Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар кетерілісі
І тарау. Кіріспе
1. Исатай Тайманұлы
2. Махамбет Өтемісұлы
ІІ тарау.
1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері (1836.1838 жж.)
2. Ақбұлақ маңындағы шешуші шайқас және Исатайдың қаза табуы.
3. Махамбет Өтемісұлының қаза табуы.
4. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы
ІІІ тарау. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Исатай Тайманұлы
2. Махамбет Өтемісұлы
ІІ тарау.
1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері (1836.1838 жж.)
2. Ақбұлақ маңындағы шешуші шайқас және Исатайдың қаза табуы.
3. Махамбет Өтемісұлының қаза табуы.
4. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы
ІІІ тарау. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның билігі ру бастықтары – билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша тілегі болмады.
Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.
Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды. Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден бөлініп кете алматын еді.
Сонымен қазақтың бұрынғы дәуірінде қара халықтың арасында бөлек таптар болмады.
Руларды біріктіру үшін «Ақсүйектен» қазақ халқы хан сайлайтын еді. Ханды ру басылары – билер сайлайтын еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Билерді хан тағайындай бастаған соң, қара бұқараның күйі тіпті нашарлады. Хан төреге, хан жақтаған билерге көніп, қара бұқара да қарап тұрмады, бұларға қарсылығын күшейтті. Таршылықтың түбі патша үкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 – інші жылдан 1870 – інші жылға дейін екі таптың күресі болды. Бірі - әуелі хан, кейін патша үкіметі, бұларды жақтаған төрелер, билер. Екіншісі – қара халық. Ақырында қара халық жеңіліп қалды.
Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.
Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды. Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден бөлініп кете алматын еді.
Сонымен қазақтың бұрынғы дәуірінде қара халықтың арасында бөлек таптар болмады.
Руларды біріктіру үшін «Ақсүйектен» қазақ халқы хан сайлайтын еді. Ханды ру басылары – билер сайлайтын еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Билерді хан тағайындай бастаған соң, қара бұқараның күйі тіпті нашарлады. Хан төреге, хан жақтаған билерге көніп, қара бұқара да қарап тұрмады, бұларға қарсылығын күшейтті. Таршылықтың түбі патша үкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 – інші жылдан 1870 – інші жылға дейін екі таптың күресі болды. Бірі - әуелі хан, кейін патша үкіметі, бұларды жақтаған төрелер, билер. Екіншісі – қара халық. Ақырында қара халық жеңіліп қалды.
1. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (Избранное).-Алматы: Ана тілі, 1998.-384 бет
2. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы
білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған
оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы:
Атамұра, 2008. — 352 бет
3. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы,
«Атамұра» баспасы, 2011.
2. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы
білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған
оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы:
Атамұра, 2008. — 352 бет
3. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы,
«Атамұра» баспасы, 2011.
ЖОСПАР
І тарау. Кіріспе
1. Исатай Тайманұлы
2. Махамбет Өтемісұлы
ІІ тарау.
1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері (1836-1838 жж.)
2. Ақбұлақ маңындағы шешуші шайқас және Исатайдың қаза табуы.
3. Махамбет Өтемісұлының қаза табуы.
4. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы
ІІІ тарау. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау. Кіріспе
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның
билігі ру бастықтары – билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз
руынан айырықша тілегі болмады.
Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел
бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда
әділ билік айтатын ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.
Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды.
Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден
бөлініп кете алматын еді.
Сонымен қазақтың бұрынғы дәуірінде қара халықтың арасында бөлек таптар
болмады.
Руларды біріктіру үшін Ақсүйектен қазақ халқы хан сайлайтын еді.
Ханды ру басылары – билер сайлайтын еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді.
Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті
болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын.
Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Билерді хан тағайындай бастаған соң, қара бұқараның күйі тіпті
нашарлады. Хан төреге, хан жақтаған билерге көніп, қара бұқара да қарап
тұрмады, бұларға қарсылығын күшейтті. Таршылықтың түбі патша үкіметінде
екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 – інші жылдан 1870 –
інші жылға дейін екі таптың күресі болды. Бірі - әуелі хан, кейін патша
үкіметі, бұларды жақтаған төрелер, билер. Екіншісі – қара халық. Ақырында
қара халық жеңіліп қалды.
Қазақтың хандығы ресми он тоғызыншы ғасырдің ортасына дейін созылса
да, шынында Әбілқайырдан бастап қазақтың хандары патша үкіметінің қолында
ойыншық болды. Сондықтан 1731 – інші жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын,
сұлтандарға болсын, орысқа болсын көтерлістерінің бәрін патша үкіметіне
қарсы көтерлістер деп атау керек.
1. Исатай Тайманұлы
(1791-1838)
Ел ауызындағы әңгімеде Исатай Тайманұлы Атырау облысы, Қызылқожа
ауданы, Жанкелдин совхозы Тайман жолы деген жерде 1791 жылы көшпелі шаруа
отбасында дүниеге келген.
Исатайдың жастық шағында оған өте үлкен ықпал жасаған адамның бірі
немере ағасы Жабал Бегәліұлы болған. Ол Истайдың өсіп, азаматтық
көзқарасының қалыптасуына, жетілуіне ықпал жасап, тәрбиелеген.
Исатай Тайманов бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы
ретінде де мәлім, қозғалысты ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың
бірі. Кіші жүздің Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш руының Жайық бөлімінен
шыққан. Атасы Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған.
Құлмәлінің тұқымынан билер де, шешендер де шыққан.
Бөкей хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш руының Жайық бөлімінің
старшины етіп тағайындап, 1814 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы
старшындыққа бекітті. 1817 жылдан бастап, батырдың патша чиновниктерімен
байланысы салқындай бастады. 1817, 1823 жылдары Орынбор генерал-
губернаторының нұсқауымен сотқа тартылды. Исатайдың ең жақын серігі –ақын,
Беріш руының старшины Махамбет Өтемісұлы (1804-1846 жж.).
1829 жылы 15 шілде - 1830 жылы қыркүйек аралығында Махамбет Калмыков
түрмесіне қамалды. Оған халық арасында хан иелігінен кетуге және жайықтын
сол жағасына өтуге үгіт жүргізді деген айып тағылды. Махамбет орыс жазушысы
әрі этнограф Р.И.Дальмен және оқымысты саяхатшы Г.С. Карелинмен тызыз қарым-
қатынаста болды. Оның өлеңдерінен Кіші жүзді қамтыған көтерілістің
мақсаттарын, басты талаптарын айқындауға болады.
І.2.Махамбет Өтемісұлы
(1803 - 1846)
Махамбет Өтемісұлы – 1803 жылы Ішкі Бөкей ордасы, қазіргі Батыс
Қазақстан облысы Жәнібек ауд. Нарын құмының Жанқұс жерінде туған. –
20.10.1846, Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысы Махамбет ауданында
жерленген - қазақтың көрнекті ақыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай
Тайманов бастаған шаруалар көтерілісінің жалынды жыршысы ретінде де мәлім,
қозғалысты ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың бірі. Кіші жүздің
Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш руының Жайық бөлімінен шыққан. Атасы
Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған. Құлмәлінің
тұқымынан билер де, шешендер де шыққан.
Халықтың азаттығын көксеген күрескер, ел бастаған батыр, өр рухты
ақын. Бекетай елді мекенінде (Бөкей ордасы, Орал облысы, Жөнібек ауданы)
дүниеге келді.
Махамбет ақын жастайынан ақындық өнерге кұмартып өсті. Асқан
дарындылығына қалың жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сөз шебері
ретінде ғана ел кұрметіне бөленген жоқ, сонымен бірге, өзінің батырлығы,
даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа бөленді. Ол халық арасында
болып жататын келеңсіз кұбылыстар мен келелі істерді өлеңдеріне арқау
еткен.
Есімі қалың жұртшылыққа таныла бастаған асқақ ақынды Жәңгір хан өз
еркіне көндіріп, билік басында отырғандарға қарсы өлеңдер шығаруына тыйым
салғысы келеді. Алайда көзі ашық, көкірегі ояу ақын оның бұйрығына мойын
ұсынбады. Ал Жәңгір хан болса, оған үстемдік жасау мақсатымен Махамбетті
қамауға алғызды. 1829-1830 жылдар аралығында Махамбет қала бекшісінің
түрмесіңде отырды, бостандыққа шыққан соң Исатай Таймановқа қосылды.
ІІ тарау.
2.1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері.
(1836-1838 жж.)
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Бөкей хандығында (1801 жылы 11
наурызда құрылды) ауылдардың еңбекші халқына жасалған экономикалық қысым
күшейіп, ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық укладтың бірқатар маңызды
жақтары күрт күйреді. Астрахань губернаторының үйінде тәрбиеленген Жәңгір
хан қырға хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылымді кейбір әдет-
ғұрыптық институттардан бастап жер жөніндегі қатынастарға салық саясатына
және хан сарайына дейінгінің бәрін қайта құрамын деген аристократтық
өркениеттік жоспарлармен оралды. Артта қалған жартылай көшпелі қазақ
қоғамы негізінде ол хан өкіметіне де патша тағының саясатына да, бірдей
дәрежеде құлақ асқыш өзінше бір үлгідегі регионалдық хандық құрмақ болды.
Алайда көшпелі және жартылай көшпелі ұжымдар ханның бұл еңгізбекші
жаңалықтарын қабылдауға дайын емес еді.
Хан өкіметінің патша әкімшілігінің органдарына және ірі жергілікті
феодалдық шонжарларға арқа сүйеп барынша күш сала жүргізген саясаты
феодалдық және отаршылдық езгінің күрт күшеюіне, шонжарлардың ауылдық-
қауымдық жерлерді жаппай тартып алуына әкеліп соқтырды.
Осындай жағдайда әсіресе 1836-1837 жылдары хандықтың іргесін
шайқалтқан қазақ малшы шаруа бұқарасының көтерілісі болды.
Көтерілістің негізгі себептері:
- Ақшалай салықтың өсуі;
- Күз сайын әр шаңырақтың хан сарайының мұқтажына құны 70 сомдық жылқы
беруге міндеттенуі;
- Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын басып өткені
үшін салық төлеуі;
- Жәңгір ханның әділетсіздігі мен рақымсыздығы.
Көтерілістің негізгі қозғаушы күші-шаруалар, сонымен бірге оған
старшын, билер де қатысты. Көтеріліс басшылары Исатай Тайманұлы, Махамбет
Өтемісұлы.
Көтерілістің басты мақсаты:
1. Хан озбырлығына шек қою.
2. Шаруалар жағдайын жақсарту.
3. Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту.
4. Әскери бекіністердің салынуын тоқтату.
Көтерілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдыққа қарсы.
1836 жылы ақпан айында Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы басқарған
халық азаттық сипаттағы көтеріліс басталады.
1837 жылы 15 қазанда Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер
Теректіқұмда Балқы би ауылын шабады. Бұл жеңіс сарбаздар қатарының өсуіне
әсер етті.
1837 жылы 24 қазанда Исатай 2000-ға жуық көтерісшілермен хан ордасын
қоршайды. Бірақ Жәңгір ханға бір жағынан подполковник Гекке, екінші жағынан
подполковник Меркулов басқарған қол көмекке келуге үлгереді.
2.3. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы.
Көтерілістің барысы. Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.
Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске
әзірлік кезеңі ретіңде сипатталады.
Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың
жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.
Үшінші кезең: Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын тобының
Жайықтық сол жағалауына өтуінен (1837 жылдын желтоқсанынан 1838 жылдың
шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі).
1838 жылы шілденің 12-сінде Ақбұлақ деген жерде көтерілісшілер Гекке
мен Айшуақұлы басқарған отрядтан жеңілді. Ауыр жараланған Исатайды казактар
қылышпен шауып, атып өлтіреді.
1836 – 1838 жылдардағы көтерілістің негізгі мақсаттары орындалмады.
Көтерілістің жеңілу себептері.
• Үстем тап өкілдерінің опаздығы.
• Көтеріліс басшыларының Кіші жүздегі және Ішкі Ордадағы көтерілістерді
біріктіре алмады.
• Қару – жарақтың теңсіздігі.
• Стихиялығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі.
• Патша үкіметінің жазалау отрядтарының күші басым болуы.
• Көтерілісшілердің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. Кіріспе
1. Исатай Тайманұлы
2. Махамбет Өтемісұлы
ІІ тарау.
1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері (1836-1838 жж.)
2. Ақбұлақ маңындағы шешуші шайқас және Исатайдың қаза табуы.
3. Махамбет Өтемісұлының қаза табуы.
4. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы
ІІІ тарау. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау. Кіріспе
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның
билігі ру бастықтары – билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз
руынан айырықша тілегі болмады.
Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел
бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда
әділ билік айтатын ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.
Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды.
Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден
бөлініп кете алматын еді.
Сонымен қазақтың бұрынғы дәуірінде қара халықтың арасында бөлек таптар
болмады.
Руларды біріктіру үшін Ақсүйектен қазақ халқы хан сайлайтын еді.
Ханды ру басылары – билер сайлайтын еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді.
Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті
болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын.
Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Билерді хан тағайындай бастаған соң, қара бұқараның күйі тіпті
нашарлады. Хан төреге, хан жақтаған билерге көніп, қара бұқара да қарап
тұрмады, бұларға қарсылығын күшейтті. Таршылықтың түбі патша үкіметінде
екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 – інші жылдан 1870 –
інші жылға дейін екі таптың күресі болды. Бірі - әуелі хан, кейін патша
үкіметі, бұларды жақтаған төрелер, билер. Екіншісі – қара халық. Ақырында
қара халық жеңіліп қалды.
Қазақтың хандығы ресми он тоғызыншы ғасырдің ортасына дейін созылса
да, шынында Әбілқайырдан бастап қазақтың хандары патша үкіметінің қолында
ойыншық болды. Сондықтан 1731 – інші жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын,
сұлтандарға болсын, орысқа болсын көтерлістерінің бәрін патша үкіметіне
қарсы көтерлістер деп атау керек.
1. Исатай Тайманұлы
(1791-1838)
Ел ауызындағы әңгімеде Исатай Тайманұлы Атырау облысы, Қызылқожа
ауданы, Жанкелдин совхозы Тайман жолы деген жерде 1791 жылы көшпелі шаруа
отбасында дүниеге келген.
Исатайдың жастық шағында оған өте үлкен ықпал жасаған адамның бірі
немере ағасы Жабал Бегәліұлы болған. Ол Истайдың өсіп, азаматтық
көзқарасының қалыптасуына, жетілуіне ықпал жасап, тәрбиелеген.
Исатай Тайманов бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы
ретінде де мәлім, қозғалысты ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың
бірі. Кіші жүздің Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш руының Жайық бөлімінен
шыққан. Атасы Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған.
Құлмәлінің тұқымынан билер де, шешендер де шыққан.
Бөкей хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш руының Жайық бөлімінің
старшины етіп тағайындап, 1814 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы
старшындыққа бекітті. 1817 жылдан бастап, батырдың патша чиновниктерімен
байланысы салқындай бастады. 1817, 1823 жылдары Орынбор генерал-
губернаторының нұсқауымен сотқа тартылды. Исатайдың ең жақын серігі –ақын,
Беріш руының старшины Махамбет Өтемісұлы (1804-1846 жж.).
1829 жылы 15 шілде - 1830 жылы қыркүйек аралығында Махамбет Калмыков
түрмесіне қамалды. Оған халық арасында хан иелігінен кетуге және жайықтын
сол жағасына өтуге үгіт жүргізді деген айып тағылды. Махамбет орыс жазушысы
әрі этнограф Р.И.Дальмен және оқымысты саяхатшы Г.С. Карелинмен тызыз қарым-
қатынаста болды. Оның өлеңдерінен Кіші жүзді қамтыған көтерілістің
мақсаттарын, басты талаптарын айқындауға болады.
І.2.Махамбет Өтемісұлы
(1803 - 1846)
Махамбет Өтемісұлы – 1803 жылы Ішкі Бөкей ордасы, қазіргі Батыс
Қазақстан облысы Жәнібек ауд. Нарын құмының Жанқұс жерінде туған. –
20.10.1846, Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысы Махамбет ауданында
жерленген - қазақтың көрнекті ақыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай
Тайманов бастаған шаруалар көтерілісінің жалынды жыршысы ретінде де мәлім,
қозғалысты ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың бірі. Кіші жүздің
Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш руының Жайық бөлімінен шыққан. Атасы
Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған. Құлмәлінің
тұқымынан билер де, шешендер де шыққан.
Халықтың азаттығын көксеген күрескер, ел бастаған батыр, өр рухты
ақын. Бекетай елді мекенінде (Бөкей ордасы, Орал облысы, Жөнібек ауданы)
дүниеге келді.
Махамбет ақын жастайынан ақындық өнерге кұмартып өсті. Асқан
дарындылығына қалың жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сөз шебері
ретінде ғана ел кұрметіне бөленген жоқ, сонымен бірге, өзінің батырлығы,
даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа бөленді. Ол халық арасында
болып жататын келеңсіз кұбылыстар мен келелі істерді өлеңдеріне арқау
еткен.
Есімі қалың жұртшылыққа таныла бастаған асқақ ақынды Жәңгір хан өз
еркіне көндіріп, билік басында отырғандарға қарсы өлеңдер шығаруына тыйым
салғысы келеді. Алайда көзі ашық, көкірегі ояу ақын оның бұйрығына мойын
ұсынбады. Ал Жәңгір хан болса, оған үстемдік жасау мақсатымен Махамбетті
қамауға алғызды. 1829-1830 жылдар аралығында Махамбет қала бекшісінің
түрмесіңде отырды, бостандыққа шыққан соң Исатай Таймановқа қосылды.
ІІ тарау.
2.1. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар
көтерілісінің басталу себептері.
(1836-1838 жж.)
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Бөкей хандығында (1801 жылы 11
наурызда құрылды) ауылдардың еңбекші халқына жасалған экономикалық қысым
күшейіп, ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық укладтың бірқатар маңызды
жақтары күрт күйреді. Астрахань губернаторының үйінде тәрбиеленген Жәңгір
хан қырға хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылымді кейбір әдет-
ғұрыптық институттардан бастап жер жөніндегі қатынастарға салық саясатына
және хан сарайына дейінгінің бәрін қайта құрамын деген аристократтық
өркениеттік жоспарлармен оралды. Артта қалған жартылай көшпелі қазақ
қоғамы негізінде ол хан өкіметіне де патша тағының саясатына да, бірдей
дәрежеде құлақ асқыш өзінше бір үлгідегі регионалдық хандық құрмақ болды.
Алайда көшпелі және жартылай көшпелі ұжымдар ханның бұл еңгізбекші
жаңалықтарын қабылдауға дайын емес еді.
Хан өкіметінің патша әкімшілігінің органдарына және ірі жергілікті
феодалдық шонжарларға арқа сүйеп барынша күш сала жүргізген саясаты
феодалдық және отаршылдық езгінің күрт күшеюіне, шонжарлардың ауылдық-
қауымдық жерлерді жаппай тартып алуына әкеліп соқтырды.
Осындай жағдайда әсіресе 1836-1837 жылдары хандықтың іргесін
шайқалтқан қазақ малшы шаруа бұқарасының көтерілісі болды.
Көтерілістің негізгі себептері:
- Ақшалай салықтың өсуі;
- Күз сайын әр шаңырақтың хан сарайының мұқтажына құны 70 сомдық жылқы
беруге міндеттенуі;
- Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын басып өткені
үшін салық төлеуі;
- Жәңгір ханның әділетсіздігі мен рақымсыздығы.
Көтерілістің негізгі қозғаушы күші-шаруалар, сонымен бірге оған
старшын, билер де қатысты. Көтеріліс басшылары Исатай Тайманұлы, Махамбет
Өтемісұлы.
Көтерілістің басты мақсаты:
1. Хан озбырлығына шек қою.
2. Шаруалар жағдайын жақсарту.
3. Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту.
4. Әскери бекіністердің салынуын тоқтату.
Көтерілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдыққа қарсы.
1836 жылы ақпан айында Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы басқарған
халық азаттық сипаттағы көтеріліс басталады.
1837 жылы 15 қазанда Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер
Теректіқұмда Балқы би ауылын шабады. Бұл жеңіс сарбаздар қатарының өсуіне
әсер етті.
1837 жылы 24 қазанда Исатай 2000-ға жуық көтерісшілермен хан ордасын
қоршайды. Бірақ Жәңгір ханға бір жағынан подполковник Гекке, екінші жағынан
подполковник Меркулов басқарған қол көмекке келуге үлгереді.
2.3. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы.
Көтерілістің барысы. Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.
Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске
әзірлік кезеңі ретіңде сипатталады.
Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың
жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.
Үшінші кезең: Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын тобының
Жайықтық сол жағалауына өтуінен (1837 жылдын желтоқсанынан 1838 жылдың
шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі).
1838 жылы шілденің 12-сінде Ақбұлақ деген жерде көтерілісшілер Гекке
мен Айшуақұлы басқарған отрядтан жеңілді. Ауыр жараланған Исатайды казактар
қылышпен шауып, атып өлтіреді.
1836 – 1838 жылдардағы көтерілістің негізгі мақсаттары орындалмады.
Көтерілістің жеңілу себептері.
• Үстем тап өкілдерінің опаздығы.
• Көтеріліс басшыларының Кіші жүздегі және Ішкі Ордадағы көтерілістерді
біріктіре алмады.
• Қару – жарақтың теңсіздігі.
• Стихиялығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі.
• Патша үкіметінің жазалау отрядтарының күші басым болуы.
• Көтерілісшілердің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz