Темперамент типн және адамның мінездік ерекшелігі

I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... 3
І.Тарау. Мінез жөнінде түсінік ... ... ... ... ..4.6
1.1. Характералогия ғылымы ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.9
1.3. Темперамент . мінез дамуының негізі ... .10.15
II.Тарау.
2.1. Адам бойындағы мәдениеттілік қасиет ... ..16.19
2.2. Рухани және материалдық мәдени қасиеттер..
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ..21
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қосымшалар
1. Темперамент типін және адамның мінездік
ерекшелігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..23.25
2. Мінез құлықты анықтау. Суретті тест ... ..26
3. Темперамент формуласын анықтау ... ... ... .27

Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып саналмайды.

1.Тәжібаев.Т. Жалпы психология. - А.1999.
2.Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері». - А.2001.
3.Қарымқатыс психологиясы. - А.2003.
4. Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері» Алматы 2002ж.
5. Қалиев С, Қ. Жарықбаев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Сана, 1995
6.ҚоянбаевР. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
7. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
8. Б.А.Оспанова, А.А.Жумадуллаева, Ж.И.Пахрутдинова – Психологиялық
тәжірибелік зерртеулер.
9. С. Бабаев «Жантану негіздері» Алматы, 2003
10. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Тарау. Мінез жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4-6
1. Характералогия
ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .7
2. Мінез
бітістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..8-9
3. Темперамент – мінез дамуының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...10-15
II.Тарау.
2.1. Адам бойындағы мәдениеттілік
қасиет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...16-19
2.2. Рухани және материалдық мәдени
қасиеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .21
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..22
Қосымшалар
1. Темперамент типін және адамның мінездік
ерекшелігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...23-25
2. Мінез құлықты анықтау.
Суретті
тест ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...26
3. Темперамент формуласын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Кіріспе
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап
қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша
қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның
үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр
түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-
қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде
оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері
де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды
менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның
қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып
саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі
сапалары болып есептелінеді.

Мінез жөнінде түсінік
Мінез - жеке адамның өзіне тән қылық әрекетінде, тіл қатынасында
тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды,
аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері.
Адам мінезін біле отырып, оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын
күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге
болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға
болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың бәрі де адам
мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші - адамның барша жағдайлардағы
мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері. Егер адам қандайда
даудамайлы жағдайда дөрекілік көрсетсе, сондай тұрпайылық пен ұстамсыздық
осы адамның төл қасиеті деу жөн емес.
Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда мұңайып, сылбыр
халге түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып, мінез нақты адамның өмір
барысында қалыптасады. тұрмыс жағдайларымен айқындалады. Тұрмыс қалпы әр
адамнын ойлау, сезім, сипатын бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бұл
өмірін жан-жақты қамтыған қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды
келеді. Дегенмен. мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған
топтарда (отбасы, достары, сынып, спорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.)
қалыптасады. Осы топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік,
қоғамдық құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады.
Мінез бітістері, сонымен бірге тұлғаның отбасындағы абройы басқа
мүшелерімен арақатынасына байланысты , аса қажет болса, өзгеріске түседі.
Жоғары денгейлі дамыған топ, ұжым мінездің мәнді де ұнатады, бітістерінің
қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз
дәреже, деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке

адамның өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани
қажеттеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз
болады. Бағыт-бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен
сол жоспарды іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады.
Мінезге орай адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген мақсат-
мүдделерінің, әрекет қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық құндылықтар
мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мәнге ие. Әр қоғамның өзіне сай
маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы міндеттерді іске асыру
барысында мінез қалыптасады. Кейін солар тұрғысынан тексеріледі,
бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам қасиетінің (төзімділік,
өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке
болған бағыт-бағдар сипатын айдатады.
Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біргелкілігі адамның өмірлік бағыт-
бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы басты шарт
- өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның
шашыраңқылығы - босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда болса, жеке
адам мінезі мен оның бағыт-бағдары екіталай нәрсе.
Алдыңызға ақкөңіл кейіппен келген адамның бірі - ізгі ниетті де, ал
екіншісі - жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-бағдары оның барша әрекет-
қылығына із береді. Әрдайым қылық "осылай болсын" деген ниеттен ғана емес,
адам қатынастарының біртұтас жүйесіне негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да
қасиет басымдау болумен адам мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік етеді.
Тиянақты көзқарас - наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ мерзімді бағыт-
бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде жігеріліліктің, орындап жатқан
ісінің дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ оның бұл
қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар үстірт, тұрақсыз
болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанынан жеке
адам еліктегіш келеді. Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.
Мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл
тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы (досуг) өзі қалап шұғылданған
істерінен де танылуы мүмкін. Мұндай қызуғалар тұлға мінезінің жаңа, ерекше
қырларынан хабардар етеді. Мысалы, ұлы ғалым - химик Ебней Бөкетов қолы
босаса, аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің кейбір
әйгілі көркем шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген: атақты тіл ғалымы
Әбдуәли Хайдари демалыс уақытында қазақы ер-тұрман, қамшы және т.б.
заттарды оюлап, жолдастарын таң қалдырған; ғұлама-түркітанүшы академик
Рахманқұл Бердібай колы босаса, күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани
немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой,
сезімдерінің ғана емес, сондай-ақ іс-әрекетінің де бағыт-бағдары
айқындалады. Бұл арада аса маңызды нәрсе – іс-әрекеттің алға қойылған
мақсатқа тікелей сай болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не
істейтініне қарай бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындайтынында.
Осыдан мінез калпы адамның бағыт-бағдары мен іс-әрекет кейпінің бірлігінен
келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам өз жолын
таңдайды, өзіне қолай, қайталанбас әдіс-тәсілдерді пайдаланады.
Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшелігі көрінеді. Белгілі ықпалға
ие мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл
тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет
көрінісінін деңгейін (табандылық, шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік,
қорқақтық, күдікшілдік ж.т.б.) мінез бітісі деп тануға болады. Осыған бай-
ланысты кей адамдар күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта
білдіру жарысқа түсу, тәуекелге белбайлау ж.т.б.) таңдап алады, ал
екіншілері - сәтсіздіктен қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды,
жүрексінеді, ықыласы мардымсыз ж.т.б.).
Характералогия ғылымы.
Мінез құбылысын зерттейтін ғылым - характералогия ұзақ даму тарихына
ие. Ғасырлар бойы бұл психология саласы мінездер типін саралап, адамның
әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет-қылығын болжастыру мақсатында әрқандай
мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келді.
Адамның тума емес, өмір барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан,
мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға дамуындағы сыртқы, жанама факторларға
негізделеді. Осы бағытта ежелден өрістеп келе жатқан, мінез таным,
әрекетқылық болжастырудың психологиялық жолдары бар. Солардың кейбіріне
қысқаша түсінік:
• Жұлдызнама (гороскоп) - адам мінезін туған күнімен байланыстырып
түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі кезең, аралыққа
бөлінеді, олардың әрқайсысына нақты белгі, символ беріледі. Осы символға
(ағаш, от, су, жануар т.б.) тән әртүрлі қасиеттерге орай адам мінезі
суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында 22 желтоқсан мен 1 қаңтар
аралығында туылған - алмаға тектес, осыдан мұндай адам сүйкімді, ақ жарқын,
көңілшең т.б., ал қазақы жұлдыздамада жоғарыда аталған күндері туылғандар -
таутеке, яғни мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді, тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика ( табиғат, білу) - адамның сыртқы келбетіне және сондай
келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа біріктіріп, олардың
психологиялык, сипатын анықтайтын ғылым. Адам дене бітістеріне қарай
жануармен сапыстырылады да сол жануарға тән мінез -ерекшелігі оған
танылады. Мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын танауы өгіздікіндей
жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі; шошқадай кең танау,
жалпақ мұрын - ақымақтық; қой, ешкі жүніне ұқсас шашты адам -үркек; доңыз,
арыстан қыңшылықтарындай тіке шашты адам - ержүрек, батыл т.б. Адамның
басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс-тұрыс т.б.) негізінде
мінезді байқастыру осы физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын көрінеді: біреудің барша
қимылы - шапшаң, екінші - асықпайды, бірақ ісі тыңғылықты; үшінші - іске
ойланбастан асыла салады, кейін барып-ойланады, жағдайға қарай ісін ретіне
келтіреді. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктер - мінез бітістері
деп аталады. Қандай да бітіс -әрекет қылықтың тұрақты, қайталаныл отыратын
нақты белгісі.

Мінез бітістері

Мінез бітістері өзара көрінуі тиіс болған қалыпты жағдайлардан бөлек
қаралмайды (кейде әдепті адамның өзі де дөрекілік танытады). Сондықтан
қалаған мінез бітісі нақты жағдайда орынды көрінген қылықтың тұрақты
формасы.
Мінездің бітістері мен сипатын белглі қылықтың нақты оқиғаға
байланысты болуынан да білуге болады, яғни белгілі бітісіің көріну
мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі
ретінде танылалы. Дегенмен, ықтималды болғандықтан бітіс үдайы керіне
бермейді, яғни мінез бітістері адам әдетіндей бірқалыпты. механикалық
қайталана бермейді.
Солай да болса, мінез бітістері мен әдеттер арасында жақындық та бар:
мысалы, мінез бітісі ретінде жауапкершілік адамның ұқыптылық әдетінде
көрінеді. Бірақ әдет мінез бітісіне өте бермейді, ол тек қандай да қылыққа
ыңғайлылықты танытады. Мінез бітістері өз ішіне ойлау, түсіну әдістерін
қамтиды. Қайсы бір түлғаға тән қылықты жасауда ерік, сезім қосылады. Ал
әдет мұндай психикалық процестердің бірімен де байланыслайды.
Сонымен бірге бітіс адам қылығына ықпал ете отырыл, сол қылык-әрекет
барысында қалыптасады, бекиді. Мінез бітістерінің қапыптасуын әрекет-қылық
мотивтерінен айыра қарауға болмай.Қандай да қылық мотиві әрекетте іске аса
мінезде бекиді. Әрқандай мәнді, тұрақтапған мотив болашақ мінез бітісі.
Мінез бітістері мотивте алғашқыда түрінде көрініп, ал кейін оны әрекет
тұрақты қасиетке айналады. Осыдан қандай да мінез бітістерін қалыптастыр
кажет қылық-әрекет мотивтерін түзіп, оларды бекітуді; айналған іс-
әрекеттерді ұйымдастырудан басталады.
Мінездің жалпыланған қасиеттері ездерінің диалектикалық қарама-
қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты - өзара
қайшы, кеңтар ж.т б. Егер мінез күштілігі адамның алға қойған мақсатына
жетудегі, кедергілерді жеңуіндегі қуатынан көрінсе, мінез әлсіздігі
қорқақтықтан, ниет тұрақсыздығынан, т.б. байқалады. Мінез қаталдығы
өжеттік, тайсалмастықпен байланысты ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен
шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады.
Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі
жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады.
Қасиеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе, тыңғылықты мінез, ал бір қасиет
екіншісімен үндеспесе - қайшылықты мінез орнығады. Адам қызығулары мен
ұмтылыстарының, іоәрекеттерінің жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі
мінездің кеңдігін танытады. Мұндай адам әлемдегнің біріне қызығып, бәріне
араласқысы келеді. Ал бұларға қарсы - мінезі "тар" адамдар өзін-өзі
шектеуге бейім ниет әрекеттерінің өрісі өте елеусіз.
Сонымен бірге, адам мінезінің тұтастығы мен көп тараптылығы кейбір
жағдайларда бір адамның өзінде де әрқилы. тіпті қарама-қарсы қасиеттердің
болатынына шек келтірмейді. Адам бірдей өте нәзік мәдениетті болуымен бірге
катал талапшаң болуы мүмкін. Осыған қарамастан, оның мінезі сақталып, оның
қырлары айкын көріне түседі. Көп жағдайда мінез және темперамент
салыстырылып түсіндіріледі, кейде бірінің орнына бірі қолданылады. Ал іс
жүзінде олай болмауы керек.
Мінез бен темперамент ұқсастығы адамның физиологиялық ерекшеліктеріне,
яғни жүйке жүйесіне болған тәуелділіктен. Қандай да мінездің қалыптасуында
белгілі жүйкелік сипатты темперамент үлкен маңызға ие. Сонымен бірге,
темперамент жете дамығанда ғана мінез бітістері қалыптасады.

Темперамент - мінез дамуының негізі.

Мінездегі ұстамдылық - ұстамсыздық, қозғалғыштық, салғырттық ж.т.б.
тікелей темпераментке байланысты. Бірақ мінез темпераментке бүтіндей
тәуелді емес. Біргелкі темпераментке ие адамдарда әрқилы мінез белгілері
болуы мүмкін. Темперамент ерекшеліктері қайсыбір мінезді дамытып,
басқаларына шектеу қояды. Мысалы, холерикке қарағанда меланхоликтің өзіне
жігерлілік пен жүректілікті дарытуы қиынға соғады.
Ал холерик флегматик сияқты ұстамды бола алмайды, флегматик сангвиник
ұқсап көпшілік тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с.
Мінезі тұрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қалып,
мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға
көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның бір түтас келбет-
кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға даралығының интегралды сипаттамасын
береді.
Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда "мінезді
адам" және "еркі күшті адам" сөз тіркестіріп бір мәнде түсенеміз. Ерік,
көбіне, мінез күшімен, қатандығымен, табандылығымен т.б. байланысты. Адам
мінезінің күштілігін айта отырып, ондағы еріктік сапалар мен мақсат
беріктігін ескереміз. Бұл тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын қажет ететін
қиын жағдайларда, үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда, мінез тек күш
сипатымен айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай ерік әрекетінің
қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан. еріктік әрекеттерде мінез
қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды ситуацияларда ерік мінезге
ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы қасиет адам қылығы мен
еріктік әрекеттеріне ықпал етеді.
Ерікті әрекет әруақыт мақсатына орай нық, тұрақты және табандылығымен
ерекшеленеді. Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда "мінезсіз" деп
сипаттайды. Психологиялық тұрғыдан бұлай болмауы тиіс, еркі бос адамның да
қандай да мінез бітістері баршылық: қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік
ж.т.б. Мінезі айқын болмағандықтан адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала
болжастыру мүмкін емес. Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік
еткендей дербес бағыт-бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігіне
болмай, тысқы ықпалдарға тәуелді.
Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты, әрі бұл
байланыс өзара ықпапды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық, интеллекттік
сезімдердің даму деңгейі адамның ісәрекеті мен қатынасына және бұлар
негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді. Екіншіден, осы сезімдердің өздері
тұлғаға тән тұрақты ерекшеліктерге өтіп адам мінезін құрайды. Борыш сезіну,
әзілді көтеру, т.с.ол күрделі сезімдердің болуы жоғары дамыған адамның
сипатын танытады.
Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект) үлкен маңызға ие. Ой
тереңдігі мен жүйріктігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя біліп және оны
дербес шешу, ой жұмысындағы ынта мен сенім - бәрі адам мінезінің ақылдық
қорының белгісі.
Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, олар даралап, шектеуге
келе бермейді (өшпенділік, күдікшілдік, сақиқалық т.б.). Ал кейбір
қасиеттер, мысалы, еріктік (жүректілік,дербестік т.б.), сезімдік
(жайдарылық, көңілділік т.б.), ақыл-саналық (ой тереңдігі, сындарлық т.б.)
адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері ретінде талдауға келеді.
25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелердің бірі. Оған деген
қызығушылыктың төркіні - адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр
адамның жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның қайталанбастығы, бір
жағынан, адам тәнінің биологиялық және физиологиялық құрылымы мен дамуына
байланысты болса, екіншіден - әлеуметтік ерекше байланыстар мен
қатынастарға негіз бола алуында.
Темперамент адамның биологиялық сипатынан көрінеді. Адамдар арасындағы
көптеген психикалық айырмашылықтар: эмоция тереңдігі, қарқындылығы,
тұрақтылығы, ауыспалы-қозғалғыштығы – бәрі осы темпера-мент табиғатымен
түсіндіріледі. Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің
шешілмеген, талас-тартысты қырлары баршылық.
Бірақ проблемаға байланысты көзқарастардың көптігіне қарамай,
ғалымдардың бәрінің мойындайтыны: темперамент - жеке адамның әлеуметтік
тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық, яғни табиғи ірге тасы. Темперамент
көбіне адамға тума берілген әрекет-қылығының ұдайы қозғалыстағы сипатын
бейнелейді.
Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға
қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді. Назар аударарлықтай
ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір-бірімен кездейсоқ қосылмай,
заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің бежілі құрылымын түзеді.
Сонымен, темперамент - адамның психикалық әрекет-нің нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара касиеттерінің жиынтығы. Бұл психикалық
ерекшеліктер адамның барша іс-әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және сеп-
түрткілеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске
туспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді
Темперамент түрлерінің жақсы не жаманы болмайды.
Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар
темпераментті реттеп, түзетуге қаратылмай, нақты іс әрекетте оның тиімді
жақтарын саналы әрі өз орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны
жөн.
Адам ежелден-ақ әрқилы тұлғалардың психикалық бітістерін айыра
танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық бейнелер тобына
біріктіруге тырысқан. Мұндай жалпыланған бейнелер бірігімін психология
тарихында алғашқыдан темперамент типтері деп атаған. Темпераменттердің бұл
бірігімдік (типологиялық) жүйесі өмірлік іс-әрекет тұрғысынан өте тиімді,
себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда белгілі
темперамент типіне жататын адамның болашақ әрекет-қылығын күні ілгері
пайымдауға әбден болады.
Темперамент туралы теориялар - темпераментгер жөніндегі ғылымның ірге тасын
қалаған ежелгі грек дәрігері - Гиппократ (б.э.д V ғ.). Оның тұжырымы
бойынша, адамдар төрт "дене шырындарының" -қан, шырын, өт, запыран - өзара
қатынасымен ажыраты-лады. Осы психологиялық тағылымды арқау ете отырып,
ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален (б.э.д II ғ.) алгашқы рет темперамент
түрлеріне ғылымдық сипат берді.
Гален темперамент түрін денеде жоғарыда аталған шырындардың бірінің
басымдылығымен байланыстырды. Ол біздің заманымызға дейін жеткен
темперамент атауларын, белгіледі: сангвиник (sangius - қан), флегматик
(phlegma - шырыш), холерик (chole - өт), меланхолик (melaschole - запыран).
Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген
ғалымдар ізденісіне күшті ықпалын тигізді.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет-
қылықтарды топтап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің
көп түрлі типологиясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип -
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне
негізделген — констиуциялық типология (Э. Кретмер).
Бұл теорияның мәні әр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.