көбінесе шағатай әдеби тілінің құрамында), -мадын, -мазын, найын. Алтын Орда ескерткіштерінде -ғанча, -гінче тұлғалары да ұшырасады. Қөне түркілік ескерткіштер тілінде де көсемше гұлғасы дербес күйінде емес, күрделі етістік қүрамында, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде, сондай-ақ әр түрлі көмекші сөздермен, форманттармен бір тіркес құрамында қолданылған. Көрсетілген кесемше форманттарын шақтық -мән білдіруіне қарай осы шақ кесемшелері: -а, -е, -ы, -й, -ү, -ты өткен шақ көсемшелері -п, -пан (орта ғасыр ескерткіштерінде -бан,ыбан) және мақсат көсемшесі -ғалы деп топтастыруға болады. Бұл жағынан да қазіргі тілдегі осындай көсемшелерден үлкен айырмашылығы байқала қоймайды, -а, -е және -ы, -и, -у, -ү тұлғаларын Орхон жазбаларын оқып, оның тілін зерттеумен айналысқан В. Томсен бір-бірінен аздаған мағыналық мәнерлер арқылы ғана ажырайтын фонетикалық варианттар деп қарапты. -ы тұлғасы X—XIII ғасырларда-ақ, А. М. Шербактың айтуынша, жеке сездер құрамында ғана сақталған елі тұлға болған.
Қазақ тілінде мұның ізін сайын (сай-ы-н), дейін, (тегі-н) шылаулар құрамынан көреміз, -у, -ү тұлғалары орта ғасыр жазбаларында аса кең қолданылған. Алайда, кейінгі дәуірлерде қолданыстан шығып қалды. Варианттардың азаюымен бірге, бір кезде әр түрлі вариантқа тән болатын мағыналық мә-нерлер тек қана -а, -е, -й формаларына шоғырланған. Айталық, ескі жазбалар тілінде істің, әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде керінесе -у, -ү, -ы тұлғалары қолданылса, қазіргі тілде . осы мағыналар -а, -е, -й кесемшелерімен беріледі.
V—VIII ғасыр ескерткіштерінде көсемшенің мына тәрізді форманттары қолданылған: 1. -а, -е, уча, тута, -й, -ы: ти, алы, -у, -ү: өлү, оплайу: -гелі; өлгелі, -ты: сақынматы, қатығды. 2. -п, -пан, пен: олурыпан. Орта ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістермен (негізінен, фонетикалық) осы тұлғалар қайталана-ды. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде, бұлардан басқа, -ғач, -геч (көбінесе шағатай әдеби тілінің құрамында), -мадын, -мазын, найын. Алтын Орда ескерткіштерінде -ғанча, -гінче тұлғалары да ұшырасады. Қөне түркілік ескерткіштер тілінде де көсемше гұлғасы дербес күйінде емес, күрделі етістік қүрамында, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде, сондай-ақ әр түрлі көмекші сөздермен, форманттармен бір тіркес құрамында қолданылған. Көрсетілген кесемше форманттарын шақтық -мән білдіруіне қарай осы шақ кесемшелері: -а, -е, -ы, -й, -ү, -ты өткен шақ көсемшелері -п, -пан (орта ғасыр ескерткіштерінде -бан,ыбан) және мақсат көсемшесі -ғалы деп топтастыруға болады. Бұл жағынан да қазіргі тілдегі осындай көсемшелерден үлкен айырмашылығы байқала қоймайды, -а, -е және -ы, -и, -у, -ү тұлғаларын Орхон жазбаларын оқып, оның тілін зерттеумен айналысқан В. Томсен бір-бірінен аздаған мағыналық мәнерлер арқылы ғана ажырайтын фонетикалық варианттар деп қарапты. -ы тұлғасы X—XIII ғасырларда-ақ, А. М. Шербактың айтуынша, жеке сездер құрамында ғана сақталған елі тұлға болған.
Қазақ тілінде мұның ізін сайын (сай-ы-н), дейін, (тегі-н) шылаулар құрамынан көреміз, -у, -ү тұлғалары орта ғасыр жазбаларында аса кең қолданылған. Алайда, кейінгі дәуірлерде қолданыстан шығып қалды. Варианттардың азаюымен бірге, бір кезде әр түрлі вариантқа тән болатын мағыналық мә-нерлер тек қана -а, -е, -й формаларына шоғырланған. Айталық, ескі жазбалар тілінде істің, әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде керінесе -у, -ү, -ы тұлғалары қолданылса, қазіргі тілде . осы мағыналар -а, -е, -й кесемшелерімен беріледі.
1. Б. Я. Владимерцев и Н. Н. Поппе. Из области вокализма монгольско и турецкого . ДАН-В, 1924.
2. Е. Д. Поливанов. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык. Ташкент, 1933, стр. 17.
3. Н. А. Баскаков. Диалект кумандинцев. М., 1922.
4. 9, 19, 20, 31, 32. Ж. Киекбаев. Башқұрт тілінің фонетикасы.
Уфа. 1958.
5. Л. 3. Заляй. Развитие татарской диалектологии в советский
период —«Материалы по диалектологии». Казань, 1955.
2. Е. Д. Поливанов. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык. Ташкент, 1933, стр. 17.
3. Н. А. Баскаков. Диалект кумандинцев. М., 1922.
4. 9, 19, 20, 31, 32. Ж. Киекбаев. Башқұрт тілінің фонетикасы.
Уфа. 1958.
5. Л. 3. Заляй. Развитие татарской диалектологии в советский
период —«Материалы по диалектологии». Казань, 1955.
Жоспар.
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Түркі тілдерінің морфологиялық ерекшеліктері.
2.Көмекші морфема оның түрлері.
III.Қорытынды.
ӘДЕБИЕТТЕР.
Б. Я. Владимерцев и Н. Н. Поппе. Из области вокализма монгольско и
турецкого . ДАН-В, 1924.
Е. Д. Поливанов. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык.
Ташкент, 1933, стр. 17.
3. Н. А. Баскаков. Диалект кумандинцев. М., 1922.
4. 9, 19, 20, 31, 32. Ж. Киекбаев. Башқұрт тілінің фонетикасы.
Уфа. 1958.
5. Л. 3. Заляй. Развитие татарской диалектологии в советский
период —Материалы по диалектологии. Казань, 1955.
Кіріспе.
Көне түрік тілінде көсемшелік тұлғалар қазіргіден сан жағынан көп болған.
Олардың кейбір сақталмаған ,бірен-сараны жеке сөздер құрамынды өлі
элеметтер түрінде ғана ұшырасады. Қазіргі қазақ тілінде қатты сын есімінің
құрамында –ты V-VIIIғасырда көсемшілік формант және ол шақты білдірген:
қатығдықатдықатты. Бірақ сөз құрамында ғана сақталып, өзінің бұрынғы
шақтық мәнінен түгелдей ажырап қалған. Сол сияқты, сайын, тағы, дейін,
шейін тәрізді шылаулар құрамында да бір кезде (V—VIII ғ.) қолданылған "Ы,-
~и көсемше1 форманттарының ізін көреміз.
V—VIII ғасыр ескерткіштерінде көсемшенің мына тәрізді форманттары
қолданылған: 1. -а, -е, уча, тута, -й, -ы: ти, алы, -у, -ү: өлү, оплайу:
-гелі; өлгелі, -ты: сақынматы, қатығды. 2. -п, -пан, пен: олурыпан. Орта
ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістермен (негізінен, фонетикалық) осы
тұлғалар қайталана-ды. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде, бұлардан басқа,
-ғач, -геч (көбінесе шағатай әдеби тілінің құрамында), -мадын, -мазын,
найын. Алтын Орда ескерткіштерінде -ғанча, -гінче тұлғалары да ұшырасады.
Қөне түркілік ескерткіштер тілінде де көсемше гұлғасы дербес күйінде емес,
күрделі етістік қүрамында, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде,
сондай-ақ әр түрлі көмекші сөздермен, форманттармен бір тіркес құрамында
қолданылған. Көрсетілген кесемше форманттарын шақтық -мән білдіруіне қарай
осы шақ кесемшелері: -а, -е, -ы, -й, -ү, -ты өткен шақ көсемшелері -п, -пан
(орта ғасыр ескерткіштерінде -бан,ыбан) және мақсат көсемшесі -ғалы деп
топтастыруға болады. Бұл жағынан да қазіргі тілдегі осындай көсемшелерден
үлкен айырмашылығы байқала қоймайды, -а, -е және -ы, -и, -у, -ү тұлғаларын
Орхон жазбаларын оқып, оның тілін зерттеумен айналысқан В. Томсен бір-
бірінен аздаған мағыналық мәнерлер арқылы ғана ажырайтын фонетикалық
варианттар деп қарапты. -ы тұлғасы X—XIII ғасырларда-ақ, А. М. Шербактың
айтуынша, жеке сездер құрамында ғана сақталған елі тұлға болған.
Қазақ тілінде мұның ізін сайын (сай-ы-н), дейін, (тегі-н) шылаулар
құрамынан көреміз, -у, -ү тұлғалары орта ғасыр жазбаларында аса кең
қолданылған. Алайда, кейінгі дәуірлерде қолданыстан шығып қалды.
Варианттардың азаюымен бірге, бір кезде әр түрлі вариантқа тән болатын
мағыналық мә-нерлер тек қана -а, -е, -й формаларына шоғырланған. Айталық,
ескі жазбалар тілінде істің, әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде
керінесе -у, -ү, -ы тұлғалары қолданылса, қазіргі тілде . осы мағыналар -а,
-е, -й кесемшелерімен беріледі.
-а, -е тұлғаларының арғы түбі туралы А. М. Шербак бұл — қимыл есімі, бұл
тұлғаның үстіне орта ғасыр жазбаларында шырай жұрнағы -рақ жалғанып та
қолданылуы сондай екекдігін дәлелдейді деп жазады. -п тұлғасы көне түркі
тілінде де өткен шақ мәнін беретін грамматикалық тәсіл. Бұл тұлғадан
тараған-пан, -пен және -ыбан, -ібен варианттары да болған. -п тұлғаОИ А. Н.
Кононов көне бол етістігінің ~(й)а, -(й)е тұлғалы көсесшелерімен бір
тіркесте энклитикалық қолданылуынан қалыптасқан деп қарайды. Аффикс мына
жолмен өзгеріске түскен' ~(й) ыпан-(ы) пан -ып1. Ал, кейінгі дәуірлерде
-пан күрделі* аффиксінің құрамынан -ан буыны түсіп қалса керек. Қазіргі
якут және чуваш тілдерінде -ан өнімді аффикс. Көне заманда бүл есімшелік
аффикстерінің бірі болған. С. Е. Малов та -пан тұл- ғасын -п және -ан
бөліктерінен құралған деп есептейді. Бұлардан сәл езге пікірді соңғы кезде
А. М. Шербак айтты. Ол -п тұлғасы тарихи тұрғыдан қимыл есім форманты, ал
-ан ескі құралдық септік қосымшасы деп есептеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мақсат көсемше деп аталып жүргем -ғалы тұлғасы
ескерткіштер тілінде екі түрлі мәнде — мақсаті және істің басталар моментін
(уақытын) білдірген. Қазақ тілінде де бүл тұлғаның осы екі мағынасы
сақталған -ғалы қосымша- сы құранды. -ғалы көсемшесінің екі түрлі қызметі
екі түрлі морфологиялық тұлғадан құралуына байланысты. -ғалы қосымшасының
алғашқы элементі барыс септік жалғауы да, соңғы '-лы түркі тілдерінің
тарихында белгілі бірлестік септік қосымшасы болуы ықтимал. -ғалы тұлғасы
әдетте істің басталуына мегзейді, бір істің басталуы мен екінші әрекеттің
ыңғайластығын, тұс-тастығын білдіреді. -ғалы тұлғасының семантикасы осындай
морфологиялық құраманың нәтижесі деп қаралатыны да сондықтан.
Орта ғасыр ескерткіштері тілінде ұшырасатын -матын, -ма~ дын, -майын
тұлғалары нақ осы күйінде қазақ тілінде сақталма-ған. Тарихи жағынан бұл
күрделі: -ма — етістіктің болымсыздық аффиксі, -йын Орхон жазбаларында
ұшырасатын -йин, -йын кө-семшелері екені айқын. Бұл аффикс ескерткіштер
тілінде де істің істелу тәсілін, қандай жағдайда істелгендігін білдірген.
Қысқасы, қазіргі қазақ тілінде -май, -мей (көрмей сөйлеме, білмей айтпа)
тұлғасы беретін мағыналарда қолданылған. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде
де бүл аффикс бірде толық түрінде (-ма-йын), бірде қысқа түрінде (-май)
айтылған. Қазақ тілінде толық түрі -майынша күрделі аффиксінің құрамында
ғана ұшырайды. Соңғы мезгіл мәніндегі -ша қосымшасының қосылып, бірігіп
жұмсалуы Алтын Орда жазбаларының тілінде ұшырасады. Соң-ғы ша қосымшасының
ықпалымен бүкіл аффикс мезгілдік мәнге ие болған. Бұл түркі тілдеріндегі
көсемше тұлғалары есім негізді дейтін пікірдің дұрыстығын дәлелдейді.
Сондықтан А. Н. Коноваловтың Осы терминмен (көсемше) грамматикаларда шығу
тегі жиғынан әр қилы етістік негізді формалар аталады: олардың көпшілігі
келем-кеңістік септіктеріндегі етістік негізді есімдер1 дап жинақтауы
әбден дәлелді.
Сонымен, көсемше формаларының көпшілігіне-ақ есім сөз таптарына тән
қосымшалар негіз болған. Ал, етістік негізге есім қосымшаларының (септік
жалғауларының) жалғануын қалай түсінуге болады? Бұл жерде түркі тілдері
тарихында болған мынадай ерекшеліктерді еске алған жөн: есім-етістік
түбірлер өз семантикасын (я есім сез табы ретінде, я етістік сөз табы ре-
тінде) контекс құрамында ғана анықтады. Сабақтастырушы жалғаулықтар
қалыптаспаған дәуірде сейлем құрамында адвербиалдық мән берудің ұтымды
тәсілі — септік жалғаулары болды. Тұрлаусыз мүше қызметіндегі қимыл есімі
өзінен кейінгі предикат мәніндегі етістікпен септік жалғауы арқылы қатысқа
түсті. Нақ осы тәсіл қазіргі тіл құрамында да бар.
Негізгі амалды білдіретін немесе оны айқындай түсіп, қосымша қимыл, амалды
білдіру қызметінде жұмсалатын етістіктің түрі көсемше деп аталады. Көсемше
қайтіп? қалай етіп? неге не істеп? не істегелі? Не істеді?қайткелі? деген
сұрақтарға жауап береді.
Көсемшенің жұрнақтары басқа сөз таптарында кездеспейді. Көсемше
етістіктегі істің болу амалын, тәсілін білдіретін форма. Асығып сөйледі,
асыға сөйледі десек, көсемшеде тұрған етістік соңғы сөйлеу етістігінің
қалай болғандығын сипаттап түр. Қалай, қайтіп сөйледі? — асығып сөйледі,
асыға сөйледі Ол келе жатыр. Сен оқып жүрсің дегендегі негізгі етістіктер
(келе, оқып) көсемше формасында тұр.
Көсемшелердің жанамалық мағынасынан туатын үстеулік қызметін олардың
үстеуге айналуынан байқауға болады. Іле-шала, тұра-сала, (соған) бола,
сөйтіп, ала-сала (содан) бастап, (соған) қарай дегендер, етістіктен гөрі
үстеуге бейім.
Мезгіл, амалы тәсіл, мақсат — осылардың барлығы көбінесе етістікке тән
категориялар. Бұл категориялар тілде қосымша арқылы да, дербес үстеу арқылы
да беріледі. Ал көсемшелер ретіне қарай осы категориялардың барлығын да
көрсетеді. Жүгіріп келді (қалай келді?). Мұнда жүгіріп келу ісінің амалын
көрсетеді. Келе іске кірісті. Қашан кірісті? Мұнда келе іске кірісудің
мезгілін көрсетеді. Үйренгелі барды. Мұнда үйренгелі бару ісінің мақсатын
көрсетеді.
Ашық райда көсемше формалары шақтық көрсеткіш қызметін білдіреді. (беріп-
пін, беремін, бергелі отыр.) Күрделі етістікте көсемше жұрнағы негізгі
етістікті білдіреді, яғни күрделі етістікте негізгі етістік көсемше
формасында түрады (беріп кет, танып қой, бере кет, тани қойды). Бірақ,
күрделі етістіктегі көсемше формаларында тұрған етістіктер жанама, қосымша
үстеу мағынасында емес, негізгі етістік мағынасында тұрады. Көсемшелердің
бұл екі түрлі жағын ажыратудьщ белгілі жолы бар. Көсемше жұрнағы негізгі
қимылды және сол қимылды айқындайтын қосымша қимылды білдіретін мағынада
болса, қалай, қайтіп, қашан? сияқты үстеу сұрауларына жауап береді. Қашан
келдің? — таң ата келдім. Қалай келдің? — асығып келдім. Неге келдің? —
сөйлескелі келдім. Ал көсемше жұрнақтарында тұратын күрделі етістіктегі
негізгі етістіктер үстеу сұрауына жауап бермейді, тек етістіктің негізгі
сұрауларына жауап болып қолданылады. Шақырып келді, шақыра келді (не
ісшеді?) бере салды, беріп салды, қуанып кетті, қуана кетті, жиналып
қалды, жинала қалды (Не етті?, не істеді?, не болды?).
1. Көсемше етістіктің негізгі түбіріне (бұйрық райдың екінші жақ
жекеше түріне) және туынды түбір етістіктерге жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Мысалы: -ып, -іп, -п: ойла-ойлап, ойлан-ойланып, ойлат-
ойлатып: өлше-өлшену өлшен-өлшеніп, өлшетіп, есті-естіп, естіліп, жел-
желігіу желдір-желдіріп, желдіртіп, талда-талдап, талданып; тап-тауыпу
жап-жауып, қап-қауып, кеп-кеуіп.Амалды, себепті, кейде мезгілдің сөйлеп
тұрған уақыттан бұрын болғандығын білдірсе, өткен шықтық көсемше деп
аталады. Өткен шақтық көсемше де етістіктің негізгі түбіріне және етіс
түріне -ып, -іп, -п жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалады. Мысалы: I Мен
барыппын, II. Сен барыпсың, Сіз барыпсыз. III. Ол барыпты т.б.
2. Көсемше етістіктің негізгі түбіріне және етіс түрлеріне
-а),. -е), -й жүрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бол-бола, ер-ере,
ақтар-ақтарау тексер-тексере, айқайла-айқайлай, айқайлата, жабыс-
жабыса,жабыстыра, іл-іле, өндір-өндіре, өндіріле, жайыл-жайыла,
үйрен-үйрене, үйрете, жайна-жайнай, жайнатат.б.
Өзі қатысты етістіктегі істің амалын, кейде мезгілін, шартын көрсететін
етістіктің түрін ауыспалы шақтық көсемше деп атайды.
Көсемше формасьщдағы етістіктер қосарланып қолданылады. Мысалы: жүре-жүре
(шаршадым), айта-айта (жағым талды), көре-көре (көсем болады), куте-күте
(зеріктім), сағына-сағына (зарықтым).
Көсемшелердің қосарланған түрі қызметі жағынан етістіктен гөрі үстеуге
жақын, сондықтан бұл қосарланған көсемшелер сөйлемде тек пысықтауыш болады.
3. Көсемшенің бұл түрі етістіктің негізгі түбіріне және етіс түрлеріне
ғеалы (-гелі, -калы, -келі) жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы:
үйренгелі, көргелі,істегелі, оқығалы, айтқалы, танысқалы,
көрсеткелі,оқытқал айтқызғалы, таныстырғалы. Басқа көсемшелер сияқты,
көсемшенің бұл түрі де біріншіден, көсемше мағынасында, екіншіден, күрделі
етістік (күрделі келер шақта) құрамында қолданылады.
Негізгі істің мақсаты мен мезгілінің келер шақта болатындығын білдірсе,
келер шақтық көсемше деп аталады. Мысалы: Ат артып алыстан, Айтысқалы
келгенмін. Амандасқалы келдім.
Көсемше формасындағы етістік құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының
баяндауышы қызметінде қолданылады. Мысалы: Кешке таман Төлегенді оңаша
шақырыға құрмалдық беру жайын ақылдасты (Ж. Ай.) Мұнда көсемше екі жай
сөйлемді байланыстыру қызметін де атқарады.
Көсемшенің байланыстыру қабілеті күрделі сөздің құрамында ерекше
көрінеді. Мысалы: кіріп шық, алып кел, айта кет, көріп кел. Бұл күрделі
етістіктердің құрамындағы екі сыңары көсемше арқылы байланысып тұр.
Түбір сөзден кейін тұрған сөз бөлшектердін қосымша дейміз, ал түбір мен
қосымшадан құрылып тұрған сөзді қосымшалы сөз дейміз.
Мысалы, жұмысшылар деген сөзді алсақ, жұмыс -түбір сөз, -шылар -қосымша,
ал осы екеуінен жасалған жұмысшылар - қосымшалы сөз (-лор -жалғау, оның
қызметі басқа). Қосымшалар жеке-дара тұрғанда, яғни түбірге жалғанбай
тұрған кезде олардың өзіне тән ешқандай арнаулы мағынасы болмайды.
Сондықтан қосымшалар түбірдің қатысынсыз жеке-дара қолданылмайды.
Қосымшалардың мағынасы түбір сөздің ықпалына еріп, өзгеріп, түрленіп
отырады. Мысалы, -шы, -ле қосымшаларын жеке-дара алып қарасақ, бүлар
ешқандай мағынаны білдірмейді. Енді осыларды мал, жұмыс, шеге сөздеріне
қоссақ, , онда малшы, жұмысшы, шегеле сөздері пайда болып, малшы, жұмысшы
сөздері адам үғымын білдіреді де, шегеле сөзі қимылдық үғымды білдіреді.
Демек, бұл қосымшалар түбірге жалғанғанда жай заттық үғымдардан екінші бір
үғымдарға ие болатын сөздерге ауысуға себеп, дәнекер болады.
Енді малшы, жұмысшы сөздеріне -лар қосымшасын жалғасақ мал-шылар,
жұмысшылар), ол -шы қосымшасы сияқты сөзге мағыналық езгеріс енгізбей, оған
тек көптік мағына беріп тұрғанын аңғарамыз. Осыдан келіп, қосымшалардың
бірқатары жалғанған сөзіне жаңа мағына берсе, енді бірқатары мүндай
қасиетті бере алмайтынын байқаймыз.
Біріншіі топтағы су сөзі — заттық ұғымды білдіретін түбір сөз, бұған -шш,
-сын, -лық, -от тәрізді сөз бөлшектерін қосқанда, одан төрт түрлпі (сушьіу
сусын, сулық, суат) заттық ұғымды білдіретін әркелкі хжаңа сөздер пайда
болады. Сондай-ақ, екінші топтағы сөздердің де су сөзі — заттық ұғымды
білдіретін түбір сөз, ал бүдан -ла, -ар, —сы, -са жұрнақтары арқылы өрбіген
сула, суар, сусы, суса сөздері қыймылдық үғымды ғана білдіріп, су сөзінен
мағыналық жағынан алныстап кетпеген сөздер боп қалады. Осы екі топтағы
сөздердің бірін — сөз тудыратын, екіншісін сөз түрлендіретін жұрнақтар
дейміз.
Сөйтіп, өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ сөз
тудырушы жұрнақ деп аталады. Мысалы, су, қой деген сөздерге -шы жұрнағын
жалғау арқылы сушы, қойшы сөздері жасалады.
Жалғанған сөзінің алғашқы негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сөл ғана
үстеме мағына беретін жұрнақгың түрі сөз түрлендіруші жұрнақ делінеді.
Мысалы, су, қызыл сөздеріне -ла, -ырақ жұрнағын жалғау арқылы ж:асалған
сула, қызылырақ сөздерін алсақ, мұнда алғашқы сөздер мағынасының сәл ғана
үстеме мағынамен өзгеріп тұрғанын байқаймыз.
Демек, жеке сөздердің түбіріне жалғанып, бірде жаңа мағыналы сөз, бірде
жалғанған сөздерінің формасын ғана өзгертетін сөз бөлшегін жұрнақ дейміз.
Әдетте, көмекші сөз туралы әңгіме бола қалса, бірден онын не мағына
жағынан олқылығы, не форма жағынан жетімсіздігі, не кызмет жағынан
шалағайлығы бар екендігі туралы немесе осылардың бәрі бірдей оның басынан
түгел табылатындай бір ой я түсінік кекейге орала кетеді, Көмекші етістікті
атағанда да, дәл осы ұғым ілесе туа калады.
Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі
орасан зор. Олардың көмегі арқасында, мағыналары қаншалықты олқы бола тұрса
да, мағынасы толық дербес сөз арқылы білдіре алмайтын неше алуан өте нәзік
семантикалық, грамматикалык абстракты мағыналар жасалып я беріліп отырады,
Мысалы: шөлдеп кеттім және шәлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп
тастады, бере салдым және бере қойдым, жығылып кете жаздадым жәые жығылып
қала жаздадьш... де-ген етістіктердің бір-бірінен ерекшеленетін нәзік
ретктерін тек кемекші етістіктердің жетекші етістіктерге мағыналарынан ғана
ажыратуға болады. Көмекші етістіктердің колданылу шеңбері де, жетекші
етістіктерге қосатъш семантикалық үлестері де, түрлену жүйесі және басқа
сипаттары да бәрінде бірдей емес. Солай болғандарымен де, ортақ сипаттарын
ескере отырып, оларды, ең әуелі толымды көмекшілер және то-лымсыз
көмекшілер деген екі салаға бөліп қарауға болады.
Толым көмекші е т і с т і к т е р г е бір жағынан, негізгі лексикалық
мағынасын толық сақтап, дербес грамматикалық функцияларын түгелдей атқарып,
етістік атаулыға тән парадигмалық формалардың бәрін қабыл-дап, жазба тілде
де, сейлеу тілінде де дербес- сөз мүше ретінде қолданыла беретін, сөлай
бола тұра, екінші жағынан, саралама (аналитикалы) етістік құрамында тиісті
жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты
грамматикалық мағына үстейтін бір алуан (30 шамалы) етіетіктер жатады.
Ондай то-лымды көмекшілердің қатарына жататын етістіктер мыналар: ал, бар,
бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жүр, жө-нел, жібер, кел, кет, көр, қал,
қара, қой, сал, таста, түр, отыр, өт, шық, де, қыл, ет.
Толымды кемекшілердің әрі жетекші (негізгі), әрі көмекші (жәрдемші)
етістік ретінде қызмет атқаратынын мынадай нұскалардан көріп, мойындауға
әбден болады. Мысалы: ол поездан қалып қойды; ол үстелді қойып қалды
дегендерді салыстырсак, қал етістігі алғашкы тіркесте жетекен соңғы
тіркесте көмекші болып тұрса, қой етістігі, керісшше, алғашқыда — көмекші,
соңғыда — жетекші болып тұр Сондай-ақ, бере сал және сала бер, сала ңой
және қоя сал, бере көр және көре бер... тәрізді аналитикалы тіркестердің
сипаттары да осындай. Етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де
қажетіне қарай аналитикалы етістіктің көмекші компонентіне қосылады.
Мысалы: қалып қойды, қалып қойған, қалып қоятын, қалып қояр, қалып қойса,
қалып қойма, қалып қойғалы (отыр), қалып қойып (жүрме), қалып қоймайын-шы,
қалып қойғанша, қалып қойғандықтан, қалып қоярлыңтай т. б.
Кейбір толымды көмекшілер иегізі басқа етістікке я жетекші, я көмекші
болып қана қоймай, өзіне өзі әрі жетекші, әрі көмекші олып, аналитикалы
форма жасай алады.Мысалы: ала алдың ба? Үйде қала қалған екесің ғой;
ендігісін айтпай, қоя қой; мынаны жәшікке саласал; дәптерді үлестіріп бере
бер;қар түссе игі еді; сол киноны көре-көр; біле білсең, білім кітапта;
бала жүріп жүр; қонақтар жатпып жатыр,сіз сәл тұра тұрыңызшы т. б. Бұдан
толымды кемекшілердің семантикасы да ерекше, қызметі де төтенше екені
айқындала түседі.
Толымды көмекшілердің бірде-біреуі негізгі етістікке тиісті дәнекер
қосымша (-а, -е, -й; -ып, -іп,-п әредік -ған, -тын, -р...) жалғанбаса яғни
жетекші етістікке айналмаса, көмекші етістіккке тән касйетке ие бола
алмайды, яғни көмекші етістік ретінде жұмсалмайды да, оның қызметін де
атқара алмайды, өйткені негізгі етістікке ондай дәнекер (қосымша)
жалғанбаса, екінші (көмекші) етістік оған (бірінші етістіккеі)
грамматикалық семантика үстейтін компонент бола алмайды.Мысалы: айта сал,
айта қой, айта көр, айтып сал, айтып қой, айтып көр дегендердегі бірінші
(негізгі) етістікке жалғанып тұрған -а, -ып жұр-нақтарын алып тастасақ, бұл
тіркестердің бірде-біреуі-нен де айқын түсінік аңғарылмай, олар
қиыстырылмай, әлдеқалай іргелестіріле салынған екі-екі сөздің тізбегі (айт
сал; айт қой; айт көр) болады да шығады. Сондайақ, айта сал... айтып сал...
деген тіркестерден көмекші етістіктерді алып тастап, тек негізгі етістікті
қосымшасымен (айт, айтып) ғана қалдырсақ та, аналитикалық тұлганың
(единицаның) формасы да, мағынасы да жоғалып, кәдімгі жай көсемше форманың
(айта, айтып) соқа басы ғана калады.
Сонымен, (аналитикалық етістік я аналитикалық тұлға (единица) болу
үшін, бірішіден, негізгі етістік, екіншіден, оған қосылатын дәнекер форма,
үшіпшіден, көмекші кызметін атқаруға тиісті тағы бір етістік қатысуы
керек.Егер осы компоненттер түгел болмаса, аналитикалық форма
жасалмайды.Ендеше, аналитикалык етістік кемі осындай үш компоненттің
тіркесуі я бірлесуі арқылы жасалады.
Аналитикалы (саралама) етістік якя етістіктің анали-икалы формасы —
етістіктің (сөз табының) сыртқы кұрылысы жағынан да, мазмұны жағынан да аса
бай, қыз-жағынан төтенше өрісті, ерекше категориясы. Бүл категорияға тән
әрбір жеке форманың яки жеке-жеке аналитикалық етістік з;ің лексикалық
мазмұны бірінші компонеитке (негізгі етістікке) болса, грамматикакалық
семантикасы мен формалары соңғы екі компонентке (жетекші етістіктің
қосымшасына және кәмекші етістікке) байлаулы болады. Мысалы: Шөлдеп кеттім,
ұйықтап қалдым деғен аналитикалы етістіктердің лексикалық мағыналарына ие
сөздер — шөлдеп және ұйықта етістіктері де, грамматикалық семантикалары мен
формаларының көрсеткіштері — біріншісінде -п кет, екіншісінде -п кал
бөлшектері. Ал, екеуінде де қосылып тұрған кейінгі формалар (-ті+м; -ды+м)
— өткен шақ жұрнағы мен йгілікті бірінші жағының жалғауы.
Аналитикалы етістіктің грамматққалық семантикасын білдіріп, оның
көрсеткіші есебінде қызмет ететін соңғы екі бөлшегі—көсемшенің жұрнағы мен
көмекші етістік— мағына жағынан да, кызметі жағынан да дәйім бірлікте
жұмсалады да, бір ғана грамматикалық форма ретінде қызмет етеді. Бұл
грамматикалық форма аналитикалық қосымша я аналитикалық формамант деп
аталады.
Аналитикалық форманттың бірінші компоненті есебінде дейін көсемшенің -й
(-а, -е), -ып (-іп, -п) жұрнақтары , кызмет етеді де, екінші компоненті
ретінде көмекші етістік жұмсалады.
Толымды көмекшілер мен жетекші етістікке қосылатын форманың (көсемше
жұрнағының) бір-бірімен тіркесу қабілеті де, бұл екі компоненттің
бірлесіп, жетекші етістікке үстейтін семантикалық мағыңасы да бәрінде
біркелкі емес. Мысалы: ал, бар, бер, кел, кет, көр, қал, ой, сал, таста,
жатыр, жүр, түр, отыр етістіктері көсемшенің -а (-е, -й) жұрнағымен де,
-ып (-іп, -п) жұрнағымен де тіркесіп, семантикалық айырмашылықтары бар,
демек, алды-алдына формант ретінде жұмсалып, екі түрлі саралам
(аналитикалы) етістік жасауға қатысады.Ал, кейбір көмекшілер тек -а(-е,
-й) жұрнағымен ға-на (айта бастады; тыңдай түсті) тіркессе, кейбіреулері
тек -ып (-іп, -п) форма жұрнағымен ғана (айтып жібер, тыңдап қара)
тіркесіп, сыңар аналитикалы етістіктер жа; сауға ғана қатысады.
Толымсыз көмекші етістіктер. Бұл топқа енетін көмекші етістіктердің саны
көп емес.Оларға сөздіктен жеке сөз ретінде лұғаттық орын алғанымен,
практикада (ауызша, жазуша тілде) я әуелгі (ер), я қазіргі (е) түбір
күйінде қолданылмайтын жалғыз сөз -е етістігі ғана, ол негізден өрбіген
формалардан сақталып жүрген шалағай еді (ер+ді), екен (ер-~кен), емес (ер-
-ме\-с) сөздері және еміс-еміс деген қос сөз ғана жатады.
Бұл көмекші етістіктің е түбірінде қазір толық лексикалық мағына жоқ.
Оның тек жоғарыда аталған еді, екен, емес, еміс-еміс формалары ғана
болмаса, өзге де формалары қазіргі тілден шығып қалған. Сөйтіп, бұл
көмекшілер — мазмұны жағынан да, форма жағынан да шалағай, яғни, толымсыз
сөздер. Бірақ лексикалық мағыналары да, грамматикалық формалары да толымсыз
(шалағай) болғанымен, олар тілімізде айырықша мол функция атқарадьь,
Бұл көмекшілер жалаң және күрделі есімдерге де, етістіктің көптеген
категорияларына да, құрам-құрылыстары аралас басқа сөздерге де талғамай
тіркесе береді.Мысалы: бала еді; аға дәрігер екен; қырық-отыздар шамасын-да
екен; қарала-торы ала емес; тап-таза екен; бесеу едікр бес-алтыдай еді; біз
едік; келіп еді; келер еді; келетін еді; келмек екен т. Б.
Еді, екен емес формаларының аса жиі қолданылуы— олардың қызметтері
байлығына айтсақ. Бұл көмекшілер сөздері тіркескен сөздерге ешқандай да
лексикалық мағына үстемейді, тек грамматакалық мағына ғана жамайды.Олардың
қысқаша сипаты мынадай:
1) Б да көмекшісі тарихи е (ер) етістігінің жедел өткен шақ формасынан
(ер+ді) қалыптасқан. Осы әй-кес, еді формасы қай сөзге тіркессе де, оған
өткен шақ мағынасын үстейді және жіктеліп жұмсалады да, қай жақ екенін
көрсететін көмекші сөз ретінде қызмет етеді. Сөйлеу тілінде де, жазбашада
да еді сөзі жіктелгенде, I, II жақта -ді элементі, III жақта соңғы і дыбысы
толық сақталып та (е-ді-м; е-дің; е-ді), кейде сақталмай, ықшамдалып, түсіп
қалып та (е-м; е-ң; ед) жұмсала береді. Мысалы: Тәңірі қосқан жар едің сен,
жар ете алмаа кетіп ең. Ол кезімде бала едім мен, Аямасқа бекіп ем (Абай);
Кетсең еді ұзатып (бүл да) т. б. Екіншіден, осы мысалдардан, толық турі
болса да ықшам түрі болса да, еді көмекшісі тіркескен сөздерге лексикалық
(мағына) жамап тұрмағаны, тек қана грамматикалық шақ, жақ категорияларынын
мағыналарын қосуға дәнекер болып тұрғаны көрінеді. Осы көмекшінің
дәнекерлігі (қатысы) арқасында тілімізде өткен шақ мағыналарын білдіретін
мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан: -ып еді (айтып еді); қан еді
(айтқан еді); -атын еді (айтатын еді), -ар еді (айтар еді); -са еді (айтса
еді); -ұшы еді (айтушы еді); -са игі еді (айтса игі еді); -а (-е, -й) жатыр
еді (ба-ра жатыр еді, келе жатыр еді); -а жатқан б (бара жат-қан еді) т. б.
Өткен шақ мағыналарын (реңктерін) білдіру жағынан, әрине, бұл формаиттар
бір-бірімен тең емес, олардың реңктері басқа-басқа (шақ категориясы деген
тақырыпты қараңыз).
Екен көмекшісі әуелгі ер түбіріне есімшенің -кен (-ген, -қан, -ған)
жұрнағы қосылған формадан қалыптасқан. Бұл көмекші.де (екен) өзі тіркескен
сөзге лексикалық (мағына) қоспайды, тек шақ, жақ категория-ларына қатысты
мағыналар үстейтін дәнекер есебіде жұмсалады. Екен көмекшісі де
жіктелғенде, формасын толық сақтап та, ықшамдалып, сәл-өзгеріліп те
отырадь, Мысалы, түс көрген екенмін, деп те, түс көген екем, екенсің деп
те қолданыла береді.
Екен көмекшісі есімшенің өткен шақ формасында (-кен, -ген...)
қалыптасқандықтан, әдетте, өзі тіркескен сөзге бұрын өткен амал я әрекет
екенің білдірерліктей қосымша мағына үстейді. Осыған сәйкес, екен
көмекшісінің қатынасымен күделі еткен шақ категориясын жасайтын мынадай
аналитикалық форманттар калыптас-қан: -ған екен (барған екен); -атын екен
(баратын екен); -ады екен (барады екен); -са екен (барса екен); -ар ма екен
(бпрар ма екен?); -ып па екен (барып па екен?)} -мақшы екен (бармақшы
екен); -а жатыр екен (ба-ра жатыр екен); -ып жатыр екен (барып жатыр екен);
-а жатады екен (бара жатады екен) т. б. Сондай-ақ, тұр, жүр, отыр
етістіктері қатысып та күрделі форманттар жасалады (ып тұр екен...). Бұл
форманттардың да өткен шақ мағынасын білдіру қабілеті күшті болғанмен, ол
ма-гыналардың бірдей емес, қилы-қилы (Өткен шак деген тақырыпты
қараңыз).
3) Емес көмекшісі әуелдегі ер+ме+с формасынан пайда болған. Бірақ бұл
форма өзі тіркесетін сөзге ешқандай да шактық мән үстемейді, тек
болымсыздық мағына үстейді, бірак, қажетіне қарай, жақ формаларын
қабылдайды.Мысалы: мен бала емеспін;сіздер көрген емессіздер т. б. Сейтіп,
бұл форма шақты білдіру қабілетінен айрылып, тек болымсыздық мағына
білдіретін дәнекер сөз болып қалыптаскан.
Сонымен, екен, еді көмекші етістіктері, біріншіден, өздері тіркесетін
сезге шақ, жақ үғымдарына қатысты косымша реңк жамайтын форма ретінде және
сол форманың көрсеткіші есебінде жұмсалады, екіншіден, күрделі етістіктің
суреттемелі (перифразалы). түрін жасайтын енімді аналитикалық форматтарың
тұрақты компоненттерінің бірі ретінде қызмет етеді де, не сез тіркестерін
(бала екенін білмеуші едім; кітапты тастап кетпеген екенмін деп екінді т.
б.), не сөйлемді тиянақтап оты-ратын көмкерме сөз есебінде қолданылады.
.. Жалғаулықтар
Жалғаулықтар—дербес лекоикалық мағыналары дерексізденген, бірақ өздеріне
тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстракт грамматикалық қызметтері
бар шылау сөздер. Жалғаулықтардың мағыналары мен қызметтері де өмірмен
байланысты алуан түрлі заттар мең. кұбылыстардың аралықтарындағы неше қилы
қатынастардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу тілінде
жарыкқа шығып, үнемі көрініп отырады.
Жалғаулықтар өз ара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің
және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді.
Жалғаулықтар ең кемі өз ара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей
қатысты боладьь Мысалы; Қыс пенен жаз, күн менен түні, тақ пенен жұп,
жақсылық пен жамандық — болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен
жалғаулықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы
сөздердің екеуіне де бірдей қатысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру
үшін қолданылып тұр.
Жалғаулыктар салалас құрмалас сөйлемдердіц құрамдарындағы жай сөйлемдерді
де өз ара байланыстырып, олардың ара қатынастарын білдірудің кызметін
атқарады.Мысалы: Өліп әлсіреп көзін біраз жұмып жатты да, қайтадан ашты (С.
Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып тұрғаны аян.
Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардың табиғатына көз жіберсек, олардың
жалпы даму жолы төмендегі бағытта болғанын бағдарлауға болады. Біріншіден,
дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айрылып, сез бен сөзді,
сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу жолы.мен ара
қатынасыы білдіретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару үшін әрі
жалғаулығын алайық. Бұл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне ешкім де
пәк келтірмейді. Мысалы: Ақырған соң байғұстар әрі турды, Қалтасына қолын
салып мойын бұрды (Абай). Бұл сөздің мекендік мағынасы, тілдің қажетіне
қарай, өзінің негізгі қызметінің үстіне қосымша кызмет жүктеп алып, тағы
деген тәрізді мағыналық реңге көшкен де, үстеу сөз ретінде қолданыла
беруімеы қатар, кемекші сөз — жалғаулықтар қатарына да ауысқан.
Екіншіден, кейбір жалғаулыктар белгілі бір түбір сездерге қосылып
қолданылатын әр қилы қосымшалармен үнемі жұмсала-жұмсала келіп, сол
формаларда әбден тұрақталып, көнелену арқылы әрі тұлғасы өзгермей-тіндей
халге жетіп, әрі мағынасы солғындап лелексикаланып, бірте-бірте
жалғаулықтарға айналған. Мысалы, дегенмен (де-ген-мен), болмаса (бол-ма-
са), немесе (не-ме-се), себебі (себеп+і), сондықтан (сон+дық+тан), бірде
(бір+де), демек (де+мек) секілді жалғаулықтар бастапқы де, бол, не, себеп,
сол} бір, де деғен түбірлерге көрсетілген қосымша формалардың дәйім қосылып
айтылуы арқылы, яғни сол формаларда тұракталуы арқылы қалыптасудан пайда
болған.
Кейбір жалғаулықтар жеке сөздердің бірігуі немесе кірігуі арқылы да пайда
болған. Мысалы, бірақ (бір-ақ), біресе (бір — ерсе) жалғаулықтары әуелгі
бір деген сан есімге ақ демеулік шылауы және осы күнгі еді көмекші
етістігінің бастапкы ерсе формасьшың бірігіп қалыптасуы арқылы жасалған. Ал
өйткені (ейт+кен+і), өйткенмен (өйт+кен+мен), әйтесе (әйт+пе+се) деген
жалғаулықтар әуелгі олай және ет деген сөздердің әрі тиісті фонетикалық
өзгерістерге ұшырап ықшамдалып бірігуінен, әрі біріккен формаға —кен+мен,
-пе+се қосымшаларының үстемеленіп тұрақталуынан қалыптасқан.
Кейбір жалғаулықтардың қазіргі мүсінкескіндері өздерінің алғашқы
формалары тиісті өзгеріске ұшырап, кейбір дыбыстарының түсіріліп айтылып,
мүжіліп, қалыптасқандары да байқалады. Мысалы: та (те, да, де) шы-лауы
әуелгі тағы' (тағын) формасынан, мен жалғаулығы менен (әуелде бірлән)
формасыыан ықшамдалып қалыптасқан.
Жалғаулықтар өзге тілдерден де ауысып келеді. Мысалы: әм, я, яки, егер,
яғни сияқты жалғаулык шылаулар араб және иран тілдерінен ауысып келген
болса, құй жалғаулығы орыс тілінен енген.
Кейбір жалғаулықтар аналитикалық тәсіл бойынша екі түрлі шылаудан құралып
та жасалған. Мысалы; олай,бірақ, өйтсе, өйтсе, сүйтсе шылаулары да
шылауымен тіркесіп, олай да, бірақ та, өйтсе де, өйтсе де, сүйтсе де
тәрізді күрделі шылаулар қалыптасқан.
Морфологиялық құрылысы тұрғысынаи алсақ, жалғаулық шылаулар дара да,
күрделі де болып, екі жікке бөлінеді. Дара жалғаулықтар тобьша лексикалық
не синтетикалық жолмен жасалған әр килы формадағы жеке сөздер жатады да,
күрделі жалғаулыктар тобына сөз тіркестері арқылы жасалғап күрделі сөздер
жатады.
Жалғаулыктардың мағыналары мен функцияларын (кызметтерін) бір-бірінен
бөліп қарауға болмайды. Өйткемі олардың сөйлемде қолданылуына байланысты
мағыналары әрбір жалғаулықтың функциялық қызметіне орай жәпе соған сәйкес
сараланып отырады. Сондықтан жалғаулықтарды өз ара жіктегенде, түпкі тірек
етіліп олардық функциялық қызметі негізге алынады. Жеке сөздер мен
сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан, олар: а) салаластырғыш
жалғаулықтар және ә) сабақтастырғыш жалғаулықтар деген екі топқа бөлінеді.
а) Салаластырғыш жалғаулықтар. Салаластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке
сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да,
солардың өз ара байланысу жолдары мен катынастарын керсетеді. Осындай
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсететін салаластырушы жалғаулықтар
іштей ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді.
1. Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғайластық жалғаулықтар өз ара ыңғайласып
құралатын, тең дәрежедегі сездер мен сөз тіркестерін жалғастырады да,
солардың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Жалғаулықтыц бұл тобына мен (бен,
пен), және, тағы, әрі, да (де, та, те), әм шылаулары жатады.
а) Мен (бен, пен, менен, бенен, пенен) жалғаулығы негізінде
бірыңғайласкан есім сөздерді, кимыл атауларын және кейбір субстантивтенген
сөздерді бір-бірімен байланыстырады. Мысалы: Көптен бері Абай бұндай на-мыс
пе ыза, алдану мен қиянат, қимастық пен арлану, ұялып арланудың неше қырлы
қысымын көрмегендей (М. Әуезов).
ә) Және жалғаулығы да бір түрлі формадағы жалаң я күрделі зат есімсын
есім, есімдік, етістік сияқты атаушы сөздерді ыңғайластыра байланыстырады.
Мысалы: Кейбір жұмыскерлердің аттары және сауатын сиырлары болмаса, таяуда
қара-құра көрінбейді (С. Сейфуллии); Сөзін оқы және ойла, тез үйреніп, тез
жойма (Абай).
Және жалғаулығы салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жеке
сөйлемдерді де ыңғайластыра байланыо тыра береді. Мысалы: Жомарттың бүгін
жүре қойалық ниеті жоқ еді және оның ниетіне қарай даяр көлік те болмайды
(Ғ. Мүстафин).
Және жалғаулығының, колданылу мақсатына қарай, кейбір сөздер қайталанып
айтылғанда әрі жалғаулығымен мағыналас болып та қалатын реттері бар.
Мысалы: Таңғажайып бұл қалай хат, Мағынасы алыс, өзі жат. Сөзі орамды, әрі
түрі жат және әдепті, және рас (Абай).
Казіргі қазақ тілінің нормасында және жалғаулығының және де боп қолданылу
дағдысы да кездеседі. Мысалы: Әрине, шахтада істеген жұмыстан ауыр жұмыс
болмайды ғой... Және де қатері де көп, адамның денсаулығына да үлкен зиян
(С. Сейфуллин).
б) Әрі жалғаулығы белгілі бір заттың я құбылыстың бойында болатын әр
түрлі қасиеттер мен солардың әр алуан іс-әрекеттерін ыңғайластыра
байланыстыру үшін жұмсалады. Ондайда ол қасиеттер мен іс-әрекеттерді
білдіретін сөздер мен сөз тіркестері әрі шылауының қайталанып айтылуы
арқылы тізбектеліп, байланыстырылып отырады.
Егер бірыңғай екі сөзді ыңғайластыра байланыстыратын әрі жалғаулығы бір-
ақ рет қолданылатындай болса, және жалғаулығымен мағыналас болады. Мысалы:
Жерде қалың қар бар, күн ашық әрі қытқыл аяз (Ж. Жұмақанов).
Егер әрі жалғаулығы, жалғасатын бірыңғай сөздердің әрқайсысының алдында
(бұрын), қайталанып айтылатын болса, онда сол атауыш сөздер арқылы аталған
ат, белгі, сапа, қасиетке я амал-әрекетке баса назар аударылады, оларға
ерекше мән беріледі. Осыған сәйкес, ондайда бір формадағы зат есім, сын
есім және әр түрлі формадағы етістіктер ыңғайласа береді. Мысалы: Оқытушы
ауылда әрі оқытушы, әрі мәдениет жаршысы, әрі әлеуметтік әділеттіліктің,
адамгершілік болуға тиіс (С. Көбеев).
Әрі жалғаулығы кейде салалас құрмалас сөйлемдердің құрамдарындағы жеке
сөйлемдерді де ыңғайластыра байланыстыра алады. Мысалы: Ақшаны созған қолды
қайтарып, әрі басын шайқады (М. Әуезов); Қыранның көзі қырағы болады, әрі
әзі алатын аңды алыстан сезеді (Қ. Әбдіқадіров).
в) Да, де, та, те шылаулары әрі жалғаулық, әрі демеулік есебінде
колданылады. Ол демеулік ретінде қолданылғанда, бір сөздің немесе бірыңғай
мүшелердің әрқайсысының жетегінде болып, оларға күшейту, анықтау, тәптіштеу
мағыналарын үстемелеп отырады. Ал да шылауы жалғаулық ретінде
қолданылғанда, өз ара бір-бірімен ыңғайласатын екі сөздің немесе сөз
тіркестерінің, сондай-ақ, салалас я сабақтас құрмаластардың құрамдарындағы
жеке сөйлеімдердің байланысуына, жалғасуына дәнекер болып қызмет етеді.
Бірақ да жалғаулығының сөз бен сөзді байланыстыру функциясының аясы тым
тар. Дегенмен, ол біркелкі формада тіркесетін бірыңғай атаушы (етістік,
есім т. б.) сөздерді жағастыру үшін қолданылады. Мысалы: Сөйте тұрса да,
қожайынның жүзіне ықтамай да именбей қарайды (Ғ. Мүсірепов).
Да жалғаулығы салалас кұрмаластың кұрамындағы жеке сөйлемдерді
жалғастырғанда, оларды бірығайластырып, баяндауыштарын белгілі бір формаға
түсіреді. Мысалы: Рахмет бір нәрсенің боларын сезді де, үндемес-тен орнынан
тұрып жүре берді (С. Ерубаев).
2. Талғаулықты жалғаулықтар. Талғаулықты жалғаулықтар сөйлемде зат есім,
сын есім, етістік жәңе басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа
жалғасқан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, я кезек-
тестіріп, я біріне-бірін карама-қарсы қойып айту үшін колданылады.
Жалғаулықтың бұл тобына әлде, біресе, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса,
не болмаса, құй, мейлі шылаулары жатады..
а) Әлде жалғаулығы неғізінде талғау қызметін атқарумен катар, ойға
қатысты уақиғалар мен іс-әрекеттердің шындығына я көмескілігіне күмән
келтіру, күдіктену, күмілжу тәрізді рай-реңдерді де білдіреді. Әлде
жалғаулығы өзі қатысты сөзден бұрын (препозициялық қалыпта) колданылады.
Мысалы: Үлкен қара мөлдір кезінде әлде еркелік, әлде наз, аса бір сыпайы
үяңдыц бар (3. Қабдо-лов); Бұл жігіт шапшаң сауда, жылпос екен, Әлде сор,
әлде бағы әуреледі (М. Әуезав). Әлде жалғаулығы салалас құрмаластардың
құрамдарындағы жеке сөйлемдер арасында қолданылғанда да, осы мағаны
білдіреді. Бірақ ондайда, әлде жалғаулығы біріншіден, құрмаластағы екінші
жай сөйлемнің алдыңда тұрады да, екіншіден, жалғасқан сөйлемдерге (ме), ба
(бе), па (пе) сұраулық шылауы тіркесіп келеді. Мысалы: Мезгілсіз жүрген
жолаушыдан үрейленді ме, әлде таңырқады ма, қос адам-дары далаға жүгіре
шығып, үрпипе қарасты (Ә. Сәрсенбаев).
ә) Бірде, біресе жалғаулықтары өз ара мағыналас шылаулар болғандарымен,
олардың өзді-өздеріне тән аз-ды-көпті мағыналық ерекшеліктері бар. Бірақ
қызметі жағынан екеуінде елеулі айырмашылық жоқ. Бұл екі шылау да өздері
қатысты сөздердің алдында қолданылады да, олардағы аталатын уақиға, іс-
әрекет, сан-сапа сияқтылардың алма-кезектесіп отыратынын білдіреді. Мысалы:
Ол бірде биік, бірде аласа, бірде қатал, бірде жұмсақ мінезді, бірде шешен,
бірде сараң сөзді еді (Ғ. Мұстафин). Күн біресе жарқылдап, біресе
шартылдаап үрей қалдырмады (Ғ. Мүсірепов).
б) Кейде жалғаулығы да бірде, біресе жалғаулықтарымен мағыналас. Бұл
жалғаулық үнемі біркелкі формадағы сөздерге я сөйлемдерге тіркеседі де,
олардың арсындағы мезгілдік қатынасты аңғартады.
в) Я, яки жалғаулықтары салаласа айтылған сөздер мен сөйлемдердің
алдарында тұрып, олардағы ойларды я талғап, я салғастырып, кезектестіріп
айту үшін жұмсалады. Я, яки жалғаулықтарына қатысты сөздер де үнемі белгілі
бір бірыңғай ормаларда қолданылады. Мысалы:
Иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алдағанға, я азғырғанға, я пайдаланғанға
қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, яөтірікті шын деп ант ететұғын
кісіні не дейміз?
(Абай).
Я, яки жалғаулықтарымен мағыналас, қызметтес не, немесе, болмаса, не
болмаса шылаулары да бар. Бұларды бірінің орнына бірін алмастырып қолдана
беруге болады: Өздеріңдіне ажал, не бейнет, түртіп келеді екен (С.
Сейфуллин); Не ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ. Ең болмаса кеттің ғой мал
баға алмай (Абай).
Бірде, біресе, я, яки, не, немесе, болмаса жалғаулықтарының бәрі де
контексте қолданылу ерекшелігіне қарай салалас құрмаластардың
құрамдарындағы жеке сөйлемдердің ара қатынастарын білдіру үшін де
қолданылады.
г) Мейлі жалғаулығы қазіргі кезде дербес сөзден шылау сөзге айналған
форма деуге болады. Рас, мейлі сөзі казіргі кезде де кейде өз лексикалық
мағынасында жұмсалып, соған сәйкес, формалық өзгерістерге ұшырап та
колданыла береді. Бірақ, солай бола тұрса да, бұл сөздің мағынасы бірте-
бірте солғындап, абстракцияланудың нәтижесінде көмескілене-көмескілене
келіп, ол тек немкұрайлылықты білдіретіндей ғана семантиканы бойына сақтап,
функция жағынан талғаулык шылаудың кызметіне көшкеи. Мысалы: Мейлі жаз,
мейлі күз, мейлі қыс. Салалы, сабақты гүліміз (М. Рәшев).
ғ) Құй жалғаулығы немқұрайлылық мәнді білдіреді. Мысалы: құй бай болсын,
құй жарлы болсын, құй жас болсын, құй қарт болсын, (Ер Тарғын); Арызымды
айтайын, құй болар, қүй болмас (Абай).
ә) Сабақтастырғыш жалғаулықтар. Сабақтастырғыш жалғаулықтар тек қүрмалас
сөйлемдердің құрамдарындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып
байланыстырып, солардың ара катысын анықтап көрсету үшін жұмсалады. Ондай
қатынастар байланыстыра түскен сөйлемдердің мағыналарын қарсылықты,
себептік, салдарлык, шартты, айқындағыш, ұштастырғыш болып бөлінеді.
Көптік жалғауы дегенде екі түрлі ұғым бар: бірі — сөздерге көптік мағына
беретін көптік жалғауларының (-дар, -дер, -лар, -лер, -тар -тер) түрі деген
үғым болса, екіншісі - сөздердің көптік мағынасының өзі туралы үғым.
Сөздердің көптік мағынада жұмсалуының үш түрлі тәсілі бар, ол -
морфологиялық, лексикалық және синтаксистік тәсіл.
I. Тиісті қосымшалар қосылу арқылы сездерге көптік ұғымынык берілуін
морфологиялық тәсіл дейміз. Көптік жалғауының қосым-шалары: -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер. Бұлар сөздерге үндестік заңының ержелеріне бағына
жалғанады. Бұл — олардың жұрнақтарға ұқсастығы.
Ең алдымен, буын үндестігі бойынша жуан буындардан кейік -лар, -дар, -тар,
жіңішке буындардан кейін -лер, -дер, -тер жалғаулары жалғанады. Мысалы:
бала-лар, қыз-дар, кітап-тар, кеме-лер,өзен-дер, мектеп-тер.
1. Жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін сұйық, ұсақ заттардың аттары:
су, сүту сорпа, қымыз, түзу үну жарма, жүн, қүму т. б
2. Ру, халық, ел аттары: қыпшақ, найман, керей, арғын, қазақ,қыргыз, өзбек,
тәжік, белорус, украин, француз, т. б.
3. Әрқилы жанды жэндік, аң, хайуан аттары: көбелек, құрт, шіркей,қоңыз,
түлкі, қой, қоян, т. б.
1. Өсімдік аттары: шөп, арпа, сұлы, көде, жусан, бидай, тары, т. б.
4. Өмірдегі әр алуан қоғамдық үйымдардың атаулары: социапизм,коммунизм,
феодализм, дін, мәдениет, астрономия, ботаника, т. б
6. Адамның ішкі сезімі, жай-күйі атаулары: алданыш, ермек қуаныш, ақыл,
достық, ізгілік, кәрілік, жалқаулық, білгірлік, түс,
еріншектік, т. 6.
1. Көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар сияқты сөздер зат
есімдердің алдынан келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз көп мағына береді.
Мысалы: көп адам, аз кісі, әлденеше кісі.
2. Зат есімнің алдынан сан есім келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз-ақ
көптік мағынаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Түркі тілдерінің морфологиялық ерекшеліктері.
2.Көмекші морфема оның түрлері.
III.Қорытынды.
ӘДЕБИЕТТЕР.
Б. Я. Владимерцев и Н. Н. Поппе. Из области вокализма монгольско и
турецкого . ДАН-В, 1924.
Е. Д. Поливанов. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык.
Ташкент, 1933, стр. 17.
3. Н. А. Баскаков. Диалект кумандинцев. М., 1922.
4. 9, 19, 20, 31, 32. Ж. Киекбаев. Башқұрт тілінің фонетикасы.
Уфа. 1958.
5. Л. 3. Заляй. Развитие татарской диалектологии в советский
период —Материалы по диалектологии. Казань, 1955.
Кіріспе.
Көне түрік тілінде көсемшелік тұлғалар қазіргіден сан жағынан көп болған.
Олардың кейбір сақталмаған ,бірен-сараны жеке сөздер құрамынды өлі
элеметтер түрінде ғана ұшырасады. Қазіргі қазақ тілінде қатты сын есімінің
құрамында –ты V-VIIIғасырда көсемшілік формант және ол шақты білдірген:
қатығдықатдықатты. Бірақ сөз құрамында ғана сақталып, өзінің бұрынғы
шақтық мәнінен түгелдей ажырап қалған. Сол сияқты, сайын, тағы, дейін,
шейін тәрізді шылаулар құрамында да бір кезде (V—VIII ғ.) қолданылған "Ы,-
~и көсемше1 форманттарының ізін көреміз.
V—VIII ғасыр ескерткіштерінде көсемшенің мына тәрізді форманттары
қолданылған: 1. -а, -е, уча, тута, -й, -ы: ти, алы, -у, -ү: өлү, оплайу:
-гелі; өлгелі, -ты: сақынматы, қатығды. 2. -п, -пан, пен: олурыпан. Орта
ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістермен (негізінен, фонетикалық) осы
тұлғалар қайталана-ды. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде, бұлардан басқа,
-ғач, -геч (көбінесе шағатай әдеби тілінің құрамында), -мадын, -мазын,
найын. Алтын Орда ескерткіштерінде -ғанча, -гінче тұлғалары да ұшырасады.
Қөне түркілік ескерткіштер тілінде де көсемше гұлғасы дербес күйінде емес,
күрделі етістік қүрамында, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде,
сондай-ақ әр түрлі көмекші сөздермен, форманттармен бір тіркес құрамында
қолданылған. Көрсетілген кесемше форманттарын шақтық -мән білдіруіне қарай
осы шақ кесемшелері: -а, -е, -ы, -й, -ү, -ты өткен шақ көсемшелері -п, -пан
(орта ғасыр ескерткіштерінде -бан,ыбан) және мақсат көсемшесі -ғалы деп
топтастыруға болады. Бұл жағынан да қазіргі тілдегі осындай көсемшелерден
үлкен айырмашылығы байқала қоймайды, -а, -е және -ы, -и, -у, -ү тұлғаларын
Орхон жазбаларын оқып, оның тілін зерттеумен айналысқан В. Томсен бір-
бірінен аздаған мағыналық мәнерлер арқылы ғана ажырайтын фонетикалық
варианттар деп қарапты. -ы тұлғасы X—XIII ғасырларда-ақ, А. М. Шербактың
айтуынша, жеке сездер құрамында ғана сақталған елі тұлға болған.
Қазақ тілінде мұның ізін сайын (сай-ы-н), дейін, (тегі-н) шылаулар
құрамынан көреміз, -у, -ү тұлғалары орта ғасыр жазбаларында аса кең
қолданылған. Алайда, кейінгі дәуірлерде қолданыстан шығып қалды.
Варианттардың азаюымен бірге, бір кезде әр түрлі вариантқа тән болатын
мағыналық мә-нерлер тек қана -а, -е, -й формаларына шоғырланған. Айталық,
ескі жазбалар тілінде істің, әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде
керінесе -у, -ү, -ы тұлғалары қолданылса, қазіргі тілде . осы мағыналар -а,
-е, -й кесемшелерімен беріледі.
-а, -е тұлғаларының арғы түбі туралы А. М. Шербак бұл — қимыл есімі, бұл
тұлғаның үстіне орта ғасыр жазбаларында шырай жұрнағы -рақ жалғанып та
қолданылуы сондай екекдігін дәлелдейді деп жазады. -п тұлғасы көне түркі
тілінде де өткен шақ мәнін беретін грамматикалық тәсіл. Бұл тұлғадан
тараған-пан, -пен және -ыбан, -ібен варианттары да болған. -п тұлғаОИ А. Н.
Кононов көне бол етістігінің ~(й)а, -(й)е тұлғалы көсесшелерімен бір
тіркесте энклитикалық қолданылуынан қалыптасқан деп қарайды. Аффикс мына
жолмен өзгеріске түскен' ~(й) ыпан-(ы) пан -ып1. Ал, кейінгі дәуірлерде
-пан күрделі* аффиксінің құрамынан -ан буыны түсіп қалса керек. Қазіргі
якут және чуваш тілдерінде -ан өнімді аффикс. Көне заманда бүл есімшелік
аффикстерінің бірі болған. С. Е. Малов та -пан тұл- ғасын -п және -ан
бөліктерінен құралған деп есептейді. Бұлардан сәл езге пікірді соңғы кезде
А. М. Шербак айтты. Ол -п тұлғасы тарихи тұрғыдан қимыл есім форманты, ал
-ан ескі құралдық септік қосымшасы деп есептеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі мақсат көсемше деп аталып жүргем -ғалы тұлғасы
ескерткіштер тілінде екі түрлі мәнде — мақсаті және істің басталар моментін
(уақытын) білдірген. Қазақ тілінде де бүл тұлғаның осы екі мағынасы
сақталған -ғалы қосымша- сы құранды. -ғалы көсемшесінің екі түрлі қызметі
екі түрлі морфологиялық тұлғадан құралуына байланысты. -ғалы қосымшасының
алғашқы элементі барыс септік жалғауы да, соңғы '-лы түркі тілдерінің
тарихында белгілі бірлестік септік қосымшасы болуы ықтимал. -ғалы тұлғасы
әдетте істің басталуына мегзейді, бір істің басталуы мен екінші әрекеттің
ыңғайластығын, тұс-тастығын білдіреді. -ғалы тұлғасының семантикасы осындай
морфологиялық құраманың нәтижесі деп қаралатыны да сондықтан.
Орта ғасыр ескерткіштері тілінде ұшырасатын -матын, -ма~ дын, -майын
тұлғалары нақ осы күйінде қазақ тілінде сақталма-ған. Тарихи жағынан бұл
күрделі: -ма — етістіктің болымсыздық аффиксі, -йын Орхон жазбаларында
ұшырасатын -йин, -йын кө-семшелері екені айқын. Бұл аффикс ескерткіштер
тілінде де істің істелу тәсілін, қандай жағдайда істелгендігін білдірген.
Қысқасы, қазіргі қазақ тілінде -май, -мей (көрмей сөйлеме, білмей айтпа)
тұлғасы беретін мағыналарда қолданылған. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде
де бүл аффикс бірде толық түрінде (-ма-йын), бірде қысқа түрінде (-май)
айтылған. Қазақ тілінде толық түрі -майынша күрделі аффиксінің құрамында
ғана ұшырайды. Соңғы мезгіл мәніндегі -ша қосымшасының қосылып, бірігіп
жұмсалуы Алтын Орда жазбаларының тілінде ұшырасады. Соң-ғы ша қосымшасының
ықпалымен бүкіл аффикс мезгілдік мәнге ие болған. Бұл түркі тілдеріндегі
көсемше тұлғалары есім негізді дейтін пікірдің дұрыстығын дәлелдейді.
Сондықтан А. Н. Коноваловтың Осы терминмен (көсемше) грамматикаларда шығу
тегі жиғынан әр қилы етістік негізді формалар аталады: олардың көпшілігі
келем-кеңістік септіктеріндегі етістік негізді есімдер1 дап жинақтауы
әбден дәлелді.
Сонымен, көсемше формаларының көпшілігіне-ақ есім сөз таптарына тән
қосымшалар негіз болған. Ал, етістік негізге есім қосымшаларының (септік
жалғауларының) жалғануын қалай түсінуге болады? Бұл жерде түркі тілдері
тарихында болған мынадай ерекшеліктерді еске алған жөн: есім-етістік
түбірлер өз семантикасын (я есім сез табы ретінде, я етістік сөз табы ре-
тінде) контекс құрамында ғана анықтады. Сабақтастырушы жалғаулықтар
қалыптаспаған дәуірде сейлем құрамында адвербиалдық мән берудің ұтымды
тәсілі — септік жалғаулары болды. Тұрлаусыз мүше қызметіндегі қимыл есімі
өзінен кейінгі предикат мәніндегі етістікпен септік жалғауы арқылы қатысқа
түсті. Нақ осы тәсіл қазіргі тіл құрамында да бар.
Негізгі амалды білдіретін немесе оны айқындай түсіп, қосымша қимыл, амалды
білдіру қызметінде жұмсалатын етістіктің түрі көсемше деп аталады. Көсемше
қайтіп? қалай етіп? неге не істеп? не істегелі? Не істеді?қайткелі? деген
сұрақтарға жауап береді.
Көсемшенің жұрнақтары басқа сөз таптарында кездеспейді. Көсемше
етістіктегі істің болу амалын, тәсілін білдіретін форма. Асығып сөйледі,
асыға сөйледі десек, көсемшеде тұрған етістік соңғы сөйлеу етістігінің
қалай болғандығын сипаттап түр. Қалай, қайтіп сөйледі? — асығып сөйледі,
асыға сөйледі Ол келе жатыр. Сен оқып жүрсің дегендегі негізгі етістіктер
(келе, оқып) көсемше формасында тұр.
Көсемшелердің жанамалық мағынасынан туатын үстеулік қызметін олардың
үстеуге айналуынан байқауға болады. Іле-шала, тұра-сала, (соған) бола,
сөйтіп, ала-сала (содан) бастап, (соған) қарай дегендер, етістіктен гөрі
үстеуге бейім.
Мезгіл, амалы тәсіл, мақсат — осылардың барлығы көбінесе етістікке тән
категориялар. Бұл категориялар тілде қосымша арқылы да, дербес үстеу арқылы
да беріледі. Ал көсемшелер ретіне қарай осы категориялардың барлығын да
көрсетеді. Жүгіріп келді (қалай келді?). Мұнда жүгіріп келу ісінің амалын
көрсетеді. Келе іске кірісті. Қашан кірісті? Мұнда келе іске кірісудің
мезгілін көрсетеді. Үйренгелі барды. Мұнда үйренгелі бару ісінің мақсатын
көрсетеді.
Ашық райда көсемше формалары шақтық көрсеткіш қызметін білдіреді. (беріп-
пін, беремін, бергелі отыр.) Күрделі етістікте көсемше жұрнағы негізгі
етістікті білдіреді, яғни күрделі етістікте негізгі етістік көсемше
формасында түрады (беріп кет, танып қой, бере кет, тани қойды). Бірақ,
күрделі етістіктегі көсемше формаларында тұрған етістіктер жанама, қосымша
үстеу мағынасында емес, негізгі етістік мағынасында тұрады. Көсемшелердің
бұл екі түрлі жағын ажыратудьщ белгілі жолы бар. Көсемше жұрнағы негізгі
қимылды және сол қимылды айқындайтын қосымша қимылды білдіретін мағынада
болса, қалай, қайтіп, қашан? сияқты үстеу сұрауларына жауап береді. Қашан
келдің? — таң ата келдім. Қалай келдің? — асығып келдім. Неге келдің? —
сөйлескелі келдім. Ал көсемше жұрнақтарында тұратын күрделі етістіктегі
негізгі етістіктер үстеу сұрауына жауап бермейді, тек етістіктің негізгі
сұрауларына жауап болып қолданылады. Шақырып келді, шақыра келді (не
ісшеді?) бере салды, беріп салды, қуанып кетті, қуана кетті, жиналып
қалды, жинала қалды (Не етті?, не істеді?, не болды?).
1. Көсемше етістіктің негізгі түбіріне (бұйрық райдың екінші жақ
жекеше түріне) және туынды түбір етістіктерге жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Мысалы: -ып, -іп, -п: ойла-ойлап, ойлан-ойланып, ойлат-
ойлатып: өлше-өлшену өлшен-өлшеніп, өлшетіп, есті-естіп, естіліп, жел-
желігіу желдір-желдіріп, желдіртіп, талда-талдап, талданып; тап-тауыпу
жап-жауып, қап-қауып, кеп-кеуіп.Амалды, себепті, кейде мезгілдің сөйлеп
тұрған уақыттан бұрын болғандығын білдірсе, өткен шықтық көсемше деп
аталады. Өткен шақтық көсемше де етістіктің негізгі түбіріне және етіс
түріне -ып, -іп, -п жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалады. Мысалы: I Мен
барыппын, II. Сен барыпсың, Сіз барыпсыз. III. Ол барыпты т.б.
2. Көсемше етістіктің негізгі түбіріне және етіс түрлеріне
-а),. -е), -й жүрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бол-бола, ер-ере,
ақтар-ақтарау тексер-тексере, айқайла-айқайлай, айқайлата, жабыс-
жабыса,жабыстыра, іл-іле, өндір-өндіре, өндіріле, жайыл-жайыла,
үйрен-үйрене, үйрете, жайна-жайнай, жайнатат.б.
Өзі қатысты етістіктегі істің амалын, кейде мезгілін, шартын көрсететін
етістіктің түрін ауыспалы шақтық көсемше деп атайды.
Көсемше формасьщдағы етістіктер қосарланып қолданылады. Мысалы: жүре-жүре
(шаршадым), айта-айта (жағым талды), көре-көре (көсем болады), куте-күте
(зеріктім), сағына-сағына (зарықтым).
Көсемшелердің қосарланған түрі қызметі жағынан етістіктен гөрі үстеуге
жақын, сондықтан бұл қосарланған көсемшелер сөйлемде тек пысықтауыш болады.
3. Көсемшенің бұл түрі етістіктің негізгі түбіріне және етіс түрлеріне
ғеалы (-гелі, -калы, -келі) жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы:
үйренгелі, көргелі,істегелі, оқығалы, айтқалы, танысқалы,
көрсеткелі,оқытқал айтқызғалы, таныстырғалы. Басқа көсемшелер сияқты,
көсемшенің бұл түрі де біріншіден, көсемше мағынасында, екіншіден, күрделі
етістік (күрделі келер шақта) құрамында қолданылады.
Негізгі істің мақсаты мен мезгілінің келер шақта болатындығын білдірсе,
келер шақтық көсемше деп аталады. Мысалы: Ат артып алыстан, Айтысқалы
келгенмін. Амандасқалы келдім.
Көсемше формасындағы етістік құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының
баяндауышы қызметінде қолданылады. Мысалы: Кешке таман Төлегенді оңаша
шақырыға құрмалдық беру жайын ақылдасты (Ж. Ай.) Мұнда көсемше екі жай
сөйлемді байланыстыру қызметін де атқарады.
Көсемшенің байланыстыру қабілеті күрделі сөздің құрамында ерекше
көрінеді. Мысалы: кіріп шық, алып кел, айта кет, көріп кел. Бұл күрделі
етістіктердің құрамындағы екі сыңары көсемше арқылы байланысып тұр.
Түбір сөзден кейін тұрған сөз бөлшектердін қосымша дейміз, ал түбір мен
қосымшадан құрылып тұрған сөзді қосымшалы сөз дейміз.
Мысалы, жұмысшылар деген сөзді алсақ, жұмыс -түбір сөз, -шылар -қосымша,
ал осы екеуінен жасалған жұмысшылар - қосымшалы сөз (-лор -жалғау, оның
қызметі басқа). Қосымшалар жеке-дара тұрғанда, яғни түбірге жалғанбай
тұрған кезде олардың өзіне тән ешқандай арнаулы мағынасы болмайды.
Сондықтан қосымшалар түбірдің қатысынсыз жеке-дара қолданылмайды.
Қосымшалардың мағынасы түбір сөздің ықпалына еріп, өзгеріп, түрленіп
отырады. Мысалы, -шы, -ле қосымшаларын жеке-дара алып қарасақ, бүлар
ешқандай мағынаны білдірмейді. Енді осыларды мал, жұмыс, шеге сөздеріне
қоссақ, , онда малшы, жұмысшы, шегеле сөздері пайда болып, малшы, жұмысшы
сөздері адам үғымын білдіреді де, шегеле сөзі қимылдық үғымды білдіреді.
Демек, бұл қосымшалар түбірге жалғанғанда жай заттық үғымдардан екінші бір
үғымдарға ие болатын сөздерге ауысуға себеп, дәнекер болады.
Енді малшы, жұмысшы сөздеріне -лар қосымшасын жалғасақ мал-шылар,
жұмысшылар), ол -шы қосымшасы сияқты сөзге мағыналық езгеріс енгізбей, оған
тек көптік мағына беріп тұрғанын аңғарамыз. Осыдан келіп, қосымшалардың
бірқатары жалғанған сөзіне жаңа мағына берсе, енді бірқатары мүндай
қасиетті бере алмайтынын байқаймыз.
Біріншіі топтағы су сөзі — заттық ұғымды білдіретін түбір сөз, бұған -шш,
-сын, -лық, -от тәрізді сөз бөлшектерін қосқанда, одан төрт түрлпі (сушьіу
сусын, сулық, суат) заттық ұғымды білдіретін әркелкі хжаңа сөздер пайда
болады. Сондай-ақ, екінші топтағы сөздердің де су сөзі — заттық ұғымды
білдіретін түбір сөз, ал бүдан -ла, -ар, —сы, -са жұрнақтары арқылы өрбіген
сула, суар, сусы, суса сөздері қыймылдық үғымды ғана білдіріп, су сөзінен
мағыналық жағынан алныстап кетпеген сөздер боп қалады. Осы екі топтағы
сөздердің бірін — сөз тудыратын, екіншісін сөз түрлендіретін жұрнақтар
дейміз.
Сөйтіп, өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ сөз
тудырушы жұрнақ деп аталады. Мысалы, су, қой деген сөздерге -шы жұрнағын
жалғау арқылы сушы, қойшы сөздері жасалады.
Жалғанған сөзінің алғашқы негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сөл ғана
үстеме мағына беретін жұрнақгың түрі сөз түрлендіруші жұрнақ делінеді.
Мысалы, су, қызыл сөздеріне -ла, -ырақ жұрнағын жалғау арқылы ж:асалған
сула, қызылырақ сөздерін алсақ, мұнда алғашқы сөздер мағынасының сәл ғана
үстеме мағынамен өзгеріп тұрғанын байқаймыз.
Демек, жеке сөздердің түбіріне жалғанып, бірде жаңа мағыналы сөз, бірде
жалғанған сөздерінің формасын ғана өзгертетін сөз бөлшегін жұрнақ дейміз.
Әдетте, көмекші сөз туралы әңгіме бола қалса, бірден онын не мағына
жағынан олқылығы, не форма жағынан жетімсіздігі, не кызмет жағынан
шалағайлығы бар екендігі туралы немесе осылардың бәрі бірдей оның басынан
түгел табылатындай бір ой я түсінік кекейге орала кетеді, Көмекші етістікті
атағанда да, дәл осы ұғым ілесе туа калады.
Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі
орасан зор. Олардың көмегі арқасында, мағыналары қаншалықты олқы бола тұрса
да, мағынасы толық дербес сөз арқылы білдіре алмайтын неше алуан өте нәзік
семантикалық, грамматикалык абстракты мағыналар жасалып я беріліп отырады,
Мысалы: шөлдеп кеттім және шәлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп
тастады, бере салдым және бере қойдым, жығылып кете жаздадым жәые жығылып
қала жаздадьш... де-ген етістіктердің бір-бірінен ерекшеленетін нәзік
ретктерін тек кемекші етістіктердің жетекші етістіктерге мағыналарынан ғана
ажыратуға болады. Көмекші етістіктердің колданылу шеңбері де, жетекші
етістіктерге қосатъш семантикалық үлестері де, түрлену жүйесі және басқа
сипаттары да бәрінде бірдей емес. Солай болғандарымен де, ортақ сипаттарын
ескере отырып, оларды, ең әуелі толымды көмекшілер және то-лымсыз
көмекшілер деген екі салаға бөліп қарауға болады.
Толым көмекші е т і с т і к т е р г е бір жағынан, негізгі лексикалық
мағынасын толық сақтап, дербес грамматикалық функцияларын түгелдей атқарып,
етістік атаулыға тән парадигмалық формалардың бәрін қабыл-дап, жазба тілде
де, сейлеу тілінде де дербес- сөз мүше ретінде қолданыла беретін, сөлай
бола тұра, екінші жағынан, саралама (аналитикалы) етістік құрамында тиісті
жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты
грамматикалық мағына үстейтін бір алуан (30 шамалы) етіетіктер жатады.
Ондай то-лымды көмекшілердің қатарына жататын етістіктер мыналар: ал, бар,
бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жүр, жө-нел, жібер, кел, кет, көр, қал,
қара, қой, сал, таста, түр, отыр, өт, шық, де, қыл, ет.
Толымды кемекшілердің әрі жетекші (негізгі), әрі көмекші (жәрдемші)
етістік ретінде қызмет атқаратынын мынадай нұскалардан көріп, мойындауға
әбден болады. Мысалы: ол поездан қалып қойды; ол үстелді қойып қалды
дегендерді салыстырсак, қал етістігі алғашкы тіркесте жетекен соңғы
тіркесте көмекші болып тұрса, қой етістігі, керісшше, алғашқыда — көмекші,
соңғыда — жетекші болып тұр Сондай-ақ, бере сал және сала бер, сала ңой
және қоя сал, бере көр және көре бер... тәрізді аналитикалы тіркестердің
сипаттары да осындай. Етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де
қажетіне қарай аналитикалы етістіктің көмекші компонентіне қосылады.
Мысалы: қалып қойды, қалып қойған, қалып қоятын, қалып қояр, қалып қойса,
қалып қойма, қалып қойғалы (отыр), қалып қойып (жүрме), қалып қоймайын-шы,
қалып қойғанша, қалып қойғандықтан, қалып қоярлыңтай т. б.
Кейбір толымды көмекшілер иегізі басқа етістікке я жетекші, я көмекші
болып қана қоймай, өзіне өзі әрі жетекші, әрі көмекші олып, аналитикалы
форма жасай алады.Мысалы: ала алдың ба? Үйде қала қалған екесің ғой;
ендігісін айтпай, қоя қой; мынаны жәшікке саласал; дәптерді үлестіріп бере
бер;қар түссе игі еді; сол киноны көре-көр; біле білсең, білім кітапта;
бала жүріп жүр; қонақтар жатпып жатыр,сіз сәл тұра тұрыңызшы т. б. Бұдан
толымды кемекшілердің семантикасы да ерекше, қызметі де төтенше екені
айқындала түседі.
Толымды көмекшілердің бірде-біреуі негізгі етістікке тиісті дәнекер
қосымша (-а, -е, -й; -ып, -іп,-п әредік -ған, -тын, -р...) жалғанбаса яғни
жетекші етістікке айналмаса, көмекші етістіккке тән касйетке ие бола
алмайды, яғни көмекші етістік ретінде жұмсалмайды да, оның қызметін де
атқара алмайды, өйткені негізгі етістікке ондай дәнекер (қосымша)
жалғанбаса, екінші (көмекші) етістік оған (бірінші етістіккеі)
грамматикалық семантика үстейтін компонент бола алмайды.Мысалы: айта сал,
айта қой, айта көр, айтып сал, айтып қой, айтып көр дегендердегі бірінші
(негізгі) етістікке жалғанып тұрған -а, -ып жұр-нақтарын алып тастасақ, бұл
тіркестердің бірде-біреуі-нен де айқын түсінік аңғарылмай, олар
қиыстырылмай, әлдеқалай іргелестіріле салынған екі-екі сөздің тізбегі (айт
сал; айт қой; айт көр) болады да шығады. Сондайақ, айта сал... айтып сал...
деген тіркестерден көмекші етістіктерді алып тастап, тек негізгі етістікті
қосымшасымен (айт, айтып) ғана қалдырсақ та, аналитикалық тұлганың
(единицаның) формасы да, мағынасы да жоғалып, кәдімгі жай көсемше форманың
(айта, айтып) соқа басы ғана калады.
Сонымен, (аналитикалық етістік я аналитикалық тұлға (единица) болу
үшін, бірішіден, негізгі етістік, екіншіден, оған қосылатын дәнекер форма,
үшіпшіден, көмекші кызметін атқаруға тиісті тағы бір етістік қатысуы
керек.Егер осы компоненттер түгел болмаса, аналитикалық форма
жасалмайды.Ендеше, аналитикалык етістік кемі осындай үш компоненттің
тіркесуі я бірлесуі арқылы жасалады.
Аналитикалы (саралама) етістік якя етістіктің анали-икалы формасы —
етістіктің (сөз табының) сыртқы кұрылысы жағынан да, мазмұны жағынан да аса
бай, қыз-жағынан төтенше өрісті, ерекше категориясы. Бүл категорияға тән
әрбір жеке форманың яки жеке-жеке аналитикалық етістік з;ің лексикалық
мазмұны бірінші компонеитке (негізгі етістікке) болса, грамматикакалық
семантикасы мен формалары соңғы екі компонентке (жетекші етістіктің
қосымшасына және кәмекші етістікке) байлаулы болады. Мысалы: Шөлдеп кеттім,
ұйықтап қалдым деғен аналитикалы етістіктердің лексикалық мағыналарына ие
сөздер — шөлдеп және ұйықта етістіктері де, грамматикалық семантикалары мен
формаларының көрсеткіштері — біріншісінде -п кет, екіншісінде -п кал
бөлшектері. Ал, екеуінде де қосылып тұрған кейінгі формалар (-ті+м; -ды+м)
— өткен шақ жұрнағы мен йгілікті бірінші жағының жалғауы.
Аналитикалы етістіктің грамматққалық семантикасын білдіріп, оның
көрсеткіші есебінде қызмет ететін соңғы екі бөлшегі—көсемшенің жұрнағы мен
көмекші етістік— мағына жағынан да, кызметі жағынан да дәйім бірлікте
жұмсалады да, бір ғана грамматикалық форма ретінде қызмет етеді. Бұл
грамматикалық форма аналитикалық қосымша я аналитикалық формамант деп
аталады.
Аналитикалық форманттың бірінші компоненті есебінде дейін көсемшенің -й
(-а, -е), -ып (-іп, -п) жұрнақтары , кызмет етеді де, екінші компоненті
ретінде көмекші етістік жұмсалады.
Толымды көмекшілер мен жетекші етістікке қосылатын форманың (көсемше
жұрнағының) бір-бірімен тіркесу қабілеті де, бұл екі компоненттің
бірлесіп, жетекші етістікке үстейтін семантикалық мағыңасы да бәрінде
біркелкі емес. Мысалы: ал, бар, бер, кел, кет, көр, қал, ой, сал, таста,
жатыр, жүр, түр, отыр етістіктері көсемшенің -а (-е, -й) жұрнағымен де,
-ып (-іп, -п) жұрнағымен де тіркесіп, семантикалық айырмашылықтары бар,
демек, алды-алдына формант ретінде жұмсалып, екі түрлі саралам
(аналитикалы) етістік жасауға қатысады.Ал, кейбір көмекшілер тек -а(-е,
-й) жұрнағымен ға-на (айта бастады; тыңдай түсті) тіркессе, кейбіреулері
тек -ып (-іп, -п) форма жұрнағымен ғана (айтып жібер, тыңдап қара)
тіркесіп, сыңар аналитикалы етістіктер жа; сауға ғана қатысады.
Толымсыз көмекші етістіктер. Бұл топқа енетін көмекші етістіктердің саны
көп емес.Оларға сөздіктен жеке сөз ретінде лұғаттық орын алғанымен,
практикада (ауызша, жазуша тілде) я әуелгі (ер), я қазіргі (е) түбір
күйінде қолданылмайтын жалғыз сөз -е етістігі ғана, ол негізден өрбіген
формалардан сақталып жүрген шалағай еді (ер+ді), екен (ер-~кен), емес (ер-
-ме\-с) сөздері және еміс-еміс деген қос сөз ғана жатады.
Бұл көмекші етістіктің е түбірінде қазір толық лексикалық мағына жоқ.
Оның тек жоғарыда аталған еді, екен, емес, еміс-еміс формалары ғана
болмаса, өзге де формалары қазіргі тілден шығып қалған. Сөйтіп, бұл
көмекшілер — мазмұны жағынан да, форма жағынан да шалағай, яғни, толымсыз
сөздер. Бірақ лексикалық мағыналары да, грамматикалық формалары да толымсыз
(шалағай) болғанымен, олар тілімізде айырықша мол функция атқарадьь,
Бұл көмекшілер жалаң және күрделі есімдерге де, етістіктің көптеген
категорияларына да, құрам-құрылыстары аралас басқа сөздерге де талғамай
тіркесе береді.Мысалы: бала еді; аға дәрігер екен; қырық-отыздар шамасын-да
екен; қарала-торы ала емес; тап-таза екен; бесеу едікр бес-алтыдай еді; біз
едік; келіп еді; келер еді; келетін еді; келмек екен т. Б.
Еді, екен емес формаларының аса жиі қолданылуы— олардың қызметтері
байлығына айтсақ. Бұл көмекшілер сөздері тіркескен сөздерге ешқандай да
лексикалық мағына үстемейді, тек грамматакалық мағына ғана жамайды.Олардың
қысқаша сипаты мынадай:
1) Б да көмекшісі тарихи е (ер) етістігінің жедел өткен шақ формасынан
(ер+ді) қалыптасқан. Осы әй-кес, еді формасы қай сөзге тіркессе де, оған
өткен шақ мағынасын үстейді және жіктеліп жұмсалады да, қай жақ екенін
көрсететін көмекші сөз ретінде қызмет етеді. Сөйлеу тілінде де, жазбашада
да еді сөзі жіктелгенде, I, II жақта -ді элементі, III жақта соңғы і дыбысы
толық сақталып та (е-ді-м; е-дің; е-ді), кейде сақталмай, ықшамдалып, түсіп
қалып та (е-м; е-ң; ед) жұмсала береді. Мысалы: Тәңірі қосқан жар едің сен,
жар ете алмаа кетіп ең. Ол кезімде бала едім мен, Аямасқа бекіп ем (Абай);
Кетсең еді ұзатып (бүл да) т. б. Екіншіден, осы мысалдардан, толық турі
болса да ықшам түрі болса да, еді көмекшісі тіркескен сөздерге лексикалық
(мағына) жамап тұрмағаны, тек қана грамматикалық шақ, жақ категорияларынын
мағыналарын қосуға дәнекер болып тұрғаны көрінеді. Осы көмекшінің
дәнекерлігі (қатысы) арқасында тілімізде өткен шақ мағыналарын білдіретін
мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан: -ып еді (айтып еді); қан еді
(айтқан еді); -атын еді (айтатын еді), -ар еді (айтар еді); -са еді (айтса
еді); -ұшы еді (айтушы еді); -са игі еді (айтса игі еді); -а (-е, -й) жатыр
еді (ба-ра жатыр еді, келе жатыр еді); -а жатқан б (бара жат-қан еді) т. б.
Өткен шақ мағыналарын (реңктерін) білдіру жағынан, әрине, бұл формаиттар
бір-бірімен тең емес, олардың реңктері басқа-басқа (шақ категориясы деген
тақырыпты қараңыз).
Екен көмекшісі әуелгі ер түбіріне есімшенің -кен (-ген, -қан, -ған)
жұрнағы қосылған формадан қалыптасқан. Бұл көмекші.де (екен) өзі тіркескен
сөзге лексикалық (мағына) қоспайды, тек шақ, жақ категория-ларына қатысты
мағыналар үстейтін дәнекер есебіде жұмсалады. Екен көмекшісі де
жіктелғенде, формасын толық сақтап та, ықшамдалып, сәл-өзгеріліп те
отырадь, Мысалы, түс көрген екенмін, деп те, түс көген екем, екенсің деп
те қолданыла береді.
Екен көмекшісі есімшенің өткен шақ формасында (-кен, -ген...)
қалыптасқандықтан, әдетте, өзі тіркескен сөзге бұрын өткен амал я әрекет
екенің білдірерліктей қосымша мағына үстейді. Осыған сәйкес, екен
көмекшісінің қатынасымен күделі еткен шақ категориясын жасайтын мынадай
аналитикалық форманттар калыптас-қан: -ған екен (барған екен); -атын екен
(баратын екен); -ады екен (барады екен); -са екен (барса екен); -ар ма екен
(бпрар ма екен?); -ып па екен (барып па екен?)} -мақшы екен (бармақшы
екен); -а жатыр екен (ба-ра жатыр екен); -ып жатыр екен (барып жатыр екен);
-а жатады екен (бара жатады екен) т. б. Сондай-ақ, тұр, жүр, отыр
етістіктері қатысып та күрделі форманттар жасалады (ып тұр екен...). Бұл
форманттардың да өткен шақ мағынасын білдіру қабілеті күшті болғанмен, ол
ма-гыналардың бірдей емес, қилы-қилы (Өткен шак деген тақырыпты
қараңыз).
3) Емес көмекшісі әуелдегі ер+ме+с формасынан пайда болған. Бірақ бұл
форма өзі тіркесетін сөзге ешқандай да шактық мән үстемейді, тек
болымсыздық мағына үстейді, бірак, қажетіне қарай, жақ формаларын
қабылдайды.Мысалы: мен бала емеспін;сіздер көрген емессіздер т. б. Сейтіп,
бұл форма шақты білдіру қабілетінен айрылып, тек болымсыздық мағына
білдіретін дәнекер сөз болып қалыптаскан.
Сонымен, екен, еді көмекші етістіктері, біріншіден, өздері тіркесетін
сезге шақ, жақ үғымдарына қатысты косымша реңк жамайтын форма ретінде және
сол форманың көрсеткіші есебінде жұмсалады, екіншіден, күрделі етістіктің
суреттемелі (перифразалы). түрін жасайтын енімді аналитикалық форматтарың
тұрақты компоненттерінің бірі ретінде қызмет етеді де, не сез тіркестерін
(бала екенін білмеуші едім; кітапты тастап кетпеген екенмін деп екінді т.
б.), не сөйлемді тиянақтап оты-ратын көмкерме сөз есебінде қолданылады.
.. Жалғаулықтар
Жалғаулықтар—дербес лекоикалық мағыналары дерексізденген, бірақ өздеріне
тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстракт грамматикалық қызметтері
бар шылау сөздер. Жалғаулықтардың мағыналары мен қызметтері де өмірмен
байланысты алуан түрлі заттар мең. кұбылыстардың аралықтарындағы неше қилы
қатынастардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу тілінде
жарыкқа шығып, үнемі көрініп отырады.
Жалғаулықтар өз ара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің
және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді.
Жалғаулықтар ең кемі өз ара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей
қатысты боладьь Мысалы; Қыс пенен жаз, күн менен түні, тақ пенен жұп,
жақсылық пен жамандық — болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен
жалғаулықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы
сөздердің екеуіне де бірдей қатысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру
үшін қолданылып тұр.
Жалғаулыктар салалас құрмалас сөйлемдердіц құрамдарындағы жай сөйлемдерді
де өз ара байланыстырып, олардың ара қатынастарын білдірудің кызметін
атқарады.Мысалы: Өліп әлсіреп көзін біраз жұмып жатты да, қайтадан ашты (С.
Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып тұрғаны аян.
Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардың табиғатына көз жіберсек, олардың
жалпы даму жолы төмендегі бағытта болғанын бағдарлауға болады. Біріншіден,
дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айрылып, сез бен сөзді,
сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу жолы.мен ара
қатынасыы білдіретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару үшін әрі
жалғаулығын алайық. Бұл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне ешкім де
пәк келтірмейді. Мысалы: Ақырған соң байғұстар әрі турды, Қалтасына қолын
салып мойын бұрды (Абай). Бұл сөздің мекендік мағынасы, тілдің қажетіне
қарай, өзінің негізгі қызметінің үстіне қосымша кызмет жүктеп алып, тағы
деген тәрізді мағыналық реңге көшкен де, үстеу сөз ретінде қолданыла
беруімеы қатар, кемекші сөз — жалғаулықтар қатарына да ауысқан.
Екіншіден, кейбір жалғаулыктар белгілі бір түбір сездерге қосылып
қолданылатын әр қилы қосымшалармен үнемі жұмсала-жұмсала келіп, сол
формаларда әбден тұрақталып, көнелену арқылы әрі тұлғасы өзгермей-тіндей
халге жетіп, әрі мағынасы солғындап лелексикаланып, бірте-бірте
жалғаулықтарға айналған. Мысалы, дегенмен (де-ген-мен), болмаса (бол-ма-
са), немесе (не-ме-се), себебі (себеп+і), сондықтан (сон+дық+тан), бірде
(бір+де), демек (де+мек) секілді жалғаулықтар бастапқы де, бол, не, себеп,
сол} бір, де деғен түбірлерге көрсетілген қосымша формалардың дәйім қосылып
айтылуы арқылы, яғни сол формаларда тұракталуы арқылы қалыптасудан пайда
болған.
Кейбір жалғаулықтар жеке сөздердің бірігуі немесе кірігуі арқылы да пайда
болған. Мысалы, бірақ (бір-ақ), біресе (бір — ерсе) жалғаулықтары әуелгі
бір деген сан есімге ақ демеулік шылауы және осы күнгі еді көмекші
етістігінің бастапкы ерсе формасьшың бірігіп қалыптасуы арқылы жасалған. Ал
өйткені (ейт+кен+і), өйткенмен (өйт+кен+мен), әйтесе (әйт+пе+се) деген
жалғаулықтар әуелгі олай және ет деген сөздердің әрі тиісті фонетикалық
өзгерістерге ұшырап ықшамдалып бірігуінен, әрі біріккен формаға —кен+мен,
-пе+се қосымшаларының үстемеленіп тұрақталуынан қалыптасқан.
Кейбір жалғаулықтардың қазіргі мүсінкескіндері өздерінің алғашқы
формалары тиісті өзгеріске ұшырап, кейбір дыбыстарының түсіріліп айтылып,
мүжіліп, қалыптасқандары да байқалады. Мысалы: та (те, да, де) шы-лауы
әуелгі тағы' (тағын) формасынан, мен жалғаулығы менен (әуелде бірлән)
формасыыан ықшамдалып қалыптасқан.
Жалғаулықтар өзге тілдерден де ауысып келеді. Мысалы: әм, я, яки, егер,
яғни сияқты жалғаулык шылаулар араб және иран тілдерінен ауысып келген
болса, құй жалғаулығы орыс тілінен енген.
Кейбір жалғаулықтар аналитикалық тәсіл бойынша екі түрлі шылаудан құралып
та жасалған. Мысалы; олай,бірақ, өйтсе, өйтсе, сүйтсе шылаулары да
шылауымен тіркесіп, олай да, бірақ та, өйтсе де, өйтсе де, сүйтсе де
тәрізді күрделі шылаулар қалыптасқан.
Морфологиялық құрылысы тұрғысынаи алсақ, жалғаулық шылаулар дара да,
күрделі де болып, екі жікке бөлінеді. Дара жалғаулықтар тобьша лексикалық
не синтетикалық жолмен жасалған әр килы формадағы жеке сөздер жатады да,
күрделі жалғаулыктар тобына сөз тіркестері арқылы жасалғап күрделі сөздер
жатады.
Жалғаулыктардың мағыналары мен функцияларын (кызметтерін) бір-бірінен
бөліп қарауға болмайды. Өйткемі олардың сөйлемде қолданылуына байланысты
мағыналары әрбір жалғаулықтың функциялық қызметіне орай жәпе соған сәйкес
сараланып отырады. Сондықтан жалғаулықтарды өз ара жіктегенде, түпкі тірек
етіліп олардық функциялық қызметі негізге алынады. Жеке сөздер мен
сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан, олар: а) салаластырғыш
жалғаулықтар және ә) сабақтастырғыш жалғаулықтар деген екі топқа бөлінеді.
а) Салаластырғыш жалғаулықтар. Салаластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке
сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да,
солардың өз ара байланысу жолдары мен катынастарын керсетеді. Осындай
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсететін салаластырушы жалғаулықтар
іштей ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді.
1. Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғайластық жалғаулықтар өз ара ыңғайласып
құралатын, тең дәрежедегі сездер мен сөз тіркестерін жалғастырады да,
солардың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Жалғаулықтыц бұл тобына мен (бен,
пен), және, тағы, әрі, да (де, та, те), әм шылаулары жатады.
а) Мен (бен, пен, менен, бенен, пенен) жалғаулығы негізінде
бірыңғайласкан есім сөздерді, кимыл атауларын және кейбір субстантивтенген
сөздерді бір-бірімен байланыстырады. Мысалы: Көптен бері Абай бұндай на-мыс
пе ыза, алдану мен қиянат, қимастық пен арлану, ұялып арланудың неше қырлы
қысымын көрмегендей (М. Әуезов).
ә) Және жалғаулығы да бір түрлі формадағы жалаң я күрделі зат есімсын
есім, есімдік, етістік сияқты атаушы сөздерді ыңғайластыра байланыстырады.
Мысалы: Кейбір жұмыскерлердің аттары және сауатын сиырлары болмаса, таяуда
қара-құра көрінбейді (С. Сейфуллии); Сөзін оқы және ойла, тез үйреніп, тез
жойма (Абай).
Және жалғаулығы салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жеке
сөйлемдерді де ыңғайластыра байланыо тыра береді. Мысалы: Жомарттың бүгін
жүре қойалық ниеті жоқ еді және оның ниетіне қарай даяр көлік те болмайды
(Ғ. Мүстафин).
Және жалғаулығының, колданылу мақсатына қарай, кейбір сөздер қайталанып
айтылғанда әрі жалғаулығымен мағыналас болып та қалатын реттері бар.
Мысалы: Таңғажайып бұл қалай хат, Мағынасы алыс, өзі жат. Сөзі орамды, әрі
түрі жат және әдепті, және рас (Абай).
Казіргі қазақ тілінің нормасында және жалғаулығының және де боп қолданылу
дағдысы да кездеседі. Мысалы: Әрине, шахтада істеген жұмыстан ауыр жұмыс
болмайды ғой... Және де қатері де көп, адамның денсаулығына да үлкен зиян
(С. Сейфуллин).
б) Әрі жалғаулығы белгілі бір заттың я құбылыстың бойында болатын әр
түрлі қасиеттер мен солардың әр алуан іс-әрекеттерін ыңғайластыра
байланыстыру үшін жұмсалады. Ондайда ол қасиеттер мен іс-әрекеттерді
білдіретін сөздер мен сөз тіркестері әрі шылауының қайталанып айтылуы
арқылы тізбектеліп, байланыстырылып отырады.
Егер бірыңғай екі сөзді ыңғайластыра байланыстыратын әрі жалғаулығы бір-
ақ рет қолданылатындай болса, және жалғаулығымен мағыналас болады. Мысалы:
Жерде қалың қар бар, күн ашық әрі қытқыл аяз (Ж. Жұмақанов).
Егер әрі жалғаулығы, жалғасатын бірыңғай сөздердің әрқайсысының алдында
(бұрын), қайталанып айтылатын болса, онда сол атауыш сөздер арқылы аталған
ат, белгі, сапа, қасиетке я амал-әрекетке баса назар аударылады, оларға
ерекше мән беріледі. Осыған сәйкес, ондайда бір формадағы зат есім, сын
есім және әр түрлі формадағы етістіктер ыңғайласа береді. Мысалы: Оқытушы
ауылда әрі оқытушы, әрі мәдениет жаршысы, әрі әлеуметтік әділеттіліктің,
адамгершілік болуға тиіс (С. Көбеев).
Әрі жалғаулығы кейде салалас құрмалас сөйлемдердің құрамдарындағы жеке
сөйлемдерді де ыңғайластыра байланыстыра алады. Мысалы: Ақшаны созған қолды
қайтарып, әрі басын шайқады (М. Әуезов); Қыранның көзі қырағы болады, әрі
әзі алатын аңды алыстан сезеді (Қ. Әбдіқадіров).
в) Да, де, та, те шылаулары әрі жалғаулық, әрі демеулік есебінде
колданылады. Ол демеулік ретінде қолданылғанда, бір сөздің немесе бірыңғай
мүшелердің әрқайсысының жетегінде болып, оларға күшейту, анықтау, тәптіштеу
мағыналарын үстемелеп отырады. Ал да шылауы жалғаулық ретінде
қолданылғанда, өз ара бір-бірімен ыңғайласатын екі сөздің немесе сөз
тіркестерінің, сондай-ақ, салалас я сабақтас құрмаластардың құрамдарындағы
жеке сөйлеімдердің байланысуына, жалғасуына дәнекер болып қызмет етеді.
Бірақ да жалғаулығының сөз бен сөзді байланыстыру функциясының аясы тым
тар. Дегенмен, ол біркелкі формада тіркесетін бірыңғай атаушы (етістік,
есім т. б.) сөздерді жағастыру үшін қолданылады. Мысалы: Сөйте тұрса да,
қожайынның жүзіне ықтамай да именбей қарайды (Ғ. Мүсірепов).
Да жалғаулығы салалас кұрмаластың кұрамындағы жеке сөйлемдерді
жалғастырғанда, оларды бірығайластырып, баяндауыштарын белгілі бір формаға
түсіреді. Мысалы: Рахмет бір нәрсенің боларын сезді де, үндемес-тен орнынан
тұрып жүре берді (С. Ерубаев).
2. Талғаулықты жалғаулықтар. Талғаулықты жалғаулықтар сөйлемде зат есім,
сын есім, етістік жәңе басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа
жалғасқан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, я кезек-
тестіріп, я біріне-бірін карама-қарсы қойып айту үшін колданылады.
Жалғаулықтың бұл тобына әлде, біресе, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса,
не болмаса, құй, мейлі шылаулары жатады..
а) Әлде жалғаулығы неғізінде талғау қызметін атқарумен катар, ойға
қатысты уақиғалар мен іс-әрекеттердің шындығына я көмескілігіне күмән
келтіру, күдіктену, күмілжу тәрізді рай-реңдерді де білдіреді. Әлде
жалғаулығы өзі қатысты сөзден бұрын (препозициялық қалыпта) колданылады.
Мысалы: Үлкен қара мөлдір кезінде әлде еркелік, әлде наз, аса бір сыпайы
үяңдыц бар (3. Қабдо-лов); Бұл жігіт шапшаң сауда, жылпос екен, Әлде сор,
әлде бағы әуреледі (М. Әуезав). Әлде жалғаулығы салалас құрмаластардың
құрамдарындағы жеке сөйлемдер арасында қолданылғанда да, осы мағаны
білдіреді. Бірақ ондайда, әлде жалғаулығы біріншіден, құрмаластағы екінші
жай сөйлемнің алдыңда тұрады да, екіншіден, жалғасқан сөйлемдерге (ме), ба
(бе), па (пе) сұраулық шылауы тіркесіп келеді. Мысалы: Мезгілсіз жүрген
жолаушыдан үрейленді ме, әлде таңырқады ма, қос адам-дары далаға жүгіре
шығып, үрпипе қарасты (Ә. Сәрсенбаев).
ә) Бірде, біресе жалғаулықтары өз ара мағыналас шылаулар болғандарымен,
олардың өзді-өздеріне тән аз-ды-көпті мағыналық ерекшеліктері бар. Бірақ
қызметі жағынан екеуінде елеулі айырмашылық жоқ. Бұл екі шылау да өздері
қатысты сөздердің алдында қолданылады да, олардағы аталатын уақиға, іс-
әрекет, сан-сапа сияқтылардың алма-кезектесіп отыратынын білдіреді. Мысалы:
Ол бірде биік, бірде аласа, бірде қатал, бірде жұмсақ мінезді, бірде шешен,
бірде сараң сөзді еді (Ғ. Мұстафин). Күн біресе жарқылдап, біресе
шартылдаап үрей қалдырмады (Ғ. Мүсірепов).
б) Кейде жалғаулығы да бірде, біресе жалғаулықтарымен мағыналас. Бұл
жалғаулық үнемі біркелкі формадағы сөздерге я сөйлемдерге тіркеседі де,
олардың арсындағы мезгілдік қатынасты аңғартады.
в) Я, яки жалғаулықтары салаласа айтылған сөздер мен сөйлемдердің
алдарында тұрып, олардағы ойларды я талғап, я салғастырып, кезектестіріп
айту үшін жұмсалады. Я, яки жалғаулықтарына қатысты сөздер де үнемі белгілі
бір бірыңғай ормаларда қолданылады. Мысалы:
Иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алдағанға, я азғырғанға, я пайдаланғанға
қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, яөтірікті шын деп ант ететұғын
кісіні не дейміз?
(Абай).
Я, яки жалғаулықтарымен мағыналас, қызметтес не, немесе, болмаса, не
болмаса шылаулары да бар. Бұларды бірінің орнына бірін алмастырып қолдана
беруге болады: Өздеріңдіне ажал, не бейнет, түртіп келеді екен (С.
Сейфуллин); Не ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ. Ең болмаса кеттің ғой мал
баға алмай (Абай).
Бірде, біресе, я, яки, не, немесе, болмаса жалғаулықтарының бәрі де
контексте қолданылу ерекшелігіне қарай салалас құрмаластардың
құрамдарындағы жеке сөйлемдердің ара қатынастарын білдіру үшін де
қолданылады.
г) Мейлі жалғаулығы қазіргі кезде дербес сөзден шылау сөзге айналған
форма деуге болады. Рас, мейлі сөзі казіргі кезде де кейде өз лексикалық
мағынасында жұмсалып, соған сәйкес, формалық өзгерістерге ұшырап та
колданыла береді. Бірақ, солай бола тұрса да, бұл сөздің мағынасы бірте-
бірте солғындап, абстракцияланудың нәтижесінде көмескілене-көмескілене
келіп, ол тек немкұрайлылықты білдіретіндей ғана семантиканы бойына сақтап,
функция жағынан талғаулык шылаудың кызметіне көшкеи. Мысалы: Мейлі жаз,
мейлі күз, мейлі қыс. Салалы, сабақты гүліміз (М. Рәшев).
ғ) Құй жалғаулығы немқұрайлылық мәнді білдіреді. Мысалы: құй бай болсын,
құй жарлы болсын, құй жас болсын, құй қарт болсын, (Ер Тарғын); Арызымды
айтайын, құй болар, қүй болмас (Абай).
ә) Сабақтастырғыш жалғаулықтар. Сабақтастырғыш жалғаулықтар тек қүрмалас
сөйлемдердің құрамдарындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып
байланыстырып, солардың ара катысын анықтап көрсету үшін жұмсалады. Ондай
қатынастар байланыстыра түскен сөйлемдердің мағыналарын қарсылықты,
себептік, салдарлык, шартты, айқындағыш, ұштастырғыш болып бөлінеді.
Көптік жалғауы дегенде екі түрлі ұғым бар: бірі — сөздерге көптік мағына
беретін көптік жалғауларының (-дар, -дер, -лар, -лер, -тар -тер) түрі деген
үғым болса, екіншісі - сөздердің көптік мағынасының өзі туралы үғым.
Сөздердің көптік мағынада жұмсалуының үш түрлі тәсілі бар, ол -
морфологиялық, лексикалық және синтаксистік тәсіл.
I. Тиісті қосымшалар қосылу арқылы сездерге көптік ұғымынык берілуін
морфологиялық тәсіл дейміз. Көптік жалғауының қосым-шалары: -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер. Бұлар сөздерге үндестік заңының ержелеріне бағына
жалғанады. Бұл — олардың жұрнақтарға ұқсастығы.
Ең алдымен, буын үндестігі бойынша жуан буындардан кейік -лар, -дар, -тар,
жіңішке буындардан кейін -лер, -дер, -тер жалғаулары жалғанады. Мысалы:
бала-лар, қыз-дар, кітап-тар, кеме-лер,өзен-дер, мектеп-тер.
1. Жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін сұйық, ұсақ заттардың аттары:
су, сүту сорпа, қымыз, түзу үну жарма, жүн, қүму т. б
2. Ру, халық, ел аттары: қыпшақ, найман, керей, арғын, қазақ,қыргыз, өзбек,
тәжік, белорус, украин, француз, т. б.
3. Әрқилы жанды жэндік, аң, хайуан аттары: көбелек, құрт, шіркей,қоңыз,
түлкі, қой, қоян, т. б.
1. Өсімдік аттары: шөп, арпа, сұлы, көде, жусан, бидай, тары, т. б.
4. Өмірдегі әр алуан қоғамдық үйымдардың атаулары: социапизм,коммунизм,
феодализм, дін, мәдениет, астрономия, ботаника, т. б
6. Адамның ішкі сезімі, жай-күйі атаулары: алданыш, ермек қуаныш, ақыл,
достық, ізгілік, кәрілік, жалқаулық, білгірлік, түс,
еріншектік, т. 6.
1. Көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар сияқты сөздер зат
есімдердің алдынан келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз көп мағына береді.
Мысалы: көп адам, аз кісі, әлденеше кісі.
2. Зат есімнің алдынан сан есім келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз-ақ
көптік мағынаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz