Микроэкономика пәнінен дәрістер
Тақырып.1. Микроэкономика және оның әдістемесі
Тақырып.2. Тұтынушының теориясы
Тақырып.3. Өндіріс факторы нарығындағы үй
шалығықтық жүріс тұрысы.
3.1 Капитал ұсынысы
Тақырып.4. Өндіріс теориясы
4.1. Өндіріс процестері сипаттамасы
4.2. Өндірістік функцияның қасиеттері
4.3 Ауқым нәтижесі
Тақырып.5 Экономикалық шығындар
5.1 Ұзақ мерзімді кезеңдегі шығындар
Ұзақ мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың пайдасын
барынша көбейту
Тақырып.6. Бәсекелес фирманың әрекеті
Тақырып.7Өндіріс факторларының нарығы
Тақырып.2. Тұтынушының теориясы
Тақырып.3. Өндіріс факторы нарығындағы үй
шалығықтық жүріс тұрысы.
3.1 Капитал ұсынысы
Тақырып.4. Өндіріс теориясы
4.1. Өндіріс процестері сипаттамасы
4.2. Өндірістік функцияның қасиеттері
4.3 Ауқым нәтижесі
Тақырып.5 Экономикалық шығындар
5.1 Ұзақ мерзімді кезеңдегі шығындар
Ұзақ мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың пайдасын
барынша көбейту
Тақырып.6. Бәсекелес фирманың әрекеті
Тақырып.7Өндіріс факторларының нарығы
Игіліктерді тұтыну шешім қабылдағанда альтернаивті варианттар арасында таңдау міндетті болады. Қандай тауар, қызмет тұтынуға ақша мен уақыт жұмсау қажет? Фирма үшін қандай жолдармен және нені өндіру тиімді? Қазіргі экономикада түрлі тауарлармен қызметтер өндіріліп тұтынады. Ол үшін өндірістің шектеулі факторлары жұмсалады – еңбек капитал, табиғи ресустар. Бір тауар немесе қызмет үшін пайдаланылған жағдайда, ол басқа тауар мен қызметті өндіруге қолданылмайды. Экононмикада нан және сүт тауарлары ғана өндіріледі деген гипотетикалық жағдайды алайық. Индивидуум бір күннің ішінде 2 бөлке нан нмесе осы уақытта алты пакет сүт табады. Ол үшін бір бөлке нанның альтернативті құны үш пакет сүтке тең, ал бір пакет сүттің альтернативті құны – бөлке нанның 1/3 тең болады. Егер индивидуум бір бөлке нан тапқысы келсе, онда үш пакет сүт табу мүмкіндігі жойылады.
Экономикада көп тауарлармен қатар тауардың альтернативті құны басқа тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол ақшалай бағалануы мүмкін.
Экономикада көп тауарлармен қатар тауардың альтернативті құны басқа тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол ақшалай бағалануы мүмкін.
Тақырып-1. Микроэкономика және оның әдістемесі
1.1. Микроэкономика және оның әдістемесі
Игіліктерді тұтыну шешім қабылдағанда альтернаивті варианттар арасында
таңдау міндетті болады. Қандай тауар, қызмет тұтынуға ақша мен уақыт жұмсау
қажет? Фирма үшін қандай жолдармен және нені өндіру тиімді? Қазіргі
экономикада түрлі тауарлармен қызметтер өндіріліп тұтынады. Ол үшін
өндірістің шектеулі факторлары жұмсалады – еңбек капитал, табиғи ресустар.
Бір тауар немесе қызмет үшін пайдаланылған жағдайда, ол басқа тауар мен
қызметті өндіруге қолданылмайды. Экононмикада нан және сүт тауарлары ғана
өндіріледі деген гипотетикалық жағдайды алайық. Индивидуум бір күннің
ішінде 2 бөлке нан нмесе осы уақытта алты пакет сүт табады. Ол үшін бір
бөлке нанның альтернативті құны үш пакет сүтке тең, ал бір пакет сүттің
альтернативті құны – бөлке нанның 13 тең болады. Егер индивидуум бір
бөлке нан тапқысы келсе, онда үш пакет сүт табу мүмкіндігі жойылады.
Экономикада көп тауарлармен қатар тауардың альтернативті құны басқа
тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол
ақшалай бағалануы мүмкін.
Айталық, бір жылдың ішінде экономикада өндіріле алатын тауарлар мен
қызметтердің бірлескен жиынтығы деп аталады. Егер экономикада тек 2 тауар
ғана өндірілетін болса – мысалы, тарихқа дейінгі қоғам, азық-түлік және
киім, өндірістік мүмкіндіктер жиынтығын диограммада көрсетуге болады. Бұл
жиынтық өндірістік мүмкіндіктер шекарасы деп аталатын қисықпен координаттар
осьтері шектелген.
Киім b .
с
.
. a
Азық-түлік
Үш тауар өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы.
a тауар бірлестігі өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының ішінде жатыр, оны
жүзеге асыруға болады, b тауарды да өндіруге болады. Ол а бірлестігіне
қарағанда қоғам үшін қалаулы, себебі оның азық-түлік және киім саын артық.
Ал с жиынтығы жүзеге асырылмайды, себебі қоғамның өндірістік потенциалы
азық-түлік жіне киім өнімдері санын алуға мүмкіншілік жасамайды.
а және b жиынтықтары өндірістік мүмкіндіктер шекарасына жатады. а
жиынтығынан b жиынтығына көшу X тауарының өндірісін өсіруін және Y
тауарының өндірісін азаюын көрсетеді.
МRS = -
қатынасы трансформацияның шектік мөлшері деп аталады. (Бұл анықтама шексіз
аз шамаларға көшкенде сыпайы болады.)
Минус таңбасымен алынған MRS шамасs өндірістік мүмкіндіктер
шекарасының ылдиын береді.
Өндірістік мүмкіндік шекарасының бойындағы ығысу.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда MRT трасформациялау шектік мөлшері X
тауар өндіруін бір бірлікке өсіру мүмкіндігін алу үшін қоғам Y тауарының
мөлшерінен бас тарту керектігін көрсетеді. Әрине, бұл жағдайда Y тауарының
MRT бірлігі бір бірлік
X тауарына айналмайды, ал ресурстардың Y саласынан X тауар өндіруші
қайта таралуы орын алады.
Ғылыми –техникалық прогресстің дамуы мен өндіріске қосымша рерурстардың
өндіріске таралуына байланысты қоғамның өндірістік мүмкіндіктері кеңейіп,
өндірістік мүмкіндіктердің шекарасы оңға –жоғары жылжиды.
Үш тауардың немесе қызмет жағдайында өндірістік мүмкіндіктер
жиынтығы үш өлшемді, ал өндірістік шекарасы бет болады.
Киім
Тағамдар
Көңіл көтеру.
Үш тауар үшін өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы.
Әдетте тауарды әртүрлі жолдармен өндіруге болады. Автокөліктер жасау
үшін станоктардағы қол еңбегін, сандық бағдарламамен басқарылатын
конвейердік жолдар, роботтарды пайдалануға болады. Өндірістік әдісін
таңдауда анықтаушы болып тиімділік табылады. Эконогмикалық тиімділік
ұғымына бір де бір тауар не қызмет өндірісін көбейту, кез келген басқа
тауар немесе қызмет шығаруын қысқартпайтын ресурстар үлестіріміне сәйкес
келеді.
а нүктесі экономикада ресурстардың тиімсіз бөінуіне сәйкес, ал b
нүктесі – тиімді бөлінуіне сәйкес. Жоғарыда анықталған тиімділік Парето
бойынша тиімділік деп аталады.
Қоғам өндірген заттарды кім пайдаланады? Жоғарыда айтылғандай, адам
қажеттіліктері шексіз болғандықтан ешкім бар қалағанын ала алмайды. Әр
қоғам игіліктерді бөлу механизмін өзінше жасайды. Оны тиімділік және
әділеттілік тұрғысынан мінездеуге болады.
Игіліктердің тиімділік тұрғысынан бөлінуі, қоғамдағы бір де бір
мүшенің тұрмысын басқа бір оғам мүшесінің тұрмыс-жағдайын нашарлатпай
жақсарту мүмкін еместігін көрсетеді. Бұл да Парето бойынш тиімділік. Әл-
ауқат сөзінің түсінігі индивидуумның өзінің жағдайының қанағаттандыру
дәрежесін айтады.
Әділдік бөліну теңдігінің эквиваленті емес, бірақ ол ның негізі
ретінде қарастыра алады.
Көп адамдардың айтуынша, мүмкіндіктер теңдігі әділ бөлудің негізінде
болуы керек.
Позитивті анализ не бар деген сұраққа жауап береді, ал
нормативті анализ қалай болу керек деген сұраққа жауап береді. Мысылы,
белгілі бір тауарға жаңа салықтың енгізілуі қалай әсер ететінін
зерттегенде, позитивті анализ қолданылады, ал әртүрлі критерий бағаларын
өзіне қосатын салық мөлшерін анықтау үшін нормативті анализ қажет.
Өндірілген тауар мен қызметті тиімді бөлу мәселесі позитивті
талдау мөлшерінде шешілу керек, ал әділеттікке қатысы бар мәселелер
нормативті талдау сферасына қатысты.
Көрсетілген үш мәселенің жауабын ресурстар бөлінуі анықтайды. Қоғам
оларға қалай жауап беретіндігімен түрленрге бөлінеді. Жоспарлы экономиакада
бұл мәселелер орталықтандырып шешіледі. Нарықтық экономикада ресурстардың
бөлінуі жекелеген тұтынушылар мен өндірушілердің тәуелсіз іс
-әрекеттерінің нәтижесінде болады. Бірақ таза жоспарлы немесе таза нарықты
экономика болмайды. Аралас экономикада жеке сектор және мемлекет маңызды
роль атқарады.
2.Экономикалық теориялар мен модельдер
Экономиканы толық жіне жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Ел
экономикасында тауарлармен қызметтердің үлкен мөлшері өндіретін мақсатын
қуалайтын милиондаған тұтынушылар мен фирмалыр іс-әрекет жасайды. Сондықтан
зерттеулердің ең өнімді әдістерінің бірі экономикада процесстерге анықтаушы
әсер жасайтын маңызды қатынастарды анықтау. Бұл байланыстар теория немесе
модельдер түрінде, эмперикалық фактордың жиынтығы нәтижесінде анықталады.
Модель – нақты өнер детальдерінен абстракцияланған экономикалық
құбылысты сипаттау болып табылады. Бұл жағдайда абстракциялау, маңызды емес
детальдарға мән бермеу болып табылады.
Моделбдердің құру – ол өзі бір жағынан өнер. Бір жағынан маңызда
детальдар есепке алмасақ, модель шындыққа жақын болмайды және бар
фактілерге қарама қайшы болады. Ал басқа жағынан, модельге көп детальдарды
қоссақ, ол өте күрделі болып түсінумен зерттеуді қиындатады. Таңдап алынған
модельдердің абстракция және детализация деңгейі, оның жаратқан мақсатқа
жауап беруі керек. Бір модельдер экономикалық құбылыстардың сапалы
сипаттауы үшін жаратылған, ал басқалары – экономикалық есеп пен болжамды
алу үшін жасалған.
Модельдердің әртүрлі формалары болуы мүмкін. Ең қарапйым түрі –
сөздік сипаттау. Мысалы: Тауар бағасының көтерілуі сұраыс санының азаюына
әкеледі.
Графикалық формада берілуі модельдердің көрнекті жіне ең ыңғайлы
түрі. Диограммадағы қисық екі экономикалық айнымалыарасындағы байланысты
береді. Модельдің формасы қабылдау үшін ыңғайлы, ол тәуелдік сипатын оңай
түсінуге мүмкіндік жасайды, Графиктің көлбеулігінің, оның қисықтығының,
қарапайым экономикалық түсіндірілуі бар.
Нақты есеп үшін қолданылатын күрделі, көп өлшемді модельдер, формула,
теңдік, теңсіздік көмегімен математикалық формада беріледі. Олар
теоретикалық зерттеулерде де қолданылады.
Нарықтық экономиканың нң қарапайым үлгісі, ауыспалы айналым үлгісін
қарастырайық. Ол 1.4 суретте берілген. Онда экономика 2 сектордан тұрады
деп есетеледі: үй шаруашлықтары мен фирмалардан. Өнім нарығы (тауарлар мен
қызмет көрсету) және өндіріс факторларының нарығы бар.
Көрсетілгендей, екі қарама-қайшы ағын бар: ақша және екінші нақты
(тауар, қызмет көрсету, ресустар). Ең басында не өндіру қажет деген
сұраққа жауап өнім нарығында анықталады. Үй шаруашылығы жағынан сұраныс
болған тауарлар мен қызмет көрсету өз сатып алушыларын тапса, онда оларды
өндіруші фирмалар табыс табады.
Өндіріс факторының нарығында ең басты қалай өндіру қажет сұрағы
анықталады. Егер, мысалы, қол еңбегіне сұраныс қөп болса, фирмаларға
күрделі жабдықтарды, автоматтандырылмаған және робототехникалық жүйелердің
қажеті болмауы да мүмкін.
Кім үшін өндіру қажет деген үшінші сұраққа жауап екі нарықта да
қалыптастырылады. Өндіріс факторлары нарығында сұраныс бар ресустарын ұсына
алған индивдуум (белгілі бір біліктілік еңбек, капитал, жеке меншік),
сәйкес еңбекақы алып (жалақы, пайыздар, жал төлемі), өндіріс нарығында
таңдау мүмкіндігіне ие бола алады.
Сонымен, айналым моделі нарықтық экономиканың басты сұрақтарына
жауап алуын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл өте оңайлатылған
үлгі. Мұнда мемлекет рөлі, фирмалардың бір-бірімен байланысы есепке
алынбайды, сөздік сипаттамасы бар.
Бұдан айналым үлгісі экономикалық талдауда қолданыла алмайды деп
айтуға болады ма ? Жоқ. Ол нарықтық экономиканың қалай жұмыс істейтіндігі
туралы мағлұмат береді, осы тұрғыдан мәнді деп айтамыз.
Тақырып-4. Тұтынушының теориясы
1. Артықшылықтар
Тұтынушы рынокта көптеген тауарлар мен қызметтердің ішінен таңдау
жүргізеді. Бірақ бұл мәселенің мәнін түсіну үшін екі ғана тауар бар деп
көрсетеміз. Бұл шындыққа жатпайды, бірақ теория басқа да тауарлармен
салыстырып жетілдіріле алады. Х және Y тауарлар санын мұнда х және у деп
белгілейміз. Жазықта әр жиынтық (х;у) нүктені белгілейді (4.1. сурет).
Мысалы, егер х – апельсиндер, ал у – алмалар, онда а = (3;2) жиынтығы 3
апельсин мен 2 алмадан тұрады.
Тұтынушылардың іс-әрекеті жөнінде ешқандай болжам жасамай,
тұтынушылардың таңдау жасауы жөнінде теория құру мүмкін емес.
Толықтық аксиомасы. Кез келген екі тауардың ішінен тұтынушыға біреуі
ғана қалаулы болып, таңдап алуы мүмкін, немесе екі жиынтық та ол үшін
эквивалентті, яңни а және b жиынтықтары үшін келесі үш қатынастардың бірі
әділ келеді; b-ға қарағанда а қалаулы, немесе а-ға қарағанда b
қалаулы, немесе b-ға қарағанда а эквивалентті.
Бұл аксиоманың бұзылуы тұтынушылардың іс-әрекеттерін болдау мүмкін
еместігін көрсетеді.
Транзитивтілік аксиомасы. Егер b-ға қарағанда а қалаулы және с-ға
қарағанда b қалаулы болса, бұдан с-ға қарағанда а қалаулы екені.
Егер бұл шарт орындалмаса b-ға қарағанда а қалаулы, с-ға қарағанда
b қалаулы, а-ға қарағанда с қалаулы жағдайы болатынын көреміз. Мұндай
қалауы бар тұтынушылар үнемі басқа нәрселерге ынтасы ауып тұрады. Оның
әрекеті рационалды емес.
Тауарлар жиынтықтары
Молықтырусыздық туралы топшылама. Егер екі түрлі тауарлар жиынтығы а =
(ха, уа) және b = (xb, yb) болса ха ≥ xb , уа ≥ уb , онда b жиынтығына
қарғанда а жиынтығы қалаулы яғни көбірек тауарлар енген жиынтық қалаулы
болып табылады.
Мысалы. 4.1 суреттегі топшылама орындалғанда с = (5;4) жиынтығы а =
(3;2) жиынтығына қарағанда қалаулы.
Демек, оңға және жоғары орналасқан жиынтық, солға эәне төмен
орналасқан жиынтықтан гөрі қалаулырақ.
Молықтырусыздық туралы топшылама аксиома деп аталмайды, себебі ол
орындалмауы да мүмкін. Тауарлардың бірі зиянды тауар болған жағдайда
осылай болады. Мысалы, тыңайтқыш заттардың өңдірілуі айналадағы ортаның
ластануына әкелетін зиянды заттардың шығуымен байланысты.
2. Талғаусыздық қисығы
Тұтынущылардың қалауларын қалай сипаттауға болады? Кестені қолдануға
болады, бірақ одан гөрі ыңғайлы, әрі көрнекі – графикалық түрі болып
табылады.
Талғаусыздық қисығы деп бір-біріне эквивалентті әр түрлі тауарлар
жиынтығы орналасқан сызық аталады.
Молықтырусыздық шарты орындалғанда талғаусыздық қисығының ылдайы теріс
болады. Талғаусыздық қисығынан а еркін нүктесін алайық (4.2 сурет).
Талғаусыздық қисығының ылдайы
Егер осы талғаусыздық қисығында оңға немесе жоғары орналасқан b
нүктесі жатса, онда молықтырусыздық туралы топшылама бойынша а-ға
қарағанда b қалаулы яғни b жиынтығына эквивалентті болмайды, демек, b
нүктесі көрсетілген талғаусыздық қисығына жатпайды.
Осы талғаусыздық қисығы а нүктесінен солға немесе төмен орналасқан с
нүктесі арқылы да өте алмайды. Осыдан былай түйіндейміз, талғаусыздық
қисығы а нүктесінен оңға-жоғары немесе солға-төмен бара алмайды. Сондықтан
ол тек оңға-төмен немесе солға-жоғары бара алады, яғни теріс ылдайлы.
Талғаусыздық қисығы бойымен жылжу барысында тұтынушыларды
қанағаттандырудың деңгейі өзгеріссіз қала береді. Талғаусыздық қисығының
ылдиы ара-қатынастарының тұтынушылардың өз қалаулары бойынша бір тауарды
ұтпай және ұтылмай екінші бір тауарға айырбастау анықтайды (4.3 сурет).
Орын басудың шекті мөлшері
у тауардың орнын х тауармен басыдың шекті мөлшері деп тұтынушының х
тауардың қосымша бірлік көлемін алу үшін у тауардың бас тартатын көлемі
аталады, яғни
MRS = - немесе MRS = -.
Талғаусыздық қисығы бойымен оңға жылжыған сайын MRS орнын басудың
шекті мөлшері азаяды, себебі келесі х тауар бірлігіне тұтынушылар у оған
дейінгі х тауар бірлігіне қарағанда у тауар санын аз беруге келіседі.
Математикалық көзқарас бойынша MRS азаюы талғамсыздық қисығының ойыстығын
білдіреді.
Талғаусыздық қисықтары қиылыспайды. Бірақ, біз олардың екеуі а
нүктесінде қиылысады деп алайық.
Талғаусыздық қисықтарының қиылысуы
4.4 суретте көрсетілгендей бірінші талғаусыздық қисығында b нүктесін,
ал екіншісінде с нүктесін таңдап алайық с нүктесі b үктесіне қарағанда оңға
және жоғары орналасқандықтан, b-ға қарағанда с қалаулы болады.
Басқаша қарасақ, b жиынтық а-жиынтығына эквивалентті және а жиынтығы с-
жиынтығына эквивалентті. Демек b мен с өзара эквивалентті. Қарама-қайшылық:
екі талғаусыздық қисықтарының қиылысу мүмкіндіктері қате.
Координат басынан алысырақ орналасқан талғаусыздық қисықтарында
жататын тауарлар жиынтықтары, координат басына жақынырақ орналасқан
талдаусыздық қисықтарында жататын тауарлар жиынтықтарына қарағанда қалаулы.
Екі түрлі талғаусыздық қисықтарында 4.5 суретте көрсетілгендегі екі
ұшбұрышты а, b нүктелерін, содан кейін с нүктесін алайық.
Мұнда b мен с өзара эквивалентті; а-ға қарағанда с қалаулы. Сондықтан
а-ға қарағанда b қалаулы.
4.5 сурет. Талғаусыздық қисықтарын салысыру.
Демек, жоғары орналасқан талғаусыздық қисығындағы кез келген жиынтық
төменгі талғаусыздық қисығындағы кез-келген жиынтыққа қарағанда қалаулы.
Тұтынушылар талғаусыздық қисықтарының жиынтығы оның талғаусыздық
қисықтарының картасы деп аталады. Ол толығымен тұтынушының қалауларын
сипаттайды. Тұтынушы жоғары талғаусыздық қисығына жетуге талпынады.
4.3. Бюджеттік шектеу.
Тұтынушылардың таңдау мәселелерінің басқа бір жағы – ол
альтернативалардың шектелуі. х, ү тауарлардың көлемдері х, у, бағалары рх ,
ру сәйкес, ал і – белгілі бір уақыт мерзіміндегі тұтынушының табысы болсын.
Тұтынушының шағындарының табысына теңдік шарты келесі түрде берілді:
рх * х + ру * у = 1 (4.1)
4.6 сурет. Бюджеттік сызық.
Бұл теңдеу бюджеттік сызық деп аталатын жазықтағы түзу сызықты
анықтайды (4.6 сурет). Ірх мәнінде бюджеттік сызық. ОХ осінен өтеді, ал ОҮ
осьті Іру мәнінде. Бюджеттік сызықтың ылдилығын анықтау үшін (4.1) теңеуді
у қатысты шешуге болады, яғни
y=
онда к = - бұрыштық коэффициент, яғни бюджеттік сызықтың ылдиы.
І табысының көбеюі немесе рх, ру бағасының пропорционалды азаюы
бюджеттік сызықты өзіне параллельді оңға-жоғары жылжытады. рх бағаның өсуі
бюджеттік сызықты ОҮ осімен қиылысатын нүктесіне қатысты сағаттың тілі
жүруіне сай бұрады.
Жалпы айтқанда, бюджеттік сызық міндетті түрде түзу сызық емес.
Мысалы, ол сынық сызық болуы да мүмкін.
4.4 Оңтайлы таңдау
Бір диаграммада тұтынушылардың бюджеттік сызығы мен оның талғаусызық
қисықтарының картасын салайық.
4.7 сурет. Тұтынушының тепе-теңдігі
Белгіленген нүктелердің ішінен с нүктесі ең қалаусы, бірақ ол
бюджеттік сызықтан жоғары жатқандықтан, ол анықтайтын тауарлар жиынтығына
тұтынушылардың қолы жетпейді. d нүктесінде тұтынушылардың І табыстары
толық пайдаланылмайды.
Молықтырусыздық туралы топшылама орындалған деп есептелгендіктен,
тұтынушы өзінің табыстарын толығымен пайдаланады, ал оның таңдауы бюджеттік
сызықта орналасады. А нүктесінде талғаусыздық қисығы бюджеттік сызықты
кесіп өтеді. Бұл жағдайда бюджеттік сызықтың бойымен жоғары талғаусыздық
қисығына ауысу мүмкіндігі бар, мысалы 4.7 суретте көрсетілгендей b
нүктесіне.
Мұндай ауыстыру бюджеттік сызықтың және кейбір талғаусыздық қисығы мен
жанасу е нүктесіне түспегенше тұтынушыларды қанағттандыру дәрежесін
көтеруге мүмкіндік жасайды. Бюджеттік сызық бойынша осы нүктедегі кез-
келген өзгеріс тұтынушыларды талғаусыздық қисығының төменгі дәрежеіне
ауыстырады, яғни оның қанағаттандыру деңгейін төмендетеді. Демек, е жанасу
нүктесі тұтынушының тепе-теңдігі болады да оның оңтайлы таңдауын анықтайды.
Жанама нүктесінде талғаусыздық қисығының ылдиы – MRS бюджеттік сызық
ылдиына тең болғандықтан
MRS =
теңдік орындалуы керек.
Бұл теңдік бюджеттік (4.1) шектеумен бірге Х және У тауарларының тепе-
теңдік жиынтығының анықтайды.
4.8 сурет. Бұрыштық шешім
4.7 суретте көрсетілген жағдайда, е тепе-теңдігі Х және У екі тауардың
да нөлдік емес санын қамтитын жиытықты береді. Бұл ішкі шешім болып
табылады.
Талғаусыздық қисығының картасы мен тауарлардың бағаларына байланысты
бюджеттік сызықтың қандай болмысын бір талғаусыздық қисығымен жанамасы жоқ
болуы мүмкін (4.8 сурет).
Мысалы, тұтынушы алмадан гөрі апельсин жегенді қалайды және апельсин
бағасы да онша жоғары емес. Онда ол барлық табысын апельсин алуға жұмсайды.
4.5. Пайдалылық функциясы
Заттардың салмағы, көлемі, температурасы болады. Осыған ұқсатып
тұтынушылық таңдау теориясын алғаш жасағанда әр тауар пайдалыған көрсетіп,
оның сандық жағынан анықтауға әрекет жасалды.
Ол еелулі нәтиже бермеді, бірақ, пайдалылық ұғымы ыңғайлы болды. Ол
белгілі бір тауарлар жиынтығын тұтынуда алатын қанағаттандыруын көрсетеді.
U(x,y) функциясы пайдалылық функциясы деп аталады, егер U(x', y') U(x'',
y'') жағдайда ғана (х', у') жиынтығы (x'', y'') жиынтығынан қалаулы.
Осыдан бір-біріне эквивалентті тауар жиынтықтарында пайдалылық
функциясы бір мағынаны қабылдайтынын айтамыз. Басқа сөзбен айтқанда, әр
талғаусыздық қисығында пайдалылық функциясы тұрақты және оны U(x,y) = U0
түріндегі тедеумен беруге болады. Талғаусыздық қисығының бұдан жоғары
түрінде пайдалылық функциясы бұдан үлкен шамаға ие.
Тұтынушылардың таңдау міндеттерін келесі түрде жазуға болады.
мах U (x,y) рх * х + ру * у =І, у=І, х≥0, у≥0
Аталған тауардың қосымша бірлігін тұтынудан шыққан тауардың
пайдалылығы шекті пайдалылық деп аталады. Х таураы үшін анықтама бойынша
шекті пайдалылық.
MUx =;
-тің нөлге талпыну шегінде MUx = аламыз. Осы сияқты MUу
тауарының Ү шекті пайдалылығы анықталады.
U(x,y) пайдалылық функциясының анықталуы бір мәнді болмаса да, ол
үшін шекті пайдалылықтық азаюы жөніндегі гипотеза дұрыс деп есептеледі:
алдыңғы бірлікке қарағанда тауардың келесі бірлігі жалпы пайдалылықты аз
көлемде арттырады. Бұл, тауардың шекті пайдалылығы оның саны көбейген кезде
азаяды деген сөз.
U(x,y) = U0 теңдігімен берілген белгілі бір талғаусыздық қисығын
қарастырайық. Пайдалылық функциясының тұрақтылығы толық дифференциалы
талғаусыздық қисығының бойымен жылжығанда нөлге тең болады, яғни
;
немесе, басқаша:
MUx * dx + MUy * dy = 0.
Бұл жерден талғаусыздық қисығының ылдиы
Айтылғындай бюджеттік сызықтың ылдиы рхру тең. Тепе-теңндікте (ішкі
шешім бар жағдайда) олар екеуі де бір-біріне тең болуы керек.
Тендестіргенде, тепе-теңдіктің басқа шартын аламыз:
(4.3)
Тең пайда принципі: тепе-теңдікте тұтынушы табысты бір теңгеге
(долларға, сомға) келетін шектік пайдалықтарын теңестіріп барлық тауарларға
бөлінеді.
(4.3) шартқа экономикалық негіздеме беруге болады. Айталық, ол тепе-
теңдікте орындалмайды. Мысалы,
(4.4)
теңсіздік болсын.
Егер алмалардың тұтыну мөлшерін бір бірлікке азайтсақ, онда ол жалпы
пайдалылықты MUу – ға кемітер еді де ру теңгені үнемдер еді. Бұл ру
теңгелерге қосымша рурх апелсиндерді сатып алып жалпы пайдалылықт
MUx * (рурх) – ке көбейтуге болар еді. Пайдалылықтың жалпы өзгеруі.
Болады, яғни тұнушылар алатын пайдалылықты көбейтуге болады. Бұл
бастапқы қалпының тепе-тең болғанына қарама-қайшы.
5. Салыстырмалы статика
Тауарды тұтыну көлеміне бағамен табыстың өзгерулерінің ықпалы.
Жеке сұраныстың пайда болуы
Орнын басу әсері мен табыс әсері
Өтемдік және эквивалентті табыстың өзгеруі
Ласпайрес. Пааше, Фищер индекстері
5.1. "Табыс-түтыну" кисыгы және Энгель кисыгы
Салыстырмалы статика әдісі келесіден тұралы. Алғашында тепе-теңдік бір
параметрлік мәнде анықталады (баға, табыс) содан кейін тепе-тендік
өзгертілген параметлер мәнінде табылады. Екі тепе-теңдік бір-бірлерімен
салыстырылады. Бір тепе-теңдік жағдайынан екіншісіне ауысу процессі
қарастырылмайды.
5,1 сурет. табыс-тұтыну қисығы
Екі х және у тауарлар үшін диаграммада (5.1 сурет)
І1 І2 І3 І4 табыс мәндері ушін тепе-теңдік нүктелерін
көрсетеміз. Әр табыс мәніне координат басынан алыстатылған бюджеттік
сызықтың жағдайы сәйкес.
Тепе-теңдік нуктелерін е1, е2, е3, е4 бір қалыпты сызықпен біріктіріп
"табыс-тұтыну" қисығын құраймыз. Табыстың үлкен мәніне х тауардың үлкен
тұтыну көлемі сәйкес келеді: х1 х2 х3 х4
Энгель қисығы тұтынушылардың табыстарымен сатып алатын х тауар санының
арасындағы тәуелділікті көрсетеді.
Егер табыстын көтерілуіне байланысты сатып алынған тауардың көлемі
артса, онда ол калыпты тауар деп аталады 5.1 мен 5.2 суреттерде
диаграммалар калыпты тауарлар үшін көрсетілген.
Егер табыстың көтерілуіне байланысты сатып алынатын тауардың көлемі азайса,
ондай тауарлар төмен сапалы деп аталады. Ондай тауарларды бұзылған,
жарамсыз деп айту дұрыс емес. Тек қана табыстар өскен сайын тұтынушылар
сапасы жоғары және қымбат тауарлар ала бастайды.
5.3 сурет. Төмен 5.4 сурет. Күнделікті 5.5 сурет. Сән-
сапалы тауар қажет тауар салтанат тауары
Табыстың өсуімен қалыпты тауарлар төмен сапалы тауарлар дәрежесіне
көшуі мүмкін. (5.3 сурет). 5.4 мен 5.5 суреттерінде күнделікті қажет
тауарлар (тұз, дәрі) мен сән-салтанат арналған тауарлар (әшекейлер,
автокөліктер, туристік сапар) үшін Энгель қисығы көрсетілген.
5.2. "Баға-түгыну" клсығы
х тауардың рх бағасының өсуінде бюджеттік сызық вертикалды ось
пен қиылысу нүктесіне катысты сағат тілі бойымен бұрылады.
"Баға-тұтыну" қисығы талғаусыздық қисығы қартасында (әртүрлі X тауар
бағаларына сәйкес 5.6 суреттегі жоғарғы диаграмма) тепе-теңдік барлық
нүктелерін байланыстырады.
5.6 суреттегі төменгі диаграммада көрсетілгендей р1,р2,р3 бағалары
үшін х1 х2 х3 тұтынудың тепе-теңдік көлемі белгілі бір тұтынушының сұраныс
қисығы арқылы өтетін а1 а2 а3 нүктелерін анықтайды.
Бұл жерден тұтынушылардың қалаулары мен мүмкіндіктерінің өзара
іс-әрекеттері нәтижесінде х тауарына сұраныстың пайда болғанын көріп
тұрмыз. Нарықтық сұраныстың қисығы жеке сұраныс қисықтарының горизонталды
жиынтықтау жолымен табылады.
5.3 Орнын басу әсері мен табыс әсері
х тауарлары бағасының көтерілуінің екі себебі бар. Бір жағынан осы тауардың
салыстырмалы бағасы өседі. Оның қосымша бірлігін сатып алу үшін, тұтынушы
бұрынғыдан баска тауарлардан көп (у тауар) бас тартуға мәжбүр болады.
Екінші жағынан, белгілі бір х тауар мөлшерін сатып алғанда, тұтынушы басқа
тауарлардың кемдеу мөлшерін сатып ала алады, яғни оның нақты табысы
қысқарады.
Орнын басу әсері тұтынушылардың табыстарын бұрыңғы тұрмыс-жағдайлары
деңгейінде ұстап тұру үшін тұтынушылардың табыстарын жүйеге түсіру шартында
баға өзгереді деп түсіндіріледі?
Тұтынушылардың тұрмыс-жағдайларының деңгейінің өзгерушілігі бір
талғаусыздық қисығында кала береді. Қанағаттандыру деңгейі өзгермейді.
Мысалы, зейнеткерге калалық транспортта жол жүру ақысының қымбаттауын
өтесе, ол қосымша түскен ақшалай табысты бұрын жүретін жолға жұмсамай,
басқа тауарлар мен қызметтерді алу үшін үнемдей бастайды.
Табыс әсері деп жаңа бағада тұтынушының әл-ауқаттың бұрыңғы деңгейде
ұстап тұру үшін оның табысы түзетілмеген жағдайда тауар тұтынуының өзгеруі
аталады.
6. Өндіріс факторы нарығындағы үй шарушалығықтық жүріс тұрысы.
❑ Еңбек нарығында жеке адам (индивидуум) қандай әрекет жасайды? Таңдау
жасағанда оған не әсер етеді?
❑ Жеке адамның әрекетіне жалақының өзгеруінің әсері
❑ Еңбектің ұсыныс қисығы
❑ Уақыт аралық таңдау; тұтыну мен жинақ ақша
❑ Болашақ табыстардың қазіргі уақытта бағалануы
❑ Адам капиталына инвестиция.
6.1. Бюджет шектеу, жеке адамның қалауы мен таңдауы.
Жеке адамның белгіленген бір мезгілдік мөлшерінде жұмыс пен демалысқа
жұмсайтын шектелген уақытта болады. Бұл уақытта Т деп белгілейік, t – бос
уақыт болсын (демалыс, ойын-сауық, үй шаруасы және т.б.). Онда T-t адамның
жұмысқа бөлетін уақыты. Егер w-жалақы мөлшерлемесе болса, онда оның табысы
I=w(T-t) тең, не басқаша.
I+wt=wT
Бұл – жеке адамның бюджеттік шектеуі, тұтынушылардың екі тауар не
қызметінің бюджеттік шектеуіне өте ұқсас. Ол бюджеттік сызықты береді.
Бірлікке t бос уақыттың көбеюі табыс I-дің w-ға қысқаруын талап
етеді. Демек, бюджеттік сызықты өзіне-өзі паралель түрінде координат
басынан оңға-жоғары жылжытады, ал жалақы мөлшерлемесінің w көбеюі
горизонталды осьпен қиылысқан жерінен сағат тілі бойынша айналдырады.
Табыс
wT
I
Бос уақыт
0. t
6.1. сурет. Жеке адамның бюджеттік сызығы.
Жеке адам бюджеттік сызықтағы кез келген нүктені таңдап алады. Бірақ
әрбір адамның жұмыс пен демалыс үшін үлестіретін өз қалаулары болады.
Сонымен қатар сәйкес келетін шарттар жағдайында тұтынушылардың талғаусыздық
қисығы сияқты осында да талғаусыздық қисығын жеке адамның қалауына сәйкес
бір-біріне балама (t;I) жиынтықтар орналасқан
Табыс
Ia a
Ib b
ta tb Бос уақыт
6.2. Талғаусыздық қисығы.
6.2. суретте талғаусыздық қисығындағы a және b екі нүктесі бір-біріне
эквивалентті екі жиынтықты (tа;Ib) және (ta;Ib) анықтайды.
MRC=(I(t орынын босатудың шекті мөлшері бос уақытын бір бірлікке
көбейту үшін ғана келісе алатын жеке адам табысының азаюына тең.
Әр түрлі талғаусыздық қисықтарының жиынтығы жеке адамның талғамсыздық
қисығының картасы береді. Ол адамның еңбекқорлығына байланысты.
Жеке адам тепе-теңдігінің тұтынушылардың таңдауларымен ұқсастырылып,
талғаусыздық қисықтарының бюджеттік сызықпен жанасқан нүктесі мен
анықталады. (6.3. сурет)
Табыс
Iе е
Бос уақыт
tе
6.3. сурет. Жеке адам тепе-теңдігі.
6.2. “Табыс-бос уақыт” моделіндегі салыстырмалы статика
w эалақы мөлшерлемесінің өзгеруі әр бір жеке адамға әр-түрлі деңгейде
Т уақытындағы жұмыс пен демалысқа үлестіруіне әсер етеді. 6.4. және 6.5.
суреттерінде жалақы мөлшермесі w0-ден w1-ге дейін азаюы салдарынан пайда
бола алатын екі жағдай көрсетілген.
Табыс
w0t e0
w1t e2
t0 t1 t2 T
Бос уақыт
6.4 - сурет Рационалды жеке адам
Көрсетілген өзгерісті орнын басу әсері мен табыс әсерін бөлуге
болады. Рационалды жеке адам (6.4. сурет) жалақы мөлшермесі азайса бос
уақытқа көбейтеді, яғни олар аз төлесе аз жұмыс істеу керек деп есептейді.
Ол үшін t1-t2 табыс әсерінен басым.
Табыс
w0t
e0
w1t e1 e2
t0 t1 t2
T Бос уақыт
6.5. сурет. Иррационалды жеке адам.
Мұның нәтижесі t1-t0=(t2-t0)+( t1-t2) демалыс уақытан өзгеруі оң
болады.
Ирроционалды жеке адам басқаша тұжырымдайды (6.5. сурет). Ол жалақы
мөлшерлемесі азаюы кезінде бұрынғы өмір деңгейін қолдау үшін көбірек жұмыс
істеу керек деп айтады. Мұнда t1-t2 табыс әсері t2-t0 орнын басу әсерінен
басым сондықтан t1-t0=(t2-t0)+( t1-t2) өзгерісі теріс.
6.3. Жеке адам еңбегі ұсынысының қисығы.
Анықтама боынша еңбек ұсынысының қисығын жалақы мөлшерлемесіне
байланысты жеке адамның жұмыс уақытының тәуелділігін белгілейді. Рационалды
жеке адам үшін W0-ден W1-ге дейін жалақы мөлшермесінің азаюы T-t0-ден T-t1
–ге дейін жұмыс уақытының қысқаруына әкелді (6.4. және 6.6. сурет) Еңбек
ұсынысы қисығының ылдиы оң.
Жалақы S1
мөлшермесі
w0
w1
T-t1 T-t0 Жұмыс уақыты
6.6. сурет. Рационалды жеке адамның еңбек ұсынысының қисығы.
Ал иррационалды жеке адам үшін жалақының азаюы T-t0 – ден T-t1 – ге
дейін (6.5. және 6.7.сурет) жұмыс уақытының көбеюіне әкеледі. Оның еңбек
ұсынысы қисығының ылдиы теріс.
Жалақы
мөлшермесі
w0
w1 Sl
T-t1 T-t0 Жұмыс
уақыты
6.7. сурет. Иррационалды жеке адам еңбек ұсынысының қисығы.
Бір индивуалды (жеке адам) төмен жалақы ала тұра рационалды болады да,
ал жоғары жалақы алғанда иррационалды бола алады (“Дүниедегі ақшаның бәрін
таба алмайсың”).
Жұмыс
мөлшері
w"'
w"
w'
T-t' T-t"' T-t"
:9vsc ef0sns
6.8. сурет Жеке адам
6.8. суретте келесі жағдай көрсетілген, жалақы мөлшерлемесі w'-ден w"-
ге дейін көтерілгенде жеке адам көп жұмыс істейді де, ал жалақы
мөлшерлемесі w"-ден w"'-ге дейін арта түскенде тапқан ақша жетеді деп ол
бұрынғыдан аз жұмыс істейді.
6 .4 Капитал ұсынысы
Еңбек сияқты капитал да өндіріс факторы. Тұтынушы, үй шаруашылығынан
кейін қалған табыстарының бір бөлігін фирмаларға пайдалануға береді. Бұл
олардың жинақ ақшалары.
Өмірлік цикл моделінде, жеке адам тұтынумен ақшасын жинақтауда шешім
қабылдағанда, кәзіргі уақыт пен болашақтағы табыстарын есепке алады. Жеке
адам кәзіргі кезенді І1 табыс табады (бірінші жартыда) және болашақта оның
табысы І1 болады (екінші жартыда) деп есептейді деп алайық. Диаграммада а
= (I1 ; I2) нүктесі бастапқы нүктені (6.9. сурет) белгілейді.
Егер жеке адам кәзіргі уақытта S қаражатын үнемдесе, онда бірінші
жартыда тұтыну С1 = І1 – S тең, ал екінші жартыда С2 = І2 – (І + r)S
болады, мұнда r – процент мөлшерлемесін көрсетеді. Егер S теріс болса,
керісінше, жеке адам бірінші жартыда қарызға алады деген сөз. Екі теңдіктен
де s-ті алып тастасақ, уақытаралық бюджеттік шектеу аламыз:
(6.2)
6.9. суретте ол уақытаралық бюджеттік сызықты береді.
Оның ылдиы – (І+r) тең себебі, кәзіргі уақытта тұтынуды бір бірлікке
көбейті үшін (І+r) бірлігін болашақтьа тұтынудан бас тарту керек.
6.9 сурет. Талғаусыздық қисығы
Екі кезең арасындағы тұтынуды бөлу жеке адамның уақыт аралық қалауына
байланысты. Талғаусыздық қисығы жеке адамға балама (С1; С2) әркелкі
жиынтықтарын анықтайды (6.10 сурет). Мұндай қисықтардың жиынтығы
талғаусыздық қисығының қартасы деп аталады.
6.10 сурет. Талғамсыздық қисығы.
Уақыт аралық артықшылық беру орнын басудың шекті мөлшері
MRS = - ΔC2 ΔC1 қазіргі уақытта өзінің тұтынуын бір бірлікке өсіру үшін
тұтынушы болашақта бас тарта алатын тұтыну көлеміне тең. MRS шамасы
талғаусыздық қисығының ылдиын көрсетеді.
Болашақта
тұтыну
Қазіргі кезендегі
тұтыну
6.11 сурет. Тепе-теңдік.
Талғаусыздық қисығы неғұрлым тікеу болса слғұрлым жеке адам ақша
жинауға бейімсіз болады. Белгілі бір талғаусыздық қисығы мен бюджеттік
сызықтың жанама нүктесінде ол тепе-теңдікке жетеді (6.11 сурет).
6.11 суреттегі жағдайда, е тепе-теңдігі бастапқы а нүктесіне
қарағанда сол жақта орналасса, жеке адам жинақтаушы болады, себебі
кәзіргі уақытта оның І1 табысымен салыстырғанда ол аз тұтынады.
Әйтпесе, е тепе-теңдігі бастапқы а нүктесіне қарағанда оң жақта
орналасса, жеке адам кәзіргі уақытта қарызға алап, оны болашақта пайызбен
қайтаруды жөн көреді.
Жеке адам ақша жинауға бейім деп қалайық. r пайыз ставкасы көбейген
кезде оның бюджеттік сызығы тікеу болып, бастапқы а нүктесі арқылы өтетін
болады (6.12 сурет).
Тепе-теңдіктің солға жылжуы жеке адам өзінің тұтыну көлемін азайтып,
жинақтауды көбейткендігін көрсетеді .
Болашақта
тұтыну
6.12 сурет. Пайыздық ставканың өсуіне әсері
Проценттік мөлшерлеме көбейгенде жинақтаушы бұл жерде қарыз алушы
бола алмайтынын, ал қарыз алушы керісінше жинақтаушыға айналатынын
байқап тұрмыз. Ұқсас түрде орнын басу әсері мен табыс әсерін қарастыруға
болады.
Біз екі кезең моделді қарастырдық. Көп кезенді моделде жеке адамның
өмірлік циклі бірнеше кезенге бөлінеді. Мысалы, үш кезенді модел үшін уақыт
аралық бюджеттік шектеуді айтайық:
.
Ол кеңістікте бастапқы а(І1; І2; І3) нүктесінен өтетін бюджеттік
жазықтықты анықтайды.
Адам капиталына инвестициялар
Жеке адам болашақтағы тұтынуларды кәзіргі уақыиттағы жинақтары
арқасында ғана емес әрі болашақтағы І2 табыстары есебінен де көтере алады.
Бұл адам капиталын инвестициялау жолымен де жүзеге асырылады. Мысалы,
университетте оқып жүріп, студент болашақта жоғары төлемақасы бар жұмысқа
орналасу үшін өзінің табысын шектейді.
6.13 суретте адам капиталын инвестициялау қисығы көрсетілген. Мұнда
адам капиталына инвестициясы жоқ бюджеттік сызықта жататын шеті бастапқы а
нүктесімен сәйкес келеді.
Қазіргі кезендегі
тұтыну
6.13 сурет. Адам капиталына инвестициялар
Бұл қисық бірінші кезенде адам капиталын арттыруға арналған шығыстары
салдарыннан табыстың І1 деңгейден азайғанда екінші кезеңдегі табыстың
көбейгенін көрсетеді.
Оның формасы адам капиталы инвестициясына қайтарымның азаюын
көрсетеді.
Инвестицияның оңтайлы көлемі бюджеттік сызықтың адам капиталына
инвестициялар қисығымен кейбір жанасу b нүктесіне жеткенше оңға-жоғары
қатарлас жылжыту әдісімен табылады. Бұл жаңа бастапқы нүкте арқылы бұрынғы
бюджеттік сызыққа қатарлас жаңа бюджеттік сызық өтеді. Жеке адамның
артықшылыұ беруіне сәйкес жаңа һ тепе-теңдік табылады. Ол бұл һ тепе-
теңдікте адам капиталына инвестиция жасамаған жағдаймен салыстырғанда одан
жоғары әл-уақыт деңгейіне жетеді.
7. Өндіріс теориясы
өндіріс факторлары, изокванттар
өндіріс факторларының орташа және шектік өнімдері
өндіріс факторларының азаймалы қайтарым заңы
ауқым нәтижесі
орнын басудың шектік мөлшері.
7.1. Өндіріс процестері сипаттамасы
Экономикада зерттеу пәні болып, пайдаланатын процесстердің физикалық немесе
химиялық мінездемелерге тәуелсіз тауарлар мен қызметтер өндіру үшін қажет
еңбек пен капитал шығындарының ара-қатынастары болып табылады.
Фирма біртекті өнім шығарады деп есептейік, Аталған технология үшін өндіріс
мүмкіндіктері өндірістік функция көмегімен беріледі.
Q =F (L,K)
мұнда L- еңбек шығындары, К - капитал шығындары, Q - берілген еңбек және
капитал шығындарының шығару көмегімен максималды көлемі. F функциялдық,
тәуелділігі қолданылатын технология мен анықталады.
Өндірістік функция кесте түрінде беруге болады (7.1 таблица).
Еңбек шығынында L - 10, К - 15 капиталында шығару көлемі Q - 22 бірлік.
Еңбек пен капитал шығынының үйлесімділігі
(10;25), (20;15), (30;10), (50; 5 Qαα = 30 бірлігін шығару сол
деңгейде
қамтамасыз ететіндігін көреміз.
К Еңбек шығыны,L
КАПИТАЛ
ШЫҒЫНЫ,
К
10 20 30 40 50
8 16 22 26 30
5
1 16 24 30 34 36
10
22 30 36 40 42
15
26 34 40 44 46
20
30 36 42 46 48
25
35
Изокванта деп, шығарылатын өнім көлемінің бір деңгейін қамтамасыз ететін
өндіріс факторларының әр түрлі үйлесімділікті орналаскан қисығын атаймыз.
7.1 суретте өндіріс көлемінің Q =22,30,36 бірлігіне сәйкес изоквант
салынған.
K
25
20
15 Q=36
10 Q=30
5 Q=22
10 20 30 40 50 L
Изокванта теріс ылдилы екенін айтып өтейік, себеб! б!р фактор шығындары
азайғанда өнім шығарылуын өзгеріссіз сақтап қалу үшін басқа факторлардың
шығынын көбейту қажет.
Изоквантар қиылыспайды, себебі олардың қиылысу нүктелерінде әр түрлі
көлемді өнім шығарылуы керек еді. өндірістік функцияны формула түрінде
көрсету мүмкіндіктері бар. Кобба –Дуглас функциясы:
Q =AK аL β
мұнда А,а, β – оң сандар.
Сызықтық өндірістік функция:
Q = аь + Ьк,
мұнда а, Ь коэффициенттері - оң сандар.
Тіркелген пропорциялы өндірістік функция:
Q=min [тL, пK\
мұнда т. п - оң сандар. Мысалы, егер L - жүргізуші саны, К
автопарктегі автобус саны болса, онда Q = тт\L,к} - жолға шыға алатын
автобустар саны. Жалпы алганда. Qo деңгейде шығару изоквантаның
теңдігі келесі түрде беріледі
F(L,K)= Qo
Екі айнымалы теңдік жазык;тықтағы сызықты анықтайтын
белгілі.
7.2. Өндірістік функцияның қасиеттері
Фирманың әрекетін талдау үшін өндіріс барысын мінездейтін келесі шамалар
қолданылады.
Орта еңбек өнімі АРl Q L 1 еңбек бірлігіне келетін фирманың шығаратын
өнімі. Осыған ұқсас АPK=-QK орта капитал өнімі анықталады. Шектік еңбек
өнімі MРL -∆Q∆L қосымша 1еңбек бірлігіне сәйкестендіріп шығаратын қосымша
өнімді көрсетеді
Яғни, егер ∆L - қосымша еңбек саны десек,
онда, F(L+∆L, К) - F(L, К) қосымша шығарылатын өнім және шектік
еңбек өнім
F(L+∆L, К) - F(L, К)
MPL=—— —— — ———— болады.
∆L
N→Oшектігінде ∂F(L, К)
MPL=—— —— аламыз
∂ L
Осы сияқты шектік капитал өнімі анықгалады
∆Q
MPK=— —— ал
∆L
шегінде
∂F(L, К)
MPk=—— ——
∂ K
Өндірістік факторлардың шектік өнімін өндірістік функция талдамдық
түрде берілсе, туындылар арқылы есептеп шығару ыңгайлы. Мысалы,
Кобба - Дуглас функциясы үшін
АРL =AK а L β-1 AP= а AK а -1 L β
I.
МРL = β AK а L β-1 MP= а AK а -1L
β ,
7.1 Таблицаға оралайық. Фирма L = зо енбек, к = 10 капитал шығындарымен 30
бірлік өнімі шығарсын деп алайык. Онда АРL =3030 = 1, АРL =3010 = 3. 30-
дан 40 дейінгі еңбек шығынының өсуінде
34-40
MPL= —— —— =0.4
40-30
40-30 ал 10-нан 15- ке дейінгі капитал шығынының көбеюінде
36-30
MPL= —— —— =1.2
15-10
Бұл деректер бойынша келесіледі білеміз, 1 еңбек бірлігіне 1 бірлік
өндірілген өнім келеді, ал 1 бірлік капиталына орташа алғанда 3 бірлік
өнім келеді.
Қосымша 1 еңбек бірлігін талдау өнімің шығуын 0.4-ке көбейтеді, ал тағы
1 бірлік капиталын тарту 1,2 бірлікке көбеюге алып келеді.
Егер өндіріске жұмылдырған кейінгі еңбек бірліктері өнімінің шығуына
алдыңғы бірліктерден көп пайда әкелсе, бұл жерде еңбектің
7.2 Еңбектің өскелең қайтарымы орын алады (7.2 сурет).
Егер өндіріске жұмылдырған кейінгі еңбек бірліктері шығуына әсер етпей
сол калыпта қалдырса, онда енбектің кайтарымы орын алады
(7.3 сурет).
L
7.3 сурет. Енбектің қалыпты қайтарымы
Q
L
7.4-сурет. Енбектің зиянды қайтарымы
Ал егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері.
шығуына кері әсер етіп, пайдасы бұрынғыдан төмендесе, еңбектің азаймалы
қайтарымы болады (7.4 сурет).
Қарастырылған үш жағдайда да к капиталы мен технология өзгерісіз
болатыны сөзсіз. Осы сияқты айтылған ұгымдарды капитал мен кез-келген басқа
өндіріс факторлары үшін қолдануға болады.
Өндіріс дами бастаған кезде, осы өндіріс факторларында қалыпты және
азаймалы қайтарыммен ауыстырылатын өндіріс фактор қайтарымының
өскелеңдігінің арту ы байқалады.
О
7.5 сурет. Өн1мнің шығуы, орта және шектік еңбек өнімдері
7.5 суретте 0 ден L1- ге дейінгі еңбек шығынында артылып жатқан
қайтарылым байқалады, L1ден L2- ге деейін - қальпты қайтарылым және L2 ден
жоғары еңбек шығынында - еңбектің азаймалы қайтарымы орын алады. L4 еңбек
шығыны көлемінен бастап өндірістің құлдырауы басталады. Мысалы,
бір цехта жұмысшылар бір-біріне кедергі жасай бастайды.
Азаймалы қайтарымды өндіріс факторының заңы бойынша басқа да
тепе-теңн жағдайлардағы өндіріс факторларының бір пайдалануда кейіннен
бастап оның шектік өнімі төмендейді. Әйтпегенде шығаруды бір кәсіпорынға
шоғырландыру тиімді болар еді.
7.3 Ауқым нәтижесі
Осыған ұксас өндіріс факторлары шығынының артуы кезінде
өнімнің шығуы екі есе өседі ме? Мұнда ауқым нәтижесінің өскелендігі орын
алады, егер факторлар шығыны λ есе өскенде өнім шығуы λ. еседен артық
өсуіне әкеледі, яғни
F(λL,λK )› λF(L,K )
Өнімді артық шығарудың негізгі себебі мамандық артықшылығы болады.
Азаймалы ауқым нәтижесі өндіріс факторлар шығынының λ есе көбеюі өнімнің
шығуының λ, еседен кем көбеюіне әкеледі, я ғни
F(λL,λK ) ‹ λF(L,K )
Бұл өте үлкен фирма үшін ауқымды болғандықтан. шикізат әкелу мен дайын
өнімді рынокке жеткізудің қиындығын көрсетеді.
F(λL,λK ) = λF(L,K ) болғанда қалыпты ауқым нәтижесі орын
алады.
7.1 кестенің деректерін қарайық. Еңбек шығынында L=10 капитал
шығынында к = 5 шығаратын өнім Q = 8 Егер екі факторлардың
да шығындарын L = 20, K = 10 - ға дейін көбейтсек, онда өнім Q = 24.
Демек, бұл жерде ауқым нәтижесінің оң екендігі туралы айтуға болады.
Егер тағы шығындарды 1.5 есе көбейтсек, яғни L = 30 K = 15 дейін,
онда шығатын өнім де Q = 36 дейін 1.5 есе өседі (қалыпты ауқым нәтижесі)
Ал еңбек пен капитал шығындарын тағы 43 есе көбейтсек яғни L = 40.
K = 20 дейін, онда шығаратын өнім Q = 44 дейін өседі. 4436 қатынасы 43
- тен кем. Сондықтан бұл жағдайда ауым нәтижесіазаймалы болады.
Кобба Дуглас функциясы үшін ауқым нәтижесін анықтау оңай.
Жазайық F(λL,λK ) = A( λK ) а (λL) β =λ а+ β F(L,K )
Егер а+ β 1, онда ауқым нәтижесі өскелең, егер а+ β = 1 -ауқым
нәтижесі тұрақты. ал егер а+ β 1, онда ауқым нәтижесі азаймалы.
7.4 Өндіріс факторларының өзара алмасушылығы
Бір изоквантаның әр түрлі нүктелерінде өнім шығару мөлшері 6ірдей, ал
пайдаланған факторлар жиынтығы әр түрлі. Демек. белгілі бір ара қатынастағы
факторды шығару мөлшерін өзгертпей сақтап, басқа фактормен ауыстыруға
болады (7.6 сурет).
а нүктесінен Ь нүктесіне изокванта бойымен өткенде капитал мен еңбек
шығындары ∆K мен ∆L сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Микроэкономика және оның әдістемесі
Игіліктерді тұтыну шешім қабылдағанда альтернаивті варианттар арасында
таңдау міндетті болады. Қандай тауар, қызмет тұтынуға ақша мен уақыт жұмсау
қажет? Фирма үшін қандай жолдармен және нені өндіру тиімді? Қазіргі
экономикада түрлі тауарлармен қызметтер өндіріліп тұтынады. Ол үшін
өндірістің шектеулі факторлары жұмсалады – еңбек капитал, табиғи ресустар.
Бір тауар немесе қызмет үшін пайдаланылған жағдайда, ол басқа тауар мен
қызметті өндіруге қолданылмайды. Экононмикада нан және сүт тауарлары ғана
өндіріледі деген гипотетикалық жағдайды алайық. Индивидуум бір күннің
ішінде 2 бөлке нан нмесе осы уақытта алты пакет сүт табады. Ол үшін бір
бөлке нанның альтернативті құны үш пакет сүтке тең, ал бір пакет сүттің
альтернативті құны – бөлке нанның 13 тең болады. Егер индивидуум бір
бөлке нан тапқысы келсе, онда үш пакет сүт табу мүмкіндігі жойылады.
Экономикада көп тауарлармен қатар тауардың альтернативті құны басқа
тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол
ақшалай бағалануы мүмкін.
Айталық, бір жылдың ішінде экономикада өндіріле алатын тауарлар мен
қызметтердің бірлескен жиынтығы деп аталады. Егер экономикада тек 2 тауар
ғана өндірілетін болса – мысалы, тарихқа дейінгі қоғам, азық-түлік және
киім, өндірістік мүмкіндіктер жиынтығын диограммада көрсетуге болады. Бұл
жиынтық өндірістік мүмкіндіктер шекарасы деп аталатын қисықпен координаттар
осьтері шектелген.
Киім b .
с
.
. a
Азық-түлік
Үш тауар өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы.
a тауар бірлестігі өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының ішінде жатыр, оны
жүзеге асыруға болады, b тауарды да өндіруге болады. Ол а бірлестігіне
қарағанда қоғам үшін қалаулы, себебі оның азық-түлік және киім саын артық.
Ал с жиынтығы жүзеге асырылмайды, себебі қоғамның өндірістік потенциалы
азық-түлік жіне киім өнімдері санын алуға мүмкіншілік жасамайды.
а және b жиынтықтары өндірістік мүмкіндіктер шекарасына жатады. а
жиынтығынан b жиынтығына көшу X тауарының өндірісін өсіруін және Y
тауарының өндірісін азаюын көрсетеді.
МRS = -
қатынасы трансформацияның шектік мөлшері деп аталады. (Бұл анықтама шексіз
аз шамаларға көшкенде сыпайы болады.)
Минус таңбасымен алынған MRS шамасs өндірістік мүмкіндіктер
шекарасының ылдиын береді.
Өндірістік мүмкіндік шекарасының бойындағы ығысу.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда MRT трасформациялау шектік мөлшері X
тауар өндіруін бір бірлікке өсіру мүмкіндігін алу үшін қоғам Y тауарының
мөлшерінен бас тарту керектігін көрсетеді. Әрине, бұл жағдайда Y тауарының
MRT бірлігі бір бірлік
X тауарына айналмайды, ал ресурстардың Y саласынан X тауар өндіруші
қайта таралуы орын алады.
Ғылыми –техникалық прогресстің дамуы мен өндіріске қосымша рерурстардың
өндіріске таралуына байланысты қоғамның өндірістік мүмкіндіктері кеңейіп,
өндірістік мүмкіндіктердің шекарасы оңға –жоғары жылжиды.
Үш тауардың немесе қызмет жағдайында өндірістік мүмкіндіктер
жиынтығы үш өлшемді, ал өндірістік шекарасы бет болады.
Киім
Тағамдар
Көңіл көтеру.
Үш тауар үшін өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы.
Әдетте тауарды әртүрлі жолдармен өндіруге болады. Автокөліктер жасау
үшін станоктардағы қол еңбегін, сандық бағдарламамен басқарылатын
конвейердік жолдар, роботтарды пайдалануға болады. Өндірістік әдісін
таңдауда анықтаушы болып тиімділік табылады. Эконогмикалық тиімділік
ұғымына бір де бір тауар не қызмет өндірісін көбейту, кез келген басқа
тауар немесе қызмет шығаруын қысқартпайтын ресурстар үлестіріміне сәйкес
келеді.
а нүктесі экономикада ресурстардың тиімсіз бөінуіне сәйкес, ал b
нүктесі – тиімді бөлінуіне сәйкес. Жоғарыда анықталған тиімділік Парето
бойынша тиімділік деп аталады.
Қоғам өндірген заттарды кім пайдаланады? Жоғарыда айтылғандай, адам
қажеттіліктері шексіз болғандықтан ешкім бар қалағанын ала алмайды. Әр
қоғам игіліктерді бөлу механизмін өзінше жасайды. Оны тиімділік және
әділеттілік тұрғысынан мінездеуге болады.
Игіліктердің тиімділік тұрғысынан бөлінуі, қоғамдағы бір де бір
мүшенің тұрмысын басқа бір оғам мүшесінің тұрмыс-жағдайын нашарлатпай
жақсарту мүмкін еместігін көрсетеді. Бұл да Парето бойынш тиімділік. Әл-
ауқат сөзінің түсінігі индивидуумның өзінің жағдайының қанағаттандыру
дәрежесін айтады.
Әділдік бөліну теңдігінің эквиваленті емес, бірақ ол ның негізі
ретінде қарастыра алады.
Көп адамдардың айтуынша, мүмкіндіктер теңдігі әділ бөлудің негізінде
болуы керек.
Позитивті анализ не бар деген сұраққа жауап береді, ал
нормативті анализ қалай болу керек деген сұраққа жауап береді. Мысылы,
белгілі бір тауарға жаңа салықтың енгізілуі қалай әсер ететінін
зерттегенде, позитивті анализ қолданылады, ал әртүрлі критерий бағаларын
өзіне қосатын салық мөлшерін анықтау үшін нормативті анализ қажет.
Өндірілген тауар мен қызметті тиімді бөлу мәселесі позитивті
талдау мөлшерінде шешілу керек, ал әділеттікке қатысы бар мәселелер
нормативті талдау сферасына қатысты.
Көрсетілген үш мәселенің жауабын ресурстар бөлінуі анықтайды. Қоғам
оларға қалай жауап беретіндігімен түрленрге бөлінеді. Жоспарлы экономиакада
бұл мәселелер орталықтандырып шешіледі. Нарықтық экономикада ресурстардың
бөлінуі жекелеген тұтынушылар мен өндірушілердің тәуелсіз іс
-әрекеттерінің нәтижесінде болады. Бірақ таза жоспарлы немесе таза нарықты
экономика болмайды. Аралас экономикада жеке сектор және мемлекет маңызды
роль атқарады.
2.Экономикалық теориялар мен модельдер
Экономиканы толық жіне жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Ел
экономикасында тауарлармен қызметтердің үлкен мөлшері өндіретін мақсатын
қуалайтын милиондаған тұтынушылар мен фирмалыр іс-әрекет жасайды. Сондықтан
зерттеулердің ең өнімді әдістерінің бірі экономикада процесстерге анықтаушы
әсер жасайтын маңызды қатынастарды анықтау. Бұл байланыстар теория немесе
модельдер түрінде, эмперикалық фактордың жиынтығы нәтижесінде анықталады.
Модель – нақты өнер детальдерінен абстракцияланған экономикалық
құбылысты сипаттау болып табылады. Бұл жағдайда абстракциялау, маңызды емес
детальдарға мән бермеу болып табылады.
Моделбдердің құру – ол өзі бір жағынан өнер. Бір жағынан маңызда
детальдар есепке алмасақ, модель шындыққа жақын болмайды және бар
фактілерге қарама қайшы болады. Ал басқа жағынан, модельге көп детальдарды
қоссақ, ол өте күрделі болып түсінумен зерттеуді қиындатады. Таңдап алынған
модельдердің абстракция және детализация деңгейі, оның жаратқан мақсатқа
жауап беруі керек. Бір модельдер экономикалық құбылыстардың сапалы
сипаттауы үшін жаратылған, ал басқалары – экономикалық есеп пен болжамды
алу үшін жасалған.
Модельдердің әртүрлі формалары болуы мүмкін. Ең қарапйым түрі –
сөздік сипаттау. Мысалы: Тауар бағасының көтерілуі сұраыс санының азаюына
әкеледі.
Графикалық формада берілуі модельдердің көрнекті жіне ең ыңғайлы
түрі. Диограммадағы қисық екі экономикалық айнымалыарасындағы байланысты
береді. Модельдің формасы қабылдау үшін ыңғайлы, ол тәуелдік сипатын оңай
түсінуге мүмкіндік жасайды, Графиктің көлбеулігінің, оның қисықтығының,
қарапайым экономикалық түсіндірілуі бар.
Нақты есеп үшін қолданылатын күрделі, көп өлшемді модельдер, формула,
теңдік, теңсіздік көмегімен математикалық формада беріледі. Олар
теоретикалық зерттеулерде де қолданылады.
Нарықтық экономиканың нң қарапайым үлгісі, ауыспалы айналым үлгісін
қарастырайық. Ол 1.4 суретте берілген. Онда экономика 2 сектордан тұрады
деп есетеледі: үй шаруашлықтары мен фирмалардан. Өнім нарығы (тауарлар мен
қызмет көрсету) және өндіріс факторларының нарығы бар.
Көрсетілгендей, екі қарама-қайшы ағын бар: ақша және екінші нақты
(тауар, қызмет көрсету, ресустар). Ең басында не өндіру қажет деген
сұраққа жауап өнім нарығында анықталады. Үй шаруашылығы жағынан сұраныс
болған тауарлар мен қызмет көрсету өз сатып алушыларын тапса, онда оларды
өндіруші фирмалар табыс табады.
Өндіріс факторының нарығында ең басты қалай өндіру қажет сұрағы
анықталады. Егер, мысалы, қол еңбегіне сұраныс қөп болса, фирмаларға
күрделі жабдықтарды, автоматтандырылмаған және робототехникалық жүйелердің
қажеті болмауы да мүмкін.
Кім үшін өндіру қажет деген үшінші сұраққа жауап екі нарықта да
қалыптастырылады. Өндіріс факторлары нарығында сұраныс бар ресустарын ұсына
алған индивдуум (белгілі бір біліктілік еңбек, капитал, жеке меншік),
сәйкес еңбекақы алып (жалақы, пайыздар, жал төлемі), өндіріс нарығында
таңдау мүмкіндігіне ие бола алады.
Сонымен, айналым моделі нарықтық экономиканың басты сұрақтарына
жауап алуын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл өте оңайлатылған
үлгі. Мұнда мемлекет рөлі, фирмалардың бір-бірімен байланысы есепке
алынбайды, сөздік сипаттамасы бар.
Бұдан айналым үлгісі экономикалық талдауда қолданыла алмайды деп
айтуға болады ма ? Жоқ. Ол нарықтық экономиканың қалай жұмыс істейтіндігі
туралы мағлұмат береді, осы тұрғыдан мәнді деп айтамыз.
Тақырып-4. Тұтынушының теориясы
1. Артықшылықтар
Тұтынушы рынокта көптеген тауарлар мен қызметтердің ішінен таңдау
жүргізеді. Бірақ бұл мәселенің мәнін түсіну үшін екі ғана тауар бар деп
көрсетеміз. Бұл шындыққа жатпайды, бірақ теория басқа да тауарлармен
салыстырып жетілдіріле алады. Х және Y тауарлар санын мұнда х және у деп
белгілейміз. Жазықта әр жиынтық (х;у) нүктені белгілейді (4.1. сурет).
Мысалы, егер х – апельсиндер, ал у – алмалар, онда а = (3;2) жиынтығы 3
апельсин мен 2 алмадан тұрады.
Тұтынушылардың іс-әрекеті жөнінде ешқандай болжам жасамай,
тұтынушылардың таңдау жасауы жөнінде теория құру мүмкін емес.
Толықтық аксиомасы. Кез келген екі тауардың ішінен тұтынушыға біреуі
ғана қалаулы болып, таңдап алуы мүмкін, немесе екі жиынтық та ол үшін
эквивалентті, яңни а және b жиынтықтары үшін келесі үш қатынастардың бірі
әділ келеді; b-ға қарағанда а қалаулы, немесе а-ға қарағанда b
қалаулы, немесе b-ға қарағанда а эквивалентті.
Бұл аксиоманың бұзылуы тұтынушылардың іс-әрекеттерін болдау мүмкін
еместігін көрсетеді.
Транзитивтілік аксиомасы. Егер b-ға қарағанда а қалаулы және с-ға
қарағанда b қалаулы болса, бұдан с-ға қарағанда а қалаулы екені.
Егер бұл шарт орындалмаса b-ға қарағанда а қалаулы, с-ға қарағанда
b қалаулы, а-ға қарағанда с қалаулы жағдайы болатынын көреміз. Мұндай
қалауы бар тұтынушылар үнемі басқа нәрселерге ынтасы ауып тұрады. Оның
әрекеті рационалды емес.
Тауарлар жиынтықтары
Молықтырусыздық туралы топшылама. Егер екі түрлі тауарлар жиынтығы а =
(ха, уа) және b = (xb, yb) болса ха ≥ xb , уа ≥ уb , онда b жиынтығына
қарғанда а жиынтығы қалаулы яғни көбірек тауарлар енген жиынтық қалаулы
болып табылады.
Мысалы. 4.1 суреттегі топшылама орындалғанда с = (5;4) жиынтығы а =
(3;2) жиынтығына қарағанда қалаулы.
Демек, оңға және жоғары орналасқан жиынтық, солға эәне төмен
орналасқан жиынтықтан гөрі қалаулырақ.
Молықтырусыздық туралы топшылама аксиома деп аталмайды, себебі ол
орындалмауы да мүмкін. Тауарлардың бірі зиянды тауар болған жағдайда
осылай болады. Мысалы, тыңайтқыш заттардың өңдірілуі айналадағы ортаның
ластануына әкелетін зиянды заттардың шығуымен байланысты.
2. Талғаусыздық қисығы
Тұтынущылардың қалауларын қалай сипаттауға болады? Кестені қолдануға
болады, бірақ одан гөрі ыңғайлы, әрі көрнекі – графикалық түрі болып
табылады.
Талғаусыздық қисығы деп бір-біріне эквивалентті әр түрлі тауарлар
жиынтығы орналасқан сызық аталады.
Молықтырусыздық шарты орындалғанда талғаусыздық қисығының ылдайы теріс
болады. Талғаусыздық қисығынан а еркін нүктесін алайық (4.2 сурет).
Талғаусыздық қисығының ылдайы
Егер осы талғаусыздық қисығында оңға немесе жоғары орналасқан b
нүктесі жатса, онда молықтырусыздық туралы топшылама бойынша а-ға
қарағанда b қалаулы яғни b жиынтығына эквивалентті болмайды, демек, b
нүктесі көрсетілген талғаусыздық қисығына жатпайды.
Осы талғаусыздық қисығы а нүктесінен солға немесе төмен орналасқан с
нүктесі арқылы да өте алмайды. Осыдан былай түйіндейміз, талғаусыздық
қисығы а нүктесінен оңға-жоғары немесе солға-төмен бара алмайды. Сондықтан
ол тек оңға-төмен немесе солға-жоғары бара алады, яғни теріс ылдайлы.
Талғаусыздық қисығы бойымен жылжу барысында тұтынушыларды
қанағаттандырудың деңгейі өзгеріссіз қала береді. Талғаусыздық қисығының
ылдиы ара-қатынастарының тұтынушылардың өз қалаулары бойынша бір тауарды
ұтпай және ұтылмай екінші бір тауарға айырбастау анықтайды (4.3 сурет).
Орын басудың шекті мөлшері
у тауардың орнын х тауармен басыдың шекті мөлшері деп тұтынушының х
тауардың қосымша бірлік көлемін алу үшін у тауардың бас тартатын көлемі
аталады, яғни
MRS = - немесе MRS = -.
Талғаусыздық қисығы бойымен оңға жылжыған сайын MRS орнын басудың
шекті мөлшері азаяды, себебі келесі х тауар бірлігіне тұтынушылар у оған
дейінгі х тауар бірлігіне қарағанда у тауар санын аз беруге келіседі.
Математикалық көзқарас бойынша MRS азаюы талғамсыздық қисығының ойыстығын
білдіреді.
Талғаусыздық қисықтары қиылыспайды. Бірақ, біз олардың екеуі а
нүктесінде қиылысады деп алайық.
Талғаусыздық қисықтарының қиылысуы
4.4 суретте көрсетілгендей бірінші талғаусыздық қисығында b нүктесін,
ал екіншісінде с нүктесін таңдап алайық с нүктесі b үктесіне қарағанда оңға
және жоғары орналасқандықтан, b-ға қарағанда с қалаулы болады.
Басқаша қарасақ, b жиынтық а-жиынтығына эквивалентті және а жиынтығы с-
жиынтығына эквивалентті. Демек b мен с өзара эквивалентті. Қарама-қайшылық:
екі талғаусыздық қисықтарының қиылысу мүмкіндіктері қате.
Координат басынан алысырақ орналасқан талғаусыздық қисықтарында
жататын тауарлар жиынтықтары, координат басына жақынырақ орналасқан
талдаусыздық қисықтарында жататын тауарлар жиынтықтарына қарағанда қалаулы.
Екі түрлі талғаусыздық қисықтарында 4.5 суретте көрсетілгендегі екі
ұшбұрышты а, b нүктелерін, содан кейін с нүктесін алайық.
Мұнда b мен с өзара эквивалентті; а-ға қарағанда с қалаулы. Сондықтан
а-ға қарағанда b қалаулы.
4.5 сурет. Талғаусыздық қисықтарын салысыру.
Демек, жоғары орналасқан талғаусыздық қисығындағы кез келген жиынтық
төменгі талғаусыздық қисығындағы кез-келген жиынтыққа қарағанда қалаулы.
Тұтынушылар талғаусыздық қисықтарының жиынтығы оның талғаусыздық
қисықтарының картасы деп аталады. Ол толығымен тұтынушының қалауларын
сипаттайды. Тұтынушы жоғары талғаусыздық қисығына жетуге талпынады.
4.3. Бюджеттік шектеу.
Тұтынушылардың таңдау мәселелерінің басқа бір жағы – ол
альтернативалардың шектелуі. х, ү тауарлардың көлемдері х, у, бағалары рх ,
ру сәйкес, ал і – белгілі бір уақыт мерзіміндегі тұтынушының табысы болсын.
Тұтынушының шағындарының табысына теңдік шарты келесі түрде берілді:
рх * х + ру * у = 1 (4.1)
4.6 сурет. Бюджеттік сызық.
Бұл теңдеу бюджеттік сызық деп аталатын жазықтағы түзу сызықты
анықтайды (4.6 сурет). Ірх мәнінде бюджеттік сызық. ОХ осінен өтеді, ал ОҮ
осьті Іру мәнінде. Бюджеттік сызықтың ылдилығын анықтау үшін (4.1) теңеуді
у қатысты шешуге болады, яғни
y=
онда к = - бұрыштық коэффициент, яғни бюджеттік сызықтың ылдиы.
І табысының көбеюі немесе рх, ру бағасының пропорционалды азаюы
бюджеттік сызықты өзіне параллельді оңға-жоғары жылжытады. рх бағаның өсуі
бюджеттік сызықты ОҮ осімен қиылысатын нүктесіне қатысты сағаттың тілі
жүруіне сай бұрады.
Жалпы айтқанда, бюджеттік сызық міндетті түрде түзу сызық емес.
Мысалы, ол сынық сызық болуы да мүмкін.
4.4 Оңтайлы таңдау
Бір диаграммада тұтынушылардың бюджеттік сызығы мен оның талғаусызық
қисықтарының картасын салайық.
4.7 сурет. Тұтынушының тепе-теңдігі
Белгіленген нүктелердің ішінен с нүктесі ең қалаусы, бірақ ол
бюджеттік сызықтан жоғары жатқандықтан, ол анықтайтын тауарлар жиынтығына
тұтынушылардың қолы жетпейді. d нүктесінде тұтынушылардың І табыстары
толық пайдаланылмайды.
Молықтырусыздық туралы топшылама орындалған деп есептелгендіктен,
тұтынушы өзінің табыстарын толығымен пайдаланады, ал оның таңдауы бюджеттік
сызықта орналасады. А нүктесінде талғаусыздық қисығы бюджеттік сызықты
кесіп өтеді. Бұл жағдайда бюджеттік сызықтың бойымен жоғары талғаусыздық
қисығына ауысу мүмкіндігі бар, мысалы 4.7 суретте көрсетілгендей b
нүктесіне.
Мұндай ауыстыру бюджеттік сызықтың және кейбір талғаусыздық қисығы мен
жанасу е нүктесіне түспегенше тұтынушыларды қанағттандыру дәрежесін
көтеруге мүмкіндік жасайды. Бюджеттік сызық бойынша осы нүктедегі кез-
келген өзгеріс тұтынушыларды талғаусыздық қисығының төменгі дәрежеіне
ауыстырады, яғни оның қанағаттандыру деңгейін төмендетеді. Демек, е жанасу
нүктесі тұтынушының тепе-теңдігі болады да оның оңтайлы таңдауын анықтайды.
Жанама нүктесінде талғаусыздық қисығының ылдиы – MRS бюджеттік сызық
ылдиына тең болғандықтан
MRS =
теңдік орындалуы керек.
Бұл теңдік бюджеттік (4.1) шектеумен бірге Х және У тауарларының тепе-
теңдік жиынтығының анықтайды.
4.8 сурет. Бұрыштық шешім
4.7 суретте көрсетілген жағдайда, е тепе-теңдігі Х және У екі тауардың
да нөлдік емес санын қамтитын жиытықты береді. Бұл ішкі шешім болып
табылады.
Талғаусыздық қисығының картасы мен тауарлардың бағаларына байланысты
бюджеттік сызықтың қандай болмысын бір талғаусыздық қисығымен жанамасы жоқ
болуы мүмкін (4.8 сурет).
Мысалы, тұтынушы алмадан гөрі апельсин жегенді қалайды және апельсин
бағасы да онша жоғары емес. Онда ол барлық табысын апельсин алуға жұмсайды.
4.5. Пайдалылық функциясы
Заттардың салмағы, көлемі, температурасы болады. Осыған ұқсатып
тұтынушылық таңдау теориясын алғаш жасағанда әр тауар пайдалыған көрсетіп,
оның сандық жағынан анықтауға әрекет жасалды.
Ол еелулі нәтиже бермеді, бірақ, пайдалылық ұғымы ыңғайлы болды. Ол
белгілі бір тауарлар жиынтығын тұтынуда алатын қанағаттандыруын көрсетеді.
U(x,y) функциясы пайдалылық функциясы деп аталады, егер U(x', y') U(x'',
y'') жағдайда ғана (х', у') жиынтығы (x'', y'') жиынтығынан қалаулы.
Осыдан бір-біріне эквивалентті тауар жиынтықтарында пайдалылық
функциясы бір мағынаны қабылдайтынын айтамыз. Басқа сөзбен айтқанда, әр
талғаусыздық қисығында пайдалылық функциясы тұрақты және оны U(x,y) = U0
түріндегі тедеумен беруге болады. Талғаусыздық қисығының бұдан жоғары
түрінде пайдалылық функциясы бұдан үлкен шамаға ие.
Тұтынушылардың таңдау міндеттерін келесі түрде жазуға болады.
мах U (x,y) рх * х + ру * у =І, у=І, х≥0, у≥0
Аталған тауардың қосымша бірлігін тұтынудан шыққан тауардың
пайдалылығы шекті пайдалылық деп аталады. Х таураы үшін анықтама бойынша
шекті пайдалылық.
MUx =;
-тің нөлге талпыну шегінде MUx = аламыз. Осы сияқты MUу
тауарының Ү шекті пайдалылығы анықталады.
U(x,y) пайдалылық функциясының анықталуы бір мәнді болмаса да, ол
үшін шекті пайдалылықтық азаюы жөніндегі гипотеза дұрыс деп есептеледі:
алдыңғы бірлікке қарағанда тауардың келесі бірлігі жалпы пайдалылықты аз
көлемде арттырады. Бұл, тауардың шекті пайдалылығы оның саны көбейген кезде
азаяды деген сөз.
U(x,y) = U0 теңдігімен берілген белгілі бір талғаусыздық қисығын
қарастырайық. Пайдалылық функциясының тұрақтылығы толық дифференциалы
талғаусыздық қисығының бойымен жылжығанда нөлге тең болады, яғни
;
немесе, басқаша:
MUx * dx + MUy * dy = 0.
Бұл жерден талғаусыздық қисығының ылдиы
Айтылғындай бюджеттік сызықтың ылдиы рхру тең. Тепе-теңндікте (ішкі
шешім бар жағдайда) олар екеуі де бір-біріне тең болуы керек.
Тендестіргенде, тепе-теңдіктің басқа шартын аламыз:
(4.3)
Тең пайда принципі: тепе-теңдікте тұтынушы табысты бір теңгеге
(долларға, сомға) келетін шектік пайдалықтарын теңестіріп барлық тауарларға
бөлінеді.
(4.3) шартқа экономикалық негіздеме беруге болады. Айталық, ол тепе-
теңдікте орындалмайды. Мысалы,
(4.4)
теңсіздік болсын.
Егер алмалардың тұтыну мөлшерін бір бірлікке азайтсақ, онда ол жалпы
пайдалылықты MUу – ға кемітер еді де ру теңгені үнемдер еді. Бұл ру
теңгелерге қосымша рурх апелсиндерді сатып алып жалпы пайдалылықт
MUx * (рурх) – ке көбейтуге болар еді. Пайдалылықтың жалпы өзгеруі.
Болады, яғни тұнушылар алатын пайдалылықты көбейтуге болады. Бұл
бастапқы қалпының тепе-тең болғанына қарама-қайшы.
5. Салыстырмалы статика
Тауарды тұтыну көлеміне бағамен табыстың өзгерулерінің ықпалы.
Жеке сұраныстың пайда болуы
Орнын басу әсері мен табыс әсері
Өтемдік және эквивалентті табыстың өзгеруі
Ласпайрес. Пааше, Фищер индекстері
5.1. "Табыс-түтыну" кисыгы және Энгель кисыгы
Салыстырмалы статика әдісі келесіден тұралы. Алғашында тепе-теңдік бір
параметрлік мәнде анықталады (баға, табыс) содан кейін тепе-тендік
өзгертілген параметлер мәнінде табылады. Екі тепе-теңдік бір-бірлерімен
салыстырылады. Бір тепе-теңдік жағдайынан екіншісіне ауысу процессі
қарастырылмайды.
5,1 сурет. табыс-тұтыну қисығы
Екі х және у тауарлар үшін диаграммада (5.1 сурет)
І1 І2 І3 І4 табыс мәндері ушін тепе-теңдік нүктелерін
көрсетеміз. Әр табыс мәніне координат басынан алыстатылған бюджеттік
сызықтың жағдайы сәйкес.
Тепе-теңдік нуктелерін е1, е2, е3, е4 бір қалыпты сызықпен біріктіріп
"табыс-тұтыну" қисығын құраймыз. Табыстың үлкен мәніне х тауардың үлкен
тұтыну көлемі сәйкес келеді: х1 х2 х3 х4
Энгель қисығы тұтынушылардың табыстарымен сатып алатын х тауар санының
арасындағы тәуелділікті көрсетеді.
Егер табыстын көтерілуіне байланысты сатып алынған тауардың көлемі
артса, онда ол калыпты тауар деп аталады 5.1 мен 5.2 суреттерде
диаграммалар калыпты тауарлар үшін көрсетілген.
Егер табыстың көтерілуіне байланысты сатып алынатын тауардың көлемі азайса,
ондай тауарлар төмен сапалы деп аталады. Ондай тауарларды бұзылған,
жарамсыз деп айту дұрыс емес. Тек қана табыстар өскен сайын тұтынушылар
сапасы жоғары және қымбат тауарлар ала бастайды.
5.3 сурет. Төмен 5.4 сурет. Күнделікті 5.5 сурет. Сән-
сапалы тауар қажет тауар салтанат тауары
Табыстың өсуімен қалыпты тауарлар төмен сапалы тауарлар дәрежесіне
көшуі мүмкін. (5.3 сурет). 5.4 мен 5.5 суреттерінде күнделікті қажет
тауарлар (тұз, дәрі) мен сән-салтанат арналған тауарлар (әшекейлер,
автокөліктер, туристік сапар) үшін Энгель қисығы көрсетілген.
5.2. "Баға-түгыну" клсығы
х тауардың рх бағасының өсуінде бюджеттік сызық вертикалды ось
пен қиылысу нүктесіне катысты сағат тілі бойымен бұрылады.
"Баға-тұтыну" қисығы талғаусыздық қисығы қартасында (әртүрлі X тауар
бағаларына сәйкес 5.6 суреттегі жоғарғы диаграмма) тепе-теңдік барлық
нүктелерін байланыстырады.
5.6 суреттегі төменгі диаграммада көрсетілгендей р1,р2,р3 бағалары
үшін х1 х2 х3 тұтынудың тепе-теңдік көлемі белгілі бір тұтынушының сұраныс
қисығы арқылы өтетін а1 а2 а3 нүктелерін анықтайды.
Бұл жерден тұтынушылардың қалаулары мен мүмкіндіктерінің өзара
іс-әрекеттері нәтижесінде х тауарына сұраныстың пайда болғанын көріп
тұрмыз. Нарықтық сұраныстың қисығы жеке сұраныс қисықтарының горизонталды
жиынтықтау жолымен табылады.
5.3 Орнын басу әсері мен табыс әсері
х тауарлары бағасының көтерілуінің екі себебі бар. Бір жағынан осы тауардың
салыстырмалы бағасы өседі. Оның қосымша бірлігін сатып алу үшін, тұтынушы
бұрынғыдан баска тауарлардан көп (у тауар) бас тартуға мәжбүр болады.
Екінші жағынан, белгілі бір х тауар мөлшерін сатып алғанда, тұтынушы басқа
тауарлардың кемдеу мөлшерін сатып ала алады, яғни оның нақты табысы
қысқарады.
Орнын басу әсері тұтынушылардың табыстарын бұрыңғы тұрмыс-жағдайлары
деңгейінде ұстап тұру үшін тұтынушылардың табыстарын жүйеге түсіру шартында
баға өзгереді деп түсіндіріледі?
Тұтынушылардың тұрмыс-жағдайларының деңгейінің өзгерушілігі бір
талғаусыздық қисығында кала береді. Қанағаттандыру деңгейі өзгермейді.
Мысалы, зейнеткерге калалық транспортта жол жүру ақысының қымбаттауын
өтесе, ол қосымша түскен ақшалай табысты бұрын жүретін жолға жұмсамай,
басқа тауарлар мен қызметтерді алу үшін үнемдей бастайды.
Табыс әсері деп жаңа бағада тұтынушының әл-ауқаттың бұрыңғы деңгейде
ұстап тұру үшін оның табысы түзетілмеген жағдайда тауар тұтынуының өзгеруі
аталады.
6. Өндіріс факторы нарығындағы үй шарушалығықтық жүріс тұрысы.
❑ Еңбек нарығында жеке адам (индивидуум) қандай әрекет жасайды? Таңдау
жасағанда оған не әсер етеді?
❑ Жеке адамның әрекетіне жалақының өзгеруінің әсері
❑ Еңбектің ұсыныс қисығы
❑ Уақыт аралық таңдау; тұтыну мен жинақ ақша
❑ Болашақ табыстардың қазіргі уақытта бағалануы
❑ Адам капиталына инвестиция.
6.1. Бюджет шектеу, жеке адамның қалауы мен таңдауы.
Жеке адамның белгіленген бір мезгілдік мөлшерінде жұмыс пен демалысқа
жұмсайтын шектелген уақытта болады. Бұл уақытта Т деп белгілейік, t – бос
уақыт болсын (демалыс, ойын-сауық, үй шаруасы және т.б.). Онда T-t адамның
жұмысқа бөлетін уақыты. Егер w-жалақы мөлшерлемесе болса, онда оның табысы
I=w(T-t) тең, не басқаша.
I+wt=wT
Бұл – жеке адамның бюджеттік шектеуі, тұтынушылардың екі тауар не
қызметінің бюджеттік шектеуіне өте ұқсас. Ол бюджеттік сызықты береді.
Бірлікке t бос уақыттың көбеюі табыс I-дің w-ға қысқаруын талап
етеді. Демек, бюджеттік сызықты өзіне-өзі паралель түрінде координат
басынан оңға-жоғары жылжытады, ал жалақы мөлшерлемесінің w көбеюі
горизонталды осьпен қиылысқан жерінен сағат тілі бойынша айналдырады.
Табыс
wT
I
Бос уақыт
0. t
6.1. сурет. Жеке адамның бюджеттік сызығы.
Жеке адам бюджеттік сызықтағы кез келген нүктені таңдап алады. Бірақ
әрбір адамның жұмыс пен демалыс үшін үлестіретін өз қалаулары болады.
Сонымен қатар сәйкес келетін шарттар жағдайында тұтынушылардың талғаусыздық
қисығы сияқты осында да талғаусыздық қисығын жеке адамның қалауына сәйкес
бір-біріне балама (t;I) жиынтықтар орналасқан
Табыс
Ia a
Ib b
ta tb Бос уақыт
6.2. Талғаусыздық қисығы.
6.2. суретте талғаусыздық қисығындағы a және b екі нүктесі бір-біріне
эквивалентті екі жиынтықты (tа;Ib) және (ta;Ib) анықтайды.
MRC=(I(t орынын босатудың шекті мөлшері бос уақытын бір бірлікке
көбейту үшін ғана келісе алатын жеке адам табысының азаюына тең.
Әр түрлі талғаусыздық қисықтарының жиынтығы жеке адамның талғамсыздық
қисығының картасы береді. Ол адамның еңбекқорлығына байланысты.
Жеке адам тепе-теңдігінің тұтынушылардың таңдауларымен ұқсастырылып,
талғаусыздық қисықтарының бюджеттік сызықпен жанасқан нүктесі мен
анықталады. (6.3. сурет)
Табыс
Iе е
Бос уақыт
tе
6.3. сурет. Жеке адам тепе-теңдігі.
6.2. “Табыс-бос уақыт” моделіндегі салыстырмалы статика
w эалақы мөлшерлемесінің өзгеруі әр бір жеке адамға әр-түрлі деңгейде
Т уақытындағы жұмыс пен демалысқа үлестіруіне әсер етеді. 6.4. және 6.5.
суреттерінде жалақы мөлшермесі w0-ден w1-ге дейін азаюы салдарынан пайда
бола алатын екі жағдай көрсетілген.
Табыс
w0t e0
w1t e2
t0 t1 t2 T
Бос уақыт
6.4 - сурет Рационалды жеке адам
Көрсетілген өзгерісті орнын басу әсері мен табыс әсерін бөлуге
болады. Рационалды жеке адам (6.4. сурет) жалақы мөлшермесі азайса бос
уақытқа көбейтеді, яғни олар аз төлесе аз жұмыс істеу керек деп есептейді.
Ол үшін t1-t2 табыс әсерінен басым.
Табыс
w0t
e0
w1t e1 e2
t0 t1 t2
T Бос уақыт
6.5. сурет. Иррационалды жеке адам.
Мұның нәтижесі t1-t0=(t2-t0)+( t1-t2) демалыс уақытан өзгеруі оң
болады.
Ирроционалды жеке адам басқаша тұжырымдайды (6.5. сурет). Ол жалақы
мөлшерлемесі азаюы кезінде бұрынғы өмір деңгейін қолдау үшін көбірек жұмыс
істеу керек деп айтады. Мұнда t1-t2 табыс әсері t2-t0 орнын басу әсерінен
басым сондықтан t1-t0=(t2-t0)+( t1-t2) өзгерісі теріс.
6.3. Жеке адам еңбегі ұсынысының қисығы.
Анықтама боынша еңбек ұсынысының қисығын жалақы мөлшерлемесіне
байланысты жеке адамның жұмыс уақытының тәуелділігін белгілейді. Рационалды
жеке адам үшін W0-ден W1-ге дейін жалақы мөлшермесінің азаюы T-t0-ден T-t1
–ге дейін жұмыс уақытының қысқаруына әкелді (6.4. және 6.6. сурет) Еңбек
ұсынысы қисығының ылдиы оң.
Жалақы S1
мөлшермесі
w0
w1
T-t1 T-t0 Жұмыс уақыты
6.6. сурет. Рационалды жеке адамның еңбек ұсынысының қисығы.
Ал иррационалды жеке адам үшін жалақының азаюы T-t0 – ден T-t1 – ге
дейін (6.5. және 6.7.сурет) жұмыс уақытының көбеюіне әкеледі. Оның еңбек
ұсынысы қисығының ылдиы теріс.
Жалақы
мөлшермесі
w0
w1 Sl
T-t1 T-t0 Жұмыс
уақыты
6.7. сурет. Иррационалды жеке адам еңбек ұсынысының қисығы.
Бір индивуалды (жеке адам) төмен жалақы ала тұра рационалды болады да,
ал жоғары жалақы алғанда иррационалды бола алады (“Дүниедегі ақшаның бәрін
таба алмайсың”).
Жұмыс
мөлшері
w"'
w"
w'
T-t' T-t"' T-t"
:9vsc ef0sns
6.8. сурет Жеке адам
6.8. суретте келесі жағдай көрсетілген, жалақы мөлшерлемесі w'-ден w"-
ге дейін көтерілгенде жеке адам көп жұмыс істейді де, ал жалақы
мөлшерлемесі w"-ден w"'-ге дейін арта түскенде тапқан ақша жетеді деп ол
бұрынғыдан аз жұмыс істейді.
6 .4 Капитал ұсынысы
Еңбек сияқты капитал да өндіріс факторы. Тұтынушы, үй шаруашылығынан
кейін қалған табыстарының бір бөлігін фирмаларға пайдалануға береді. Бұл
олардың жинақ ақшалары.
Өмірлік цикл моделінде, жеке адам тұтынумен ақшасын жинақтауда шешім
қабылдағанда, кәзіргі уақыт пен болашақтағы табыстарын есепке алады. Жеке
адам кәзіргі кезенді І1 табыс табады (бірінші жартыда) және болашақта оның
табысы І1 болады (екінші жартыда) деп есептейді деп алайық. Диаграммада а
= (I1 ; I2) нүктесі бастапқы нүктені (6.9. сурет) белгілейді.
Егер жеке адам кәзіргі уақытта S қаражатын үнемдесе, онда бірінші
жартыда тұтыну С1 = І1 – S тең, ал екінші жартыда С2 = І2 – (І + r)S
болады, мұнда r – процент мөлшерлемесін көрсетеді. Егер S теріс болса,
керісінше, жеке адам бірінші жартыда қарызға алады деген сөз. Екі теңдіктен
де s-ті алып тастасақ, уақытаралық бюджеттік шектеу аламыз:
(6.2)
6.9. суретте ол уақытаралық бюджеттік сызықты береді.
Оның ылдиы – (І+r) тең себебі, кәзіргі уақытта тұтынуды бір бірлікке
көбейті үшін (І+r) бірлігін болашақтьа тұтынудан бас тарту керек.
6.9 сурет. Талғаусыздық қисығы
Екі кезең арасындағы тұтынуды бөлу жеке адамның уақыт аралық қалауына
байланысты. Талғаусыздық қисығы жеке адамға балама (С1; С2) әркелкі
жиынтықтарын анықтайды (6.10 сурет). Мұндай қисықтардың жиынтығы
талғаусыздық қисығының қартасы деп аталады.
6.10 сурет. Талғамсыздық қисығы.
Уақыт аралық артықшылық беру орнын басудың шекті мөлшері
MRS = - ΔC2 ΔC1 қазіргі уақытта өзінің тұтынуын бір бірлікке өсіру үшін
тұтынушы болашақта бас тарта алатын тұтыну көлеміне тең. MRS шамасы
талғаусыздық қисығының ылдиын көрсетеді.
Болашақта
тұтыну
Қазіргі кезендегі
тұтыну
6.11 сурет. Тепе-теңдік.
Талғаусыздық қисығы неғұрлым тікеу болса слғұрлым жеке адам ақша
жинауға бейімсіз болады. Белгілі бір талғаусыздық қисығы мен бюджеттік
сызықтың жанама нүктесінде ол тепе-теңдікке жетеді (6.11 сурет).
6.11 суреттегі жағдайда, е тепе-теңдігі бастапқы а нүктесіне
қарағанда сол жақта орналасса, жеке адам жинақтаушы болады, себебі
кәзіргі уақытта оның І1 табысымен салыстырғанда ол аз тұтынады.
Әйтпесе, е тепе-теңдігі бастапқы а нүктесіне қарағанда оң жақта
орналасса, жеке адам кәзіргі уақытта қарызға алап, оны болашақта пайызбен
қайтаруды жөн көреді.
Жеке адам ақша жинауға бейім деп қалайық. r пайыз ставкасы көбейген
кезде оның бюджеттік сызығы тікеу болып, бастапқы а нүктесі арқылы өтетін
болады (6.12 сурет).
Тепе-теңдіктің солға жылжуы жеке адам өзінің тұтыну көлемін азайтып,
жинақтауды көбейткендігін көрсетеді .
Болашақта
тұтыну
6.12 сурет. Пайыздық ставканың өсуіне әсері
Проценттік мөлшерлеме көбейгенде жинақтаушы бұл жерде қарыз алушы
бола алмайтынын, ал қарыз алушы керісінше жинақтаушыға айналатынын
байқап тұрмыз. Ұқсас түрде орнын басу әсері мен табыс әсерін қарастыруға
болады.
Біз екі кезең моделді қарастырдық. Көп кезенді моделде жеке адамның
өмірлік циклі бірнеше кезенге бөлінеді. Мысалы, үш кезенді модел үшін уақыт
аралық бюджеттік шектеуді айтайық:
.
Ол кеңістікте бастапқы а(І1; І2; І3) нүктесінен өтетін бюджеттік
жазықтықты анықтайды.
Адам капиталына инвестициялар
Жеке адам болашақтағы тұтынуларды кәзіргі уақыиттағы жинақтары
арқасында ғана емес әрі болашақтағы І2 табыстары есебінен де көтере алады.
Бұл адам капиталын инвестициялау жолымен де жүзеге асырылады. Мысалы,
университетте оқып жүріп, студент болашақта жоғары төлемақасы бар жұмысқа
орналасу үшін өзінің табысын шектейді.
6.13 суретте адам капиталын инвестициялау қисығы көрсетілген. Мұнда
адам капиталына инвестициясы жоқ бюджеттік сызықта жататын шеті бастапқы а
нүктесімен сәйкес келеді.
Қазіргі кезендегі
тұтыну
6.13 сурет. Адам капиталына инвестициялар
Бұл қисық бірінші кезенде адам капиталын арттыруға арналған шығыстары
салдарыннан табыстың І1 деңгейден азайғанда екінші кезеңдегі табыстың
көбейгенін көрсетеді.
Оның формасы адам капиталы инвестициясына қайтарымның азаюын
көрсетеді.
Инвестицияның оңтайлы көлемі бюджеттік сызықтың адам капиталына
инвестициялар қисығымен кейбір жанасу b нүктесіне жеткенше оңға-жоғары
қатарлас жылжыту әдісімен табылады. Бұл жаңа бастапқы нүкте арқылы бұрынғы
бюджеттік сызыққа қатарлас жаңа бюджеттік сызық өтеді. Жеке адамның
артықшылыұ беруіне сәйкес жаңа һ тепе-теңдік табылады. Ол бұл һ тепе-
теңдікте адам капиталына инвестиция жасамаған жағдаймен салыстырғанда одан
жоғары әл-уақыт деңгейіне жетеді.
7. Өндіріс теориясы
өндіріс факторлары, изокванттар
өндіріс факторларының орташа және шектік өнімдері
өндіріс факторларының азаймалы қайтарым заңы
ауқым нәтижесі
орнын басудың шектік мөлшері.
7.1. Өндіріс процестері сипаттамасы
Экономикада зерттеу пәні болып, пайдаланатын процесстердің физикалық немесе
химиялық мінездемелерге тәуелсіз тауарлар мен қызметтер өндіру үшін қажет
еңбек пен капитал шығындарының ара-қатынастары болып табылады.
Фирма біртекті өнім шығарады деп есептейік, Аталған технология үшін өндіріс
мүмкіндіктері өндірістік функция көмегімен беріледі.
Q =F (L,K)
мұнда L- еңбек шығындары, К - капитал шығындары, Q - берілген еңбек және
капитал шығындарының шығару көмегімен максималды көлемі. F функциялдық,
тәуелділігі қолданылатын технология мен анықталады.
Өндірістік функция кесте түрінде беруге болады (7.1 таблица).
Еңбек шығынында L - 10, К - 15 капиталында шығару көлемі Q - 22 бірлік.
Еңбек пен капитал шығынының үйлесімділігі
(10;25), (20;15), (30;10), (50; 5 Qαα = 30 бірлігін шығару сол
деңгейде
қамтамасыз ететіндігін көреміз.
К Еңбек шығыны,L
КАПИТАЛ
ШЫҒЫНЫ,
К
10 20 30 40 50
8 16 22 26 30
5
1 16 24 30 34 36
10
22 30 36 40 42
15
26 34 40 44 46
20
30 36 42 46 48
25
35
Изокванта деп, шығарылатын өнім көлемінің бір деңгейін қамтамасыз ететін
өндіріс факторларының әр түрлі үйлесімділікті орналаскан қисығын атаймыз.
7.1 суретте өндіріс көлемінің Q =22,30,36 бірлігіне сәйкес изоквант
салынған.
K
25
20
15 Q=36
10 Q=30
5 Q=22
10 20 30 40 50 L
Изокванта теріс ылдилы екенін айтып өтейік, себеб! б!р фактор шығындары
азайғанда өнім шығарылуын өзгеріссіз сақтап қалу үшін басқа факторлардың
шығынын көбейту қажет.
Изоквантар қиылыспайды, себебі олардың қиылысу нүктелерінде әр түрлі
көлемді өнім шығарылуы керек еді. өндірістік функцияны формула түрінде
көрсету мүмкіндіктері бар. Кобба –Дуглас функциясы:
Q =AK аL β
мұнда А,а, β – оң сандар.
Сызықтық өндірістік функция:
Q = аь + Ьк,
мұнда а, Ь коэффициенттері - оң сандар.
Тіркелген пропорциялы өндірістік функция:
Q=min [тL, пK\
мұнда т. п - оң сандар. Мысалы, егер L - жүргізуші саны, К
автопарктегі автобус саны болса, онда Q = тт\L,к} - жолға шыға алатын
автобустар саны. Жалпы алганда. Qo деңгейде шығару изоквантаның
теңдігі келесі түрде беріледі
F(L,K)= Qo
Екі айнымалы теңдік жазык;тықтағы сызықты анықтайтын
белгілі.
7.2. Өндірістік функцияның қасиеттері
Фирманың әрекетін талдау үшін өндіріс барысын мінездейтін келесі шамалар
қолданылады.
Орта еңбек өнімі АРl Q L 1 еңбек бірлігіне келетін фирманың шығаратын
өнімі. Осыған ұқсас АPK=-QK орта капитал өнімі анықталады. Шектік еңбек
өнімі MРL -∆Q∆L қосымша 1еңбек бірлігіне сәйкестендіріп шығаратын қосымша
өнімді көрсетеді
Яғни, егер ∆L - қосымша еңбек саны десек,
онда, F(L+∆L, К) - F(L, К) қосымша шығарылатын өнім және шектік
еңбек өнім
F(L+∆L, К) - F(L, К)
MPL=—— —— — ———— болады.
∆L
N→Oшектігінде ∂F(L, К)
MPL=—— —— аламыз
∂ L
Осы сияқты шектік капитал өнімі анықгалады
∆Q
MPK=— —— ал
∆L
шегінде
∂F(L, К)
MPk=—— ——
∂ K
Өндірістік факторлардың шектік өнімін өндірістік функция талдамдық
түрде берілсе, туындылар арқылы есептеп шығару ыңгайлы. Мысалы,
Кобба - Дуглас функциясы үшін
АРL =AK а L β-1 AP= а AK а -1 L β
I.
МРL = β AK а L β-1 MP= а AK а -1L
β ,
7.1 Таблицаға оралайық. Фирма L = зо енбек, к = 10 капитал шығындарымен 30
бірлік өнімі шығарсын деп алайык. Онда АРL =3030 = 1, АРL =3010 = 3. 30-
дан 40 дейінгі еңбек шығынының өсуінде
34-40
MPL= —— —— =0.4
40-30
40-30 ал 10-нан 15- ке дейінгі капитал шығынының көбеюінде
36-30
MPL= —— —— =1.2
15-10
Бұл деректер бойынша келесіледі білеміз, 1 еңбек бірлігіне 1 бірлік
өндірілген өнім келеді, ал 1 бірлік капиталына орташа алғанда 3 бірлік
өнім келеді.
Қосымша 1 еңбек бірлігін талдау өнімің шығуын 0.4-ке көбейтеді, ал тағы
1 бірлік капиталын тарту 1,2 бірлікке көбеюге алып келеді.
Егер өндіріске жұмылдырған кейінгі еңбек бірліктері өнімінің шығуына
алдыңғы бірліктерден көп пайда әкелсе, бұл жерде еңбектің
7.2 Еңбектің өскелең қайтарымы орын алады (7.2 сурет).
Егер өндіріске жұмылдырған кейінгі еңбек бірліктері шығуына әсер етпей
сол калыпта қалдырса, онда енбектің кайтарымы орын алады
(7.3 сурет).
L
7.3 сурет. Енбектің қалыпты қайтарымы
Q
L
7.4-сурет. Енбектің зиянды қайтарымы
Ал егер өндіріске жұмылдырылған кейінгі еңбек бірліктері.
шығуына кері әсер етіп, пайдасы бұрынғыдан төмендесе, еңбектің азаймалы
қайтарымы болады (7.4 сурет).
Қарастырылған үш жағдайда да к капиталы мен технология өзгерісіз
болатыны сөзсіз. Осы сияқты айтылған ұгымдарды капитал мен кез-келген басқа
өндіріс факторлары үшін қолдануға болады.
Өндіріс дами бастаған кезде, осы өндіріс факторларында қалыпты және
азаймалы қайтарыммен ауыстырылатын өндіріс фактор қайтарымының
өскелеңдігінің арту ы байқалады.
О
7.5 сурет. Өн1мнің шығуы, орта және шектік еңбек өнімдері
7.5 суретте 0 ден L1- ге дейінгі еңбек шығынында артылып жатқан
қайтарылым байқалады, L1ден L2- ге деейін - қальпты қайтарылым және L2 ден
жоғары еңбек шығынында - еңбектің азаймалы қайтарымы орын алады. L4 еңбек
шығыны көлемінен бастап өндірістің құлдырауы басталады. Мысалы,
бір цехта жұмысшылар бір-біріне кедергі жасай бастайды.
Азаймалы қайтарымды өндіріс факторының заңы бойынша басқа да
тепе-теңн жағдайлардағы өндіріс факторларының бір пайдалануда кейіннен
бастап оның шектік өнімі төмендейді. Әйтпегенде шығаруды бір кәсіпорынға
шоғырландыру тиімді болар еді.
7.3 Ауқым нәтижесі
Осыған ұксас өндіріс факторлары шығынының артуы кезінде
өнімнің шығуы екі есе өседі ме? Мұнда ауқым нәтижесінің өскелендігі орын
алады, егер факторлар шығыны λ есе өскенде өнім шығуы λ. еседен артық
өсуіне әкеледі, яғни
F(λL,λK )› λF(L,K )
Өнімді артық шығарудың негізгі себебі мамандық артықшылығы болады.
Азаймалы ауқым нәтижесі өндіріс факторлар шығынының λ есе көбеюі өнімнің
шығуының λ, еседен кем көбеюіне әкеледі, я ғни
F(λL,λK ) ‹ λF(L,K )
Бұл өте үлкен фирма үшін ауқымды болғандықтан. шикізат әкелу мен дайын
өнімді рынокке жеткізудің қиындығын көрсетеді.
F(λL,λK ) = λF(L,K ) болғанда қалыпты ауқым нәтижесі орын
алады.
7.1 кестенің деректерін қарайық. Еңбек шығынында L=10 капитал
шығынында к = 5 шығаратын өнім Q = 8 Егер екі факторлардың
да шығындарын L = 20, K = 10 - ға дейін көбейтсек, онда өнім Q = 24.
Демек, бұл жерде ауқым нәтижесінің оң екендігі туралы айтуға болады.
Егер тағы шығындарды 1.5 есе көбейтсек, яғни L = 30 K = 15 дейін,
онда шығатын өнім де Q = 36 дейін 1.5 есе өседі (қалыпты ауқым нәтижесі)
Ал еңбек пен капитал шығындарын тағы 43 есе көбейтсек яғни L = 40.
K = 20 дейін, онда шығаратын өнім Q = 44 дейін өседі. 4436 қатынасы 43
- тен кем. Сондықтан бұл жағдайда ауым нәтижесіазаймалы болады.
Кобба Дуглас функциясы үшін ауқым нәтижесін анықтау оңай.
Жазайық F(λL,λK ) = A( λK ) а (λL) β =λ а+ β F(L,K )
Егер а+ β 1, онда ауқым нәтижесі өскелең, егер а+ β = 1 -ауқым
нәтижесі тұрақты. ал егер а+ β 1, онда ауқым нәтижесі азаймалы.
7.4 Өндіріс факторларының өзара алмасушылығы
Бір изоквантаның әр түрлі нүктелерінде өнім шығару мөлшері 6ірдей, ал
пайдаланған факторлар жиынтығы әр түрлі. Демек. белгілі бір ара қатынастағы
факторды шығару мөлшерін өзгертпей сақтап, басқа фактормен ауыстыруға
болады (7.6 сурет).
а нүктесінен Ь нүктесіне изокванта бойымен өткенде капитал мен еңбек
шығындары ∆K мен ∆L сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz