Сопылық ар-ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой-пікірлері
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сопылық туралы түсінік
2. Сопылықтың негізгі ұғымдары
3. Сопылықтың кезеңдері
4. Сопылық ар.ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой.пікірлері
5. Диуани хикмет
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сопылық туралы түсінік
2. Сопылықтың негізгі ұғымдары
3. Сопылықтың кезеңдері
4. Сопылық ар.ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой.пікірлері
5. Диуани хикмет
Сопылық (арабша суф - жүн, ірі қылшықты жүннен жасалған киім.) - исламдағы мистикалық - аскеттік бағыт. Алғашқы сопылық қауымдар сегіз жүз жылдың шамасында пайда болып, өмір сүріп отырған әлеуметтік теңсіздікке феодалдық ақсүйектермен ауыз біріктірген жоғары дін басыларының дүние қоңыздығына наразы төменгі топтағы мұсылман дінбасыларын біріктірді.
Тақуалық өмірді аскетизімді уағыздау үстем таптардың өмір салтын сынап, халықтың ең кедей топтарын марапаттап көтермеледі.
Алайда сопылық қанаушы қоғамға белсенді түрде қарсы шықпауға бітімге келуге құдайдан қорқуға дүниеден бас кешуге шақырды, шектелді. Кедейлік жанды құтқарудың басты ең таңдаулы құралы ретінде дәріптелді, діни сенім дәрежесіне жетті. Сопылық халық бұқарасының ерік жігерін тұншықтырды. Оларды таптық күрестен бұрып әкетті. Жалпы алғанда сопылыққа дұшпандық көз қарастағы ортодок салды. Дін басылары оның ілімінің мұсылман дінін нығайтатын жақтарын қалт жібермей пайдаланып отырды.
Алғашқы кезде сопылардың жүйелі жасалған көзқарастары болмағандықтан олар да аскетизімді өмірдегі бар қызықтан безіп о дүниедегі жұмақты уағыздады, олар сан рет қайталап дұға оқу, зікір салу арқылы жаратушыға табыну адамның алдына қойған ең жоғарғы білімге құдайды тануына жеткізеді деп сендірді.
Сопылардың алғашқы ұстаздары ретінде дәріптелген мистиктер өздерінің құдайшылдығымен діни тәртіпті бұлжытпай орындауларымен белгілі еді. Олардың арасында Аль Хасан және басқалар бар.
Сопылық ілімі VIII - IX ғасырларда қазіргі Ирак пен Сирия аумағында пайда болды. Мезопатамия хорасан Мағрипте таралды Мұхаммед пайғамбардың ілімі тәрізді сопылық ілімі де мұсылман қоғамының сан алуан жіктері өкілдерінің жүректерін жаулап алды.
Тақуалық өмірді аскетизімді уағыздау үстем таптардың өмір салтын сынап, халықтың ең кедей топтарын марапаттап көтермеледі.
Алайда сопылық қанаушы қоғамға белсенді түрде қарсы шықпауға бітімге келуге құдайдан қорқуға дүниеден бас кешуге шақырды, шектелді. Кедейлік жанды құтқарудың басты ең таңдаулы құралы ретінде дәріптелді, діни сенім дәрежесіне жетті. Сопылық халық бұқарасының ерік жігерін тұншықтырды. Оларды таптық күрестен бұрып әкетті. Жалпы алғанда сопылыққа дұшпандық көз қарастағы ортодок салды. Дін басылары оның ілімінің мұсылман дінін нығайтатын жақтарын қалт жібермей пайдаланып отырды.
Алғашқы кезде сопылардың жүйелі жасалған көзқарастары болмағандықтан олар да аскетизімді өмірдегі бар қызықтан безіп о дүниедегі жұмақты уағыздады, олар сан рет қайталап дұға оқу, зікір салу арқылы жаратушыға табыну адамның алдына қойған ең жоғарғы білімге құдайды тануына жеткізеді деп сендірді.
Сопылардың алғашқы ұстаздары ретінде дәріптелген мистиктер өздерінің құдайшылдығымен діни тәртіпті бұлжытпай орындауларымен белгілі еді. Олардың арасында Аль Хасан және басқалар бар.
Сопылық ілімі VIII - IX ғасырларда қазіргі Ирак пен Сирия аумағында пайда болды. Мезопатамия хорасан Мағрипте таралды Мұхаммед пайғамбардың ілімі тәрізді сопылық ілімі де мұсылман қоғамының сан алуан жіктері өкілдерінің жүректерін жаулап алды.
1.Қожа Ахмет Ясауи «Даналық кітабы» ауд. Ж.Абдірешов. Шымкент.1991, 11-13б,17-20 бет
2.Ш.Құдайбердіұлы «Үш анық» Алматы. 1991. 26-бет.
3. К.Зейбек. «Ясауи жолы» аударған Кенжетай.Д.Т. Анкара. 1998. 33-бет.
4.«Түркістан тарихы мен мәдениеті» Түркістан 2000.
5.Ә.Н.Нысанбаев. «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы» 46-бет.
6. Құрбанқоджаев С.Н. «Ясауи кереметтері». Түркістан. 2001. 10-бет,97-бет
7. З.Жандарбек. «Қ.А.Ясауи өмірі мен шығармашылығы».Түркістан 1991. 24-бет.
8. Құрбанқоджаев С.Н. «Кейбір адамдардың ерекше кереметтері» Шымкент – Түркістан. 1995. 43-бет.
9. Құрбанқоджаев С.Н. «Яссауитану». Түркістан 2006.
10. Қ.А.Ясауи. «Диуани Хикмет». Алматы. 1998. 65-бет.
11. Ф.Копрюлюзаде «Қ.А.Ясауи танымы мен тағлымы» Шымкент. 1999. 226-бет.
12. Қ.А.Ясауи. «Хикмет жинақ». «Даналық сыр». Алматы. 1998. 198-бет.
13. Н.К.Зейбек. «Ясауи жолы» Анкара. 1998. 53-57-бет.
2.Ш.Құдайбердіұлы «Үш анық» Алматы. 1991. 26-бет.
3. К.Зейбек. «Ясауи жолы» аударған Кенжетай.Д.Т. Анкара. 1998. 33-бет.
4.«Түркістан тарихы мен мәдениеті» Түркістан 2000.
5.Ә.Н.Нысанбаев. «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы» 46-бет.
6. Құрбанқоджаев С.Н. «Ясауи кереметтері». Түркістан. 2001. 10-бет,97-бет
7. З.Жандарбек. «Қ.А.Ясауи өмірі мен шығармашылығы».Түркістан 1991. 24-бет.
8. Құрбанқоджаев С.Н. «Кейбір адамдардың ерекше кереметтері» Шымкент – Түркістан. 1995. 43-бет.
9. Құрбанқоджаев С.Н. «Яссауитану». Түркістан 2006.
10. Қ.А.Ясауи. «Диуани Хикмет». Алматы. 1998. 65-бет.
11. Ф.Копрюлюзаде «Қ.А.Ясауи танымы мен тағлымы» Шымкент. 1999. 226-бет.
12. Қ.А.Ясауи. «Хикмет жинақ». «Даналық сыр». Алматы. 1998. 198-бет.
13. Н.К.Зейбек. «Ясауи жолы» Анкара. 1998. 53-57-бет.
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сопылық туралы түсінік
2. Сопылықтың негізгі ұғымдары
3. Сопылықтың кезеңдері
4. Сопылық ар-ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой-пікірлері
5. Диуани хикмет
Сопылық туралы түсінік
Сопылық (арабша суф - жүн, ірі қылшықты жүннен жасалған киім.) -
исламдағы мистикалық - аскеттік бағыт. Алғашқы сопылық қауымдар сегіз жүз
жылдың шамасында пайда болып, өмір сүріп отырған әлеуметтік теңсіздікке
феодалдық ақсүйектермен ауыз біріктірген жоғары дін басыларының дүние
қоңыздығына наразы төменгі топтағы мұсылман дінбасыларын біріктірді.
Тақуалық өмірді аскетизімді уағыздау үстем таптардың өмір салтын
сынап, халықтың ең кедей топтарын марапаттап көтермеледі.
Алайда сопылық қанаушы қоғамға белсенді түрде қарсы шықпауға бітімге
келуге құдайдан қорқуға дүниеден бас кешуге шақырды, шектелді. Кедейлік
жанды құтқарудың басты ең таңдаулы құралы ретінде дәріптелді, діни сенім
дәрежесіне жетті. Сопылық халық бұқарасының ерік жігерін тұншықтырды.
Оларды таптық күрестен бұрып әкетті. Жалпы алғанда сопылыққа дұшпандық көз
қарастағы ортодок салды. Дін басылары оның ілімінің мұсылман дінін
нығайтатын жақтарын қалт жібермей пайдаланып отырды.
Алғашқы кезде сопылардың жүйелі жасалған көзқарастары болмағандықтан
олар да аскетизімді өмірдегі бар қызықтан безіп о дүниедегі жұмақты
уағыздады, олар сан рет қайталап дұға оқу, зікір салу арқылы жаратушыға
табыну адамның алдына қойған ең жоғарғы білімге құдайды тануына жеткізеді
деп сендірді.
Сопылардың алғашқы ұстаздары ретінде дәріптелген мистиктер өздерінің
құдайшылдығымен діни тәртіпті бұлжытпай орындауларымен белгілі еді. Олардың
арасында Аль Хасан және басқалар бар.
Сопылық ілімі VIII - IX ғасырларда қазіргі Ирак пен Сирия аумағында
пайда болды. Мезопатамия хорасан Мағрипте таралды Мұхаммед пайғамбардың
ілімі тәрізді сопылық ілімі де мұсылман қоғамының сан алуан жіктері
өкілдерінің жүректерін жаулап алды.
Суфизімнің ниеттестері салауатты өмірдің машақатынан кетуді уағыздады.
Суфилер нәпсі тыюшылығымен ерекшеленген. Суфилер ілімі құранға сүйенді және
құран дініне кереғарлық келтірмеді. Сопылық ілімінің негізінде алдымен
тәркі дүние билік орындарымен байланыстан бас тарту, өзін құдайға тапсыру,
ерікті кедейлік өз үлесіне қанағат сынақтардан табандылақпен өту
қабылданды.
Сопылықтың негізгі ұғымдары
Сопылықтың негізгі ұғымдарының арасында ең алдымен жол немесе әдіс
дегенді білдіретін тарикат - әрі қарай баспалдақ немесе жол сатылары
ұғымын беретін макамат психологиялық тәжірибиеге нұсқайтын ахуал құдай
ақиқаты дегенді білдіретін ханика терминдерін атау қажет.
Бастапқы нәпі тыюшылықтан кейін суфизім мистицизімге келеді.
Тасаууф (араб. ”Ғ~U – тазалық) – исламның қайнарынан бастау алатын
рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық,
эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани
адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Сопылықтың анықтамасын
атақты суфилер Сарий ас-Сақати (ө. ж. м. 865) “Сопылық – көркем ахлақ
(мораль)”; Абу Хафс ан-Найсабури (ө. ж. м. 883) “Сопылық – толығымен әдеп
(этика)”; Абу әл Хусайн ан-Нури (ө. ж. м. 907) “Сопылық – нәпсінің
құмарлықтары мен талаптарын тәрк ету” ретінде көрсеткен. Сопылар Сопылық
философиясының негізі тікелей Құран мен Хз. Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.)
сүннеті деп таниды. Ал кейбір батыстық зерттеушілер Сопылықтың исламға
яїуди, христиан және буддизмнен, әсіресе, индуизм мен зороастризм дінінен
енген деп дәлелдеуге тырысады. Сопылықтың тарих сахнасына шығуы жалпы ислам
философиясындағы ең алғашқы диалектикалық пікір қозғалысының басталуымен
сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында Хз. Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) Абу
ад-Дарда, Абу зар ал-Ғифари, т.б. сахабалары болатын. Ислам философиясы
тарихында Абу Зар Ғифари сияқты сахабалардан бастап, Хасан әл-Басирге (ө.
ж. м. 728) дейінгі аралықты суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп
атайды. Бұл дәуірде Сопылық қозғалыс философиялық, метафизиялық мәселелерді
зерделеуден гөрі парасатты, көркем ахлақты адам болуды мақсат еткен
практиклық мәндегі қозғалыс болатын. Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-
Басирден Имам Ғазалиге (м. 1055 – 1111) дейінгі аралықты қамтиды. Бұл
дәуірде Сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты практик. қозғалыс болумен
қатар қалам, құқық және философия сияқты жалпы ислам ойлау жүйесіндегі
бағыттарға параллель доктриналық деңгейге көтерілді. Хасан әл-Басридан
басталған сопылық философия бірте-бірте қалыптасып, екі негізгі салаға:
маламийа, исбатийа мектебі болып айрылды. Маламийа доктринасы (құрушысы
Баязид Бистами (ө. ж. м. 874)) жалпы алғанда дәстүрлі түркілік
дүниетанымдық негізде қалыптасып, дамыды.
Ақиқат (Насут мақам - жолы) – адамдар өмір сүретін ғалам. Бұл жол –
сопылық ілімнің шыңы. Шариғат, тарихат, мағрифат жолдарының амалдарын
жүзеге асыра отырып, Алланың барлығын және бірлігін тану – оның басты
мақсаты. Ұсынатын тәртіп – заңы:
1. Аллаһ жолын ажырату.
2. Пақырлыққа көңіл тоқтатып, мойынсұну.
3. Шариғат пен Тарихат тәртіп – заңын білу.
4. Мағрифат, Ақиқат тәртіп – заңын білу.
5. Алланың берген несібесіне қанағат ету.
6. Адамдардың, әркімнің көңіл сырын жаймау, сыр сақтай білу.
7. Кісіге азар бермеу, айыпты бетке баспау.
8. Жақсы, жаманның ара – жігін ажырату, тану.
9. Асқа елден бұрын қол созбау.
10. Білген, білдірілгендерді іске асыру.
Сопылықтың кезеңдері
Ғалымдар сопылық сатысы туралы Сопылықтың төрт сатысының қайсы сол жолдағы
адамдар үшін міндетті?
Бұл жөнінде Ә.Нысанбаев былай дейді:
Сопылық – адам туралы ілім. Иә, қоғамды жетілдіру үшін алдымен
адамның өзі жетілу қажет деп есептейді сопылар. Кемел нисан, яғни кемел
адам қалпына жетіп, жаратқан Хақпен дидарласып, әлемдік ақыл-оймен бірігуің
үшін төрт сатыдан өтуің қажет.
Біріншісі – жұрттың бәріне ортақ шариғат жолы. Яғни Жаратушының өз
сөзі – Құранда айтылатын парызыңды орында, өтірік айтпа, ұрлық қылма, зәбір
жасама, т.б.
Екінші саты – тарихат жолы. Бұл саты кез-келген адам үшін міндетті
емес. Қалайсың ба, өз еркің. Бірақ тарихат жолына түспей, яғни ақиқатқа
жету мақсатымен азап шекпей, мехнат тартпай, өзіңді өзің қинамай, өмір
қызығынан бас тартпай, кемелдік дәрежеге жете алмайсың.
Үшінші саты – хақиқат (яғни ақиқат) жолы. Бұл енді азан арқылы, жатпай
тұрмай ізденген жанкешті еңбегінің нәтижесінде адамның дүние сырын тани
бастауы. Төртінші саты – мағрифат. Хақпен дидарласу, адамзатты жаратқан
әлемдік рухпен, яғни абсолют ақыл-оймен бірігу. Бұл дәрежеге жеткен адам
қайтыс болған жақын-туысқандарының рухымен де еркін дидарласып, ғаламның
барша сырына қаныға алады.
Сопылық мақамдары, оның кезеңдері Сопылық: құлшылық етуші (ғабид),
тақуа (захид) тәрізді бірнеше мақамдарға бөлінеді. Олардың өзара
айырмашылығы, өзіне тән әдісі, ұстанар жолы, мақсаты бар.
Сопылық жолға түскендер міндетті түрде үш сатыдан тұратын ерекше
күйден өтуге тиісті. Олар: шариғат, тарихат және хақиқат (ақиқат), Тари-
хатта (жол, бағытта) сопылардың тоқтайтын, тыныс алатын аялдамалары бар.
Оны макам (мақам) деп атайды. Біз енді оның талас туғызбайтын белгілеріне
тоқталсақ.
Тәубе. Адамның күнәһар екендігін сөзсіз мойындауы. Тәубе ету – күнәдан
арылу, оны жасағанына қатты өкіну, екінші рет қайталамауға серт беру.
Мақамның екінші кезеңі. Бұл - сақтық. Мұнда халал мен харамды ажырата
білу шарт.
Үшінші кезең – зухд (тартыну). Яғни бұл кезде нәпсіге тиым салу қажет.
Төртінші кезең – пақыр (қайыршылық). Ол кедейлік емес. Алланың
алдындағы кедейлік, Жаратушыға жалба-рынғанда арада ешнәрсенің болмауы.
Бесінші кезең – сабыр.
Бұл – Жаратушының ісіне араласпау, оған бас иіп, көну, сыр бермеу.
Алтыншы кезең – таваккул (тәуекел). Тәуекел – істің басы тәуекел,
ортасы бойсұну, соңы ісін Аллаһқа тапсыру, бір Жасаған Иеге сену, не іс
атқарса да оған иек арту.
Жетінші кезең – рида (толық бойұсыну, құлшылық). Бұл сатыға жеткен
адамға дүниелік істердің ешқайсы әсер етпейді.
Осы жеті кезеңмен тариқат аяқталып, ақиқат басталады. Сопылықтағы хал
мен жағдайлар Хал – адамның өзгермелі көңіл – күйін білдіруші. Көпше
түрінде оны ахвал деп атайды. Халдың мынандай басты түрлері бар: 1. Курб
(жақындылық) – адам өзінің жаратушыға жақындығын сезінеді.
2. Махабба – құдайға деген аса ерекше сезім.
3. Хауф (үрей) – адамның күнәһар екендігін сезініп, оның алдындағы
дәрменсіз халі.
4. Раджа (үміт) – құдайдың рахымын күту, содан үміт ету.
5. Шаук (ғашықтық). Суфизимде махаббат пен ғашықтық бір ұғым емес. Әл –
Хасан әл – Басрий: Махаббаттың белгісі жақсы көргеніңмен барлық істе
келісуің, барлық амалдарда оның жолымен жүруің, барлық тәсілмен онымен
бірге болуың, оның ұнатпаған барлық ісінен аулақ жүруің.
6. Унс. (Бұл достық, махаббатқа ұқсас хал).
7. Итманина (Рухани толастау) – Жаратушының рахымына бөлену.
8. Мушахада (сезіну) – Адам Алласына жақындап қана қоймайды, оны сезініп,
көре де алмақ.
9. Иакин (сенімділік) – рухани дүниенің шындығы туралы жоғарғы сана. Мұндай
күйдегі адамдарды өзге ешнәрсе алаңдата алмайды.
Халдың жоғарыдағы көріну формаларының синтезін – Фана деп атайды. Тариқат
жолына түскен адам өзіне рухани ұстаз іздейді.
Сопылық ар-ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой-пікірлері
Мұрат Әуезов сопылықтың төрт сатысы болатынын айтады және әр сатыны
былайша түсіндіреді: бірінші саты – шариғат, ол – күнделікті тұрмыс, екінші
саты – тариқат, яғни таным-білім жолындағы ұмтылыс, үшінші саты – мағрифат,
ол – жетілу, төртінші саты – ақиқат, ол, атының өзі айтып тұрғандай –
ақиқатқа жету. Қожа Ахмед Иассауидің өзі осы төрт сатының екіншісінде
жүрмін деген. Ол дегеніміз ұлы ұстаздың таным-білім жолындағы еңбегін ғана
айтып, ақиқатқа жетпек түгілі, жетілудің биік шыңына да шыға алмадым
дегені. Шәкәрім де жетілудің биік шыңына жетсем деген, сол үшін көп оқыған,
таным мен ғылымға асық болған.
Философ Ғарифолла Есімнің айтуынша: арлы адам, алдымен, құдайына
қараған, құдай мақұлдамайтын іске бармайтын адам. Ар – әр адамның өз ісінің
төрешісі. Ғ.Есім: Құдай құратын сотқа дейін адам өзінің арының алдында
жауап бермек дейді. Менандрдың: Әр адамның құдайы – өзінің ары деген
сөзі бар.
Бізде ар сөзіне ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беріледі? Шәкәрім
энциклопедиясында А.Тоқсамбаева: Ар – адамгершілік сана, этика-
философиялық категория. Адамгершілік (адамшылық, адамдық) қазақ халқында
адам бойындағы жақсы қасиеттердің жиынтық мағынасын білдіретін ұғым-өлшем
болса, Ар оның шығу тегі, бұлақ бастауы. Арды адам бойындағы жақсы
қисиеттердің өлшемі, адамгершілік санасы деуге негіз бар, – дейді.
Ар – адамдық сананың негізі деп: ар түзер адамның адамдық санасын
деген өлең жолдарымен Шәкәрім де айтқан. Шәкәрімше айтқанда ар өзіне жақын,
әлі ара жігі ашылып зерттелмеген ұят, ұждан ұғымдарымен бірлікте.
Мұндай ұстазды Шейх дейді.
Тақуалық (уарғу) - жүрекке және амалға қатысты күмәнді істерге
жоламау.
Тақуалық (зухд) - дүниеге қызықпау, бірақ кедей болу деген сөз емес.
Кедейдің барлығы дүниені тәрк еткен тақуа емес, барлық тақуалар да кедей
емес.
Риза - Аллаһ Тағалаға разы болу – ең үлкен бақыттылық. Ризашылық –
пенденің Аллаһ Тағаланың жазған үкімінің аясында жаны рахат тауып, бақытты
тірлік құруы. Кейбір діндарлардың пайымдауынша: Риза – мақамдардың ең
шыңы, бұдан соң пендеге ғайыптың сырлары ашылып, ақиқатты көреді.
Ахуал – пенденің бойына хош иісін тастайтын рухтың самалы. Әл –
Жунайд: Ахуал жүрекке түсіп, әсер етіп, көп ұзамай кететін жағдай.
Сопылық тариқаттар - ағымдар Олар мынандай: Қадирия; Руфағия;
Ахмадия; Дусуқия; Акбария; Шазилия; Бақташия; Маулауия; Нақшибандия;
Маламития; Иассауия. Сопылық философия Хасан әл – Басриден басталған
сопылық философияның бірте – бірте қалыптасу барысында екі негізгі салаға:
маламийа, исбатийа мектебі болып айырылғаны мәлім. Маламийа – адам
психологиясының терең сырларын танып, меңгеруге сүйенетін сопылық дү-
ниетанымның ұлы мұраты – парасаттылық (ахлақ) философиясы. Исбат – адамның
ғиба-даты мен тағатында адамдық санасының сақталуы, үнемі зікірде болу
(Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 8 том, 30 бет. Алматы, 2006 ж).
Сопылық мектептері Зухд мектебі. Оның өкілдері Рабия ал – Адауия,
Ибрахим бин Адхам, Суфиян ас – Саурий. Кашф және мағрифат мектебі. Оның
негізін салушы имам Әбу Хамид әл – Ғаззалий. Бұл мектептің идеологиясы:
Ақыл жалғыз өзі Алланы танып, болмыстың ақиқатын жете біле алмайды. Рухани
дамуы арқылы ғана пенденің жүрек жанары ашылады, сонда ғана ақиқатты бүркеп
тұрған пендешілігі ашылады.
Уахдатул – ужуд мектебі. Оның негізін салушы Мухиддин бин ал – Арабий.
Бұл дін ғұламасының соңғы ізбасарларының бірі Жамал әд – Дин осы мектептің
негізгі ұстанымы мынандай сенімде дейді: Алла барлық нәрседе, Ол барлық
нәрсе. Сондықтан бұл әлемдегі барлық нәрсе қасиеттеуге және ұлықтауға
лайық. Ит – тихад және Хулул мектебі. Оның негізін салушы ал – Халлаж.
Идеологиясына үнді және христиан сопылығының әсері бар. Бұл мектеп
сопыларының сенімі: Сопының бойына Алла еніп, сопы Жаратқанмен бір материя
болады.
Дәруіш деп кімді айтады?
Суфизмде басты тұлғалардың бірі – дәруіш. 12 – ғасырда суфизм ілімін
дамытушылардың сопылық қауымдарды ұйымдастыра бастағаны бізге тарихтан
жақсы таныс. Сол кезде осындай әрбір қауымның мүшесін дәруіш деп атап,
олар завия мен рабат, хаақа, текке деп аталған өзіндік жарғысы бар
монастырларда тұрды. Бұл қауымдарды шейхтар басқарды. Дәруіштер завияға
зікір салуға жиналып, онда дұға оқыды, өлең айтты. Олар музыканың
сүйемелдеуімен билеп, өзін - өзі ұмытып, жан – дүниесін экстаз күйге
жеткізді, оны құдаймен сұхбаттастық деп ойлады. Дәруіш негізінен, парсы
тілінде жарлы, кедей, кезбе, қаңғы-бас деген мағынаны білдіреді. Дәруіштер
екі түрлі. Біріншісі – дорба арқалап, ел кезіп, рухани ілім таратушы
сопылар. Екіншісі – сопылық бауырластыққа (тариқатқа) кіріп, пір (шейх)
басқаратын, арнаулы мекен – жайларда тұратын, бір жерде уағыз жүр- гізіп,
өзін - өзі жетілдіріп отырушылар. Дәруіштердің сопылық бауырластықтары 8 –
9 ғасырларда мұсылман әлеміне кеңінен тарады. Қожа Ахмет Иассауи
тариқатының жолын ұстанған дәруіштер түркі халықтарына Ислам дінін
насихаттап, басқа елдермен рухани, мәдени байланыстар орнатуға көп еңбек
сіңірді. Сопылықтағы Пір, Пақыр, Машайық Пір – шариғатқа шексіз сеніммен –
мойынсұнушы, тариқат көрінісінде – табанды, шешен, таза, мағрифатта – асқан
білімді, ақиқат жолында кәміл сенімді, дүние қызығын тәрік еткен, әсіре
қызылға әуес нәпсіні Иман нұрымен тізгіндеуші, Жаратушы Иесінің жіберген
қазасына қашанда әзір һәм риза, ол берген несібені қанағат тұтушы, алған
қайыр – садақасын нашарларға үлестіруші. Кез – келген дәруіш пір бола
алмайды.
Пақыр – пірдің сыртқы көріністік анықтамалығы. Олардың ұстаным –
мазмұнында аражік байқалмайды. Пақырлық қазіргі қазақ арасында мүсәпір –
міскін ма-ғынасына ие. Пақырлық жолда жүргендерді ешкім ұлы ұстаз деп
мойындамағанмен, олардың ішкі дайындығының пір дәрежесінде болуы әбден
ықтимал.
Машайық - әлі жер басып жүрген тірі әулие – пақыр. Өмірде пенделікте
жүрген өзін имандылық арқылы жетілдіріп, екі жақты (сыртқы, ішкі) ілімді
меңгерген ғұлама – пақырлар болған. Осы бағытты ұстанған мүридтер өзінің
әулиелігін мойындатқан машайықты Пір тұтқан.
Шәкәрім өз шығармаларында ар білімі деген терминді қолданған. Ол ар
сөзін совесть деп тәржімалаған. Ар дегеніміз не? Ол тек адамға ғана
қатысты түсінік. Михаил Лермонтов: Адам ісіне құдаймен бірге төреші бір
нәрсе бар, ол – ар деп айтқан. Абай аудармасында ол өлең былайша
келтірілген:
Менің сырым, жігіттер, емес оңай,
Ешкімнің ортағы жоқ, жүрсін былай!
Нені сүйдім, дүниеде неден күйдім,
Қазысы оның – арым мен бір-ақ құдай.
Шәкәрім ар түзейтін ғылым жағында. Ол ар білімін жақтайды. Соның аты
озғанын қалайды. Оның Таза ақыл, ақ жүрек дегені жай бір қысыр кеңес
емес, адамгершілік философиясынан тарайды. Ізгілік, әділеттілік бар істе
басты болуға керек. Мылтық билеп тұрғанда, әділет жоқ деген құнарлы
пікірге келеді. Жиырмасыншы ғасырдың адамынан, Анық таза бір елді көрмей
өттім дейтіні де сондықтан.
Шәкәрім өлеңдерін ұқыптап оқып қарағанымызда тек ар ұғымына қатысты
тұстарының өзі өте мол екеніне көз жеткіземіз:
Ар ұғымының мәнін қарама-қарсы арсыздық ұғымын қолдану арқылы ашуға
болады. Ар адам бойындағы алғашында бар нәрсе. Оны жетілдіріп өсіре түсу
де, құртып, жоғалтып алу да адамның тағдырына қатысты болады. Адам
бойындағы жақсы қасиеттер арға көлеңке түсірмеуге ұмтылады.
Шәкәрімнің пайымдауынша өмірдегі жақсылық та, жамандық та, жеке
адамның бойындағы арлылық пен арсыздықтан, қасиет-кемшіліктерден бастау
алады. Және кемшіліктің үлкен-кішісі болмайды, оның бәрі адамдықтан
айрылуға, ардан аттауға бастар жол.
Сонымен, ар дегеніміз не? Қазіргі заманғы адамгершілік туралы
түсінікті этика деп атайды. Немесе, мораль. Осы екеуі адамгершілік деген
ұғымға сәйкес келеді. Бірақ Абайда да, Шәкәрімде де адамгершілік деген сөз
жоқ, Абай оны адамшылық дейді, Шәкәрім – адамшылық, ар дейді. Адамшылыққа
қатысты білімді Шәкәрім ар білімі дейді. Ар білімі деген тіркес,
түсінік – Шәкәрімнің жаңалығы. Ғарифолла Есім айтады: Ар білімі ұғымының
ауқымы кең. Ар білімі адамның адамшылығының кемелденген кезінде қалыптаса
ма деймін. Менің түсінігімше, ар ниет арқылы көрініс береді. Әдетте,
адамдарды ақ ниетті, қара ниетті деп бөліп жатамыз. Қара ниетті адамда ар
бола ма? Керісінше, арсыздық солардан шығады. Ақ ниетті адамдардың әр
ісінде ізгілік жатады. Арлы адамдар – солар. Адамға бас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сопылық туралы түсінік
2. Сопылықтың негізгі ұғымдары
3. Сопылықтың кезеңдері
4. Сопылық ар-ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой-пікірлері
5. Диуани хикмет
Сопылық туралы түсінік
Сопылық (арабша суф - жүн, ірі қылшықты жүннен жасалған киім.) -
исламдағы мистикалық - аскеттік бағыт. Алғашқы сопылық қауымдар сегіз жүз
жылдың шамасында пайда болып, өмір сүріп отырған әлеуметтік теңсіздікке
феодалдық ақсүйектермен ауыз біріктірген жоғары дін басыларының дүние
қоңыздығына наразы төменгі топтағы мұсылман дінбасыларын біріктірді.
Тақуалық өмірді аскетизімді уағыздау үстем таптардың өмір салтын
сынап, халықтың ең кедей топтарын марапаттап көтермеледі.
Алайда сопылық қанаушы қоғамға белсенді түрде қарсы шықпауға бітімге
келуге құдайдан қорқуға дүниеден бас кешуге шақырды, шектелді. Кедейлік
жанды құтқарудың басты ең таңдаулы құралы ретінде дәріптелді, діни сенім
дәрежесіне жетті. Сопылық халық бұқарасының ерік жігерін тұншықтырды.
Оларды таптық күрестен бұрып әкетті. Жалпы алғанда сопылыққа дұшпандық көз
қарастағы ортодок салды. Дін басылары оның ілімінің мұсылман дінін
нығайтатын жақтарын қалт жібермей пайдаланып отырды.
Алғашқы кезде сопылардың жүйелі жасалған көзқарастары болмағандықтан
олар да аскетизімді өмірдегі бар қызықтан безіп о дүниедегі жұмақты
уағыздады, олар сан рет қайталап дұға оқу, зікір салу арқылы жаратушыға
табыну адамның алдына қойған ең жоғарғы білімге құдайды тануына жеткізеді
деп сендірді.
Сопылардың алғашқы ұстаздары ретінде дәріптелген мистиктер өздерінің
құдайшылдығымен діни тәртіпті бұлжытпай орындауларымен белгілі еді. Олардың
арасында Аль Хасан және басқалар бар.
Сопылық ілімі VIII - IX ғасырларда қазіргі Ирак пен Сирия аумағында
пайда болды. Мезопатамия хорасан Мағрипте таралды Мұхаммед пайғамбардың
ілімі тәрізді сопылық ілімі де мұсылман қоғамының сан алуан жіктері
өкілдерінің жүректерін жаулап алды.
Суфизімнің ниеттестері салауатты өмірдің машақатынан кетуді уағыздады.
Суфилер нәпсі тыюшылығымен ерекшеленген. Суфилер ілімі құранға сүйенді және
құран дініне кереғарлық келтірмеді. Сопылық ілімінің негізінде алдымен
тәркі дүние билік орындарымен байланыстан бас тарту, өзін құдайға тапсыру,
ерікті кедейлік өз үлесіне қанағат сынақтардан табандылақпен өту
қабылданды.
Сопылықтың негізгі ұғымдары
Сопылықтың негізгі ұғымдарының арасында ең алдымен жол немесе әдіс
дегенді білдіретін тарикат - әрі қарай баспалдақ немесе жол сатылары
ұғымын беретін макамат психологиялық тәжірибиеге нұсқайтын ахуал құдай
ақиқаты дегенді білдіретін ханика терминдерін атау қажет.
Бастапқы нәпі тыюшылықтан кейін суфизім мистицизімге келеді.
Тасаууф (араб. ”Ғ~U – тазалық) – исламның қайнарынан бастау алатын
рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық,
эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани
адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Сопылықтың анықтамасын
атақты суфилер Сарий ас-Сақати (ө. ж. м. 865) “Сопылық – көркем ахлақ
(мораль)”; Абу Хафс ан-Найсабури (ө. ж. м. 883) “Сопылық – толығымен әдеп
(этика)”; Абу әл Хусайн ан-Нури (ө. ж. м. 907) “Сопылық – нәпсінің
құмарлықтары мен талаптарын тәрк ету” ретінде көрсеткен. Сопылар Сопылық
философиясының негізі тікелей Құран мен Хз. Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.)
сүннеті деп таниды. Ал кейбір батыстық зерттеушілер Сопылықтың исламға
яїуди, христиан және буддизмнен, әсіресе, индуизм мен зороастризм дінінен
енген деп дәлелдеуге тырысады. Сопылықтың тарих сахнасына шығуы жалпы ислам
философиясындағы ең алғашқы диалектикалық пікір қозғалысының басталуымен
сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында Хз. Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) Абу
ад-Дарда, Абу зар ал-Ғифари, т.б. сахабалары болатын. Ислам философиясы
тарихында Абу Зар Ғифари сияқты сахабалардан бастап, Хасан әл-Басирге (ө.
ж. м. 728) дейінгі аралықты суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп
атайды. Бұл дәуірде Сопылық қозғалыс философиялық, метафизиялық мәселелерді
зерделеуден гөрі парасатты, көркем ахлақты адам болуды мақсат еткен
практиклық мәндегі қозғалыс болатын. Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-
Басирден Имам Ғазалиге (м. 1055 – 1111) дейінгі аралықты қамтиды. Бұл
дәуірде Сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты практик. қозғалыс болумен
қатар қалам, құқық және философия сияқты жалпы ислам ойлау жүйесіндегі
бағыттарға параллель доктриналық деңгейге көтерілді. Хасан әл-Басридан
басталған сопылық философия бірте-бірте қалыптасып, екі негізгі салаға:
маламийа, исбатийа мектебі болып айрылды. Маламийа доктринасы (құрушысы
Баязид Бистами (ө. ж. м. 874)) жалпы алғанда дәстүрлі түркілік
дүниетанымдық негізде қалыптасып, дамыды.
Ақиқат (Насут мақам - жолы) – адамдар өмір сүретін ғалам. Бұл жол –
сопылық ілімнің шыңы. Шариғат, тарихат, мағрифат жолдарының амалдарын
жүзеге асыра отырып, Алланың барлығын және бірлігін тану – оның басты
мақсаты. Ұсынатын тәртіп – заңы:
1. Аллаһ жолын ажырату.
2. Пақырлыққа көңіл тоқтатып, мойынсұну.
3. Шариғат пен Тарихат тәртіп – заңын білу.
4. Мағрифат, Ақиқат тәртіп – заңын білу.
5. Алланың берген несібесіне қанағат ету.
6. Адамдардың, әркімнің көңіл сырын жаймау, сыр сақтай білу.
7. Кісіге азар бермеу, айыпты бетке баспау.
8. Жақсы, жаманның ара – жігін ажырату, тану.
9. Асқа елден бұрын қол созбау.
10. Білген, білдірілгендерді іске асыру.
Сопылықтың кезеңдері
Ғалымдар сопылық сатысы туралы Сопылықтың төрт сатысының қайсы сол жолдағы
адамдар үшін міндетті?
Бұл жөнінде Ә.Нысанбаев былай дейді:
Сопылық – адам туралы ілім. Иә, қоғамды жетілдіру үшін алдымен
адамның өзі жетілу қажет деп есептейді сопылар. Кемел нисан, яғни кемел
адам қалпына жетіп, жаратқан Хақпен дидарласып, әлемдік ақыл-оймен бірігуің
үшін төрт сатыдан өтуің қажет.
Біріншісі – жұрттың бәріне ортақ шариғат жолы. Яғни Жаратушының өз
сөзі – Құранда айтылатын парызыңды орында, өтірік айтпа, ұрлық қылма, зәбір
жасама, т.б.
Екінші саты – тарихат жолы. Бұл саты кез-келген адам үшін міндетті
емес. Қалайсың ба, өз еркің. Бірақ тарихат жолына түспей, яғни ақиқатқа
жету мақсатымен азап шекпей, мехнат тартпай, өзіңді өзің қинамай, өмір
қызығынан бас тартпай, кемелдік дәрежеге жете алмайсың.
Үшінші саты – хақиқат (яғни ақиқат) жолы. Бұл енді азан арқылы, жатпай
тұрмай ізденген жанкешті еңбегінің нәтижесінде адамның дүние сырын тани
бастауы. Төртінші саты – мағрифат. Хақпен дидарласу, адамзатты жаратқан
әлемдік рухпен, яғни абсолют ақыл-оймен бірігу. Бұл дәрежеге жеткен адам
қайтыс болған жақын-туысқандарының рухымен де еркін дидарласып, ғаламның
барша сырына қаныға алады.
Сопылық мақамдары, оның кезеңдері Сопылық: құлшылық етуші (ғабид),
тақуа (захид) тәрізді бірнеше мақамдарға бөлінеді. Олардың өзара
айырмашылығы, өзіне тән әдісі, ұстанар жолы, мақсаты бар.
Сопылық жолға түскендер міндетті түрде үш сатыдан тұратын ерекше
күйден өтуге тиісті. Олар: шариғат, тарихат және хақиқат (ақиқат), Тари-
хатта (жол, бағытта) сопылардың тоқтайтын, тыныс алатын аялдамалары бар.
Оны макам (мақам) деп атайды. Біз енді оның талас туғызбайтын белгілеріне
тоқталсақ.
Тәубе. Адамның күнәһар екендігін сөзсіз мойындауы. Тәубе ету – күнәдан
арылу, оны жасағанына қатты өкіну, екінші рет қайталамауға серт беру.
Мақамның екінші кезеңі. Бұл - сақтық. Мұнда халал мен харамды ажырата
білу шарт.
Үшінші кезең – зухд (тартыну). Яғни бұл кезде нәпсіге тиым салу қажет.
Төртінші кезең – пақыр (қайыршылық). Ол кедейлік емес. Алланың
алдындағы кедейлік, Жаратушыға жалба-рынғанда арада ешнәрсенің болмауы.
Бесінші кезең – сабыр.
Бұл – Жаратушының ісіне араласпау, оған бас иіп, көну, сыр бермеу.
Алтыншы кезең – таваккул (тәуекел). Тәуекел – істің басы тәуекел,
ортасы бойсұну, соңы ісін Аллаһқа тапсыру, бір Жасаған Иеге сену, не іс
атқарса да оған иек арту.
Жетінші кезең – рида (толық бойұсыну, құлшылық). Бұл сатыға жеткен
адамға дүниелік істердің ешқайсы әсер етпейді.
Осы жеті кезеңмен тариқат аяқталып, ақиқат басталады. Сопылықтағы хал
мен жағдайлар Хал – адамның өзгермелі көңіл – күйін білдіруші. Көпше
түрінде оны ахвал деп атайды. Халдың мынандай басты түрлері бар: 1. Курб
(жақындылық) – адам өзінің жаратушыға жақындығын сезінеді.
2. Махабба – құдайға деген аса ерекше сезім.
3. Хауф (үрей) – адамның күнәһар екендігін сезініп, оның алдындағы
дәрменсіз халі.
4. Раджа (үміт) – құдайдың рахымын күту, содан үміт ету.
5. Шаук (ғашықтық). Суфизимде махаббат пен ғашықтық бір ұғым емес. Әл –
Хасан әл – Басрий: Махаббаттың белгісі жақсы көргеніңмен барлық істе
келісуің, барлық амалдарда оның жолымен жүруің, барлық тәсілмен онымен
бірге болуың, оның ұнатпаған барлық ісінен аулақ жүруің.
6. Унс. (Бұл достық, махаббатқа ұқсас хал).
7. Итманина (Рухани толастау) – Жаратушының рахымына бөлену.
8. Мушахада (сезіну) – Адам Алласына жақындап қана қоймайды, оны сезініп,
көре де алмақ.
9. Иакин (сенімділік) – рухани дүниенің шындығы туралы жоғарғы сана. Мұндай
күйдегі адамдарды өзге ешнәрсе алаңдата алмайды.
Халдың жоғарыдағы көріну формаларының синтезін – Фана деп атайды. Тариқат
жолына түскен адам өзіне рухани ұстаз іздейді.
Сопылық ар-ілімі туралы ұлы тұлғалардың ой-пікірлері
Мұрат Әуезов сопылықтың төрт сатысы болатынын айтады және әр сатыны
былайша түсіндіреді: бірінші саты – шариғат, ол – күнделікті тұрмыс, екінші
саты – тариқат, яғни таным-білім жолындағы ұмтылыс, үшінші саты – мағрифат,
ол – жетілу, төртінші саты – ақиқат, ол, атының өзі айтып тұрғандай –
ақиқатқа жету. Қожа Ахмед Иассауидің өзі осы төрт сатының екіншісінде
жүрмін деген. Ол дегеніміз ұлы ұстаздың таным-білім жолындағы еңбегін ғана
айтып, ақиқатқа жетпек түгілі, жетілудің биік шыңына да шыға алмадым
дегені. Шәкәрім де жетілудің биік шыңына жетсем деген, сол үшін көп оқыған,
таным мен ғылымға асық болған.
Философ Ғарифолла Есімнің айтуынша: арлы адам, алдымен, құдайына
қараған, құдай мақұлдамайтын іске бармайтын адам. Ар – әр адамның өз ісінің
төрешісі. Ғ.Есім: Құдай құратын сотқа дейін адам өзінің арының алдында
жауап бермек дейді. Менандрдың: Әр адамның құдайы – өзінің ары деген
сөзі бар.
Бізде ар сөзіне ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беріледі? Шәкәрім
энциклопедиясында А.Тоқсамбаева: Ар – адамгершілік сана, этика-
философиялық категория. Адамгершілік (адамшылық, адамдық) қазақ халқында
адам бойындағы жақсы қасиеттердің жиынтық мағынасын білдіретін ұғым-өлшем
болса, Ар оның шығу тегі, бұлақ бастауы. Арды адам бойындағы жақсы
қисиеттердің өлшемі, адамгершілік санасы деуге негіз бар, – дейді.
Ар – адамдық сананың негізі деп: ар түзер адамның адамдық санасын
деген өлең жолдарымен Шәкәрім де айтқан. Шәкәрімше айтқанда ар өзіне жақын,
әлі ара жігі ашылып зерттелмеген ұят, ұждан ұғымдарымен бірлікте.
Мұндай ұстазды Шейх дейді.
Тақуалық (уарғу) - жүрекке және амалға қатысты күмәнді істерге
жоламау.
Тақуалық (зухд) - дүниеге қызықпау, бірақ кедей болу деген сөз емес.
Кедейдің барлығы дүниені тәрк еткен тақуа емес, барлық тақуалар да кедей
емес.
Риза - Аллаһ Тағалаға разы болу – ең үлкен бақыттылық. Ризашылық –
пенденің Аллаһ Тағаланың жазған үкімінің аясында жаны рахат тауып, бақытты
тірлік құруы. Кейбір діндарлардың пайымдауынша: Риза – мақамдардың ең
шыңы, бұдан соң пендеге ғайыптың сырлары ашылып, ақиқатты көреді.
Ахуал – пенденің бойына хош иісін тастайтын рухтың самалы. Әл –
Жунайд: Ахуал жүрекке түсіп, әсер етіп, көп ұзамай кететін жағдай.
Сопылық тариқаттар - ағымдар Олар мынандай: Қадирия; Руфағия;
Ахмадия; Дусуқия; Акбария; Шазилия; Бақташия; Маулауия; Нақшибандия;
Маламития; Иассауия. Сопылық философия Хасан әл – Басриден басталған
сопылық философияның бірте – бірте қалыптасу барысында екі негізгі салаға:
маламийа, исбатийа мектебі болып айырылғаны мәлім. Маламийа – адам
психологиясының терең сырларын танып, меңгеруге сүйенетін сопылық дү-
ниетанымның ұлы мұраты – парасаттылық (ахлақ) философиясы. Исбат – адамның
ғиба-даты мен тағатында адамдық санасының сақталуы, үнемі зікірде болу
(Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 8 том, 30 бет. Алматы, 2006 ж).
Сопылық мектептері Зухд мектебі. Оның өкілдері Рабия ал – Адауия,
Ибрахим бин Адхам, Суфиян ас – Саурий. Кашф және мағрифат мектебі. Оның
негізін салушы имам Әбу Хамид әл – Ғаззалий. Бұл мектептің идеологиясы:
Ақыл жалғыз өзі Алланы танып, болмыстың ақиқатын жете біле алмайды. Рухани
дамуы арқылы ғана пенденің жүрек жанары ашылады, сонда ғана ақиқатты бүркеп
тұрған пендешілігі ашылады.
Уахдатул – ужуд мектебі. Оның негізін салушы Мухиддин бин ал – Арабий.
Бұл дін ғұламасының соңғы ізбасарларының бірі Жамал әд – Дин осы мектептің
негізгі ұстанымы мынандай сенімде дейді: Алла барлық нәрседе, Ол барлық
нәрсе. Сондықтан бұл әлемдегі барлық нәрсе қасиеттеуге және ұлықтауға
лайық. Ит – тихад және Хулул мектебі. Оның негізін салушы ал – Халлаж.
Идеологиясына үнді және христиан сопылығының әсері бар. Бұл мектеп
сопыларының сенімі: Сопының бойына Алла еніп, сопы Жаратқанмен бір материя
болады.
Дәруіш деп кімді айтады?
Суфизмде басты тұлғалардың бірі – дәруіш. 12 – ғасырда суфизм ілімін
дамытушылардың сопылық қауымдарды ұйымдастыра бастағаны бізге тарихтан
жақсы таныс. Сол кезде осындай әрбір қауымның мүшесін дәруіш деп атап,
олар завия мен рабат, хаақа, текке деп аталған өзіндік жарғысы бар
монастырларда тұрды. Бұл қауымдарды шейхтар басқарды. Дәруіштер завияға
зікір салуға жиналып, онда дұға оқыды, өлең айтты. Олар музыканың
сүйемелдеуімен билеп, өзін - өзі ұмытып, жан – дүниесін экстаз күйге
жеткізді, оны құдаймен сұхбаттастық деп ойлады. Дәруіш негізінен, парсы
тілінде жарлы, кедей, кезбе, қаңғы-бас деген мағынаны білдіреді. Дәруіштер
екі түрлі. Біріншісі – дорба арқалап, ел кезіп, рухани ілім таратушы
сопылар. Екіншісі – сопылық бауырластыққа (тариқатқа) кіріп, пір (шейх)
басқаратын, арнаулы мекен – жайларда тұратын, бір жерде уағыз жүр- гізіп,
өзін - өзі жетілдіріп отырушылар. Дәруіштердің сопылық бауырластықтары 8 –
9 ғасырларда мұсылман әлеміне кеңінен тарады. Қожа Ахмет Иассауи
тариқатының жолын ұстанған дәруіштер түркі халықтарына Ислам дінін
насихаттап, басқа елдермен рухани, мәдени байланыстар орнатуға көп еңбек
сіңірді. Сопылықтағы Пір, Пақыр, Машайық Пір – шариғатқа шексіз сеніммен –
мойынсұнушы, тариқат көрінісінде – табанды, шешен, таза, мағрифатта – асқан
білімді, ақиқат жолында кәміл сенімді, дүние қызығын тәрік еткен, әсіре
қызылға әуес нәпсіні Иман нұрымен тізгіндеуші, Жаратушы Иесінің жіберген
қазасына қашанда әзір һәм риза, ол берген несібені қанағат тұтушы, алған
қайыр – садақасын нашарларға үлестіруші. Кез – келген дәруіш пір бола
алмайды.
Пақыр – пірдің сыртқы көріністік анықтамалығы. Олардың ұстаным –
мазмұнында аражік байқалмайды. Пақырлық қазіргі қазақ арасында мүсәпір –
міскін ма-ғынасына ие. Пақырлық жолда жүргендерді ешкім ұлы ұстаз деп
мойындамағанмен, олардың ішкі дайындығының пір дәрежесінде болуы әбден
ықтимал.
Машайық - әлі жер басып жүрген тірі әулие – пақыр. Өмірде пенделікте
жүрген өзін имандылық арқылы жетілдіріп, екі жақты (сыртқы, ішкі) ілімді
меңгерген ғұлама – пақырлар болған. Осы бағытты ұстанған мүридтер өзінің
әулиелігін мойындатқан машайықты Пір тұтқан.
Шәкәрім өз шығармаларында ар білімі деген терминді қолданған. Ол ар
сөзін совесть деп тәржімалаған. Ар дегеніміз не? Ол тек адамға ғана
қатысты түсінік. Михаил Лермонтов: Адам ісіне құдаймен бірге төреші бір
нәрсе бар, ол – ар деп айтқан. Абай аудармасында ол өлең былайша
келтірілген:
Менің сырым, жігіттер, емес оңай,
Ешкімнің ортағы жоқ, жүрсін былай!
Нені сүйдім, дүниеде неден күйдім,
Қазысы оның – арым мен бір-ақ құдай.
Шәкәрім ар түзейтін ғылым жағында. Ол ар білімін жақтайды. Соның аты
озғанын қалайды. Оның Таза ақыл, ақ жүрек дегені жай бір қысыр кеңес
емес, адамгершілік философиясынан тарайды. Ізгілік, әділеттілік бар істе
басты болуға керек. Мылтық билеп тұрғанда, әділет жоқ деген құнарлы
пікірге келеді. Жиырмасыншы ғасырдың адамынан, Анық таза бір елді көрмей
өттім дейтіні де сондықтан.
Шәкәрім өлеңдерін ұқыптап оқып қарағанымызда тек ар ұғымына қатысты
тұстарының өзі өте мол екеніне көз жеткіземіз:
Ар ұғымының мәнін қарама-қарсы арсыздық ұғымын қолдану арқылы ашуға
болады. Ар адам бойындағы алғашында бар нәрсе. Оны жетілдіріп өсіре түсу
де, құртып, жоғалтып алу да адамның тағдырына қатысты болады. Адам
бойындағы жақсы қасиеттер арға көлеңке түсірмеуге ұмтылады.
Шәкәрімнің пайымдауынша өмірдегі жақсылық та, жамандық та, жеке
адамның бойындағы арлылық пен арсыздықтан, қасиет-кемшіліктерден бастау
алады. Және кемшіліктің үлкен-кішісі болмайды, оның бәрі адамдықтан
айрылуға, ардан аттауға бастар жол.
Сонымен, ар дегеніміз не? Қазіргі заманғы адамгершілік туралы
түсінікті этика деп атайды. Немесе, мораль. Осы екеуі адамгершілік деген
ұғымға сәйкес келеді. Бірақ Абайда да, Шәкәрімде де адамгершілік деген сөз
жоқ, Абай оны адамшылық дейді, Шәкәрім – адамшылық, ар дейді. Адамшылыққа
қатысты білімді Шәкәрім ар білімі дейді. Ар білімі деген тіркес,
түсінік – Шәкәрімнің жаңалығы. Ғарифолла Есім айтады: Ар білімі ұғымының
ауқымы кең. Ар білімі адамның адамшылығының кемелденген кезінде қалыптаса
ма деймін. Менің түсінігімше, ар ниет арқылы көрініс береді. Әдетте,
адамдарды ақ ниетті, қара ниетті деп бөліп жатамыз. Қара ниетті адамда ар
бола ма? Керісінше, арсыздық солардан шығады. Ақ ниетті адамдардың әр
ісінде ізгілік жатады. Арлы адамдар – солар. Адамға бас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz