Сезіктіні ұстаудың процессуальдық құқықтары мен міндеттері
Кіріспе 3
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі 7
1.1. Сезіктіні ұстаудың негізі 7.17
1.2. Сезіктіні ұстау тактикасы 18.21
1.3. Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде 22.26
Тарау II. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің қатысуы және
ұстаудың процессуальдық жағдайы 27
2.1. Сезіктіні қылмыс жасаған жерінде ұстаудың процессуальдық жағдайы 27.31
2.2. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің
қатысуы 32.42
Қорытынды 43.44
Қолданылған әдебиеттер 45.46
Сілтемелері 47.48
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі 7
1.1. Сезіктіні ұстаудың негізі 7.17
1.2. Сезіктіні ұстау тактикасы 18.21
1.3. Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде 22.26
Тарау II. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің қатысуы және
ұстаудың процессуальдық жағдайы 27
2.1. Сезіктіні қылмыс жасаған жерінде ұстаудың процессуальдық жағдайы 27.31
2.2. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің
қатысуы 32.42
Қорытынды 43.44
Қолданылған әдебиеттер 45.46
Сілтемелері 47.48
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдылығын тани отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқығын растай отырып, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет салтанатты түрде жария етті /1/.
Барша жүйенің негізін қалаушы Конституция болғандықтан оның биік мақсаты заңның дамуын қоғамдағы прогресті қамтамасыз ететін арнаға бағыттау, осы жолда пайда болған кедергілерді жою болып табылады. Ондай рөльді ол қоғамдық дамудың жаңа талаптарына сәйкес жаңарып отырғанда ғана атқара алады 121.
Демократиялық құқықтық мемлекет құп жатқан жағдайда заңды білу оны оқып үйрену - әрбір азаматтың міндеті.
Қылмыспен және қылмыстылықпен пәрменді күрес мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлықтарыңда, басқа да мемлекеттік заңдарда арнайы көрсетілген.
Құқықтық, демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі әділдіктің негізгі қағидалары — сотта әділдіктің болуы, заң мен сот алдындағы азаматтар тендігі, кінәсіздік презумциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселе сол сезіктінің процессуалдық жағдайы. Бірінші тарауда қылмыстық процестегі сезіктіні ұстаудың түсінігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу заңының 68-бабында "Сезікті" деп — тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы кодексте белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам сезікті деп танылады деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 132-бабында қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133- бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Барша жүйенің негізін қалаушы Конституция болғандықтан оның биік мақсаты заңның дамуын қоғамдағы прогресті қамтамасыз ететін арнаға бағыттау, осы жолда пайда болған кедергілерді жою болып табылады. Ондай рөльді ол қоғамдық дамудың жаңа талаптарына сәйкес жаңарып отырғанда ғана атқара алады 121.
Демократиялық құқықтық мемлекет құп жатқан жағдайда заңды білу оны оқып үйрену - әрбір азаматтың міндеті.
Қылмыспен және қылмыстылықпен пәрменді күрес мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлықтарыңда, басқа да мемлекеттік заңдарда арнайы көрсетілген.
Құқықтық, демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі әділдіктің негізгі қағидалары — сотта әділдіктің болуы, заң мен сот алдындағы азаматтар тендігі, кінәсіздік презумциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселе сол сезіктінің процессуалдық жағдайы. Бірінші тарауда қылмыстық процестегі сезіктіні ұстаудың түсінігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу заңының 68-бабында "Сезікті" деп — тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы кодексте белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам сезікті деп танылады деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 132-бабында қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133- бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 30 тамыз 1995ж.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексі, Алматы 1997ж.
3. Қазақстан Республикасы Азаматтық істер жүргізу кодексі, Алматы 1993ж.
4. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы заңы, Алматы 1995ж.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Алматы 1997ж.
6. Е.Ғ.Жәкішов және т/б. Криминалистика, Алматы 2005ж.
7. «История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации суда и прокуратуры» Сборник документов, Москва 1955г.
8. Карнеева Л.М. К вопросу о подозреваемом в Советском уголовном кодексе, Москва. 1982г.
9. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого, практика применение нового законадательства, М., 1963г.
10. Жогин Н.В. Фаикулин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела.
Госюриздат. 1961г.
11. Боровский Н.Э. Понятие подозреваемого в Советском уголовном процессе. Вестник Московского Гос. Университета 1963г.
12. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого. Сборник практика применнения нового уголовного поцессуального законадательства, М., 1962г.
13. Денежкин Б.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе. М., 1962г.
14. Строгович М.С. Курс Советского уголовного процесса. М., 1970г.
15. Михиченко М.М. Проблемы правого статуса личности в уголовном
процессе. Саратов, 1981 г.
16. Галкин И.С., Кочетков В.Г. Процессуальное положение подозреваемого, М., 1968г.
17. Шатило К.Д. Процессуальное основания и порядок задержания лиц подозреваемых в совершении преступлении. Вопросы криминалистики. М., 1963г.
18. Ливинец Ю.Д. Меры пересечения Советском уголовном процессе. М., 1964г.
19. Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в Уголовном процессе. Алматы, 1997г.
20. Беков К.А. Осуществление прокурорского надзора за обеспечением прав и законных интересов подозреваемого в свете нового УПК РК. Вестник КазГУ. Алматы, 1999г.
21. Беков К.А. Бекбосынов С.М. Процессуальное особенности допроса подозреваемого. Ст 109-115. Вестник КазГУ, Алматы 1999г.
22. Беков К.А. Актуальные проблемы защиты прав, законных интересов подозреваемого предварительном следствии. Ст. 50-57. Вестник КазГУ, Алматы, 1999г.
СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1 - бап, 1-бөлім.
2. Халиков К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. А., 1997 ж. С.2
3. Заң газеті, 7-бет, 24.01.1996 ж.
4. Заң газеті, 4-бет, 21.02.1995ж.
5. История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации суда и прокуратуры. Сборник документов, М., 1955 г. С.63.
6. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по Советскому праву, М.196ІГ. С.10.
7. Карнеева Л.М. К вопросу о подозреваемом в Советском уголовном кодексе, М. 1982 г. С.22.
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, 16 бап.
9. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого, Практика
применение нового законодательства, М., 1963 г. С.30-31.
10. Жогин Н.В. и Фаткуллин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела, Госюриздат, 1961 г. Стр. 51-52.
11. Боровский Э. Понятие подозреваемого в советском уголовном процессе, Вестник Московского Гос-го Унив-та, 1963 г. С.29.
12. Денежник Б.А. Подозревемый в советском уголовном процессе. Саратов, 1982 г. С.8.
13. Франк Л.В. Задержание и арест подозреваемого в советском уголовном процессе, Душанбе: Изд-во Таджикского Унив-та, 1963 г. С.64-67.
14. Жогин Н.В. Фаткулин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела. М. Госюриздат, 1961 г. С.51-52.
15. Дорохов В.Я. Процессуальное положение под подозреваемого. Сборник. Практика применнения нового уголовного процессуального законодательства. М. 1962 г. С.30-31.
16. Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечение права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. Алматы. Қазақ Ұлттық Университеті. 1997 г. С.82-89.
17. Абдиханов Н.А. Использование непроцессуальной информации при поизводстве расследование. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Алматы, 1995 г. С.20-22.
18. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. А. 1998 г. С.272-275.
19. Денежкин Б.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе.
20. Алиев Р.М. Расследование уголовных дел налоговой полицией. А. 1998 г. С.45.
21. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса, М. 1968 г. Т.І. С.191.
22. Михкенко. Проблемы правового статуса личности в уголовном процессе. Саратов 1998 г. С.42-48.
23. Галкин И.С. Кочетов В.Г. Процессуальное положение подозреваемого. М., 1968 г. С.4.
24. Тлеухан Р.П. Проблемы расследование и предупреждения преступлений, совершенных организованной группой в денежно-кредитной сфере. А.,1998 г. С. 102-103.
25. Бекешко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе. С.95. М.1982 г.
26. Шатило К.Д. Процессуальные основания и порядок задержания лиц, подзреваемых в совершении преступлений. Вопросы криминалистики, 1963 г.С. 126.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексі, Алматы 1997ж.
3. Қазақстан Республикасы Азаматтық істер жүргізу кодексі, Алматы 1993ж.
4. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы заңы, Алматы 1995ж.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Алматы 1997ж.
6. Е.Ғ.Жәкішов және т/б. Криминалистика, Алматы 2005ж.
7. «История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации суда и прокуратуры» Сборник документов, Москва 1955г.
8. Карнеева Л.М. К вопросу о подозреваемом в Советском уголовном кодексе, Москва. 1982г.
9. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого, практика применение нового законадательства, М., 1963г.
10. Жогин Н.В. Фаикулин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела.
Госюриздат. 1961г.
11. Боровский Н.Э. Понятие подозреваемого в Советском уголовном процессе. Вестник Московского Гос. Университета 1963г.
12. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого. Сборник практика применнения нового уголовного поцессуального законадательства, М., 1962г.
13. Денежкин Б.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе. М., 1962г.
14. Строгович М.С. Курс Советского уголовного процесса. М., 1970г.
15. Михиченко М.М. Проблемы правого статуса личности в уголовном
процессе. Саратов, 1981 г.
16. Галкин И.С., Кочетков В.Г. Процессуальное положение подозреваемого, М., 1968г.
17. Шатило К.Д. Процессуальное основания и порядок задержания лиц подозреваемых в совершении преступлении. Вопросы криминалистики. М., 1963г.
18. Ливинец Ю.Д. Меры пересечения Советском уголовном процессе. М., 1964г.
19. Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в Уголовном процессе. Алматы, 1997г.
20. Беков К.А. Осуществление прокурорского надзора за обеспечением прав и законных интересов подозреваемого в свете нового УПК РК. Вестник КазГУ. Алматы, 1999г.
21. Беков К.А. Бекбосынов С.М. Процессуальное особенности допроса подозреваемого. Ст 109-115. Вестник КазГУ, Алматы 1999г.
22. Беков К.А. Актуальные проблемы защиты прав, законных интересов подозреваемого предварительном следствии. Ст. 50-57. Вестник КазГУ, Алматы, 1999г.
СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1 - бап, 1-бөлім.
2. Халиков К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. А., 1997 ж. С.2
3. Заң газеті, 7-бет, 24.01.1996 ж.
4. Заң газеті, 4-бет, 21.02.1995ж.
5. История законодательства СССР и РСФСР по уголовному процессу и организации суда и прокуратуры. Сборник документов, М., 1955 г. С.63.
6. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по Советскому праву, М.196ІГ. С.10.
7. Карнеева Л.М. К вопросу о подозреваемом в Советском уголовном кодексе, М. 1982 г. С.22.
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, 16 бап.
9. Дорохов В.Я. Процессуальное положение подозреваемого, Практика
применение нового законодательства, М., 1963 г. С.30-31.
10. Жогин Н.В. и Фаткуллин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела, Госюриздат, 1961 г. Стр. 51-52.
11. Боровский Э. Понятие подозреваемого в советском уголовном процессе, Вестник Московского Гос-го Унив-та, 1963 г. С.29.
12. Денежник Б.А. Подозревемый в советском уголовном процессе. Саратов, 1982 г. С.8.
13. Франк Л.В. Задержание и арест подозреваемого в советском уголовном процессе, Душанбе: Изд-во Таджикского Унив-та, 1963 г. С.64-67.
14. Жогин Н.В. Фаткулин Ф.Н. Возбуждение уголовного дела. М. Госюриздат, 1961 г. С.51-52.
15. Дорохов В.Я. Процессуальное положение под подозреваемого. Сборник. Практика применнения нового уголовного процессуального законодательства. М. 1962 г. С.30-31.
16. Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечение права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. Алматы. Қазақ Ұлттық Университеті. 1997 г. С.82-89.
17. Абдиханов Н.А. Использование непроцессуальной информации при поизводстве расследование. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Алматы, 1995 г. С.20-22.
18. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. А. 1998 г. С.272-275.
19. Денежкин Б.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе.
20. Алиев Р.М. Расследование уголовных дел налоговой полицией. А. 1998 г. С.45.
21. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса, М. 1968 г. Т.І. С.191.
22. Михкенко. Проблемы правового статуса личности в уголовном процессе. Саратов 1998 г. С.42-48.
23. Галкин И.С. Кочетов В.Г. Процессуальное положение подозреваемого. М., 1968 г. С.4.
24. Тлеухан Р.П. Проблемы расследование и предупреждения преступлений, совершенных организованной группой в денежно-кредитной сфере. А.,1998 г. С. 102-103.
25. Бекешко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в Советском уголовном процессе. С.95. М.1982 г.
26. Шатило К.Д. Процессуальные основания и порядок задержания лиц, подзреваемых в совершении преступлений. Вопросы криминалистики, 1963 г.С. 126.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: "Сезіктіні ұстаудың процессуальдық құқықтары
мен міндеттері"
Мазмұны
Кіріспе
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі
Сезіктіні ұстаудың негізі 7-17
Сезіктіні ұстау тактикасы 18-21
Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде 22-26
Тарау II. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің қатысуы және
ұстаудың процессуальдық жағдайы 27
Сезіктіні қылмыс жасаған жерінде ұстаудың процессуальдық жағдайы 27-31
Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің
қатысуы 32-42
Қорытынды 43-44
Қолданылған әдебиеттер 45-46
Сілтемелері 47-48
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдылығын тани отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқығын растай отырып, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет салтанатты түрде жария етті 1.
Барша жүйенің негізін қалаушы Конституция болғандықтан оның биік мақсаты заңның дамуын қоғамдағы прогресті қамтамасыз ететін арнаға бағыттау, осы жолда пайда болған кедергілерді жою болып табылады. Ондай рөльді ол қоғамдық дамудың жаңа талаптарына сәйкес жаңарып отырғанда ғана атқара алады 121.
Демократиялық құқықтық мемлекет құп жатқан жағдайда заңды білу оны оқып үйрену - әрбір азаматтың міндеті.
Қылмыспен және қылмыстылықпен пәрменді күрес мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлықтарыңда, басқа да мемлекеттік заңдарда арнайы көрсетілген.
Құқықтық, демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі әділдіктің негізгі қағидалары —сотта әділдіктің болуы, заң мен сот алдындағы азаматтар тендігі, кінәсіздік презумциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселе сол сезіктінің процессуалдық жағдайы. Бірінші тарауда қылмыстық процестегі сезіктіні ұстаудың түсінігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу заңының 68-бабында "Сезікті" деп —тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы кодексте белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам сезікті деп танылады деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 132-бабында қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда:
ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133- бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Бірінші тарауда сезіктінің процессуальдық жағдайының тарихи кезеңдері мен белгісі, сезіктінің түсінігіне ғалымдардың пікірлері көрсетілген.
В.С.Байронның, СА.Голунский, З.М.Раскольников, Н.В.Житков, С.Б.Собелов, А.Н.Кондратенко Ұлы Отан соғысына дейнгі ғалымдар өз пікірлерін айтқан.
И.В.Жогин, Ф.Н.Фатулин, Дорохов, Э.Боровскийдің пікірлері баянды айтылған. Осы сияқты Л.М.Карнеева, Р.Д.Рахунов зерттеулері жазылған. Сол сияқты қазіргі өркениетті, құқықтық мемлекет құруға бағыт алған туған еліміз қазір сан алуан әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыруда. Осындай өтпелі кезеңде көптеген қиындықтардың кездесетіндігі, соған орай қылмыс түрлерінің күрт көбейгендігі белгілі. Республикадағы осы жағдайдың бүкіл елді алаңдатып отырғаны да шындық. Осыдан келіп қылмысқа қарсы күресті әрі құқық тәртібін жедел нығайту міндеті туындап отыр.
Қылмысқа қарсы күрес —ортақ міндет екенін бәріміз түсінеміз. Ол ешқашан науқандық сипат алмауға тиіс. Ішкі істер Министірлігі, ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы жазылған заңдарда сезіктіні қалай ұстау мәселелері баянды етілген. Екінші параграфта сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде, қылмыстық процесте, қандай жағдайда кім сезікті бола алады, сол көрсетілген. Қазақстан Республикасы заңдарында сезіктінің, айыпкердің және сотталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 16- бабында былай деп көрсетілген:
Әркімнің өзінің жеке басының бостандығына құқы бар.
Заңда көзделген реттерде ғана тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға немесе қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі.
Қазіргі кезде әрбір азаматтың ең бірінші қорғаушысы - өзінің ар-ожданы, өзі, екіншісі —милицияның әділдігі, үшіншісі - қорғаушы, төртіншісі - әділ қазылықты жүзеге асыратын —сот заңдар және конституциялық заңдар 3.
Адамның қадір- қасиетіне қол сұғылмайды. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатігездік немесе адамдық қадір-қасиетін жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды 4.
Бүгіндері құқықтық мемлекет құрамыз деген заманда әрбір адамның өз құқығын жете біліп, жалпы заң білімі саласынан мағлұмат алғаны дұрыс. Құқық - қоғамдық қатнастарды реттейтін, тиісті мемлекеттік органның шығарған немесе мақұлдап бекіткен ережелерінің жиынтығы. Заң алдында бәрі тең. Ешбір адамның, ол жоғары лауазым иесі болсын, заңды бұзуға қақы жоқ 151.
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі.
1.1. Сезіктіні ұстаудың негізі.
Қылмыстық іс жүргізу кезінде "сезікті" деген адам бар. Қылмыс істеді деген күдік пайда болуына байланысты ұсталған адам сезікті қатарына жатады. Ал сезікті деп ұсталған адам қылмысқа мүлде қатысы жоқ болып шығуы, яғни жазықсыз жапа шегуі әбден мүмкін.
Заң органдары сезікті деп есептейді:
Бұл адам қылмыс жасап жатқан кезде үстінен біреулер шықса.
Қылмысты көзімен көрген адамдар және жәбірленуші де қылмысты істеген осы адам деп көрсетсе.
Сезікті адамның денесінде не киімінде, өзінің қасыңда, не үйінде қылмыстың айқын іздері табылса.
Жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы оның деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Міне, осы төрт шартты белгінің бірі болса және бұдан да басқа сезіктенуге негіз болатын басқа дәлелдер табылған ретте тұрақты мекені болмаса, ондай адамды ұстауға болады.
Сезікті адам егер ол ұсталса, үш күн ішінде тұтқынға алынған болса 10 күн мерзімде оған айып мәселесі жариялануы керек. Ұсталған адам үш күнге дейін прокурордың санкциясынсыз қамауда болады. Ал тұтқынға алу үшін тергеуші арнаулы қаулы шығарған соң, прокурор санкция беріп, қол қойғаннан кейін заңды құжат ретінде орындалуға жатады. Сезікті деп үш күнге ұсталған адамның кінәсі мойнына қойылмаса да жапа шегуі әбден мүмкін. Ондай жағдайда тергеуші оны ұстағаны үшін жауап береді. Егер сезікті адам тез ұсталмаса, қылмыстың ашылуы да қиынға соғуы мүмкін. Міне, сондықтан да сезікті адамның кім екендігін тергеуші тез әрі қатесіз айқындауы керек.
Сезікті адам тергеушіге деректер беруге әр түрлі тергеу әрекетін жүргізуді талап етуге, тергеуші мен прокурордың әрекеттері жөнінде шағым беруге құқылы.
Сезікті адамға айып жарияланғаннан кейін, егер оның мәнісі қаулыда нақты және ауыр көрсетілсе, онда ол адам айыпкер болып жарияланады. Айыпкер іске қатыстыру үшін қорғаушы алуға құқығы бар. Нағыз қылмыскерді жазалау үшін алдымен кінәліні кінәсіз деп айыра білу керек. Өйткені, кінәсіз адамды жазалай отырып біз басқа да қылмыстардың орын алуына жол ашамыз. Сондықтан сот билігінің жіберген қатесі шексіз зардаптарға соқтырады.
Сезіктіні ұстаудың түсінігіне қылмыстық процестегі сезіктінің процессуалдық жағдайының түсінігіне, заңгерлердің еңбегіне талдау жасайтын болсақ Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарыңда "Сезікті" процесте өзара қатысушы ретінде болды. 1917 жылы Кеңестік жұмысшы —шаруашылық милиция сезікті кісілерді ұстап, оларды жергілікті соттарға немесе тергеу комиссиясына тапсырған. Ұсталған сезіктіге милиция органдары қай жерде, қай күні, қай сағатта және осы шараны қоддану негізі туралы протокол жасаған 6.
РСФСР-дың 1922 жылғы шыққан қылмыстық процессуальдық кодексі қандай кезде қылмыстық процесте сезіктінің жауап алу мағынасы көрсетілмеген еді. Осыған байланысты сезіктінің процессуалдық жағдайынан куәгерден, айыпкерден айырмашылығын ажырату қиын еді. Осыған байланысты практикада көп қателіктер жіберіліп отырды және сезікті процессуалдық құқығынан айырылды. Ол қылмыстық процессуалдық заңдағы айыпкердің немесе куәгердің қатарындағы құқықтары емес, өз процессуалдық құқықтарынан айырылып отырды. 1936 жылы және 1937 жылдың басында заң әдебиеттерінде баптар пайда болды, бұл баптар сезіктіні зерттеуді, шешуді керек қылатынкелелі мәселе болды. Осы мәселелерге заңгер ғалымдар өз көзқарастарын көрсетті. В.С.Байрон сезіктіден жауап алмау керек деген позицияны алды. А.А.Голунский сезіктінің пайда болуы және одан жауап алу тек қана ұсталғанда және бұлтартпау шарасын қолданғанда пайда болу қерек деді. З.М.Раскольников қылмыстық процесуалдық баптар, сезіктіден жауап алу туралы ескерді. Қазіргі кездегі өмірге сәйкес емес деді. Осыған байланысты сезіктіден жауап алуды қою керек деді. С.Б.Собелев қылмыстық процестегі сезіктінің институтын жою керек деді. В.К.Калугин қылмыстық процесте түсінік беруші деген мағына болсын деді. Сезікті деген мағына тек қана ұсталған кезде және бұлтартпау шарасы болғанға дейін болу керек деді, яғни алдын-ала тергеуге дейін. А.Н.Кондратенко жауап алу өндірісі, практикасы айып тағуға дейін дұрыс деді, содан сезікті терминін ауыстырудың керегі жоқ деді.
Енді осы ғалымдар заңгерлердің 1936-37 жылғы еңбектерінің осы жазылған көзқарастарына, осы бітіру жұмыстағы осы мәселеге көзқарасымды көрсеткім келеді.
В.С.Байронның көзқарасы дау туғызады, қалай жауап алмай сезікті деуге болады. Осы жерде қылмыстық процестегі адамның ар-ожданына қарсы әрекет бұзылды деп ойлаймыз.
С.А.Голунскийдің көзқарасына қосылуға болады. Бұл сол кездегі дұрыс көзқарастың біріне жатады. Әрине ол кезде жеке басқа табынушылық, репрессиялық кезең.
З.М.Раскольников пікірі, қылмыстық процессуальдық кодекс ескірді дегені орынды, бірақ жауап алуды алып тастау дегені сезікті ретінде дау туғызады. Ол кезде қандай жолмен дәлелдемелер жинауды талап ететіні түсініксіз. Бұл көзқарас дау туғызатын мәселе.
Н.В.Житков сезіктіні түсініктеме беретін фигураға ауыстыру керек дейді. Бұл сонда қалай, түсінік беру деген сөз басқаша ұғым береді. Түсінікті куәгерде, айыпталушы да басқа да процессуальдық қатысушы да береді. Осыған дау туады.
В.К. Калугин енді шамамен осы Житковтың пікіріне қосыла жаздап одан сезікті тек ұсталғанда және бұлтартпау шарасы қолданғанда түсінік болсын дейді. Бұл жерде Калугин екі көзқараста түр десек те болады. Мағынасы дау туғызады. Әрине бұл сол заманның ситуациясына сәйкес болған, осыған қарамастан әлде де заң білімдері аздығын көрсетеді. Әрине жас Кеңес үкіметінің ол кезде практикасы басқаша болған.
С.Б.Собелев сезіктінің институтын жою дегені де заңгер арасында дау туғызады. Ол оның орнына кімді ұсынбақшы.
А.К.Кондратенконың көзқарасы 50 жыл алдындағы пікірін қазіргі кездегі практикаға сәйкес деуге болады. Сол кезде осы пікірлер жеткіліксіз болды. Осыған байланысты СССР-дың Бас Прокуроры 1937 жылы 5 шілдеде заң шығарды. 4126 Тергеу сапасын жоғарылату туралы. Бас прокурор сезікті деген атты алып тастау керек деді. Ол процессуальдық жағдайының кейбіреуін өзгертуінің орнына қылмыстық процестегі сезікті түсінігін алып тастады.
А.Я.Вышинский қылмыстық процестегі сезікті фигурасын алып тастауы дұрыс емес деп, содан кейін сезікті деп кімге сезік туса қылмыстық процессуальдық кодекстегі негізгі қатар болу керек деген. Көпшілік ғалым —заңгерлер сезіктінің фигурасы қылмыстық процесте қайтадан пайда болу керек дейді. Жеке ғалым-заңгерлер сезіктінің фигурасының пайда болуына қарсы болды. Соның бірі Г.Р.Гольст 1958 жылы қылмыстық процессульдық кодекстер, бүкіл республикалық кодекстері бұл айтысқа нақты нүкте қойды. Қылмыстық процессуальдық кодекстерде сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде қайтадан пайда болды.
1958 жылғы кодекс бойынша сезікті екі жағдайда сезікті деп қаралады деген. Бірінші, сезікті деп қылмыс үстінде ұсталғанда. Екіншіден, айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолданғанда. Осы жаңа қылмыстық процессуальдық кодекс шыққаннан бастап Э.Боровский сезіктінің фигурасына қарсы шықты. Ол былай деп жазады: Сезікті Кеңестік қылмыстық процесте жеке тұлға дәлелдемелері аз дейді, осыған сәйкес деп көрсетеді. Боровский сезіктіден жеке жауап алу деген, айып тағуға аз дәлелдеме деген сөз. Бұл дұрыс емес деген пікірлер болды. Заңдылық бұзылады басқа да іске қатысы жоқ азаматтар сезікті болып кетеді дейді. Соған байланысты заң шығарушы нақты сезіктінің түсінігін қылмыстық процессуальдық кодексте көрсетеді. Ол біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінде "сезікті"- қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға, бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға.
Сезікті - қылмыс істеген сезік туса және мәліметтер болса, айыпкер деп тануға айып аздау болатын болса осыны сезікті дей аламыз.
Сезіктінің айыпкерден айырмашылығы істің мәні бойынша сезіктіге айып тағыла алмайды, фактілер белгісіз аз болса, бұл оны шарадан босатпайды. Ол өйткені қоғамға қауіп жасауы мүмкін, тергеу ісін жүргізуте кедергі жасауы мүмкін. Қылмыстық істе азаматты сезіктінің жағдайына қойғандар мәліметтер обьективтік және дәлелдер нақты азаматқа қылмыс жасады деп күмәнданған адам. Тергеушінің осы азамат қылмыс жасады деген ойы тек қана, субьективтік мән береді. Дәлелдейтін нақты обьективтік дәлелдер керек, бұл әрине аздау. Осы азаматты сезікті деп тану үшін басқа да жағдай керек, ол заңдық процессуальдық актіде көрсетілген. Ол Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінің 68-бабында көрсетілген: -
Қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға.
Бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға.
Дәл осы айтылған жалпы одақтық қылмыстық процессуальдық заңдарда бар. Осыған байланысты қай уақыттан бастап сезіктінің фигурасы қылмыстық істе пайда болады? Осы сұраққа әр түрлі көзқарастар бар. Профессор М.С.Строгович, сезікті ұсталғанда және бұлтарпау шарасы айып тағуға дейін болады дейді.
Л.М.Карнеева басқа пікірін айтады. Сезіктінің пайда болуына нақты бұлтартпау шаралары қолданғанда емес, тек осы сезіктенген сезікті деген қылмыс туралы мәліметтер болғанда ғана көрсетіледі дейді. Л.М.Карнееваның пікірі дау туғызады, оның себебі мысалы, қазіргі кезде нарықтық экономиканың қиын жағдайына байланысты қылмыстың көбеюі себептің бірі, егер де біз бұлтартпау шараларын жасамайтын болсақ сезікті деп аталған азамат басқа мемлекетке қашуы мүмкін. Қазіргі кезде іздеу шаралары қиын. Қылмыс жасап қашып кеткендер, табылғандардың саны өте көп.
Қазір Ресейді, Украинаны алайық тағы басқа тәуелсіз мемлекеттер достығының мемлекеттерін алайық, олардың өзінің қылмыскер азаматтары толып жатыр. Осыған орай қазіргі кәсіпорындардың директорлары, заңды тұлғалардың бастықтары, азаматтар салымдарын алып уәделер жасап қашып жатқан жоқ па, осыған мысал: "Финтраст" және басқа да фирмалар. Осыларға аудиториялық бақылау жүргізіп тұрғанда салық инспекциясы уақытында құқық қорғау мекемелеріне шағым бергенде істің мән-жайларын зерттеу болатын еді. Тап осы уақытта санкция беру керек еді, әрине қылмыстың құрамы болғанда. Яғни обьект, обьективтік жағы, субьект, субьективтік жағы.
Л.М.Карнееваның пікірі нақты дау туғызатын жағдайдың екінші жағы. Егер бұлтартпау шарасы қолданылмаса сезікті қоғамға қауіп жасауы мүмкін. Тергеу ісін жүргізуге кедергі жасауы мүмкін. Әрине Л.М.Карнеева бұл мәселені терең зерттеген ғалым-заңгер. Әр заңгердің өзінің пікірі болуы керек. Л.М.Карнеева субьективтік және обьективтік сезікті туралы түсінік береді.
Субьективтік түсінігі тергеушінің күмәні, осы азамат қылмыс жасады деген.
Обьективтік түсінігі бұл нақты дәлелдеме.
Бірінші жағдайда ол сезіктінің процессуальдық құқықтары көрсетілген. Сезікті процесте екі жағдайда пайда болады:
қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға.
Бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға. Осыған байланысты сезікті процессуальдық фигура болады.
Егер де тергеушіден күмән туса, осы азамат қылмыс жасады деп ол оны әлі сезікті деп тану деген сөз емес. Осы субьективтік жағдайы. Обьективтік жағдайында нақты көрсетілу керек прцессуальдық актіде. Сезіктінің процессуальдық жағдайы Қазақстан Республикасында Тергеуде, Ішкі істер органдарында,Ұлттық қауіпсіздік комитетінде, Салық полициясында жүргізіледі.
Ал, Қазақстан Республикасының Президентінің ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы заңды күші бар жарлығында сезікті туралы.
Осы заңға сәйкес азаматтардан сезікті деп анықталса, аты-жөнін куәландыратын құжаттарын тексереді. Қылмыс жасады деп ұсталған болса, қылмыс үстінде құжаттарын тексереді. Байланыс, транспорттарды заңды әскери құлымдардың транспортын қылмысты болдыртпау үшін пайдаланады және қылмыс жасады деген сезікті адамның артынан барып ұстау үшін, оларды ұстап ИВС-ке апару үшін керек.
Заңды тұлғаның территориясына және бөлмелеріне кіру, әскери құлымдарға, азаматтардың үйіне, жер учаскесіне кіру үшін қылмысты болдырмау үшін, сезіктіні ұстау үшін егер де тез арада жасалмаса, қоғамға қауіп төндіретін болса. Егер де Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері зорлап кірсе, онда прокурорға 24 сағат ішінде хабарлауға тиіс. Міне осындай қазіргі кезде сезікті туралы мәліметтер.
Л.М.Карнеева сезіктіден жауап алу қаулыда және қылмыстық іс қозғалғанда көтерілсе деген III.
Егер де осыны көретін болсақ, онда әртүрлі азамат тұлға қылмыс жасады деп сезіктелген десе, сезіктінің жағдайы деп оны сезікті ретінде жауап алуға болады. Бұл азаматтардың құқықтарына қарама-қайшылық, Л.М.Карнееваның пікірі дау туғызады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында, әркімнің жеке басының бостандығына құқы бар. Заңда көзделген реттерде ғана және соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады. Тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады 8.
В.Я. Дорохов мынадай пікір айтады: Процесте үшінші жағдайда сезіктінің пайда болуын ол былай дейді. Кылмыстық істі қозғағанда қаулы анықталған сезіктіге айып тағу уақытын 10 күн ішінде, бірінші жауап алуда сезікті ретінде, бұл деген ол сезікті деп күмән туғаннан болады дейді. Егер де сезіктіге күмән тумаса, онда тергеуші қылмыстық істі қысқарту туралы қаулыны шығару керек дейді.
Егер де қылмыстық іс қорғау қаулысында осы кісі қылмыс жасады делінсе, онда В.Я.Дорохов айтады: осы негізбен оны сезікті деуге болады.
В.Я. Дороховтың ұсынысы негізді. Л.Карнееваның және Э.Боровскийдің ұсыныстарын қарағанда қылмыстық іс қозғағанда сезікті пайда болмайды. Бұл стадия тек қана бір сұрақты шешеді, қылмыстық істі шешуге негіз бар ма? Қылмыстық іс фактіге байланысты қозғалады. Осы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс туралы мәліметтер тексерілмесе, оны ұстауға негіз болмаса, онда сезіктіні процессуальдық жағдайға қоюға болмайды. Тергеу жүріп жатқанда бұл кісі қылмысқа қатысы жоқ болып шығуы мүмкін. Осыдан үшінші зардап процесте сезіктінің пайда болуы қылмыстық іс қозғалғанда нақты кісілерге тиеді.
Н.В.Жогин және Ф.Н.Фаткулин дұрыс жауап берді. Қылмыстық іс қозғау қылмыстық процесте сезіктінің фигурасы пайда болуына мән берілмейді 10.
Басқа позицияда осы сұрақ бойынша Э.Боровский түр. Оның айтуынша қылмыстық іс қозғалады, егер де өз еркімен кінәлі деп келсе, ол сезікті деп қаралады. Сезік нақты қаралады, осы шынымен сезікті делінсе, немесе сезіктінің қылмыс құрамы болмаса сезікті делінбейді. Мұндай позиция дау туғызады. Біріншіден ол ҚІЖК-не салыстырғанда дау туғызады. Екіншіден, тұлға әлі сезікті деп келген тек қылмыстық іс қозғау үшін ғана керек. Ол сезікті деп айтыла алмайды. Егер де бұл кісі ұсталса, онда ол сезікті болып табылады және ҚІЖК-нің 132 бабында көрсетілген.
Н.В. Жогин және Ф.Н. Фаткулин қылмыстық іс қозғау акті қылмыстық іс әрекет көрсету керек дейді. Сезіктінің пайда болуын, оған жауаптылық қолдану жауапкершілікті беруге жүктеу болмайды дейді.
В.Я. Дорохов сезікті есебінде жауап алмау керек дейді. Осыдан В.Я.Дорохов ҚІЖК-де үшінші жағдайда көрсету керек дейді. Сезіктіден жауап алу тек қылмыстық іс қозғау қаулысы шыққаннан кейін ғана жүргізілу керек дейді 11.
В.Я.Дороховтың пікірі бойынша тергеуші айыпкер деп тану үшін сезіктінің қылмысқа қатысқаны жөнінде көптеген дәлелдемелер жинау керек. Дәлелдемелер бойынша осы кісі айыпты деп танылғаннан кейін сезікті ретінде жауап алу керек дейді. Әрине, біздің пікірімізше дау туғызады. Себебі, айып тағылатын болса Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінің 207-бабына сәйкес айыпталушы ретінде жауапка тарту туралы қаулы шығарады.
Белгілі бір адамның қылмыс істегенің көрсететін жеткілікті дәлелдемелер бар болса, тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оны айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы дәлелді қаулы шығарады. Айыпкер есебінде жауапқа тартуға негіз жасалған іс-әрекет қылмыс заңының қай бабына жататыны көрсетіледі-12. Ал, бұл жерде сезікті емес айыпкер болып түр.
Қылмысқа кінәлі азамат болу үшін тергеуші оны процеске қатыстырып одан сезікті ретінде жауап алу керек. Тергеушінің сезіктіге күмәні болса сезіктіге байланысты обьективті дәлелдері расталуы керек. Сезіктіге келтірген күмән орынды ма, орынсыз ба терең ойлап шешу керек. Себебі, шын мәніндегі қылмыскер тергеу мен соттан, куәгер мен жәбірленушіге қысым көрсету арқылы құтылып кетуі мүмкін 13.
Сезікті ол қылмыстық прцеске уақытша қатысушы. Сонда да оның қорғаушысы болу керек. ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес сезіктіге бұлтарпау шараларын мына жағдайларда қолданады. Сезіктіге бұлтарпау шаралары ерекше жағдайларда қылмыстық істер жүргізу кодексіне сәйкес бұлтарпау шараларын қолдану үшін негіздер болған кезде және бұлтартпау шараларын таңдау кезінде ескерілетін мән-жайларды ескере отырып қолдануы мүмкін. Бұл реттегі айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәуліктен кешіктірілмей, ал егер сезікті адам ұсталып, содан кейін қамауға алынса - ұсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуы тиіс. Егер бұл мерзімде айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу тоқтатылады.
1.2. Сезіктіні ұстау тактикасы
Тәжірибеде байқалғандай, ұстаудың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Сондықтан оның тактикалық әдісі де әртүрлі. Алайда, мұның өмірдегі қолданылуын талдай келе, күдік келтірушілерді жекелеп те, топтап та қолға түсіруді айтуға болады.
Ұстаудың тактикалық әдісін ұсталатын жерге орай қарау қалыптасқан. Сонымен қатар, қылмыскердің алдын-ала әзірлік жүргізу арқылы және жағдай талап еткендей, ешқанда дайындықсыз-ақ ұсталатынын естен шығаруға болмайды.
Алдын-ала әзірлік жүргізу арқылы қылмыскер ашық жерде, қоғамдық орындарда, адам көп жиналатын сәулетті ғимараттарда, қылмыс жасалған жерде, жұмыс орнында, тұратын мекен-жайында ұсталуы мүмкін.
Қылмыскерді ашық жерде кенеттен ұстаған жеңіл. Өйткені ол құқық қорғау органы қызметкерлерін көпшілік арасынан айыра алмай қалады. Дегенмен, қылмыскердің қарулы қарсылық көрсететінін де еске алған жөн. Сондықтан сезік келтірушінің оқшауланып, жеке шыққан сәтін пайдаланып кенетте қолға түсіру керек. Ол үшін полицияның кем дегенде үш қызметкері сезіктелушіге жақындап, оған ойда жоқта екеуі тап береді де, оны қарусыздандырады, ал үшіншісі қаруын әзірлеп, қандай жағдайға болсын дайын тұрады.
Бір топ қылмыстыны ашық жерде ұстау үшін де жеке қылмыстыны ұстағандай әдіс қолданылады, тек одан өзгешелігі әр қылмыскерді ұстауға жедел топтың жеке арнаулы қызметкері бөлінеді. Жедел топтың жетекшісі, мейлінше ұтымды сәтті күтіп, сол сәтте қимылға кірісуге бұйрық береді. Оның қарауында кез келген уақытта көмекке ұмтылатын қосымша күш әзір тұрады.
Қылмыскер көп жағдайда қылмыс жасауға бара жатқан жерінде ұсталады. Мұндайда қылмыс жасау ниетімен бағыт түзеген адамның соңына бақылаушы, қылмыс жасалуы мүмкін жерге қоршау қойылады. Өйткені жедел топтың назарына ілікпеген сырт күштің де қылмысқа араласыу мүмкін.
Сезіктелуші тұрақты немесе уақытша жұмыс орнында кәсіпорын, мекеме басшыларының көмегімен ұсталады. Оларға ұстаудың себептері түсіндіріліп, әдістері белгіленеді. Ұсталатын адам оның барлық әрекеттеріне полиция қызметкері толық бақылау қойғаннан кейін шақырылады.
Сезіктелуші немесе айыпталушы әсіресе қарулы қылмыскерді тұрғын үйлерде ұстау күрделі тергеу әрекеті болып табылады. Өйткені жедел топтың мүшелері үй ішіне қылмыскерге байқалмай кіруі керек. Көп жағдайда бұл қиындыққа түседі. Өйткені, қандай әрекетке болсын қылмыскер өте сақтықпен қарайды. Қауіп төнген сәтте ол ізін жасыруы немесе қажет деп тапса қарулы қарсылыққа әзірленіп үлгеруі мүмкін. Сондықтан басқа жерде ұстауға және уақытты бұдан әрі созуға болмайтын жағдайда ғана, оны өзінің немесе таныстарының үйінен ұстауға тура келеді. Мұндайда, үйге кірместен бұрын жедел топтың мүшелері үйдегі жалпы жағдай, ондағы сезік келтірушілердің жеке басы туралы барлық мәліметпен қайтара толық танысады. Сезік келтірушінің осы сәтте немен айналысып жатқанын (ұйқыда ма, арақ ішіп отыр ма, жәй демалып отыр ма, тб.) да білу қажет.
Егер ізге түсу кезінде қылмыскердің бір обьектіге кіргені туралы хабар келсе, ол обьектінің кіретін және шығатын жерлері бақылауға алынады, қажет болса із кесетін иттер әкелінеді. Содан соң полиция қызметкері жағдайға орай обьект ішіне кіріп, қылмыскерді ұстайды. Обьектіні сырттай бақылау үшін көмекке аула тазалаушылар, күзетшілер, басқа да тиісті адамдар шақырылуы мүмкін.
Ұсталған адам сол бойда ұсталған жерінде тінтіледі. Сонымен бір мезгілде обьект ішіне де тінту жүргізіледі. Мұның барлығы тиісті тәртіппен хатталады.
Сезік келтірушіні ашық жерде ұстауға тапсырма алған полиция қызметкері оның қимылын бақылауға кіріседі, тактикалық қолайлы сәтті күтіп, оны қолға түсіреді. Егер қылмыскерлер бірнеше адам болса полиция қызметкері телефон арқылы немесе басқа жолдармен көмек шақырады, көмек келгенше бақылауды тоқтатпайды. Егер мұндай көмек көрсетілмесе полиция қызметкері қалай әрекет ету керектігін өзі шешіп, қылмыскерді ұстауға кіріседі.
Ұсталғандар таяу маңдағы полиция бөлімшелеріне жеткізіледі, онда әр ұстау әрекетіне хаттама толтырылады. Онда қылмыскердің ұсталған уақыты, оны ұстауға себеп болған жәйттер, басқа да тиісті деректер көрсетіледі.
Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамды мына жағдайларда,
қылмыс жасады деген сезік расталмаса;
ұсталған адамға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдануға негіз болмаса;
ұстау қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарын бұзса, анықтаушының, тергеушінің, прокурордың қаулысы бойынша босатылуға жатады.
Ұсталу кезінен бастап жетпіс екі сағаттың ішінде сезіктіге қатысты қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген тәртіппен қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол босатуға жатады.
Егер ұсталған кезден бастап жетпіс екі сағаттың ішінде ұсталушыны ұстау орнының бастығына анықтаушының, тергеушінің ұсталған адамға бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдану туралы прокуор санкцияландырған қаулысы келіп түспесе, ұстау орнының бастығы ұсталушыны өзінің қаулысымен бірден босатады және ол туралы іс жүргізіп жатқан адамға және прокурорға хабарлайды.
Ұсталған адамды босату кезінде соңғысына оны кім ұстағандығы, ұстаудың негізі, орны мен уақыты, босатудың негізі мен уақыты көрсетілген анықтама беріледі.
Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамды қамауда ұстаған кезде уақытша ұстау изоляторында ұстайды. Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамдарды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары заңдармен белгіленеді.
Анықтаушы, тергуші он екі сағаттың ішінде оның отбасының кәмелетке толған мүшелерінің біреуіне, ал олар болмаған жағдайларда - басқа туыстарына немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы және оның қай жерде екендігі туралы хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің немесе айыпталушының өзіне беруге міндетті.
1.3. Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде.
ҚІЖК-нің 132 бабында көрсетілгендей қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау - оның қылмысқа қатыстылығын анықтау және оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану туралы мәселені шешуде қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда ұстауға құқылы.
ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер кылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам ҚІЖК-нің 133-бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың ізі анық табылған кезде;
жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Қазақстан Республикасының Ата заңында былай көрсетілген:
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады 12- бап.
Әркімнің құқық субьектісі ретінде танылуына құкығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі 13-бап.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең 14-бап.
Ал, қылмыстық істер жүргізу заңында былай деп көрсеткен: "Сот шешіміне негізделмейінше немесе прокурордың санкциясынсыз ешкім қамауға алынбайды. Заңсыз бас бостандығынан не заңда белгіленген мерзімнен тыс қамауда отырған адамның қай-қайсысын болса да прокурор дереу босатуға міндетті". Сезікті қылмыстық процестің қатысушысы ретінде өз құқықтарын пайдаланады және процессуалдық актісі бойынша міндеттеме атқарады. Ол ұстау протоколы мен бұлтартпау шарасын қолдану қаулысы.
Міне Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің сезікті туралы сұрағы осылай шешіледі. Жоғарыда айтылған ұстау протоколы мен бұлтартпау шарасын қолдану қаулысы сезіктіге құқын көрсету.
Э.Боровскийдің сезікті жөнінде аргументті пікірі бар. Оның айтуынша сезіктіні емдеу-психиатриялық мекемеге жатқызуға болады. РСФСР-дің УПК-ның 52 бабына сәйкес сезікті ретінде 10 тәулікке дейін ұстауға болады. Ал, стационарлық зерттеу сот психиатриялық экспертизаңың ең аз уақыты Э.Боровскийдің пікірінше 30 күн осыған байланысты тұлға емдеу-психиатриялық мекемеде кім ретінде болады. Мысалы он тәулік өткеннен кейін оған айып тағылмаса. Осы пікірді В.Я.Дороховта жақтайды яғни, оның айтуынша стационарлық зертгеуде емдеу-психиатриялық мекемеде сезікті емес, айыпкер ретінде болады. Бұл жерде де қарама-қайшылық туындайды. Сезіктінің сот-медициналық экспертизада қаралуы күмән туғызбайды. Бұл жерде Б.Я.Дорохов пен Э.Боровскийдің пікірлері дау туғызады. Сонда біз қандай негізбен сот психиатриялық экспертизаңы өткізбеуіміз керек 10-тәуліктен асқаны үшін бе? Э.Боровский стационарлық сот психиатриялық экспертиза жүргізу мерзімі 30 күннен аспау керек деген. Бұл әрине үлкен проблеманың бірі, бұл тергеушілерге көптеген түсінбеушіліктер алып келеді.
Көптеген заңгер ғалымдар осы пікірге қосылмайтындыктарын яғни қандай мерзім болмасын қарама-қайшылық жоқ деп түсіндіреді. Заңгер ғалымдардың айтуынша сезіктіні емдеу-психиатриялық мекемеге орналастырғанда оған қарсы дәлелдер он тәулік бітсе де іздей береді және он күн мерзім өткеннен кейін айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарады.
Сезікті сот психиатриялық экспертизаға тартылуы жөнінде РСФСР-дың УПК-да 47,49,50 баптарында көрсетілген. Егер сезікті психикалық жағдайына байланысты өзін қорғай алмайтын болса, сот ол үшін қорғаушы тағайындайды айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққаннан кейін. Психикалық жетіспеушілікті айып тағуға дейін анықтау керек дейді 14.
Бұлтартпау шарасы қылмыстық процесте айыпкерге (сезіктіге) тергеуден қашып кетпес үшін, шындықты ашуға кедергі жасамау үшін, қылмыстық әрекетін әрі қарай болғызбау үшін жасалады 15.
С.П.Бешенко, М.С.Стоговичтардың айтуы бойынша тұлға тек қана алдын-ала тергеу болған кезде сезікті деп қаралады, егер де қылмысқа қатысқаны дәлелді болса.
Қылмыстық іс қозғау қаулысы тергеу алдында қозғалады делінген. Бұл жерде қылмыс түрі қылмыс жасаған кісінің мәліметтері болады. Осыған сәйкес тергеуші сезіктіге сезікті себебінде қаулы шығарады. Бұл қаулы осы сезікті деп аталған кісіге көрсетпейінше бұл кісі тергеуге тартылмайды . Егер де тергеуші түсіндіріп сезіктінің мәнісін айтса, онда процесте сезіктінің фигурасы пайда болады. С.П.Бешенко, Е.А.Матвеенко былай деп жазады: Қылмыстық іс қозғау қаулысын алдын-ала тергеу актісі болып саналмайды дейді, бұл әрекеті үшін жауаптылығын көрсетеді.
Б.А.Денешкин айтады,егер де мүлкін тәркіленсе, танытуға ұсыну т.б бұл кісіні сезікті есебінде қояды дейді. Бірақ, бұл әрекеттер нақты қылмыс жасаған азаматқа қолданылмау керек. Осы шараларды тек қана айыпкер есебінде жауапқа тарту болған кезде істеуге болады. Осы уақыттан дейді
"Совершившие преступление лицо изобличается. В этом с судом признается виновным и подвержается наказанию".
Кейбір заңгерлер қылмыстық істі нақты азаматқа қозғау керек дейді 16.
РСФСР-дың процессуальдық заңында сот жаңа қылмыстық іс қозғай алады, тұлғаны қамауға ала алады. Ал сотта тұлға сезікті ме, айыпкер ме сұрақ нақты шешілмеген. М.С.Строгович соттың қылмыстық іс қозғауы, тұлғаға бұлтартпау шарасын қолдану заңда негізделмеген дейді.
Белгілі бір адамның қылмыс істегенін көрсететін жеткілікті дәлелдемелер бар болса, тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оны айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы дәлелденген қаулы шығарады. Қаулыда: қай жерде, қашан және кімнің қаулы шығарғанын айыпкердің фамилиясы, өзінің әкесінің аты қылмыстың істелген уақыты, орны және басқа мән-жайлары айыпкер есебінде жауапқа тартуға негіздер және іс-әрекет қылмыс заңының қай бабына жататыны көрсетіледі. РСФСР қылмыстық іс жүргізу заңдарында сот қылмыстық іс қозғай алады, бірақ айыпкер есебінде жауапқа тартпайды деп көрсеткен.
Н.В.Жогин осы проблема бойынша РСФСР қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша соттың қылмыстық іс қозғауы тергеушінің айыпкер есебіндегі қаулысымен тең. Н.В.Жогин бұл көзқарас практикада қолданылмайды дейді және теоретикалық негізі жоқ дейді 17.
Соттың қылмыстық іс қозғауға байланысты қолданылған бұлтартпау шарасы сезікті есебінде қолданылу керек деп есептейді ғалымдар.
Егер тергеуші бұлтартпау шарасын сезіктіге қолданылғанда дәлелденген қаулы шығарса, сот үұғарым шығарады. Мысалы қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша сот тергеуінде жауап алынған куәлардың немесе жәбірленушінің қандай да біреуінің жауаптарында өтірік куәлік бергендігін сот тергеуі анықтаса, сот үкім шығарғанда мұндай адамды қылмыстық жауапқа тарту туралы дәлелді ұйғару шығарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мен міндеттері"
Мазмұны
Кіріспе
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі
Сезіктіні ұстаудың негізі 7-17
Сезіктіні ұстау тактикасы 18-21
Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде 22-26
Тарау II. Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің қатысуы және
ұстаудың процессуальдық жағдайы 27
Сезіктіні қылмыс жасаған жерінде ұстаудың процессуальдық жағдайы 27-31
Тергеу әрекеттері өндірісінде сезіктінің
қатысуы 32-42
Қорытынды 43-44
Қолданылған әдебиеттер 45-46
Сілтемелері 47-48
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдылығын тани отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқығын растай отырып, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет салтанатты түрде жария етті 1.
Барша жүйенің негізін қалаушы Конституция болғандықтан оның биік мақсаты заңның дамуын қоғамдағы прогресті қамтамасыз ететін арнаға бағыттау, осы жолда пайда болған кедергілерді жою болып табылады. Ондай рөльді ол қоғамдық дамудың жаңа талаптарына сәйкес жаңарып отырғанда ғана атқара алады 121.
Демократиялық құқықтық мемлекет құп жатқан жағдайда заңды білу оны оқып үйрену - әрбір азаматтың міндеті.
Қылмыспен және қылмыстылықпен пәрменді күрес мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлықтарыңда, басқа да мемлекеттік заңдарда арнайы көрсетілген.
Құқықтық, демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі әділдіктің негізгі қағидалары —сотта әділдіктің болуы, заң мен сот алдындағы азаматтар тендігі, кінәсіздік презумциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселе сол сезіктінің процессуалдық жағдайы. Бірінші тарауда қылмыстық процестегі сезіктіні ұстаудың түсінігі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу заңының 68-бабында "Сезікті" деп —тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы кодексте белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам сезікті деп танылады деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 132-бабында қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда:
ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133- бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Бірінші тарауда сезіктінің процессуальдық жағдайының тарихи кезеңдері мен белгісі, сезіктінің түсінігіне ғалымдардың пікірлері көрсетілген.
В.С.Байронның, СА.Голунский, З.М.Раскольников, Н.В.Житков, С.Б.Собелов, А.Н.Кондратенко Ұлы Отан соғысына дейнгі ғалымдар өз пікірлерін айтқан.
И.В.Жогин, Ф.Н.Фатулин, Дорохов, Э.Боровскийдің пікірлері баянды айтылған. Осы сияқты Л.М.Карнеева, Р.Д.Рахунов зерттеулері жазылған. Сол сияқты қазіргі өркениетті, құқықтық мемлекет құруға бағыт алған туған еліміз қазір сан алуан әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыруда. Осындай өтпелі кезеңде көптеген қиындықтардың кездесетіндігі, соған орай қылмыс түрлерінің күрт көбейгендігі белгілі. Республикадағы осы жағдайдың бүкіл елді алаңдатып отырғаны да шындық. Осыдан келіп қылмысқа қарсы күресті әрі құқық тәртібін жедел нығайту міндеті туындап отыр.
Қылмысқа қарсы күрес —ортақ міндет екенін бәріміз түсінеміз. Ол ешқашан науқандық сипат алмауға тиіс. Ішкі істер Министірлігі, ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы жазылған заңдарда сезіктіні қалай ұстау мәселелері баянды етілген. Екінші параграфта сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде, қылмыстық процесте, қандай жағдайда кім сезікті бола алады, сол көрсетілген. Қазақстан Республикасы заңдарында сезіктінің, айыпкердің және сотталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 16- бабында былай деп көрсетілген:
Әркімнің өзінің жеке басының бостандығына құқы бар.
Заңда көзделген реттерде ғана тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға немесе қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі.
Қазіргі кезде әрбір азаматтың ең бірінші қорғаушысы - өзінің ар-ожданы, өзі, екіншісі —милицияның әділдігі, үшіншісі - қорғаушы, төртіншісі - әділ қазылықты жүзеге асыратын —сот заңдар және конституциялық заңдар 3.
Адамның қадір- қасиетіне қол сұғылмайды. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатігездік немесе адамдық қадір-қасиетін жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды 4.
Бүгіндері құқықтық мемлекет құрамыз деген заманда әрбір адамның өз құқығын жете біліп, жалпы заң білімі саласынан мағлұмат алғаны дұрыс. Құқық - қоғамдық қатнастарды реттейтін, тиісті мемлекеттік органның шығарған немесе мақұлдап бекіткен ережелерінің жиынтығы. Заң алдында бәрі тең. Ешбір адамның, ол жоғары лауазым иесі болсын, заңды бұзуға қақы жоқ 151.
Тарау I. Сезіктіні ұстаудың түсінігі.
1.1. Сезіктіні ұстаудың негізі.
Қылмыстық іс жүргізу кезінде "сезікті" деген адам бар. Қылмыс істеді деген күдік пайда болуына байланысты ұсталған адам сезікті қатарына жатады. Ал сезікті деп ұсталған адам қылмысқа мүлде қатысы жоқ болып шығуы, яғни жазықсыз жапа шегуі әбден мүмкін.
Заң органдары сезікті деп есептейді:
Бұл адам қылмыс жасап жатқан кезде үстінен біреулер шықса.
Қылмысты көзімен көрген адамдар және жәбірленуші де қылмысты істеген осы адам деп көрсетсе.
Сезікті адамның денесінде не киімінде, өзінің қасыңда, не үйінде қылмыстың айқын іздері табылса.
Жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы оның деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Міне, осы төрт шартты белгінің бірі болса және бұдан да басқа сезіктенуге негіз болатын басқа дәлелдер табылған ретте тұрақты мекені болмаса, ондай адамды ұстауға болады.
Сезікті адам егер ол ұсталса, үш күн ішінде тұтқынға алынған болса 10 күн мерзімде оған айып мәселесі жариялануы керек. Ұсталған адам үш күнге дейін прокурордың санкциясынсыз қамауда болады. Ал тұтқынға алу үшін тергеуші арнаулы қаулы шығарған соң, прокурор санкция беріп, қол қойғаннан кейін заңды құжат ретінде орындалуға жатады. Сезікті деп үш күнге ұсталған адамның кінәсі мойнына қойылмаса да жапа шегуі әбден мүмкін. Ондай жағдайда тергеуші оны ұстағаны үшін жауап береді. Егер сезікті адам тез ұсталмаса, қылмыстың ашылуы да қиынға соғуы мүмкін. Міне, сондықтан да сезікті адамның кім екендігін тергеуші тез әрі қатесіз айқындауы керек.
Сезікті адам тергеушіге деректер беруге әр түрлі тергеу әрекетін жүргізуді талап етуге, тергеуші мен прокурордың әрекеттері жөнінде шағым беруге құқылы.
Сезікті адамға айып жарияланғаннан кейін, егер оның мәнісі қаулыда нақты және ауыр көрсетілсе, онда ол адам айыпкер болып жарияланады. Айыпкер іске қатыстыру үшін қорғаушы алуға құқығы бар. Нағыз қылмыскерді жазалау үшін алдымен кінәліні кінәсіз деп айыра білу керек. Өйткені, кінәсіз адамды жазалай отырып біз басқа да қылмыстардың орын алуына жол ашамыз. Сондықтан сот билігінің жіберген қатесі шексіз зардаптарға соқтырады.
Сезіктіні ұстаудың түсінігіне қылмыстық процестегі сезіктінің процессуалдық жағдайының түсінігіне, заңгерлердің еңбегіне талдау жасайтын болсақ Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарыңда "Сезікті" процесте өзара қатысушы ретінде болды. 1917 жылы Кеңестік жұмысшы —шаруашылық милиция сезікті кісілерді ұстап, оларды жергілікті соттарға немесе тергеу комиссиясына тапсырған. Ұсталған сезіктіге милиция органдары қай жерде, қай күні, қай сағатта және осы шараны қоддану негізі туралы протокол жасаған 6.
РСФСР-дың 1922 жылғы шыққан қылмыстық процессуальдық кодексі қандай кезде қылмыстық процесте сезіктінің жауап алу мағынасы көрсетілмеген еді. Осыған байланысты сезіктінің процессуалдық жағдайынан куәгерден, айыпкерден айырмашылығын ажырату қиын еді. Осыған байланысты практикада көп қателіктер жіберіліп отырды және сезікті процессуалдық құқығынан айырылды. Ол қылмыстық процессуалдық заңдағы айыпкердің немесе куәгердің қатарындағы құқықтары емес, өз процессуалдық құқықтарынан айырылып отырды. 1936 жылы және 1937 жылдың басында заң әдебиеттерінде баптар пайда болды, бұл баптар сезіктіні зерттеуді, шешуді керек қылатынкелелі мәселе болды. Осы мәселелерге заңгер ғалымдар өз көзқарастарын көрсетті. В.С.Байрон сезіктіден жауап алмау керек деген позицияны алды. А.А.Голунский сезіктінің пайда болуы және одан жауап алу тек қана ұсталғанда және бұлтартпау шарасын қолданғанда пайда болу қерек деді. З.М.Раскольников қылмыстық процесуалдық баптар, сезіктіден жауап алу туралы ескерді. Қазіргі кездегі өмірге сәйкес емес деді. Осыған байланысты сезіктіден жауап алуды қою керек деді. С.Б.Собелев қылмыстық процестегі сезіктінің институтын жою керек деді. В.К.Калугин қылмыстық процесте түсінік беруші деген мағына болсын деді. Сезікті деген мағына тек қана ұсталған кезде және бұлтартпау шарасы болғанға дейін болу керек деді, яғни алдын-ала тергеуге дейін. А.Н.Кондратенко жауап алу өндірісі, практикасы айып тағуға дейін дұрыс деді, содан сезікті терминін ауыстырудың керегі жоқ деді.
Енді осы ғалымдар заңгерлердің 1936-37 жылғы еңбектерінің осы жазылған көзқарастарына, осы бітіру жұмыстағы осы мәселеге көзқарасымды көрсеткім келеді.
В.С.Байронның көзқарасы дау туғызады, қалай жауап алмай сезікті деуге болады. Осы жерде қылмыстық процестегі адамның ар-ожданына қарсы әрекет бұзылды деп ойлаймыз.
С.А.Голунскийдің көзқарасына қосылуға болады. Бұл сол кездегі дұрыс көзқарастың біріне жатады. Әрине ол кезде жеке басқа табынушылық, репрессиялық кезең.
З.М.Раскольников пікірі, қылмыстық процессуальдық кодекс ескірді дегені орынды, бірақ жауап алуды алып тастау дегені сезікті ретінде дау туғызады. Ол кезде қандай жолмен дәлелдемелер жинауды талап ететіні түсініксіз. Бұл көзқарас дау туғызатын мәселе.
Н.В.Житков сезіктіні түсініктеме беретін фигураға ауыстыру керек дейді. Бұл сонда қалай, түсінік беру деген сөз басқаша ұғым береді. Түсінікті куәгерде, айыпталушы да басқа да процессуальдық қатысушы да береді. Осыған дау туады.
В.К. Калугин енді шамамен осы Житковтың пікіріне қосыла жаздап одан сезікті тек ұсталғанда және бұлтартпау шарасы қолданғанда түсінік болсын дейді. Бұл жерде Калугин екі көзқараста түр десек те болады. Мағынасы дау туғызады. Әрине бұл сол заманның ситуациясына сәйкес болған, осыған қарамастан әлде де заң білімдері аздығын көрсетеді. Әрине жас Кеңес үкіметінің ол кезде практикасы басқаша болған.
С.Б.Собелев сезіктінің институтын жою дегені де заңгер арасында дау туғызады. Ол оның орнына кімді ұсынбақшы.
А.К.Кондратенконың көзқарасы 50 жыл алдындағы пікірін қазіргі кездегі практикаға сәйкес деуге болады. Сол кезде осы пікірлер жеткіліксіз болды. Осыған байланысты СССР-дың Бас Прокуроры 1937 жылы 5 шілдеде заң шығарды. 4126 Тергеу сапасын жоғарылату туралы. Бас прокурор сезікті деген атты алып тастау керек деді. Ол процессуальдық жағдайының кейбіреуін өзгертуінің орнына қылмыстық процестегі сезікті түсінігін алып тастады.
А.Я.Вышинский қылмыстық процестегі сезікті фигурасын алып тастауы дұрыс емес деп, содан кейін сезікті деп кімге сезік туса қылмыстық процессуальдық кодекстегі негізгі қатар болу керек деген. Көпшілік ғалым —заңгерлер сезіктінің фигурасы қылмыстық процесте қайтадан пайда болу керек дейді. Жеке ғалым-заңгерлер сезіктінің фигурасының пайда болуына қарсы болды. Соның бірі Г.Р.Гольст 1958 жылы қылмыстық процессульдық кодекстер, бүкіл республикалық кодекстері бұл айтысқа нақты нүкте қойды. Қылмыстық процессуальдық кодекстерде сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде қайтадан пайда болды.
1958 жылғы кодекс бойынша сезікті екі жағдайда сезікті деп қаралады деген. Бірінші, сезікті деп қылмыс үстінде ұсталғанда. Екіншіден, айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолданғанда. Осы жаңа қылмыстық процессуальдық кодекс шыққаннан бастап Э.Боровский сезіктінің фигурасына қарсы шықты. Ол былай деп жазады: Сезікті Кеңестік қылмыстық процесте жеке тұлға дәлелдемелері аз дейді, осыған сәйкес деп көрсетеді. Боровский сезіктіден жеке жауап алу деген, айып тағуға аз дәлелдеме деген сөз. Бұл дұрыс емес деген пікірлер болды. Заңдылық бұзылады басқа да іске қатысы жоқ азаматтар сезікті болып кетеді дейді. Соған байланысты заң шығарушы нақты сезіктінің түсінігін қылмыстық процессуальдық кодексте көрсетеді. Ол біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінде "сезікті"- қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға, бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға.
Сезікті - қылмыс істеген сезік туса және мәліметтер болса, айыпкер деп тануға айып аздау болатын болса осыны сезікті дей аламыз.
Сезіктінің айыпкерден айырмашылығы істің мәні бойынша сезіктіге айып тағыла алмайды, фактілер белгісіз аз болса, бұл оны шарадан босатпайды. Ол өйткені қоғамға қауіп жасауы мүмкін, тергеу ісін жүргізуте кедергі жасауы мүмкін. Қылмыстық істе азаматты сезіктінің жағдайына қойғандар мәліметтер обьективтік және дәлелдер нақты азаматқа қылмыс жасады деп күмәнданған адам. Тергеушінің осы азамат қылмыс жасады деген ойы тек қана, субьективтік мән береді. Дәлелдейтін нақты обьективтік дәлелдер керек, бұл әрине аздау. Осы азаматты сезікті деп тану үшін басқа да жағдай керек, ол заңдық процессуальдық актіде көрсетілген. Ол Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінің 68-бабында көрсетілген: -
Қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға.
Бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға.
Дәл осы айтылған жалпы одақтық қылмыстық процессуальдық заңдарда бар. Осыған байланысты қай уақыттан бастап сезіктінің фигурасы қылмыстық істе пайда болады? Осы сұраққа әр түрлі көзқарастар бар. Профессор М.С.Строгович, сезікті ұсталғанда және бұлтарпау шарасы айып тағуға дейін болады дейді.
Л.М.Карнеева басқа пікірін айтады. Сезіктінің пайда болуына нақты бұлтартпау шаралары қолданғанда емес, тек осы сезіктенген сезікті деген қылмыс туралы мәліметтер болғанда ғана көрсетіледі дейді. Л.М.Карнееваның пікірі дау туғызады, оның себебі мысалы, қазіргі кезде нарықтық экономиканың қиын жағдайына байланысты қылмыстың көбеюі себептің бірі, егер де біз бұлтартпау шараларын жасамайтын болсақ сезікті деп аталған азамат басқа мемлекетке қашуы мүмкін. Қазіргі кезде іздеу шаралары қиын. Қылмыс жасап қашып кеткендер, табылғандардың саны өте көп.
Қазір Ресейді, Украинаны алайық тағы басқа тәуелсіз мемлекеттер достығының мемлекеттерін алайық, олардың өзінің қылмыскер азаматтары толып жатыр. Осыған орай қазіргі кәсіпорындардың директорлары, заңды тұлғалардың бастықтары, азаматтар салымдарын алып уәделер жасап қашып жатқан жоқ па, осыған мысал: "Финтраст" және басқа да фирмалар. Осыларға аудиториялық бақылау жүргізіп тұрғанда салық инспекциясы уақытында құқық қорғау мекемелеріне шағым бергенде істің мән-жайларын зерттеу болатын еді. Тап осы уақытта санкция беру керек еді, әрине қылмыстың құрамы болғанда. Яғни обьект, обьективтік жағы, субьект, субьективтік жағы.
Л.М.Карнееваның пікірі нақты дау туғызатын жағдайдың екінші жағы. Егер бұлтартпау шарасы қолданылмаса сезікті қоғамға қауіп жасауы мүмкін. Тергеу ісін жүргізуге кедергі жасауы мүмкін. Әрине Л.М.Карнеева бұл мәселені терең зерттеген ғалым-заңгер. Әр заңгердің өзінің пікірі болуы керек. Л.М.Карнеева субьективтік және обьективтік сезікті туралы түсінік береді.
Субьективтік түсінігі тергеушінің күмәні, осы азамат қылмыс жасады деген.
Обьективтік түсінігі бұл нақты дәлелдеме.
Бірінші жағдайда ол сезіктінің процессуальдық құқықтары көрсетілген. Сезікті процесте екі жағдайда пайда болады:
қылмыс жасаған кезде сезіктелген тұлға.
Бұлтартпау шарасы айып тағуға дейін қолданылған тұлға. Осыған байланысты сезікті процессуальдық фигура болады.
Егер де тергеушіден күмән туса, осы азамат қылмыс жасады деп ол оны әлі сезікті деп тану деген сөз емес. Осы субьективтік жағдайы. Обьективтік жағдайында нақты көрсетілу керек прцессуальдық актіде. Сезіктінің процессуальдық жағдайы Қазақстан Республикасында Тергеуде, Ішкі істер органдарында,Ұлттық қауіпсіздік комитетінде, Салық полициясында жүргізіледі.
Ал, Қазақстан Республикасының Президентінің ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті туралы заңды күші бар жарлығында сезікті туралы.
Осы заңға сәйкес азаматтардан сезікті деп анықталса, аты-жөнін куәландыратын құжаттарын тексереді. Қылмыс жасады деп ұсталған болса, қылмыс үстінде құжаттарын тексереді. Байланыс, транспорттарды заңды әскери құлымдардың транспортын қылмысты болдыртпау үшін пайдаланады және қылмыс жасады деген сезікті адамның артынан барып ұстау үшін, оларды ұстап ИВС-ке апару үшін керек.
Заңды тұлғаның территориясына және бөлмелеріне кіру, әскери құлымдарға, азаматтардың үйіне, жер учаскесіне кіру үшін қылмысты болдырмау үшін, сезіктіні ұстау үшін егер де тез арада жасалмаса, қоғамға қауіп төндіретін болса. Егер де Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері зорлап кірсе, онда прокурорға 24 сағат ішінде хабарлауға тиіс. Міне осындай қазіргі кезде сезікті туралы мәліметтер.
Л.М.Карнеева сезіктіден жауап алу қаулыда және қылмыстық іс қозғалғанда көтерілсе деген III.
Егер де осыны көретін болсақ, онда әртүрлі азамат тұлға қылмыс жасады деп сезіктелген десе, сезіктінің жағдайы деп оны сезікті ретінде жауап алуға болады. Бұл азаматтардың құқықтарына қарама-қайшылық, Л.М.Карнееваның пікірі дау туғызады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында, әркімнің жеке басының бостандығына құқы бар. Заңда көзделген реттерде ғана және соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады. Тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады 8.
В.Я. Дорохов мынадай пікір айтады: Процесте үшінші жағдайда сезіктінің пайда болуын ол былай дейді. Кылмыстық істі қозғағанда қаулы анықталған сезіктіге айып тағу уақытын 10 күн ішінде, бірінші жауап алуда сезікті ретінде, бұл деген ол сезікті деп күмән туғаннан болады дейді. Егер де сезіктіге күмән тумаса, онда тергеуші қылмыстық істі қысқарту туралы қаулыны шығару керек дейді.
Егер де қылмыстық іс қорғау қаулысында осы кісі қылмыс жасады делінсе, онда В.Я.Дорохов айтады: осы негізбен оны сезікті деуге болады.
В.Я. Дороховтың ұсынысы негізді. Л.Карнееваның және Э.Боровскийдің ұсыныстарын қарағанда қылмыстық іс қозғағанда сезікті пайда болмайды. Бұл стадия тек қана бір сұрақты шешеді, қылмыстық істі шешуге негіз бар ма? Қылмыстық іс фактіге байланысты қозғалады. Осы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс туралы мәліметтер тексерілмесе, оны ұстауға негіз болмаса, онда сезіктіні процессуальдық жағдайға қоюға болмайды. Тергеу жүріп жатқанда бұл кісі қылмысқа қатысы жоқ болып шығуы мүмкін. Осыдан үшінші зардап процесте сезіктінің пайда болуы қылмыстық іс қозғалғанда нақты кісілерге тиеді.
Н.В.Жогин және Ф.Н.Фаткулин дұрыс жауап берді. Қылмыстық іс қозғау қылмыстық процесте сезіктінің фигурасы пайда болуына мән берілмейді 10.
Басқа позицияда осы сұрақ бойынша Э.Боровский түр. Оның айтуынша қылмыстық іс қозғалады, егер де өз еркімен кінәлі деп келсе, ол сезікті деп қаралады. Сезік нақты қаралады, осы шынымен сезікті делінсе, немесе сезіктінің қылмыс құрамы болмаса сезікті делінбейді. Мұндай позиция дау туғызады. Біріншіден ол ҚІЖК-не салыстырғанда дау туғызады. Екіншіден, тұлға әлі сезікті деп келген тек қылмыстық іс қозғау үшін ғана керек. Ол сезікті деп айтыла алмайды. Егер де бұл кісі ұсталса, онда ол сезікті болып табылады және ҚІЖК-нің 132 бабында көрсетілген.
Н.В. Жогин және Ф.Н. Фаткулин қылмыстық іс қозғау акті қылмыстық іс әрекет көрсету керек дейді. Сезіктінің пайда болуын, оған жауаптылық қолдану жауапкершілікті беруге жүктеу болмайды дейді.
В.Я. Дорохов сезікті есебінде жауап алмау керек дейді. Осыдан В.Я.Дорохов ҚІЖК-де үшінші жағдайда көрсету керек дейді. Сезіктіден жауап алу тек қылмыстық іс қозғау қаулысы шыққаннан кейін ғана жүргізілу керек дейді 11.
В.Я.Дороховтың пікірі бойынша тергеуші айыпкер деп тану үшін сезіктінің қылмысқа қатысқаны жөнінде көптеген дәлелдемелер жинау керек. Дәлелдемелер бойынша осы кісі айыпты деп танылғаннан кейін сезікті ретінде жауап алу керек дейді. Әрине, біздің пікірімізше дау туғызады. Себебі, айып тағылатын болса Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу кодексінің 207-бабына сәйкес айыпталушы ретінде жауапка тарту туралы қаулы шығарады.
Белгілі бір адамның қылмыс істегенің көрсететін жеткілікті дәлелдемелер бар болса, тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оны айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы дәлелді қаулы шығарады. Айыпкер есебінде жауапқа тартуға негіз жасалған іс-әрекет қылмыс заңының қай бабына жататыны көрсетіледі-12. Ал, бұл жерде сезікті емес айыпкер болып түр.
Қылмысқа кінәлі азамат болу үшін тергеуші оны процеске қатыстырып одан сезікті ретінде жауап алу керек. Тергеушінің сезіктіге күмәні болса сезіктіге байланысты обьективті дәлелдері расталуы керек. Сезіктіге келтірген күмән орынды ма, орынсыз ба терең ойлап шешу керек. Себебі, шын мәніндегі қылмыскер тергеу мен соттан, куәгер мен жәбірленушіге қысым көрсету арқылы құтылып кетуі мүмкін 13.
Сезікті ол қылмыстық прцеске уақытша қатысушы. Сонда да оның қорғаушысы болу керек. ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес сезіктіге бұлтарпау шараларын мына жағдайларда қолданады. Сезіктіге бұлтарпау шаралары ерекше жағдайларда қылмыстық істер жүргізу кодексіне сәйкес бұлтарпау шараларын қолдану үшін негіздер болған кезде және бұлтартпау шараларын таңдау кезінде ескерілетін мән-жайларды ескере отырып қолдануы мүмкін. Бұл реттегі айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәуліктен кешіктірілмей, ал егер сезікті адам ұсталып, содан кейін қамауға алынса - ұсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуы тиіс. Егер бұл мерзімде айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу тоқтатылады.
1.2. Сезіктіні ұстау тактикасы
Тәжірибеде байқалғандай, ұстаудың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Сондықтан оның тактикалық әдісі де әртүрлі. Алайда, мұның өмірдегі қолданылуын талдай келе, күдік келтірушілерді жекелеп те, топтап та қолға түсіруді айтуға болады.
Ұстаудың тактикалық әдісін ұсталатын жерге орай қарау қалыптасқан. Сонымен қатар, қылмыскердің алдын-ала әзірлік жүргізу арқылы және жағдай талап еткендей, ешқанда дайындықсыз-ақ ұсталатынын естен шығаруға болмайды.
Алдын-ала әзірлік жүргізу арқылы қылмыскер ашық жерде, қоғамдық орындарда, адам көп жиналатын сәулетті ғимараттарда, қылмыс жасалған жерде, жұмыс орнында, тұратын мекен-жайында ұсталуы мүмкін.
Қылмыскерді ашық жерде кенеттен ұстаған жеңіл. Өйткені ол құқық қорғау органы қызметкерлерін көпшілік арасынан айыра алмай қалады. Дегенмен, қылмыскердің қарулы қарсылық көрсететінін де еске алған жөн. Сондықтан сезік келтірушінің оқшауланып, жеке шыққан сәтін пайдаланып кенетте қолға түсіру керек. Ол үшін полицияның кем дегенде үш қызметкері сезіктелушіге жақындап, оған ойда жоқта екеуі тап береді де, оны қарусыздандырады, ал үшіншісі қаруын әзірлеп, қандай жағдайға болсын дайын тұрады.
Бір топ қылмыстыны ашық жерде ұстау үшін де жеке қылмыстыны ұстағандай әдіс қолданылады, тек одан өзгешелігі әр қылмыскерді ұстауға жедел топтың жеке арнаулы қызметкері бөлінеді. Жедел топтың жетекшісі, мейлінше ұтымды сәтті күтіп, сол сәтте қимылға кірісуге бұйрық береді. Оның қарауында кез келген уақытта көмекке ұмтылатын қосымша күш әзір тұрады.
Қылмыскер көп жағдайда қылмыс жасауға бара жатқан жерінде ұсталады. Мұндайда қылмыс жасау ниетімен бағыт түзеген адамның соңына бақылаушы, қылмыс жасалуы мүмкін жерге қоршау қойылады. Өйткені жедел топтың назарына ілікпеген сырт күштің де қылмысқа араласыу мүмкін.
Сезіктелуші тұрақты немесе уақытша жұмыс орнында кәсіпорын, мекеме басшыларының көмегімен ұсталады. Оларға ұстаудың себептері түсіндіріліп, әдістері белгіленеді. Ұсталатын адам оның барлық әрекеттеріне полиция қызметкері толық бақылау қойғаннан кейін шақырылады.
Сезіктелуші немесе айыпталушы әсіресе қарулы қылмыскерді тұрғын үйлерде ұстау күрделі тергеу әрекеті болып табылады. Өйткені жедел топтың мүшелері үй ішіне қылмыскерге байқалмай кіруі керек. Көп жағдайда бұл қиындыққа түседі. Өйткені, қандай әрекетке болсын қылмыскер өте сақтықпен қарайды. Қауіп төнген сәтте ол ізін жасыруы немесе қажет деп тапса қарулы қарсылыққа әзірленіп үлгеруі мүмкін. Сондықтан басқа жерде ұстауға және уақытты бұдан әрі созуға болмайтын жағдайда ғана, оны өзінің немесе таныстарының үйінен ұстауға тура келеді. Мұндайда, үйге кірместен бұрын жедел топтың мүшелері үйдегі жалпы жағдай, ондағы сезік келтірушілердің жеке басы туралы барлық мәліметпен қайтара толық танысады. Сезік келтірушінің осы сәтте немен айналысып жатқанын (ұйқыда ма, арақ ішіп отыр ма, жәй демалып отыр ма, тб.) да білу қажет.
Егер ізге түсу кезінде қылмыскердің бір обьектіге кіргені туралы хабар келсе, ол обьектінің кіретін және шығатын жерлері бақылауға алынады, қажет болса із кесетін иттер әкелінеді. Содан соң полиция қызметкері жағдайға орай обьект ішіне кіріп, қылмыскерді ұстайды. Обьектіні сырттай бақылау үшін көмекке аула тазалаушылар, күзетшілер, басқа да тиісті адамдар шақырылуы мүмкін.
Ұсталған адам сол бойда ұсталған жерінде тінтіледі. Сонымен бір мезгілде обьект ішіне де тінту жүргізіледі. Мұның барлығы тиісті тәртіппен хатталады.
Сезік келтірушіні ашық жерде ұстауға тапсырма алған полиция қызметкері оның қимылын бақылауға кіріседі, тактикалық қолайлы сәтті күтіп, оны қолға түсіреді. Егер қылмыскерлер бірнеше адам болса полиция қызметкері телефон арқылы немесе басқа жолдармен көмек шақырады, көмек келгенше бақылауды тоқтатпайды. Егер мұндай көмек көрсетілмесе полиция қызметкері қалай әрекет ету керектігін өзі шешіп, қылмыскерді ұстауға кіріседі.
Ұсталғандар таяу маңдағы полиция бөлімшелеріне жеткізіледі, онда әр ұстау әрекетіне хаттама толтырылады. Онда қылмыскердің ұсталған уақыты, оны ұстауға себеп болған жәйттер, басқа да тиісті деректер көрсетіледі.
Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамды мына жағдайларда,
қылмыс жасады деген сезік расталмаса;
ұсталған адамға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдануға негіз болмаса;
ұстау қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарын бұзса, анықтаушының, тергеушінің, прокурордың қаулысы бойынша босатылуға жатады.
Ұсталу кезінен бастап жетпіс екі сағаттың ішінде сезіктіге қатысты қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген тәртіппен қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол босатуға жатады.
Егер ұсталған кезден бастап жетпіс екі сағаттың ішінде ұсталушыны ұстау орнының бастығына анықтаушының, тергеушінің ұсталған адамға бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдану туралы прокуор санкцияландырған қаулысы келіп түспесе, ұстау орнының бастығы ұсталушыны өзінің қаулысымен бірден босатады және ол туралы іс жүргізіп жатқан адамға және прокурорға хабарлайды.
Ұсталған адамды босату кезінде соңғысына оны кім ұстағандығы, ұстаудың негізі, орны мен уақыты, босатудың негізі мен уақыты көрсетілген анықтама беріледі.
Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамды қамауда ұстаған кезде уақытша ұстау изоляторында ұстайды. Қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған адамдарды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары заңдармен белгіленеді.
Анықтаушы, тергуші он екі сағаттың ішінде оның отбасының кәмелетке толған мүшелерінің біреуіне, ал олар болмаған жағдайларда - басқа туыстарына немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы және оның қай жерде екендігі туралы хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің немесе айыпталушының өзіне беруге міндетті.
1.3. Сезікті қылмыстық процеске қатысушы ретінде.
ҚІЖК-нің 132 бабында көрсетілгендей қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау - оның қылмысқа қатыстылығын анықтау және оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану туралы мәселені шешуде қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған жағдайда ұстауға құқылы.
ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;
көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер кылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам ҚІЖК-нің 133-бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың ізі анық табылған кезде;
жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды ұстауға құқылы.
Қазақстан Республикасының Ата заңында былай көрсетілген:
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады 12- бап.
Әркімнің құқық субьектісі ретінде танылуына құкығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі 13-бап.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең 14-бап.
Ал, қылмыстық істер жүргізу заңында былай деп көрсеткен: "Сот шешіміне негізделмейінше немесе прокурордың санкциясынсыз ешкім қамауға алынбайды. Заңсыз бас бостандығынан не заңда белгіленген мерзімнен тыс қамауда отырған адамның қай-қайсысын болса да прокурор дереу босатуға міндетті". Сезікті қылмыстық процестің қатысушысы ретінде өз құқықтарын пайдаланады және процессуалдық актісі бойынша міндеттеме атқарады. Ол ұстау протоколы мен бұлтартпау шарасын қолдану қаулысы.
Міне Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің сезікті туралы сұрағы осылай шешіледі. Жоғарыда айтылған ұстау протоколы мен бұлтартпау шарасын қолдану қаулысы сезіктіге құқын көрсету.
Э.Боровскийдің сезікті жөнінде аргументті пікірі бар. Оның айтуынша сезіктіні емдеу-психиатриялық мекемеге жатқызуға болады. РСФСР-дің УПК-ның 52 бабына сәйкес сезікті ретінде 10 тәулікке дейін ұстауға болады. Ал, стационарлық зерттеу сот психиатриялық экспертизаңың ең аз уақыты Э.Боровскийдің пікірінше 30 күн осыған байланысты тұлға емдеу-психиатриялық мекемеде кім ретінде болады. Мысалы он тәулік өткеннен кейін оған айып тағылмаса. Осы пікірді В.Я.Дороховта жақтайды яғни, оның айтуынша стационарлық зертгеуде емдеу-психиатриялық мекемеде сезікті емес, айыпкер ретінде болады. Бұл жерде де қарама-қайшылық туындайды. Сезіктінің сот-медициналық экспертизада қаралуы күмән туғызбайды. Бұл жерде Б.Я.Дорохов пен Э.Боровскийдің пікірлері дау туғызады. Сонда біз қандай негізбен сот психиатриялық экспертизаңы өткізбеуіміз керек 10-тәуліктен асқаны үшін бе? Э.Боровский стационарлық сот психиатриялық экспертиза жүргізу мерзімі 30 күннен аспау керек деген. Бұл әрине үлкен проблеманың бірі, бұл тергеушілерге көптеген түсінбеушіліктер алып келеді.
Көптеген заңгер ғалымдар осы пікірге қосылмайтындыктарын яғни қандай мерзім болмасын қарама-қайшылық жоқ деп түсіндіреді. Заңгер ғалымдардың айтуынша сезіктіні емдеу-психиатриялық мекемеге орналастырғанда оған қарсы дәлелдер он тәулік бітсе де іздей береді және он күн мерзім өткеннен кейін айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарады.
Сезікті сот психиатриялық экспертизаға тартылуы жөнінде РСФСР-дың УПК-да 47,49,50 баптарында көрсетілген. Егер сезікті психикалық жағдайына байланысты өзін қорғай алмайтын болса, сот ол үшін қорғаушы тағайындайды айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққаннан кейін. Психикалық жетіспеушілікті айып тағуға дейін анықтау керек дейді 14.
Бұлтартпау шарасы қылмыстық процесте айыпкерге (сезіктіге) тергеуден қашып кетпес үшін, шындықты ашуға кедергі жасамау үшін, қылмыстық әрекетін әрі қарай болғызбау үшін жасалады 15.
С.П.Бешенко, М.С.Стоговичтардың айтуы бойынша тұлға тек қана алдын-ала тергеу болған кезде сезікті деп қаралады, егер де қылмысқа қатысқаны дәлелді болса.
Қылмыстық іс қозғау қаулысы тергеу алдында қозғалады делінген. Бұл жерде қылмыс түрі қылмыс жасаған кісінің мәліметтері болады. Осыған сәйкес тергеуші сезіктіге сезікті себебінде қаулы шығарады. Бұл қаулы осы сезікті деп аталған кісіге көрсетпейінше бұл кісі тергеуге тартылмайды . Егер де тергеуші түсіндіріп сезіктінің мәнісін айтса, онда процесте сезіктінің фигурасы пайда болады. С.П.Бешенко, Е.А.Матвеенко былай деп жазады: Қылмыстық іс қозғау қаулысын алдын-ала тергеу актісі болып саналмайды дейді, бұл әрекеті үшін жауаптылығын көрсетеді.
Б.А.Денешкин айтады,егер де мүлкін тәркіленсе, танытуға ұсыну т.б бұл кісіні сезікті есебінде қояды дейді. Бірақ, бұл әрекеттер нақты қылмыс жасаған азаматқа қолданылмау керек. Осы шараларды тек қана айыпкер есебінде жауапқа тарту болған кезде істеуге болады. Осы уақыттан дейді
"Совершившие преступление лицо изобличается. В этом с судом признается виновным и подвержается наказанию".
Кейбір заңгерлер қылмыстық істі нақты азаматқа қозғау керек дейді 16.
РСФСР-дың процессуальдық заңында сот жаңа қылмыстық іс қозғай алады, тұлғаны қамауға ала алады. Ал сотта тұлға сезікті ме, айыпкер ме сұрақ нақты шешілмеген. М.С.Строгович соттың қылмыстық іс қозғауы, тұлғаға бұлтартпау шарасын қолдану заңда негізделмеген дейді.
Белгілі бір адамның қылмыс істегенін көрсететін жеткілікті дәлелдемелер бар болса, тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оны айыпкер есебінде жауапқа тарту туралы дәлелденген қаулы шығарады. Қаулыда: қай жерде, қашан және кімнің қаулы шығарғанын айыпкердің фамилиясы, өзінің әкесінің аты қылмыстың істелген уақыты, орны және басқа мән-жайлары айыпкер есебінде жауапқа тартуға негіздер және іс-әрекет қылмыс заңының қай бабына жататыны көрсетіледі. РСФСР қылмыстық іс жүргізу заңдарында сот қылмыстық іс қозғай алады, бірақ айыпкер есебінде жауапқа тартпайды деп көрсеткен.
Н.В.Жогин осы проблема бойынша РСФСР қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша соттың қылмыстық іс қозғауы тергеушінің айыпкер есебіндегі қаулысымен тең. Н.В.Жогин бұл көзқарас практикада қолданылмайды дейді және теоретикалық негізі жоқ дейді 17.
Соттың қылмыстық іс қозғауға байланысты қолданылған бұлтартпау шарасы сезікті есебінде қолданылу керек деп есептейді ғалымдар.
Егер тергеуші бұлтартпау шарасын сезіктіге қолданылғанда дәлелденген қаулы шығарса, сот үұғарым шығарады. Мысалы қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша сот тергеуінде жауап алынған куәлардың немесе жәбірленушінің қандай да біреуінің жауаптарында өтірік куәлік бергендігін сот тергеуі анықтаса, сот үкім шығарғанда мұндай адамды қылмыстық жауапқа тарту туралы дәлелді ұйғару шығарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz