Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
Тақырып 1 Аудиттің пайда болуы
Аудиттің мәні, мақсаты және функциялары
Тақырып 2 Аудиторлық қызмет және оны нормативтік.құқықтық реттеу
Тақырып 3 Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Тақырып 4 Қателер мен алаяқтық, олардың елеулігін бағалау
Тақырып 5 Аудиторлық тәуекелділік
Тақырып 6 Аудиторлық дәлелдеулер
Тақырып 7 Клиенттің ішкі бақылау жүйесі
Тақырып 8 Аудиторлық тексеруді жоспарлау
Тақырып 9 Аудиторлық қорытынды: жасау және тапсыру тәртібі
Тақырып 10 Қортынды қаржылық есеп аудитінің ақпараттық жүйесі, мақсаты және тәсілдері
Тақырып 11 Өндіріс кезеңінің аудиті
Тақырып 12 Ақша қаражаттарының аудиті
Тақырып 13 Ұзақ мерзімді активтердің аудиті
Тақырып 14 Міндеттемелер мен капиталтардың аудиті
Аудиттің мәні, мақсаты және функциялары
Тақырып 2 Аудиторлық қызмет және оны нормативтік.құқықтық реттеу
Тақырып 3 Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Тақырып 4 Қателер мен алаяқтық, олардың елеулігін бағалау
Тақырып 5 Аудиторлық тәуекелділік
Тақырып 6 Аудиторлық дәлелдеулер
Тақырып 7 Клиенттің ішкі бақылау жүйесі
Тақырып 8 Аудиторлық тексеруді жоспарлау
Тақырып 9 Аудиторлық қорытынды: жасау және тапсыру тәртібі
Тақырып 10 Қортынды қаржылық есеп аудитінің ақпараттық жүйесі, мақсаты және тәсілдері
Тақырып 11 Өндіріс кезеңінің аудиті
Тақырып 12 Ақша қаражаттарының аудиті
Тақырып 13 Ұзақ мерзімді активтердің аудиті
Тақырып 14 Міндеттемелер мен капиталтардың аудиті
аудармадағы мағынасы «ол естиді» немесе « естуші» дегенді білдіреді.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі – шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клинттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз растауы мемлекетке, меншік иелеріне, акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес бойынша серіктестеріне қажет.
Бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың және пайдаланушылардың мүдделерінің қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін, пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқжат.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі – шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клинттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз растауы мемлекетке, меншік иелеріне, акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес бойынша серіктестеріне қажет.
Бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың және пайдаланушылардың мүдделерінің қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін, пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқжат.
Негізгі
1. Аpенс А., Лоббек Дж. Аудит. Перевод с англ./ Гл. редактор серии пpоф. Я.В. Соколов. М.: ФиС, 2003 .
2. Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика, 2004
3. Аудит Монтгомери. М.:ЮНИТИ, 1997.
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005
5. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности предприятия. Алматы, Гылым, 2000.
6. Шамрай И.Н. Аудит (часть 1): Учебное пособие. – Павлодар, 2004.
7. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
8. Абленов, Д.О. Основы аудита: учебное пособие/ Д.О. Абленов. - Алматы: Экономика, 2003.
9. Адамс Р. Основы аудита. Пер. с англ. (Под ред. Я.В. Соколова). - М.: ЮНИТИ, 1995.
10. Андреев В.Д. Практический аудит: Справочное пособие. - М.: Экономика, 1994.
11. Каренова Г. С. Аудит: учеб. пособие/ Г.С. Каренова.-Караганда: КарГУ, 2007.
Қосымша
1. Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения. - М.: "Финансы и статистика", 2005.
2. Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной экономики. - Алматы, Вестник КазГАУ, 1996, N 1.
3. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва -Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997 .
4. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
5. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита М.: Филин, 1996с.
6. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва - Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997.
1. Аpенс А., Лоббек Дж. Аудит. Перевод с англ./ Гл. редактор серии пpоф. Я.В. Соколов. М.: ФиС, 2003 .
2. Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика, 2004
3. Аудит Монтгомери. М.:ЮНИТИ, 1997.
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005
5. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности предприятия. Алматы, Гылым, 2000.
6. Шамрай И.Н. Аудит (часть 1): Учебное пособие. – Павлодар, 2004.
7. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
8. Абленов, Д.О. Основы аудита: учебное пособие/ Д.О. Абленов. - Алматы: Экономика, 2003.
9. Адамс Р. Основы аудита. Пер. с англ. (Под ред. Я.В. Соколова). - М.: ЮНИТИ, 1995.
10. Андреев В.Д. Практический аудит: Справочное пособие. - М.: Экономика, 1994.
11. Каренова Г. С. Аудит: учеб. пособие/ Г.С. Каренова.-Караганда: КарГУ, 2007.
Қосымша
1. Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения. - М.: "Финансы и статистика", 2005.
2. Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной экономики. - Алматы, Вестник КазГАУ, 1996, N 1.
3. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва -Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997 .
4. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
5. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита М.: Филин, 1996с.
6. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва - Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997.
Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
Аудиттің пайда болуы
Аудит термин осыдан екі мың жыл бұрын аудио деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді
білдіреді.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық
жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да
қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клинттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын
бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың
заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз растауы мемлекетке, меншік
иелеріне, акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес
бойынша серіктестеріне қажет.
Бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына
негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың және пайдаланушылардың мүдделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру
үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқжат.
Аудиттің мәні, мақсаты және функциялары.
Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық бухгалтерлер
ассоциациясы аудиттің мазмұнын барынша қамтып жинақтаған анықтамасында
былай делінген: Аудит – бұл экономикалық әрекеттер мен оқиғалар, олардың
белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты сәйкесетіндігі туралы
ақпаратты алу мен бағалаудың және нәтижелерді мүдделілік танытқан
пайдаланушыларға беретін жүйелі процесс.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық
есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру
мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады.
Классикалық ұғымда аудит- кәсіпорында жұмыс істейметін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Аудит – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестердің
және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілірдің қызметін экономикалық
талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын
бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда
көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен
аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын
білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей,
керісінше толықтырады.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – белгіленген талаптарға сәйкес
барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе
жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды,
салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша
шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістерімен
шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын
резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын
арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның
талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған
есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға
және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса,
онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің
ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін
арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін
ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшклеп мыналарды бөліп көрсету керек:
- кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын
қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін
ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
- шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру
үшін жеткілікті дәрежеде құзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
- кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы
экономикалық қызметін жүйелі талдау;
- кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен
нормативтердің орнықтылығын тексеру;
- заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шыныйы
мазмұнына шаруашылық операциялардың қаншалықты сәйкесетіндігін
тексеру;
- кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
- клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық және
сараптамалық, талдамалық, кеңес берушілік және өндірістік функциялары бар.
Бақылаушылық және сараптамалық функциясы – қаржылық есепті тексеру мен
бағалау.
Талдамалық функциясы – талдау, реттеу, болжау, үйлестіру, әр түрлі
көрсеткіштерді есептеу, ұсынысты жасау.
Кеңес берушілік функциясы – есеп, менеджмент, салық салу, маркетинг,
құқық, қаржы және тағы басқа сұрақтарға жауап беру.
Өндірістік функциясы – есептің қойылуы, персоналды оқыту, салық
декларацияны және есеп берулерді жасау.
Аудиттің түрлері
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
- аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-
бағдарлы және тәуекелге негізделген;
- құқықтық негізінде: міндетті, бастамашыл инициативтік;
- қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
- толықтығы: кешенді, тақырыптық, функционалдық,
ұйымдастырушылық, арнайы;
- жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын;
- аудит жүргізілетін субъектілермен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік;
- тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен:
операциондық, қаржылық есептеме аудиті және талапқа сәйкестік
аудиті.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1. Қаржылық бақылаудың тәуелсіз формалары пайда болуының алғы
шарттары қандай?
2. Кәсіби аудиттің қажеттілігі, мәні және міндеті неде?
3. Аудиторлық қызмет туралы әдебиеттерде келтірілген арнайы
терминдердің глоссарийін зерделеңдер.
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.–6-40
б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 29-41 б.
Тақырып 2 Аудиторлық қызмет және оны нормативтік-құқықтық реттеу
Аудиттіқ өызметтерді жүзеге асырумен байланысты құқықтық және этикалық
нормалардың өзара қарым-қатынасын мемелекеттік және кәсіби тәуелсіз
қаржылық бақылау органдары әзірлейді. Біздің елімізде аудитті нормативті-
құқықтық реттеудің мемелекеттік жүйесі құрылған. Тәуелсіз қаржылық бақылау
ұйымының заңды базасының негізгі элементтеріне кіретіндер:
- ҚР Конституциясы;
- ҚР Азаматтық Кодексі;
- ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы;
- ҚР Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңы;
- ҚР қылмыстық кодексі;
- ҚР салық кодексі;
- ҚР бюджет кодексі;
- ҚР әкімшілік жолмен құқық бұзушылар туралы кодексі және т.б.
Жоғарында аталған заңды құжаттарда аудиторлық қызметке тікелей қатысы
бар маңызды нормалар мен ережелер анықталған. Оларды айқын білген жөн және
іс жүзінде дұрыс қолдану керек. Бұл арада қолданысиағы нормативті-құқықтық
актілер жүйелі түрде толықтырылып, өзгертіліп тұратынын және қажет болған
жағдайда қайтадан жасалатынын ескеріп отыру керек.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы аудиторды жүзеге асырудың құқықтық
негіздерін анықтайды әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің мүлікктік
мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін
құруға бағытталған. Егер Қазақстан Республикасы аудиторлық қызметті
реттейтін елеміздің қазіргі заңы мен басқа да заң актілерінен бөлек
халықаралық келісімшарттармен және келісімдермен жүзеге асыруға бет бұрса,
онда халықаралық келісімшарттар мен келісімдердің ережелері қолданылады.
Қарастырылып отырған нормативті-құқықтық актіде аудиттің сыйымды
анықтамасы берілген, оны өткізу және клиентке басқа да аудиторлық және
кеңес беру қызметтерін ұсыну тәртіптері белгіленген. Аудиторлық ұйымдар мен
тәуелсіз аудиторлардың функциялары мен міндеттері, тараптардың құқықтыры,
міндеттері және жауапкершілік деңгейлері қалыптастырылады. Бұл заңның
нормалары меншік түрлері мен қызмет салаларына қарамастан барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілерге қатысты республикамыздың барлық территориясында
қолданылады. Онда келісімшарт негіздеріне қарай аудитор мен клиенттің
арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ аудитордың өз клиентінен және кез
келген мүдделі үшінші жақтан толық тәуелсіздігі жеткілікті дәрежеде ашып
көрсетіледі. Тапсырыс берушіге аудиторларды қалауына қарай еркін таңдауына
құқық берілген. Ол, сонымен қатар, қаржылық-шаруашылық қызметтерді тексеру
үшін шетелдік аудиторлар мен аудиторлық фирмаларды шақыруға құқы бар.
Аудиторларға ұсынылатын мәліметтер мен құжаттамалардың анықтығы және
шынайылығына тексерілетін шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары
жауап береді.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Қандай нормативті-құқықтық актіде аудитордың құқығы мен міндеттері
толығырақ айтылған?
2. Қандай факторлар аудитордың жауапкершілігін арттыруға ықпал етеді?
3. Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың тәжірибелік қызметінің
нормативті актілерінде кездесетін сәйкессіздіктерді анықтандар.
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 47-
78 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 61-64 б.
ҚР Аудиторлық қызмет тұралы заң.
Тақырып 3 Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде негізгі ережелер
немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұлұға болады. Осы ереже
минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін
анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижлерін бағалаудың
өлшемдері болып табылады. әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу
жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық
нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық
қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы
жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын
салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі
оңтайландырады.
Аудиторлық стандарттар әрбір тексеруші органға кәсіпорынның міндет
жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс-тәжіребелерді
қорытындылаудан алынған іріктемелер негізінде әзірленген.
Аудиторлық стандарттар мен нормалар сияқты жарияланған ресми
құжаттарды мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқа да өкілетті
инстанциялар аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын
қарастырғанда басшылыққа алып, пайдалануы мүмкін.
Жалпы стандарттар – бұл алға қойылған мақсатты тиімді әрі кәсіби
орындауы үшін аудиторға қажетті біліктілік деңгейі мен белгілі бір сапасы.
Аудиторға қойылатын негізгі талаптар:
- даярлығы;
- құзыреттілігі;
- тәуелсіздігі;
- ақпаратты алуға, тексеруге және оған баға беруге, есеп
берулерді жасауға, қорытынды шығаруға, ұсыныс жасауды
дайындауға тиісті көңіл бөлу.
Жұмыс стандарттары – бұл тексеру міндетін орындауда аудитор басшылыққа
алатын ережелер.
Олардың құрамына кіретіндер:
- аудиторлық тексеруге дайындалу;
- қадағалауды жүзеге асыру;
- анық айғақтар мен сенімді мәліметтерді жинау;
- ішкі бақылаудың жағдайын бағалау.
Есеп беру стандарттары – қорытындылаушы кезеңде қолданылады әрі
аудиторлық тексерудің нәтижелері бойынша материалдарды беруге,
орналастыруға және оның формасы мен мазмұнына қатысты ережені білдіреді.
Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау мәнері аса
маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспект бар – жалпы
әдеп және кәсіби әдеп.
әдеп термині ретінде біз мораль проблемаларын, оның ішінде моральдық
тандау саласын зерделеумен жүйелі түрде айналысатын белгілі бір философия
саласын ұғамыз. Бұл анықтамада үш шешүші элемент бар:
- шешімді таңдау проблемасы;
- жаман мен жақсы туралы түсінік;
- әдеп, адамгершілік мәселелерін, оның ішінде моральдық
шешімдерді зерделейді.
Әдеп кең мағынасында өнегелік принциптері мен нормаларының жүйесі,
жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе қәсіби топтағы адамдардың өзін
өзі ұстау әдебі ретінде баяндалды. Іс жүзінде әр түрлі әдептілік нормалары
мен ережелердің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің,
заңгерлердің және т.б кәсіби кодекстері бар.
Әдептің негізгі мақсаттарының біріне шешім қабылдауда басшылық жасау
жатса да, шешім қабылдаушы тұлғаның функциясы осымен толық бітпейді, яғни
оның кәсіби міндеттері мұнымен ғана шектеліп қалмайды.
1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың
кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оның ішінде олардың кәсіби
тәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:
1. Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және
моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-
жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
2. Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі
тиіс. Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары
кәсіби шеберлігін көрсету керек.
3. Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби
міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
4. Объективтілігі және тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін сақтай
отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық
жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні бойынша және көрер көзге де тәуелсіз
болғаны абзал.
5. Тиісті. Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы қажет, өз
білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттерді толық орындап, қызмет сапасын
ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері мен қасиеттерін
ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.
6. Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі
мен түоін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы
керек.
Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез
келген жағдайда болу мүмкін проблемаьарды анықтауда негізгілер ретінде
қолдануға тиіс. Олардың аудиторлық ұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:
Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып
табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты – қаржылық есеп
беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де,
тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болимау керек.
Адалдық және объективтілік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін жүзеге
асырғанда адал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен
болатын дауөжанжалдарға араласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмалауы
қажет. Клиенттің салық төлеуден жалтаруы, жалған жазылған есептілік
жазбалар, қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпараты барын біле тұра жасырған
аудитор қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухы мен атына
нұқсан келтіреді.
Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың интерпретациясын
сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз құзыретіндегі қызметтерді ғана
көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару кезінде ол баса назар аударып,
қызмет етуді жоспарлау және бақылау; ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін
қажетті екжей-тегжейлі ақпарат болуы керек.
Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша ешқандай
құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан келтіретін
әрекеттерге бармауы керек.
Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын
жарнамалау арқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз
қызметін мәжбүрлеп өткізуге немесе алаяқтық жасамауға тиіс.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Аудиттің стандарттары қалай ерекшеленеді?
2. Аудиттің жалпы және жұмыс стандарттары қайда қолданылады?
3. Аудиттің Халықаралық стандарттары қалай жіктеледі?
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 47-
78 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 48-55 б.
Тақырып 4 Қателер мен алаяқтық, олардың елеулігін бағалау
Елеулік баптардың немесе қателіктердің шамасына байланысты болады әрі
соған орай белгілі бір жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе
бұрмалауына қатысыт уәжіп-пікір қабылданады. Яғни, елеулік көбінесе есеп
берудің табалдырығын немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және қандай да
ббір пайдасын тигізетін ақпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ .
Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұның білдіреді.
Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы елеулі
бұрмаларды анықтау мақсатында елеуліктің қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезеңінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есепшоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліктің
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па,
міне осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне септігін
тигізеді. Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелдікті кемітетін
аудиторлық процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады,
яғни елеуліктін деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 Аудиттегі елеулік).
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Ақпарат елеулілігінің аудиторлық бағалауы қалай жүзеге асырылады?
Әдебиет
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 138-140 б.
Тақырып 5 Аудиторлық тәуекелділік
Бухгалтерлік стандарттар бойынша комитет әзірлеген Қаржылық есеп
беруді дайындау мен ұсынудың негіздерінде елеулік ұғымына былайша
анықтама берілген: Егер ақпаратқа рұқсатнама беріліп, тиісті жеріне
жөнелтілгенде пайдаланушының қаржылық есеп беруінің негізінде қабылдайтын
экономикалық шешіміне әсерін тигізетін болса немесе ақпараттың бұрмаланып
көрсетілуі пайдаланушының экономикалық шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда
мұндай мұндай ақпарат елеулі деп саналады. Елеулік баптардың немесе
қателіктердің шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір
жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалауына қатысыт
уәжіп-пікір қабылданады. Яғни, елеулік көбінесе есеп берудің табалдырығын
немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және қандай да ббір пайдасын тигізетін
ақпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ .
Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұның білдіреді.
Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы елеулі
бұрмаларды анықтау мақсатында елеуліктің қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезеңінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есепшоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліктің
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па,
міне осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне септігін
тигізеді. Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелдікті кемітетін
аудиторлық процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады,
яғни елеуліктін деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 Аудиттегі елеулік).
Қаржылық есептемелердің аудитімен бірқатар тәуекелдік
аспекетілері тікелей байланысты. Тәуекелдіктің негізгі екі түрі болады:
аудиторлық тәуекелдік және бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының)
тәуекелділігі.
Аудиторлық тәуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады:
аудитор қаржылық есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді, осының
негізінде аудиторлық қорытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің
шынайылығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде – қаржылық
есептіліктің елеулі ақауы болады.
Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған
аудиторлық қорытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлық фирма
клиентпен арадағы өзара қарым-қатынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес
тәуекелділігін бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін
мұқият анықтау болып табылады. Аудиторлық тәуекелділікті бағалаудың негізгі
екі әдісі бөліп көрсетіледі:
а) бағалаушылық (интуициялық, яғни түйсіктік);
ә) сандық.
Арнайы әдебиеттерде сипатталған аудиторлық тәуекелдіктің үлгісі
(моделі) SAS 47 (ол SAS 39 ( аудиттің іріктеу әдісі туралы) ережесіне және
тәуекелдіктің елеулігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын ала
үлгісі мындай формада болуы ықтималы:
DAR = IR · CR ·DR,
мұнда DAR – қолайлы аудиторлық тәуекелдік (Desired audit risk);
IR – шаруашылық ішіндег ітәуекелдік (Internet risk);
CR – бақылау тәуекелдігі (Control risk);
DR – табылмау тәуекелдігі, яғни байқамай қалу қатері (Detektion risk).
Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәекелдік түрлерінің
ерекшеліктерін қарастырайық.
1. Қолайлы аудиторлық тәуекелділік (DAR)- аудит аяқталғаннан кейін
қаржылық есептемеде елеулі қателіктердің барын және стандартты аудиторолық
пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілгенін
аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелділік (IR) – сегментте қателіктің барын
және бұл қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде
рұқсат етілген деңгейдегі шаманы тыс (артық) екенің аудитордың болжау
шарасы.
3. Бақылау тәуекелдігі (CR) – сегменттегі шамадан тыс қателік
клиенттің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесіндетабылмайтын және
жойылмайтыны аудитордың болжау шарасы.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Аудиторлық тәуекелдік нені білдіреді?
2. Елеулілік пен тәуекелдіктің арасында қандай байланыс бар?
3. Аудиторлық тәуекелдік қалай аңықталады?
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 139-
144 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 133-150 б.
Тақырып 6 Аудиторлық дәлелдеулер
Әдіс кең мағынада нақты өмір шындығын, табиғи және қоғамдық
құбылыстарды немесе шындықты белгілеу мен ғылыми таным жолын зерделеудің
тәсілдемелік әдістерін білдіреді. әдетте жиі қолданатын ғылыми таным
әдістері баршаға ортақ жалпы ғылыми және нақты ғылыми деп бөлінеді.
Маңыздырақ болып табылатын таным тәсілінің барлық ғылым салаларына
әмбебап пен зерттеудің түрлі кезкңдерінде қолданылатын материалистік
диалектика әдісі жатқызылып жүр. Әр білім саласындағы диалектикалық әдіс
жиынтығында ғылымның әдістік негізін қалыптастырылған зерттеудің бірқатар
жеке әдістері арқылы көрінеді.
Аудиттің жалпы және ерекше әдіснамасы бөліп көрсетіледі.
Аудиттің жалпы әдіснамасы табитғаттың, қоғамның және қоршағае ортаның
даму заңдылықтарын зерттейтін диалектиканың және жалпы ғылыми таным
теориясының принциптер жиынтығын білдіреді.
Аудиттің ерекше әдіснамасы экономикалық ғылымның заңдарына негізделіп,
бір жағынан, теориялық қорытындылар мен принциптерден, ал екінші жағынан –
оны зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің ерекше әдіснамасы – бұл талдамалы-бақылау, экономикалық және
заң ғылымдарының теориясы мен практикасының жетістіктері негізінде
әзірленген нақты құбылыстар мен процестерді зерттейдің әдістері мен
тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар тәсілдемелері. Олар аудиттің белгілі бір
нәтижелерінің жетістіктеріне, зерделеу көлеміне, мақсатты функцияларына
және ғылым мен практика салаларына сәйкес қолданылатын знрттеудің жалпы
ғылыми әдістерімен олардың өзара байланысына қарай қалыптасты.
Тексеруге бел бұған, яғни тексеруге шешім қабылдаған аудитор зерттеу
объектісі туралы шындыққа жанасымды айғақтарды алудың әр түрлі әдістерін
таңдай алады. Бизнестің аудиті мен талдауын жүргізу барысында тексеруді
жүргізудің мынадай арнайы әдістердің, тәсілдердің және процедура топтарын
кеңінен қолдана алады:
1. Нақты бақылау тәсілдері: тексеру, зерттеу, түгендеу, бақылап
жіберу, лабораториялық талдау, сараптау бағасы, нақты
объектілерді тексеру және т.б.
2. Айғақтарды құжаттық тексерулер әдістері, оның ішінде,
деректемелерді формалдық тексеру, құжаттарда көрініс тапқан
операциялар мен фактілердің мәні бойынша бағалауларын
тексеру.
3. Қадағалау тәсілдері: жаппай , тұтастай, іріктемелі, визуальды
және тікелей.
4. Жауап алу тәсілдері: ауызша, анкеталық, корреспонденттік,
өзін-өзі тіркеу және т.б.
5. Операциялармен міндеттемелердің шынайылығын тексеру
тәсілдері: құжаттық растау, кезікпе тексеру, өзара тексеру,
бақылау мақсатында салыстыру, сканерлеу және т.б.
6. Сандық параметрлерді нақтылау тәсілдері: өлшеу, салмақтау,
қайта есептеу, салыстырып тексеру және т.б.
7. Талдамалы процедуралары: іздестіру, жоспарлы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аудиттің пайда болуы
Аудит термин осыдан екі мың жыл бұрын аудио деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді
білдіреді.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық
жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да
қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клинттің нормативті-құқықтық актілердегі талаптарды сақтауын
бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың
заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз растауы мемлекетке, меншік
иелеріне, акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес
бойынша серіктестеріне қажет.
Бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына
негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың және пайдаланушылардың мүдделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру
үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқжат.
Аудиттің мәні, мақсаты және функциялары.
Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық бухгалтерлер
ассоциациясы аудиттің мазмұнын барынша қамтып жинақтаған анықтамасында
былай делінген: Аудит – бұл экономикалық әрекеттер мен оқиғалар, олардың
белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге қаншалықты сәйкесетіндігі туралы
ақпаратты алу мен бағалаудың және нәтижелерді мүдделілік танытқан
пайдаланушыларға беретін жүйелі процесс.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық
есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру
мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады.
Классикалық ұғымда аудит- кәсіпорында жұмыс істейметін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Аудит – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестердің
және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілірдің қызметін экономикалық
талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын
бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда
көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен
аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын
білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей,
керісінше толықтырады.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – белгіленген талаптарға сәйкес
барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе
жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды,
салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша
шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістерімен
шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын
резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын
арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның
талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған
есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға
және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса,
онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің
ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін
арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін
ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшклеп мыналарды бөліп көрсету керек:
- кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын
қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін
ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
- шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру
үшін жеткілікті дәрежеде құзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
- кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы
экономикалық қызметін жүйелі талдау;
- кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен
нормативтердің орнықтылығын тексеру;
- заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шыныйы
мазмұнына шаруашылық операциялардың қаншалықты сәйкесетіндігін
тексеру;
- кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
- клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық және
сараптамалық, талдамалық, кеңес берушілік және өндірістік функциялары бар.
Бақылаушылық және сараптамалық функциясы – қаржылық есепті тексеру мен
бағалау.
Талдамалық функциясы – талдау, реттеу, болжау, үйлестіру, әр түрлі
көрсеткіштерді есептеу, ұсынысты жасау.
Кеңес берушілік функциясы – есеп, менеджмент, салық салу, маркетинг,
құқық, қаржы және тағы басқа сұрақтарға жауап беру.
Өндірістік функциясы – есептің қойылуы, персоналды оқыту, салық
декларацияны және есеп берулерді жасау.
Аудиттің түрлері
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
- аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-
бағдарлы және тәуекелге негізделген;
- құқықтық негізінде: міндетті, бастамашыл инициативтік;
- қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
- толықтығы: кешенді, тақырыптық, функционалдық,
ұйымдастырушылық, арнайы;
- жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын;
- аудит жүргізілетін субъектілермен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік;
- тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен:
операциондық, қаржылық есептеме аудиті және талапқа сәйкестік
аудиті.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1. Қаржылық бақылаудың тәуелсіз формалары пайда болуының алғы
шарттары қандай?
2. Кәсіби аудиттің қажеттілігі, мәні және міндеті неде?
3. Аудиторлық қызмет туралы әдебиеттерде келтірілген арнайы
терминдердің глоссарийін зерделеңдер.
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.–6-40
б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 29-41 б.
Тақырып 2 Аудиторлық қызмет және оны нормативтік-құқықтық реттеу
Аудиттіқ өызметтерді жүзеге асырумен байланысты құқықтық және этикалық
нормалардың өзара қарым-қатынасын мемелекеттік және кәсіби тәуелсіз
қаржылық бақылау органдары әзірлейді. Біздің елімізде аудитті нормативті-
құқықтық реттеудің мемелекеттік жүйесі құрылған. Тәуелсіз қаржылық бақылау
ұйымының заңды базасының негізгі элементтеріне кіретіндер:
- ҚР Конституциясы;
- ҚР Азаматтық Кодексі;
- ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы;
- ҚР Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңы;
- ҚР қылмыстық кодексі;
- ҚР салық кодексі;
- ҚР бюджет кодексі;
- ҚР әкімшілік жолмен құқық бұзушылар туралы кодексі және т.б.
Жоғарында аталған заңды құжаттарда аудиторлық қызметке тікелей қатысы
бар маңызды нормалар мен ережелер анықталған. Оларды айқын білген жөн және
іс жүзінде дұрыс қолдану керек. Бұл арада қолданысиағы нормативті-құқықтық
актілер жүйелі түрде толықтырылып, өзгертіліп тұратынын және қажет болған
жағдайда қайтадан жасалатынын ескеріп отыру керек.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы аудиторды жүзеге асырудың құқықтық
негіздерін анықтайды әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің мүлікктік
мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін
құруға бағытталған. Егер Қазақстан Республикасы аудиторлық қызметті
реттейтін елеміздің қазіргі заңы мен басқа да заң актілерінен бөлек
халықаралық келісімшарттармен және келісімдермен жүзеге асыруға бет бұрса,
онда халықаралық келісімшарттар мен келісімдердің ережелері қолданылады.
Қарастырылып отырған нормативті-құқықтық актіде аудиттің сыйымды
анықтамасы берілген, оны өткізу және клиентке басқа да аудиторлық және
кеңес беру қызметтерін ұсыну тәртіптері белгіленген. Аудиторлық ұйымдар мен
тәуелсіз аудиторлардың функциялары мен міндеттері, тараптардың құқықтыры,
міндеттері және жауапкершілік деңгейлері қалыптастырылады. Бұл заңның
нормалары меншік түрлері мен қызмет салаларына қарамастан барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілерге қатысты республикамыздың барлық территориясында
қолданылады. Онда келісімшарт негіздеріне қарай аудитор мен клиенттің
арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ аудитордың өз клиентінен және кез
келген мүдделі үшінші жақтан толық тәуелсіздігі жеткілікті дәрежеде ашып
көрсетіледі. Тапсырыс берушіге аудиторларды қалауына қарай еркін таңдауына
құқық берілген. Ол, сонымен қатар, қаржылық-шаруашылық қызметтерді тексеру
үшін шетелдік аудиторлар мен аудиторлық фирмаларды шақыруға құқы бар.
Аудиторларға ұсынылатын мәліметтер мен құжаттамалардың анықтығы және
шынайылығына тексерілетін шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары
жауап береді.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Қандай нормативті-құқықтық актіде аудитордың құқығы мен міндеттері
толығырақ айтылған?
2. Қандай факторлар аудитордың жауапкершілігін арттыруға ықпал етеді?
3. Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың тәжірибелік қызметінің
нормативті актілерінде кездесетін сәйкессіздіктерді анықтандар.
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 47-
78 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 61-64 б.
ҚР Аудиторлық қызмет тұралы заң.
Тақырып 3 Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде негізгі ережелер
немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұлұға болады. Осы ереже
минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін
анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижлерін бағалаудың
өлшемдері болып табылады. әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу
жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық
нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық
қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы
жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын
салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі
оңтайландырады.
Аудиторлық стандарттар әрбір тексеруші органға кәсіпорынның міндет
жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс-тәжіребелерді
қорытындылаудан алынған іріктемелер негізінде әзірленген.
Аудиторлық стандарттар мен нормалар сияқты жарияланған ресми
құжаттарды мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқа да өкілетті
инстанциялар аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын
қарастырғанда басшылыққа алып, пайдалануы мүмкін.
Жалпы стандарттар – бұл алға қойылған мақсатты тиімді әрі кәсіби
орындауы үшін аудиторға қажетті біліктілік деңгейі мен белгілі бір сапасы.
Аудиторға қойылатын негізгі талаптар:
- даярлығы;
- құзыреттілігі;
- тәуелсіздігі;
- ақпаратты алуға, тексеруге және оған баға беруге, есеп
берулерді жасауға, қорытынды шығаруға, ұсыныс жасауды
дайындауға тиісті көңіл бөлу.
Жұмыс стандарттары – бұл тексеру міндетін орындауда аудитор басшылыққа
алатын ережелер.
Олардың құрамына кіретіндер:
- аудиторлық тексеруге дайындалу;
- қадағалауды жүзеге асыру;
- анық айғақтар мен сенімді мәліметтерді жинау;
- ішкі бақылаудың жағдайын бағалау.
Есеп беру стандарттары – қорытындылаушы кезеңде қолданылады әрі
аудиторлық тексерудің нәтижелері бойынша материалдарды беруге,
орналастыруға және оның формасы мен мазмұнына қатысты ережені білдіреді.
Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау мәнері аса
маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспект бар – жалпы
әдеп және кәсіби әдеп.
әдеп термині ретінде біз мораль проблемаларын, оның ішінде моральдық
тандау саласын зерделеумен жүйелі түрде айналысатын белгілі бір философия
саласын ұғамыз. Бұл анықтамада үш шешүші элемент бар:
- шешімді таңдау проблемасы;
- жаман мен жақсы туралы түсінік;
- әдеп, адамгершілік мәселелерін, оның ішінде моральдық
шешімдерді зерделейді.
Әдеп кең мағынасында өнегелік принциптері мен нормаларының жүйесі,
жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе қәсіби топтағы адамдардың өзін
өзі ұстау әдебі ретінде баяндалды. Іс жүзінде әр түрлі әдептілік нормалары
мен ережелердің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің,
заңгерлердің және т.б кәсіби кодекстері бар.
Әдептің негізгі мақсаттарының біріне шешім қабылдауда басшылық жасау
жатса да, шешім қабылдаушы тұлғаның функциясы осымен толық бітпейді, яғни
оның кәсіби міндеттері мұнымен ғана шектеліп қалмайды.
1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың
кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оның ішінде олардың кәсіби
тәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:
1. Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және
моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-
жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
2. Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі
тиіс. Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары
кәсіби шеберлігін көрсету керек.
3. Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби
міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
4. Объективтілігі және тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін сақтай
отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық
жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні бойынша және көрер көзге де тәуелсіз
болғаны абзал.
5. Тиісті. Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы қажет, өз
білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттерді толық орындап, қызмет сапасын
ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері мен қасиеттерін
ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.
6. Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі
мен түоін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы
керек.
Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез
келген жағдайда болу мүмкін проблемаьарды анықтауда негізгілер ретінде
қолдануға тиіс. Олардың аудиторлық ұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:
Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып
табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты – қаржылық есеп
беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де,
тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болимау керек.
Адалдық және объективтілік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін жүзеге
асырғанда адал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен
болатын дауөжанжалдарға араласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмалауы
қажет. Клиенттің салық төлеуден жалтаруы, жалған жазылған есептілік
жазбалар, қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпараты барын біле тұра жасырған
аудитор қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухы мен атына
нұқсан келтіреді.
Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың интерпретациясын
сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз құзыретіндегі қызметтерді ғана
көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару кезінде ол баса назар аударып,
қызмет етуді жоспарлау және бақылау; ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін
қажетті екжей-тегжейлі ақпарат болуы керек.
Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша ешқандай
құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан келтіретін
әрекеттерге бармауы керек.
Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын
жарнамалау арқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз
қызметін мәжбүрлеп өткізуге немесе алаяқтық жасамауға тиіс.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Аудиттің стандарттары қалай ерекшеленеді?
2. Аудиттің жалпы және жұмыс стандарттары қайда қолданылады?
3. Аудиттің Халықаралық стандарттары қалай жіктеледі?
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 47-
78 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 48-55 б.
Тақырып 4 Қателер мен алаяқтық, олардың елеулігін бағалау
Елеулік баптардың немесе қателіктердің шамасына байланысты болады әрі
соған орай белгілі бір жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе
бұрмалауына қатысыт уәжіп-пікір қабылданады. Яғни, елеулік көбінесе есеп
берудің табалдырығын немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және қандай да
ббір пайдасын тигізетін ақпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ .
Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұның білдіреді.
Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы елеулі
бұрмаларды анықтау мақсатында елеуліктің қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезеңінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есепшоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліктің
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па,
міне осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне септігін
тигізеді. Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелдікті кемітетін
аудиторлық процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады,
яғни елеуліктін деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 Аудиттегі елеулік).
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Ақпарат елеулілігінің аудиторлық бағалауы қалай жүзеге асырылады?
Әдебиет
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 138-140 б.
Тақырып 5 Аудиторлық тәуекелділік
Бухгалтерлік стандарттар бойынша комитет әзірлеген Қаржылық есеп
беруді дайындау мен ұсынудың негіздерінде елеулік ұғымына былайша
анықтама берілген: Егер ақпаратқа рұқсатнама беріліп, тиісті жеріне
жөнелтілгенде пайдаланушының қаржылық есеп беруінің негізінде қабылдайтын
экономикалық шешіміне әсерін тигізетін болса немесе ақпараттың бұрмаланып
көрсетілуі пайдаланушының экономикалық шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда
мұндай мұндай ақпарат елеулі деп саналады. Елеулік баптардың немесе
қателіктердің шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір
жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалауына қатысыт
уәжіп-пікір қабылданады. Яғни, елеулік көбінесе есеп берудің табалдырығын
немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және қандай да ббір пайдасын тигізетін
ақпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ .
Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұның білдіреді.
Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық қатынастағы елеулі
бұрмаларды анықтау мақсатында елеуліктің қолайлы деңгейін белгілейді.
Жоспарлау кезеңінде аудитор қаржылық есептемелерде елеулі бұрмаланған
ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есепшоттардың
сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліктің
аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу қажет, іріктемелерді
пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па,
міне осындай мәселелерге қатысты аудитордың бір шешімге келуіне септігін
тигізеді. Бұл қолайлы деңгейге дейін аудиторлық тәуекелдікті кемітетін
аудиторлық процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады,
яғни елеуліктін деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық
тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым төмен немесе осыған керісінше болады.
Елеулік пен аудиторлық тәуекелдіктің арасындағы кері байланысы аудитор
аудиторлық процедураның сипатын, орындалу мерзімін және көлемін анықтау
барысында назарға алады (ХАС 320 Аудиттегі елеулік).
Қаржылық есептемелердің аудитімен бірқатар тәуекелдік
аспекетілері тікелей байланысты. Тәуекелдіктің негізгі екі түрі болады:
аудиторлық тәуекелдік және бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының)
тәуекелділігі.
Аудиторлық тәуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады:
аудитор қаржылық есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді, осының
негізінде аудиторлық қорытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің
шынайылығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде – қаржылық
есептіліктің елеулі ақауы болады.
Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған
аудиторлық қорытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлық фирма
клиентпен арадағы өзара қарым-қатынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес
тәуекелділігін бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін
мұқият анықтау болып табылады. Аудиторлық тәуекелділікті бағалаудың негізгі
екі әдісі бөліп көрсетіледі:
а) бағалаушылық (интуициялық, яғни түйсіктік);
ә) сандық.
Арнайы әдебиеттерде сипатталған аудиторлық тәуекелдіктің үлгісі
(моделі) SAS 47 (ол SAS 39 ( аудиттің іріктеу әдісі туралы) ережесіне және
тәуекелдіктің елеулігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын ала
үлгісі мындай формада болуы ықтималы:
DAR = IR · CR ·DR,
мұнда DAR – қолайлы аудиторлық тәуекелдік (Desired audit risk);
IR – шаруашылық ішіндег ітәуекелдік (Internet risk);
CR – бақылау тәуекелдігі (Control risk);
DR – табылмау тәуекелдігі, яғни байқамай қалу қатері (Detektion risk).
Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәекелдік түрлерінің
ерекшеліктерін қарастырайық.
1. Қолайлы аудиторлық тәуекелділік (DAR)- аудит аяқталғаннан кейін
қаржылық есептемеде елеулі қателіктердің барын және стандартты аудиторолық
пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілгенін
аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелділік (IR) – сегментте қателіктің барын
және бұл қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде
рұқсат етілген деңгейдегі шаманы тыс (артық) екенің аудитордың болжау
шарасы.
3. Бақылау тәуекелдігі (CR) – сегменттегі шамадан тыс қателік
клиенттің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесіндетабылмайтын және
жойылмайтыны аудитордың болжау шарасы.
Әдістемелік нұсқау
Студеннтер бүл тақырыпқа берілген есептерді шығару және келесі
сұрақтарға жауап беру керек:
1.Аудиторлық тәуекелдік нені білдіреді?
2. Елеулілік пен тәуекелдіктің арасында қандай байланыс бар?
3. Аудиторлық тәуекелдік қалай аңықталады?
Әдебиет
Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005.– 139-
144 б.
Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика,2004.– 133-150 б.
Тақырып 6 Аудиторлық дәлелдеулер
Әдіс кең мағынада нақты өмір шындығын, табиғи және қоғамдық
құбылыстарды немесе шындықты белгілеу мен ғылыми таным жолын зерделеудің
тәсілдемелік әдістерін білдіреді. әдетте жиі қолданатын ғылыми таным
әдістері баршаға ортақ жалпы ғылыми және нақты ғылыми деп бөлінеді.
Маңыздырақ болып табылатын таным тәсілінің барлық ғылым салаларына
әмбебап пен зерттеудің түрлі кезкңдерінде қолданылатын материалистік
диалектика әдісі жатқызылып жүр. Әр білім саласындағы диалектикалық әдіс
жиынтығында ғылымның әдістік негізін қалыптастырылған зерттеудің бірқатар
жеке әдістері арқылы көрінеді.
Аудиттің жалпы және ерекше әдіснамасы бөліп көрсетіледі.
Аудиттің жалпы әдіснамасы табитғаттың, қоғамның және қоршағае ортаның
даму заңдылықтарын зерттейтін диалектиканың және жалпы ғылыми таным
теориясының принциптер жиынтығын білдіреді.
Аудиттің ерекше әдіснамасы экономикалық ғылымның заңдарына негізделіп,
бір жағынан, теориялық қорытындылар мен принциптерден, ал екінші жағынан –
оны зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің ерекше әдіснамасы – бұл талдамалы-бақылау, экономикалық және
заң ғылымдарының теориясы мен практикасының жетістіктері негізінде
әзірленген нақты құбылыстар мен процестерді зерттейдің әдістері мен
тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар тәсілдемелері. Олар аудиттің белгілі бір
нәтижелерінің жетістіктеріне, зерделеу көлеміне, мақсатты функцияларына
және ғылым мен практика салаларына сәйкес қолданылатын знрттеудің жалпы
ғылыми әдістерімен олардың өзара байланысына қарай қалыптасты.
Тексеруге бел бұған, яғни тексеруге шешім қабылдаған аудитор зерттеу
объектісі туралы шындыққа жанасымды айғақтарды алудың әр түрлі әдістерін
таңдай алады. Бизнестің аудиті мен талдауын жүргізу барысында тексеруді
жүргізудің мынадай арнайы әдістердің, тәсілдердің және процедура топтарын
кеңінен қолдана алады:
1. Нақты бақылау тәсілдері: тексеру, зерттеу, түгендеу, бақылап
жіберу, лабораториялық талдау, сараптау бағасы, нақты
объектілерді тексеру және т.б.
2. Айғақтарды құжаттық тексерулер әдістері, оның ішінде,
деректемелерді формалдық тексеру, құжаттарда көрініс тапқан
операциялар мен фактілердің мәні бойынша бағалауларын
тексеру.
3. Қадағалау тәсілдері: жаппай , тұтастай, іріктемелі, визуальды
және тікелей.
4. Жауап алу тәсілдері: ауызша, анкеталық, корреспонденттік,
өзін-өзі тіркеу және т.б.
5. Операциялармен міндеттемелердің шынайылығын тексеру
тәсілдері: құжаттық растау, кезікпе тексеру, өзара тексеру,
бақылау мақсатында салыстыру, сканерлеу және т.б.
6. Сандық параметрлерді нақтылау тәсілдері: өлшеу, салмақтау,
қайта есептеу, салыстырып тексеру және т.б.
7. Талдамалы процедуралары: іздестіру, жоспарлы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz