Бағалы қағаздар нарығының туынды қаржылық құралдары
ЖОСПАР:
1. МЕНШІКТІ МЕМЛЕКЕТ ИЕЛІГІНЕН АЛУДЫҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ МӘНІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛІНУІ
4. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ТУЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ
1. МЕНШІКТІ МЕМЛЕКЕТ ИЕЛІГІНЕН АЛУДЫҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ МӘНІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛІНУІ
4. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ТУЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ, ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1. Жекешелендіру — елдегі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен экономиканы қайта құрылымдау процестерінің орталық компоненті болып табылады. Қазақстан Республикасында 1991 жылы әзірленген бағдарламаға сәйкес мемлекеттік және колхоздық-корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдарды жекеше немесе аралас мемлекеттік жеке акционерлік компаниялар мен серіктестіктерге айналдырумен оларды жекешелендіру қолға алынды.
Жекешелендіруді ҚР Мемлекеттік мүлік бойынша мемлекеттік комитеті және министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен аталмыш комитеттің аумақтық органдары жүзеге асырады.
Қазақстан жекешелендіру процесін реттейтін құқықтық актілердің тұтас жүйесіне ие. Ол 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы “Жекешелендіру туралы” заңды, 1996 жылдың 27 ақпанында қабылданған “1996-1998 жылдарына арналған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау және жекешелендіру бағдарламасын”, сондай-ақ, Министрлер Кабинеті, Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша мемлекеттік комитет және Жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет қабылдаған көптеген нормативті актілерді қамтиды.
ҚР-да Жекешелендіру бағдарламасына сәйкес республиканың барлық кәсіпорын қызметкерлерінің саны мен саласына қарай төрт топқа бөлінді. Олардың әрбіреуі үшін жекешелендірудің әр түрлі тәсілдері қарастырылады:
• жергілікті аукциондар арқылы ұсақ кәсіпорындарды сату;
• орта және ірі кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
• жеке жобалар бойынша аса ірі кәсіпорындарды жекешелендіру;
• ауыл шаруашылық салаларындағы және ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу секторындағы жекешелендіру.
Қазақстанда меншік реформасы негізгі үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең (кіші жекешелендіру) 1991 жылдан 1992 жылға дейінгі уақытты қамтыды және негізінен сауда объектілері мен қызмет көрсету салаларын сату, сондай-ақ мемлекеттік меншікті еңбек ұжымына беру қолға алынды. Осы уақыт ішінде 2500-ден аса ірі және шамамен алғанда 4000 шағын кәсіпорын экономиканың мемлекеттік емес секторына өтті.
Бұл арада тек әрбір бесінші кәсіпорын ғана мемлекет иелігінен алынып, жеке меншікке өтті, негізінен ауыл шаруашылығы, сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы кәсіпорындар жекешелендірілді. Кіші жекешелендірудің аясында 11 мың нысан сатылды, бұл көрсеткіш оның шамамен 2/3 бөлігін құрады. Сондай-ақ, бір мезгілде сауда, қоғамдық тамақтандыру және қызмет көрсету салаларындағы халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруда маңызды орын алатын кәсіпорындардың 84%-ы жекешелендірілді.
Реформаның екінші кезеңі 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейінгі уақытты қамтыды. Бұл кезеңдегі жекешелендірудің қағидасы жекешелендіру купонын халыққа таратып беруге негізделді. Халық бұл купонды арнайы инвестициялық қорға салу құқығына ие болды. Купондар, сонымен қатар, мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып алу үшін пайдаланылды.
Қазақстанның барлық азаматтары (балаларды қоса алғанда) купон кітапшаларын алды. Бұл арада халықтың материалдық жағдайындағы айырмашылықтарды ішінара өтеу мақсатында қала халқына 100 купон бойынша, ал ауыл тұрғындары үшін 120 купон бойынша есептелді. Ұлттық банктің желілері арқылы купон кітапшаларын таратып беру 1993 жылдың соңында аяқталды. Тұтастай алғанда 15,5 млн-нан аса купон кітапшалары таратылып, халықтың шамамен 90%-ы қамтылды.
Инвестициялық купондар жеке иелерінің атына тіркелді және Чехия Республикасында пайдаланылған ваучерлік жекешелендіру сызбасындағы секілді жеке иелерінің атына тіркелген инвестициялық купондар сатуға немесе сатып алуға жатпады. Купондар тек оның (купон) орнына өз акцияларын шығаратын жекешелендірудің инвестициялық қорына (ЖЖҚ) ғана салынатын болды. ЖЖҚ, өз кезегінде, купондық аукционда мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып алды. Оған шамамен 170 лицензияланған ЖЖҚ қатыса алады (5-кесте).
5. Қазақстанда купондық аукциондарда сатылған АҚ-ының салалық құрылымы
1. Жекешелендіру — елдегі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен экономиканы қайта құрылымдау процестерінің орталық компоненті болып табылады. Қазақстан Республикасында 1991 жылы әзірленген бағдарламаға сәйкес мемлекеттік және колхоздық-корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдарды жекеше немесе аралас мемлекеттік жеке акционерлік компаниялар мен серіктестіктерге айналдырумен оларды жекешелендіру қолға алынды.
Жекешелендіруді ҚР Мемлекеттік мүлік бойынша мемлекеттік комитеті және министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен аталмыш комитеттің аумақтық органдары жүзеге асырады.
Қазақстан жекешелендіру процесін реттейтін құқықтық актілердің тұтас жүйесіне ие. Ол 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы “Жекешелендіру туралы” заңды, 1996 жылдың 27 ақпанында қабылданған “1996-1998 жылдарына арналған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау және жекешелендіру бағдарламасын”, сондай-ақ, Министрлер Кабинеті, Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша мемлекеттік комитет және Жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет қабылдаған көптеген нормативті актілерді қамтиды.
ҚР-да Жекешелендіру бағдарламасына сәйкес республиканың барлық кәсіпорын қызметкерлерінің саны мен саласына қарай төрт топқа бөлінді. Олардың әрбіреуі үшін жекешелендірудің әр түрлі тәсілдері қарастырылады:
• жергілікті аукциондар арқылы ұсақ кәсіпорындарды сату;
• орта және ірі кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
• жеке жобалар бойынша аса ірі кәсіпорындарды жекешелендіру;
• ауыл шаруашылық салаларындағы және ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу секторындағы жекешелендіру.
Қазақстанда меншік реформасы негізгі үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең (кіші жекешелендіру) 1991 жылдан 1992 жылға дейінгі уақытты қамтыды және негізінен сауда объектілері мен қызмет көрсету салаларын сату, сондай-ақ мемлекеттік меншікті еңбек ұжымына беру қолға алынды. Осы уақыт ішінде 2500-ден аса ірі және шамамен алғанда 4000 шағын кәсіпорын экономиканың мемлекеттік емес секторына өтті.
Бұл арада тек әрбір бесінші кәсіпорын ғана мемлекет иелігінен алынып, жеке меншікке өтті, негізінен ауыл шаруашылығы, сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы кәсіпорындар жекешелендірілді. Кіші жекешелендірудің аясында 11 мың нысан сатылды, бұл көрсеткіш оның шамамен 2/3 бөлігін құрады. Сондай-ақ, бір мезгілде сауда, қоғамдық тамақтандыру және қызмет көрсету салаларындағы халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруда маңызды орын алатын кәсіпорындардың 84%-ы жекешелендірілді.
Реформаның екінші кезеңі 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейінгі уақытты қамтыды. Бұл кезеңдегі жекешелендірудің қағидасы жекешелендіру купонын халыққа таратып беруге негізделді. Халық бұл купонды арнайы инвестициялық қорға салу құқығына ие болды. Купондар, сонымен қатар, мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып алу үшін пайдаланылды.
Қазақстанның барлық азаматтары (балаларды қоса алғанда) купон кітапшаларын алды. Бұл арада халықтың материалдық жағдайындағы айырмашылықтарды ішінара өтеу мақсатында қала халқына 100 купон бойынша, ал ауыл тұрғындары үшін 120 купон бойынша есептелді. Ұлттық банктің желілері арқылы купон кітапшаларын таратып беру 1993 жылдың соңында аяқталды. Тұтастай алғанда 15,5 млн-нан аса купон кітапшалары таратылып, халықтың шамамен 90%-ы қамтылды.
Инвестициялық купондар жеке иелерінің атына тіркелді және Чехия Республикасында пайдаланылған ваучерлік жекешелендіру сызбасындағы секілді жеке иелерінің атына тіркелген инвестициялық купондар сатуға немесе сатып алуға жатпады. Купондар тек оның (купон) орнына өз акцияларын шығаратын жекешелендірудің инвестициялық қорына (ЖЖҚ) ғана салынатын болды. ЖЖҚ, өз кезегінде, купондық аукционда мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып алды. Оған шамамен 170 лицензияланған ЖЖҚ қатыса алады (5-кесте).
5. Қазақстанда купондық аукциондарда сатылған АҚ-ының салалық құрылымы
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.
1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.
ЖОСПАР:
1. Меншікті мемлекет иелігінен алуДЫҢ жӘне жекешелендіруДІҢ ҚазаҚстандаҒЫ
баҒалы ҚаҒаздар нарыҒын ҚалыптастырудыҢ негізі ретінде
2. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ мӘні, функциЯлары жӘне Қатысушылары
3. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ негізгі ҚаржылыҚ ҚҰРАЛДары жӘне олардыҢ
жіктелінуі
4. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ туынды ҚаржылыҚ ҚҰРАЛДары
БАҒАЛЫ қағаздар нарығы, оның функциялары мен құрылымы
1. Жекешелендіру — елдегі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен
экономиканы қайта құрылымдау процестерінің орталық компоненті болып
табылады. Қазақстан Республикасында 1991 жылы әзірленген бағдарламаға
сәйкес мемлекеттік және колхоздық-корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдарды
жекеше немесе аралас мемлекеттік жеке акционерлік компаниялар мен
серіктестіктерге айналдырумен оларды жекешелендіру қолға алынды.
Жекешелендіруді ҚР Мемлекеттік мүлік бойынша мемлекеттік комитеті және
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
аталмыш комитеттің аумақтық органдары жүзеге асырады.
Қазақстан жекешелендіру процесін реттейтін құқықтық актілердің тұтас
жүйесіне ие. Ол 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы “Жекешелендіру туралы”
заңды, 1996 жылдың 27 ақпанында қабылданған “1996-1998 жылдарына арналған
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау және
жекешелендіру бағдарламасын”, сондай-ақ, Министрлер Кабинеті, Мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша мемлекеттік комитет және Жекешелендіру жөніндегі
мемлекеттік комитет қабылдаған көптеген нормативті актілерді қамтиды.
ҚР-да Жекешелендіру бағдарламасына сәйкес республиканың барлық кәсіпорын
қызметкерлерінің саны мен саласына қарай төрт топқа бөлінді. Олардың
әрбіреуі үшін жекешелендірудің әр түрлі тәсілдері қарастырылады:
• жергілікті аукциондар арқылы ұсақ кәсіпорындарды сату;
• орта және ірі кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
• жеке жобалар бойынша аса ірі кәсіпорындарды жекешелендіру;
• ауыл шаруашылық салаларындағы және ауыл шаруашылық өнімдерін қайта
өңдеу секторындағы жекешелендіру.
Қазақстанда меншік реформасы негізгі үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең
(кіші жекешелендіру) 1991 жылдан 1992 жылға дейінгі уақытты қамтыды және
негізінен сауда объектілері мен қызмет көрсету салаларын сату, сондай-ақ
мемлекеттік меншікті еңбек ұжымына беру қолға алынды. Осы уақыт ішінде 2500-
ден аса ірі және шамамен алғанда 4000 шағын кәсіпорын экономиканың
мемлекеттік емес секторына өтті.
Бұл арада тек әрбір бесінші кәсіпорын ғана мемлекет иелігінен алынып,
жеке меншікке өтті, негізінен ауыл шаруашылығы, сауда, қоғамдық
тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы кәсіпорындар
жекешелендірілді. Кіші жекешелендірудің аясында 11 мың нысан сатылды, бұл
көрсеткіш оның шамамен 23 бөлігін құрады. Сондай-ақ, бір мезгілде сауда,
қоғамдық тамақтандыру және қызмет көрсету салаларындағы халықтың
қажеттіліктерін қанағаттандыруда маңызды орын алатын кәсіпорындардың 84%-ы
жекешелендірілді.
Реформаның екінші кезеңі 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейінгі уақытты
қамтыды. Бұл кезеңдегі жекешелендірудің қағидасы жекешелендіру купонын
халыққа таратып беруге негізделді. Халық бұл купонды арнайы инвестициялық
қорға салу құқығына ие болды. Купондар, сонымен қатар, мемлекеттік
кәсіпорындардың акцияларын сатып алу үшін пайдаланылды.
Қазақстанның барлық азаматтары (балаларды қоса алғанда) купон
кітапшаларын алды. Бұл арада халықтың материалдық жағдайындағы
айырмашылықтарды ішінара өтеу мақсатында қала халқына 100 купон бойынша, ал
ауыл тұрғындары үшін 120 купон бойынша есептелді. Ұлттық банктің желілері
арқылы купон кітапшаларын таратып беру 1993 жылдың соңында аяқталды.
Тұтастай алғанда 15,5 млн-нан аса купон кітапшалары таратылып, халықтың
шамамен 90%-ы қамтылды.
Инвестициялық купондар жеке иелерінің атына тіркелді және Чехия
Республикасында пайдаланылған ваучерлік жекешелендіру сызбасындағы секілді
жеке иелерінің атына тіркелген инвестициялық купондар сатуға немесе сатып
алуға жатпады. Купондар тек оның (купон) орнына өз акцияларын шығаратын
жекешелендірудің инвестициялық қорына (ЖЖҚ) ғана салынатын болды. ЖЖҚ, өз
кезегінде, купондық аукционда мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып
алды. Оған шамамен 170 лицензияланған ЖЖҚ қатыса алады (5-кесте).
5. Қазақстанда купондық аукциондарда сатылған АҚ-ының салалық құрылымы
Салалар АҚ-ының жалпы
санынан үлес, %-бен
Газ өнеркәсібі 1
Геология 4
Ғылыми-зерттеу институттары3
Жөндеу кәсіпорны 12
Жеңіл және жергілікті 13
өнеркәсіптер
Металлургия 1
Мұнай өнеркәсібі 1
Машина жасау 3
Агроөнеркәсіп секторы 14
Құрылыс 15
Көлік және телекоммуникация13
Химия өнеркәсібі 2
Энергетика 1
Көтерме сауда 17
Жаппай жекешелендіру бағдарламасына кірген шаруашылық жүргізуші
субъектілер алдымен 100% акциясы мемлекетке тиесілі акционерлік қоғам болып
қайта құрылды. Содан кейін 10%-ға дейін компания қызметкерлеріне
артықшылықты акциялар түрінде берілді. Осыдан кейін 51% немесе одан да көп
акция ЖЖҚ үшін купондық аукцион арқылы сатуға шығарылды, бұл арада
мемлекетке максимум 39%-ы қалуы тиіс болды.
1994 жылдың мамырынан 1996 жылдың ақпан айына дейін Қазақстандағы 22
купондық аукционда 1700-ден аса кәсіпорын сатуға ұсынылды. Онда номинал
құны 1261,5 млн теңгені құрайтын кәсіпорынның жарғылық қорын көрсететін
акциялар сатылды.
Республика халқына берілген купондардың жалпы саны – 1,5 млрд, оның
1131,5 млн-нын халық ЖЖҚ-ға табыс етті. Барлық жиналған купон аукциондар
барысында өтелді.
1996 жылдың басында жекешелендірілген кәсіпорындардың шамамен 60%
жарғылық қоры жеке меншік иелеріне берілді (кіші жекешелендірудің
объектілерін қоспағанда). Фармацевтикалық компаниялардың жекешелендіру
процесінің нәтижесінде республикадағы барлық дәріханың 57%-ы жеке меншікке
өтті. 1997 жылы денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, туризм және спорт
салаларындағы 2900-дан да көп объектілер жекешелендірілді. Осылайша, 1991
жылдан бастап 17 мыңнан да көп кәсіпорындар мен ұйымдар меншік иелерінің
қолына өтті.
Үшінші кезең – жеке жобалар бойынша жекешелендіру. 5000-нан асатын адам
жұмыс істейтін аса ірі кәсіпорындар мен айрықша маңызы бар мемлекеттік
кәсіпорындар, мәселен, кең өндіруші өнеркәсіптер немесе табиғи монополиялар
Жеке жобалар бойынша жекешелендіру бағдарламасы негізінде жекешелендірілуі
керек болатын. Тұтастай алғанда бұл санатқа шамамен 170 кәсіпорын кірді.
Мұндай тәсілдердің мақсаты – әрбір кәсіпорынның жағдайына барынша назар
аударатын шешім қабылдау. Жаппай жекешелендіру бағдарламасына қарағанда
мұнда мемлекет үлесін және инвестордың жеке меншік үлесін анықтаудың
үлгілері болған жоқ. Әрбір компанияның сатылу әдістері де бір-бірінен
өзгеше болды, алайда олардың басқарылуы үшін халықаралық тендер мен келісім-
шарттарды жүзеге асыру көзделді.
Ауыл шаруашылық салалары мен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу
секторында да жекешелендіру аз жүргізілген жоқ. Мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу бойынша
кәсіпорындар саны шамамен 4000 болды. Мемлекеттік кәсіпорындар
ұжымдастырылып, ұжымның жекелеген мүшелеріне жер берілді.
Агросервис пен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу секторының
мемлекеттік кәсіпорындары да осы бағдарлама бойынша акцияларды ұжымға, жеке
қызметкерлерге және ауыл шаруашылық өндірушілеріне берумен
жекешелендірілді. Мұнда баға инфляцияға қарай түзетіліп, қолайлы деңгейде
белгіленді. Бірнеше ірі қайта өңдеу кәсіпорындары Жеке жобалар бойынша
жекешелендіру бағдарламасы негізінде сатылды.
Қазақстан–2030 Даму стратегиясында көзделген міндеттердің біріне
республикадағы агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың, орта және шағын
кәсіпорындардың, жылжымайтын мүліктің жекешелендіру процесін толық аяқтау
жатады.
1999-2000 жылдарға арналған меншікті жекешелендіру және мемлекеттік
тұрғыдан басқару бағдарламасына сәйкес, кен өндіру, көлік, мұнай өңдеу,
темір жол және әуе көлігі, энергетика кешені, уран өндірісі секілді
стратегиялық маңызы жоғары экономика салаларындағы нысандардың меншіктік
құқығын мемлекет өзінде қалдырады. Үкімет экономиканың нақты салаларын
мемлекет иелігінен алудың негізгі бағыттарын анықтап, реттеуші заңдық және
әкімшілік базаларды дамытудың стратегиясын жасады (6-кесте).
6. Жекешелендірілген объектілердің саны*
ЖылдКіші Жаппай Ауыл Жеке Барлығ
ары жекеше-лжекеше-лшаруашы-жобалар ы
ендіру ендіру лығындағбойынша
ы жекеше-
жекеше-ллендіру
ендіру
19942748 – 918 – 4147
19952477 147 513 5 3142
19963393 497 138 28 4056
19975590 1122 18 47 118767
77
19982539 514 9 11 3073
19992153 161 4 0 2318
20001581 129 11 3 1724
* ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметі бойынша.
Кәсіпорындарды жекешелендіру олардың қызметіне оң әсерін тигізді. 15%
жекешелендірілген нысан өкілдеріне сауалнама жүргізілді (сауалнаманы
Deloіtte & Touche компаниясы жүргізді). Онда мына мәселелер қозғалды: жұмыс
істеудің шарты мен әдістері, жұмыскерлердің материалдық өтемақысының
деңгейі, басқару әдістері, салық салудың ережесі, үкімет органдарының
араласуы және т.б. Сауалнаманың нәтижелері мыналарды көрсетіп берді:
• компаниялардағы жұмыспен қамтылудың көрсеткіші орта есеппен алғанда
20%-ға артқан;
• жаңа меншік иелерінің тарапынан қаржылық инвестицияның көлемі артқан;
• жекешелендірілген кәсіпорындардың пайда көлемі өскен;
• мемлекеттік сектормен салыстырғанда жеке секторға жұмыспен
қамтылғандардың еңбекақы деңгейі жоғары;
• жекешелендірілген кәсіпорындар ұсынған тауарлардың ассортименті бай;
• баға деңгейі кеміген.
Қызмет көрсету саласының, атап айтқанда, бухгалтерлік есептің,
маркетингтің және жарнама ісінің дамуы мен клиенттерді қанағаттандыруда
жоғары деңгейге жеткенін қоса ескергенде жекешелендіру процесінің басқа да
маңызды нәтижелерін айта кетуге болады.
Қазақстандағы жекешелендіру процесінде шетелдік инвесторларды
толғандырған мәселелердің бірі – олардың құқықтық қамтамасыз етілуі болды.
ҚР заңдарына сәйкес шетелдік инвесторлардың құқығы отандық инвесторлардың
құқығымен бірдей, олар өз мүдделерін сотта және басқа да кез келген құқық
құралының көмегімен қорғай алды. 1995 жылдың 30 желтоқсанында қабылданған
“Шетелдік инвестициялар туралы” заң шетелдік инвесторларды ұлтшылдықтан,
сондай-ақ, саяси ахуал мен заң өзгерістерінен қорғайды, әрі зиян шеге
қалған жағдайда (әрине, еліміздегі белгілі бір өзгерістердің салдарынан)
оларға келген залалдың орнын толтыруға кепілдік береді. Аталмыш заңға
сәйкес шетелдік инвесторлар халықаралық төрелік сотқа жүгіну арқылы өз
мүдделерін қорғауға құқылы.
Қазақстан жекешелендіру процесінде USAІD жобалары арқылы шетелдік
сарапшылар мен кеңес берушілердің көмегін және шетелдік компаниялардың
жәрдемін пайдаланды. Бұл шетелдік инвесторлар үшін процесті анық әрі
ұғынықты етті.
Жекешелендіру Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың негізі
болып табылды. Акционерлік қоғамдардың құрылуы акциялардың шығарылуына жол
ашты. Бұл акциялар аукциондарда, тек алғашқы нарықта ғана сатылды, яғни
олардың алғашқы орналасуы ғана болды. Акционерлік қоғамдардың ашылуы,
акциялардың шығарылуы, ЖЖҚ-ның құрылуы бүгінгі таңдағы Қазақстан бағалы
қағаздар нарығын қалыптастырған базис болды.
2. Бағалы қағаздар нарығын олардың шығуы мен бағалы қағаздар нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда
ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы
қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді,
әрі кез келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды.
Бұл нарық түрлерінің жіктелінуі бағалы қағаз түрлерінің жіктелінуіне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
• халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
• нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және т.б.);
• мемлекеттік және корпорациялық (мемлекеттік емес) бағалы қағаздар
нарығы;
• бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция. Функцияның
бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
• коммерциялық – осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
• мақсатты – нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
• ақпараттық – яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
• реттеуші – ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін,
қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса,
артықшылықтарды, бақылау органын немесе басқару органын және т.б.
белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына мыналарды
жатқызуға болады:
• қайта бөліну;
• баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.
Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
• нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
• ең алдымен халықтың жинақ ақшаларын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
• инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақшалай қаражатты
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерстік және
опциондық келісім-шарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
• алғашқы және қайталамалы;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерлендірілген;
• кассалық және мерзімді нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операцияларының іс-
тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар –
вексельдер мен коносаменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XІX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары – банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар. Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге
болады.
1. Жоғары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар. Олардың бағалы қағаздарды шығаруы және оны жүзеге
асыруы көп қиындық тудырмайды: оларды әрдайым үлкен мөлшерде қабылдай
беруге болады. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы қағаздар жоғары
табысты әрдайым қамтамасыз ете бермейді, алайда олардың сенімділік деңгейі
жоғары. Сол себепті де халықтың кейбір бөлігі (зейнеткерлер, жалғыз
бастылар, асыраушысынан айрылған немесе қамқоршысы жоқ отбасылар және т.б.)
қатерге бастарын тікпей-ақ, өз қаражаттарын осындай қағаздарға салуды жөн
көреді.
2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылық
институттары (коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру
қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.). Олардың көбісі әр түрлі
инвесторлардың (заңды және жеке тұлғалардың) қаражатын біріктіреді және
олардың қаражатын табыс түсіретін бағалы қағаздарға салудың мүмкіндіктерін
іздестіреді. Олар акцияның бақылау пакеттерін иеленуге ұмтылады немесе
тәуекелдіктен қашып, өз капиталдарын экономиканың әр түрлі салаларына
орналастырады.
3. Жеке инвесторлар – жеке тұлғалар, оның ішінде венчурлық бизнестегі
шағын кәсіпорындардың иелері.
4. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етілуі олардың бағалы қағаздармен операцияларды
жүргізуін оңайлатады. Бір немесе бірнеше қызмет түрлерімен айналысу
құқығына тиісті лицензия алуы үшін қаржы нарығының кәсіби қатысушыларына
бірқатар талаптар қойылады:
• заңды тұлғалар штатына тиісті қызметпен айналысу құқығына
біліктілік куәлігі бар мамандар қажет болған жағдайда қойылатын
біліктілік талабы. Бұл талап қалыптасқан әлемдік іс-тәжірибеден
алынып отыр. Нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде арнайы
білімі бар тұлғалар ғана қаржы нарығында клиенттермен жұмыс
істеуге жіберіледі;
• бағалы қағаздар нарығының кез келген кәсіби қатысушысы заңға
сәйкес ұйымдастырушылық-құқықтық формада акционерлік қоғамға
тіркелетін жағдайда оның ұйымдастырушылық-құқықтық формасына
қойылатын талап;
• қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының
жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорынның
міндеттемелерінен тыс активтері. Жарғылық капитал – заңды
тұлғаның құрылтайшыларды немесе акционерлерді қатыстыру арқылы
істі ұйымдастыру үшін салым ақша ретінде тартатын қаражаты.
Өкілетті органдар жарғылық капиталдың емес, өзіндік капиталдың
жеткілікті болу деңгейін белгілейді.
Кәсіби қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсырған инвестор өз активінің
барлық қатерден сақталатынына сенімді болады. Инвесторды кәсіби қатысушының
мәселелері толғандырмайды. Сондықтан да соңғысының өзіндік капиталы
инвестормен есеп айырысуына жеткілікті болуы қажет, содан кейін ғана өз
уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты
туындаған проблемаларын өзі шешеді.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңы:
• биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) ғана әрекет етеді;
• биржадан тыс.
2. Сауда агенттері:
• брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды
жүзеге асыратын делдалдар;
• дилерлер – бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен жүргізетін
делдалдар.
Қазақстанда брокер-дилерлік қызметтің жалпы лицензиясы қандай да бір
мәмілені өз атынан және өз есебінен орындай алатын адамды өз күшімен
(дербес) тапқан делдалдарға ғана беріледі. Оған қоса, әлемдік тәжірибеде
заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да брокер және дилер бола алады, ал,
Қазақстанда брокер-дилерлік қызметпен тек заңды тұлғалар ғана айналыса
алады.
3. Қор нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
1) депозитарий – клирингтің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің және
т.б. функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
Қазақстанда 1997 жылдың 16 мамыр айында құрылтай шешімімен құрылған, әрі
1997 жылдың 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы қаласының
Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде тіркелген Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийң атты акционерлік қоғам бар. Қоғам Акционерлік қоғам
туралың ҚР-ның заңына сәйкес 1999 жылдың 28 қазанында және 2002 жылдың
9 сәуірінде қайта тіркелді. Коммерциялық емес ұйымдар орталық депозитарий
болып табылады және олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:
• номинал ұстаушыны жүзеге асыру;
• эмиссиялық бағалы қағаздар мен басқа да қаржылық құралдар бойынша
құқықтарды ескеру және мәмілелерді тіркеу;
• номинал ұстаушыға қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша және оның
табыс төлемі бойынша төлем агенттігінің функциясы;
• қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша клиринг;
• ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кеңес беру, ақпараттық және басқа да
қызмет түрлері.
2) тіркеушілер. ҚР-ның заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам
бағалы қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай
ішінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды
қамтамасыз етуі керек.
Бағалы қағаз ұстаушыларының мүліктік құқығын және мүдделерін қорғау
мақсатында бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін дербес жүргізетін, бағалы
қағаздармен, сондай-ақ АҚ-мен мәмілелерді тіркейтін бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары (тіркеушілер мен номинал ұстаушылары) бағалы
қағаздар құқығының бірінші тұлғадан екіншісіне өтуіне байланысты
мәмілелерді орындаудың фактілерін бекітуге міндетті.
Номиналды ұстаушылар клиенттердің бағалы қағаздарымен болатын
мәмілелерді және олардың ауыртпашылық түсірген фактілерін тіркеу бойынша
функцияларды орындайды. Олардың иелік ету құқығын растайды, клиенттерде
бағалы қағаздардың болуын және олармен мәміле жасаудың мүмкіндіктерін
қамтамасыз етеді, төлем агенттігінің функциясын орындайды, клиенттерді
бағалы қағаздардың номинал ұстаушыларына берілгені жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, номинал ұстаушыларымен жасасқан келісім-шартқа
сәйкес басқа да функцияларды орындайды. Номинал ұстаушылардың қызметі ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
Агенттігі берген лицензияның негізінде жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздармен байланысты меншік иелерінің құқығын жүзеге асыру үшін
тіркеушілердің талап етуі бойынша номинал ұстаушылар тіркелген бағалы қағаз
иелерінің тізімін нақты бір күнде беруге міндетті. Номинал ұстаушыларға
аталмыш ақпаратты ашу құқығын бермеген бағалы қағаз иелері кірмейді.
Тіркеушінің функциялық міндеттемесі мыналарда:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу арқылы меншік құқығын тіркеу
және аталмыш тіркеуді растайтын жазбаша немесе электрондық құжаттарды
рәсімдеу;
• бағалы қағаз иелерінің тізілімін енгізу және сақтау;
• тізілімнен тізімді беру жолымен бағалы қағаз иелерінің құқығын растау;
• бағалы қағаздардың меншік құқығының өзгеру фактісін тізілімдегі тиісті
жазуды өзгерту жолымен тіркеу;
• дауыс құқығын және бағалы қағаздар меншік құқығының ауыртпашылық
тудырған фактісін тіркеу;
• эмиссияланған бағалы қағаздардың мөлшерін және оның тіркелген мөлшерге
сәйкес келуін бақылау;
• құжаттамалық формада шығарылған бағалы қағаздардың сертификаттарын
сақтау, беру және өтеу;
• корпорациялық әрекеттерді тіркеуді жүзеге асыру;
• тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналысқа дайындау, сондай-ақ дивиденттік
есеп айырысу бойынша кеңес беру қызметін көрсетуге құқылы.
Тіркеуші заңмен белгіленген жағдайларды ескермегенде тізімді немесе оның
бөлігін жүргізу бойынша өз өкілеттілігін басқа тұлғаға жүктей алмайды. Оның
тізімін өзі жүргізсе де эмитенттерге тиесілі бағалы қағаздардың меншік
құқығын тіркеушінің сатып алуға құқығы болмайды;
3) клирингтік ұйымдар – қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары;
4) кастодиандар – клиенттердің қаржылық құралдары мен ақшасын сақтайтын,
әрі олардың есебін жүргізетін, оларды сақтау міндеттемесін өз мойындарына
алумен қаржы құралдары мен ақшаға байланысты олардың құқығын растайтын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. ҚР-да кастодиандық қызметпен және
сейфтік операциялармен айналысуға лицензиясы бар банктер ғана кастодиан
бола алады;
5) бағалы қағаздар портфелін басқарушы – клиент есебінен және оның
мүддесі тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі
қызметті өз атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
Олардың негізгі функциялары:
• ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
• қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің есебін жүргізу;
• өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану, әрі оған иелік ету.
Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
• депозиттік қызмет – тек клирингтік қызметпен ғана қатар қолданыла
алады;
• инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін басқару;
• қор биржалары;
• биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі;
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез-келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар қолданыла алады, ал, бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез-келген қызметтің міндетті шартына заңды
тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін – ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
Агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
2004 жылы Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті 50-ден аса компания жүзеге асырды. Олардың 38-і бұл құқыққа 1996
жылдың басында ие болды. Кәсіби қатысушылардың құрамына екінші деңгейлі 23
акционерлік банк кіреді.
3. Бағалы қағаздар нарығының құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес формалар мен
реквизиттерде белгіленген мүліктік құқықты куәландыратын құжат бағалы қағаз
болып табылады. Бұл бағалы қағаздың жүзеге асырылуы мен берілуі тек оны
ұсынғанда ғана мүмкін болады. Бұл оның заңды анықтамасы болып табылады. Ал,
оның экономикалық мағынасы бүкіл тауар әлемінің екіге бөлінетініне
байланысты анықталады: тауарлар (материалдық игіліктер, өндіріс құралдары,
қызмет көрсетулер) және ақшалар. Ақша жай және жаңа ақшаны әкелетін капитал
ақша боп бөлінуі мүмкін. Заңды немесе жеке бір тұлғадан екіншісіне ақша
берудің қажеттілігі ұдайы болып тұрады. Қаржы нарығының әлемдік іс-
тәжірибесі ақша берудің екі негізгі тәсілін – несиелеу процесін және бағалы
қағаздарды айналасқа шығаруды – таңдап алды. Тауар нарығында да мұндай
жағдайлар болып тұрады: тауарды табыс ету сәтінде оның әлі жеткізілмегеніне
немесе өндірмегеніне байланысты тауар болмай қалған жағдайда осындай жағдай
орын алады. Алайда, бағалы қағаз – ақша емес және материалдық тауар емес.
Оның құндылығы — өз иесінің қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыруына
мүмкіндік беретін құқықта. Сатып алушы өзінің ақшалай капиталын бағалы
қағаздарға айырбастай алады. Бұл арада оның меншік құқығы, сонымен бірге,
қарызға берілген капиталдың пайыздары немесе дивидендтері түрінде нақты
жүйелі табысты алу құқығы сақталады.
Ақша да, тауар да осы заманғы жағдайда капиталдың әр түрлі формалары
болып табылады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, бағалы қағаздар – бұл
тауарлық, өндірушілік және ақшалай капитал формаларынан өзгеше болатын
капитал формасы. Оның өзгешелігі – оны басқа капитал формаларының орнына
беруге болады әрі нарықта тауар ретінде айналыста болып, табыс әкеледі
(немесе табыс әкелуі ықтимал).
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше
тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелігі – оны әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-
сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны
бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны
сыйлық ретінде біреуге ұсынуға да болады.
Осылайша, бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы мен
міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісім-шартсыз берілетін, үлгісі қатаң
тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен міндетін жаңа
келісім-шартсыз басқа біреуге табыс ете аласың – міне, бағалы қағаздардың
негізгі ерекшелігі, айрықша өзгешелігі осында. Қолда бар келісім-шарт
бойынша басқа тұлғаға құқық пен міндеттерді табыс ету үшін жаңа келісім-
шартты әзірлеу керек. Ал, бағалы қағаздар бойынша құқықты табыс етуде жаңа
келісім-шартқа отырудың қажеті болмайды. Бұл, бір жағынан, қолайлы, екінші
жағынан, трансакциялық шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономика салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке, т.б. ақшалай қаражатты (капиталды) қайта бөледі;
• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға, ақпаратқа,
ең алдымен, белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне
қатысуға;
• капиталдан табыс алуды және (немесе) капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
7. Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі*
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент үлестік
міндеттемелері борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аймақтық
территориялары ұлттық
бойынша халықаралық
Құқықты жүзеге атаулы
асыратын формалары ұсынбалы
бойынша ордерлік
Шығарылатын құжаттандырылған
формалары бойынша құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі мерзімсіз
бойынша мерзімді
– қысқа мерзімді (1 жылға
дейін)
– орта мерзімді (1 жылдан
10 жылға дейін)
– ұзақ мерзімді (10 жылдан
жоғары)
Базистік активі негізгі
бойынша туынды
Кестенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Меншікті мемлекет иелігінен алуДЫҢ жӘне жекешелендіруДІҢ ҚазаҚстандаҒЫ
баҒалы ҚаҒаздар нарыҒын ҚалыптастырудыҢ негізі ретінде
2. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ мӘні, функциЯлары жӘне Қатысушылары
3. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ негізгі ҚаржылыҚ ҚҰРАЛДары жӘне олардыҢ
жіктелінуі
4. БАҒАЛЫ ҚаҒаздар нарыҒыныҢ туынды ҚаржылыҚ ҚҰРАЛДары
БАҒАЛЫ қағаздар нарығы, оның функциялары мен құрылымы
1. Жекешелендіру — елдегі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен
экономиканы қайта құрылымдау процестерінің орталық компоненті болып
табылады. Қазақстан Республикасында 1991 жылы әзірленген бағдарламаға
сәйкес мемлекеттік және колхоздық-корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдарды
жекеше немесе аралас мемлекеттік жеке акционерлік компаниялар мен
серіктестіктерге айналдырумен оларды жекешелендіру қолға алынды.
Жекешелендіруді ҚР Мемлекеттік мүлік бойынша мемлекеттік комитеті және
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
аталмыш комитеттің аумақтық органдары жүзеге асырады.
Қазақстан жекешелендіру процесін реттейтін құқықтық актілердің тұтас
жүйесіне ие. Ол 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы “Жекешелендіру туралы”
заңды, 1996 жылдың 27 ақпанында қабылданған “1996-1998 жылдарына арналған
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау және
жекешелендіру бағдарламасын”, сондай-ақ, Министрлер Кабинеті, Мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша мемлекеттік комитет және Жекешелендіру жөніндегі
мемлекеттік комитет қабылдаған көптеген нормативті актілерді қамтиды.
ҚР-да Жекешелендіру бағдарламасына сәйкес республиканың барлық кәсіпорын
қызметкерлерінің саны мен саласына қарай төрт топқа бөлінді. Олардың
әрбіреуі үшін жекешелендірудің әр түрлі тәсілдері қарастырылады:
• жергілікті аукциондар арқылы ұсақ кәсіпорындарды сату;
• орта және ірі кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
• жеке жобалар бойынша аса ірі кәсіпорындарды жекешелендіру;
• ауыл шаруашылық салаларындағы және ауыл шаруашылық өнімдерін қайта
өңдеу секторындағы жекешелендіру.
Қазақстанда меншік реформасы негізгі үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең
(кіші жекешелендіру) 1991 жылдан 1992 жылға дейінгі уақытты қамтыды және
негізінен сауда объектілері мен қызмет көрсету салаларын сату, сондай-ақ
мемлекеттік меншікті еңбек ұжымына беру қолға алынды. Осы уақыт ішінде 2500-
ден аса ірі және шамамен алғанда 4000 шағын кәсіпорын экономиканың
мемлекеттік емес секторына өтті.
Бұл арада тек әрбір бесінші кәсіпорын ғана мемлекет иелігінен алынып,
жеке меншікке өтті, негізінен ауыл шаруашылығы, сауда, қоғамдық
тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы кәсіпорындар
жекешелендірілді. Кіші жекешелендірудің аясында 11 мың нысан сатылды, бұл
көрсеткіш оның шамамен 23 бөлігін құрады. Сондай-ақ, бір мезгілде сауда,
қоғамдық тамақтандыру және қызмет көрсету салаларындағы халықтың
қажеттіліктерін қанағаттандыруда маңызды орын алатын кәсіпорындардың 84%-ы
жекешелендірілді.
Реформаның екінші кезеңі 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейінгі уақытты
қамтыды. Бұл кезеңдегі жекешелендірудің қағидасы жекешелендіру купонын
халыққа таратып беруге негізделді. Халық бұл купонды арнайы инвестициялық
қорға салу құқығына ие болды. Купондар, сонымен қатар, мемлекеттік
кәсіпорындардың акцияларын сатып алу үшін пайдаланылды.
Қазақстанның барлық азаматтары (балаларды қоса алғанда) купон
кітапшаларын алды. Бұл арада халықтың материалдық жағдайындағы
айырмашылықтарды ішінара өтеу мақсатында қала халқына 100 купон бойынша, ал
ауыл тұрғындары үшін 120 купон бойынша есептелді. Ұлттық банктің желілері
арқылы купон кітапшаларын таратып беру 1993 жылдың соңында аяқталды.
Тұтастай алғанда 15,5 млн-нан аса купон кітапшалары таратылып, халықтың
шамамен 90%-ы қамтылды.
Инвестициялық купондар жеке иелерінің атына тіркелді және Чехия
Республикасында пайдаланылған ваучерлік жекешелендіру сызбасындағы секілді
жеке иелерінің атына тіркелген инвестициялық купондар сатуға немесе сатып
алуға жатпады. Купондар тек оның (купон) орнына өз акцияларын шығаратын
жекешелендірудің инвестициялық қорына (ЖЖҚ) ғана салынатын болды. ЖЖҚ, өз
кезегінде, купондық аукционда мемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын сатып
алды. Оған шамамен 170 лицензияланған ЖЖҚ қатыса алады (5-кесте).
5. Қазақстанда купондық аукциондарда сатылған АҚ-ының салалық құрылымы
Салалар АҚ-ының жалпы
санынан үлес, %-бен
Газ өнеркәсібі 1
Геология 4
Ғылыми-зерттеу институттары3
Жөндеу кәсіпорны 12
Жеңіл және жергілікті 13
өнеркәсіптер
Металлургия 1
Мұнай өнеркәсібі 1
Машина жасау 3
Агроөнеркәсіп секторы 14
Құрылыс 15
Көлік және телекоммуникация13
Химия өнеркәсібі 2
Энергетика 1
Көтерме сауда 17
Жаппай жекешелендіру бағдарламасына кірген шаруашылық жүргізуші
субъектілер алдымен 100% акциясы мемлекетке тиесілі акционерлік қоғам болып
қайта құрылды. Содан кейін 10%-ға дейін компания қызметкерлеріне
артықшылықты акциялар түрінде берілді. Осыдан кейін 51% немесе одан да көп
акция ЖЖҚ үшін купондық аукцион арқылы сатуға шығарылды, бұл арада
мемлекетке максимум 39%-ы қалуы тиіс болды.
1994 жылдың мамырынан 1996 жылдың ақпан айына дейін Қазақстандағы 22
купондық аукционда 1700-ден аса кәсіпорын сатуға ұсынылды. Онда номинал
құны 1261,5 млн теңгені құрайтын кәсіпорынның жарғылық қорын көрсететін
акциялар сатылды.
Республика халқына берілген купондардың жалпы саны – 1,5 млрд, оның
1131,5 млн-нын халық ЖЖҚ-ға табыс етті. Барлық жиналған купон аукциондар
барысында өтелді.
1996 жылдың басында жекешелендірілген кәсіпорындардың шамамен 60%
жарғылық қоры жеке меншік иелеріне берілді (кіші жекешелендірудің
объектілерін қоспағанда). Фармацевтикалық компаниялардың жекешелендіру
процесінің нәтижесінде республикадағы барлық дәріханың 57%-ы жеке меншікке
өтті. 1997 жылы денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, туризм және спорт
салаларындағы 2900-дан да көп объектілер жекешелендірілді. Осылайша, 1991
жылдан бастап 17 мыңнан да көп кәсіпорындар мен ұйымдар меншік иелерінің
қолына өтті.
Үшінші кезең – жеке жобалар бойынша жекешелендіру. 5000-нан асатын адам
жұмыс істейтін аса ірі кәсіпорындар мен айрықша маңызы бар мемлекеттік
кәсіпорындар, мәселен, кең өндіруші өнеркәсіптер немесе табиғи монополиялар
Жеке жобалар бойынша жекешелендіру бағдарламасы негізінде жекешелендірілуі
керек болатын. Тұтастай алғанда бұл санатқа шамамен 170 кәсіпорын кірді.
Мұндай тәсілдердің мақсаты – әрбір кәсіпорынның жағдайына барынша назар
аударатын шешім қабылдау. Жаппай жекешелендіру бағдарламасына қарағанда
мұнда мемлекет үлесін және инвестордың жеке меншік үлесін анықтаудың
үлгілері болған жоқ. Әрбір компанияның сатылу әдістері де бір-бірінен
өзгеше болды, алайда олардың басқарылуы үшін халықаралық тендер мен келісім-
шарттарды жүзеге асыру көзделді.
Ауыл шаруашылық салалары мен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу
секторында да жекешелендіру аз жүргізілген жоқ. Мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу бойынша
кәсіпорындар саны шамамен 4000 болды. Мемлекеттік кәсіпорындар
ұжымдастырылып, ұжымның жекелеген мүшелеріне жер берілді.
Агросервис пен ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу секторының
мемлекеттік кәсіпорындары да осы бағдарлама бойынша акцияларды ұжымға, жеке
қызметкерлерге және ауыл шаруашылық өндірушілеріне берумен
жекешелендірілді. Мұнда баға инфляцияға қарай түзетіліп, қолайлы деңгейде
белгіленді. Бірнеше ірі қайта өңдеу кәсіпорындары Жеке жобалар бойынша
жекешелендіру бағдарламасы негізінде сатылды.
Қазақстан–2030 Даму стратегиясында көзделген міндеттердің біріне
республикадағы агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың, орта және шағын
кәсіпорындардың, жылжымайтын мүліктің жекешелендіру процесін толық аяқтау
жатады.
1999-2000 жылдарға арналған меншікті жекешелендіру және мемлекеттік
тұрғыдан басқару бағдарламасына сәйкес, кен өндіру, көлік, мұнай өңдеу,
темір жол және әуе көлігі, энергетика кешені, уран өндірісі секілді
стратегиялық маңызы жоғары экономика салаларындағы нысандардың меншіктік
құқығын мемлекет өзінде қалдырады. Үкімет экономиканың нақты салаларын
мемлекет иелігінен алудың негізгі бағыттарын анықтап, реттеуші заңдық және
әкімшілік базаларды дамытудың стратегиясын жасады (6-кесте).
6. Жекешелендірілген объектілердің саны*
ЖылдКіші Жаппай Ауыл Жеке Барлығ
ары жекеше-лжекеше-лшаруашы-жобалар ы
ендіру ендіру лығындағбойынша
ы жекеше-
жекеше-ллендіру
ендіру
19942748 – 918 – 4147
19952477 147 513 5 3142
19963393 497 138 28 4056
19975590 1122 18 47 118767
77
19982539 514 9 11 3073
19992153 161 4 0 2318
20001581 129 11 3 1724
* ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметі бойынша.
Кәсіпорындарды жекешелендіру олардың қызметіне оң әсерін тигізді. 15%
жекешелендірілген нысан өкілдеріне сауалнама жүргізілді (сауалнаманы
Deloіtte & Touche компаниясы жүргізді). Онда мына мәселелер қозғалды: жұмыс
істеудің шарты мен әдістері, жұмыскерлердің материалдық өтемақысының
деңгейі, басқару әдістері, салық салудың ережесі, үкімет органдарының
араласуы және т.б. Сауалнаманың нәтижелері мыналарды көрсетіп берді:
• компаниялардағы жұмыспен қамтылудың көрсеткіші орта есеппен алғанда
20%-ға артқан;
• жаңа меншік иелерінің тарапынан қаржылық инвестицияның көлемі артқан;
• жекешелендірілген кәсіпорындардың пайда көлемі өскен;
• мемлекеттік сектормен салыстырғанда жеке секторға жұмыспен
қамтылғандардың еңбекақы деңгейі жоғары;
• жекешелендірілген кәсіпорындар ұсынған тауарлардың ассортименті бай;
• баға деңгейі кеміген.
Қызмет көрсету саласының, атап айтқанда, бухгалтерлік есептің,
маркетингтің және жарнама ісінің дамуы мен клиенттерді қанағаттандыруда
жоғары деңгейге жеткенін қоса ескергенде жекешелендіру процесінің басқа да
маңызды нәтижелерін айта кетуге болады.
Қазақстандағы жекешелендіру процесінде шетелдік инвесторларды
толғандырған мәселелердің бірі – олардың құқықтық қамтамасыз етілуі болды.
ҚР заңдарына сәйкес шетелдік инвесторлардың құқығы отандық инвесторлардың
құқығымен бірдей, олар өз мүдделерін сотта және басқа да кез келген құқық
құралының көмегімен қорғай алды. 1995 жылдың 30 желтоқсанында қабылданған
“Шетелдік инвестициялар туралы” заң шетелдік инвесторларды ұлтшылдықтан,
сондай-ақ, саяси ахуал мен заң өзгерістерінен қорғайды, әрі зиян шеге
қалған жағдайда (әрине, еліміздегі белгілі бір өзгерістердің салдарынан)
оларға келген залалдың орнын толтыруға кепілдік береді. Аталмыш заңға
сәйкес шетелдік инвесторлар халықаралық төрелік сотқа жүгіну арқылы өз
мүдделерін қорғауға құқылы.
Қазақстан жекешелендіру процесінде USAІD жобалары арқылы шетелдік
сарапшылар мен кеңес берушілердің көмегін және шетелдік компаниялардың
жәрдемін пайдаланды. Бұл шетелдік инвесторлар үшін процесті анық әрі
ұғынықты етті.
Жекешелендіру Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың негізі
болып табылды. Акционерлік қоғамдардың құрылуы акциялардың шығарылуына жол
ашты. Бұл акциялар аукциондарда, тек алғашқы нарықта ғана сатылды, яғни
олардың алғашқы орналасуы ғана болды. Акционерлік қоғамдардың ашылуы,
акциялардың шығарылуы, ЖЖҚ-ның құрылуы бүгінгі таңдағы Қазақстан бағалы
қағаздар нарығын қалыптастырған базис болды.
2. Бағалы қағаздар нарығын олардың шығуы мен бағалы қағаздар нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда
ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы
қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді,
әрі кез келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды.
Бұл нарық түрлерінің жіктелінуі бағалы қағаз түрлерінің жіктелінуіне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
• халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
• нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және т.б.);
• мемлекеттік және корпорациялық (мемлекеттік емес) бағалы қағаздар
нарығы;
• бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция. Функцияның
бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
• коммерциялық – осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
• мақсатты – нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
• ақпараттық – яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
• реттеуші – ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін,
қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса,
артықшылықтарды, бақылау органын немесе басқару органын және т.б.
белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына мыналарды
жатқызуға болады:
• қайта бөліну;
• баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.
Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
• нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
• ең алдымен халықтың жинақ ақшаларын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
• инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақшалай қаражатты
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерстік және
опциондық келісім-шарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
• алғашқы және қайталамалы;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерлендірілген;
• кассалық және мерзімді нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операцияларының іс-
тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар –
вексельдер мен коносаменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XІX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары – банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар. Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге
болады.
1. Жоғары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар. Олардың бағалы қағаздарды шығаруы және оны жүзеге
асыруы көп қиындық тудырмайды: оларды әрдайым үлкен мөлшерде қабылдай
беруге болады. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы қағаздар жоғары
табысты әрдайым қамтамасыз ете бермейді, алайда олардың сенімділік деңгейі
жоғары. Сол себепті де халықтың кейбір бөлігі (зейнеткерлер, жалғыз
бастылар, асыраушысынан айрылған немесе қамқоршысы жоқ отбасылар және т.б.)
қатерге бастарын тікпей-ақ, өз қаражаттарын осындай қағаздарға салуды жөн
көреді.
2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылық
институттары (коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру
қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.). Олардың көбісі әр түрлі
инвесторлардың (заңды және жеке тұлғалардың) қаражатын біріктіреді және
олардың қаражатын табыс түсіретін бағалы қағаздарға салудың мүмкіндіктерін
іздестіреді. Олар акцияның бақылау пакеттерін иеленуге ұмтылады немесе
тәуекелдіктен қашып, өз капиталдарын экономиканың әр түрлі салаларына
орналастырады.
3. Жеке инвесторлар – жеке тұлғалар, оның ішінде венчурлық бизнестегі
шағын кәсіпорындардың иелері.
4. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етілуі олардың бағалы қағаздармен операцияларды
жүргізуін оңайлатады. Бір немесе бірнеше қызмет түрлерімен айналысу
құқығына тиісті лицензия алуы үшін қаржы нарығының кәсіби қатысушыларына
бірқатар талаптар қойылады:
• заңды тұлғалар штатына тиісті қызметпен айналысу құқығына
біліктілік куәлігі бар мамандар қажет болған жағдайда қойылатын
біліктілік талабы. Бұл талап қалыптасқан әлемдік іс-тәжірибеден
алынып отыр. Нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде арнайы
білімі бар тұлғалар ғана қаржы нарығында клиенттермен жұмыс
істеуге жіберіледі;
• бағалы қағаздар нарығының кез келген кәсіби қатысушысы заңға
сәйкес ұйымдастырушылық-құқықтық формада акционерлік қоғамға
тіркелетін жағдайда оның ұйымдастырушылық-құқықтық формасына
қойылатын талап;
• қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының
жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорынның
міндеттемелерінен тыс активтері. Жарғылық капитал – заңды
тұлғаның құрылтайшыларды немесе акционерлерді қатыстыру арқылы
істі ұйымдастыру үшін салым ақша ретінде тартатын қаражаты.
Өкілетті органдар жарғылық капиталдың емес, өзіндік капиталдың
жеткілікті болу деңгейін белгілейді.
Кәсіби қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсырған инвестор өз активінің
барлық қатерден сақталатынына сенімді болады. Инвесторды кәсіби қатысушының
мәселелері толғандырмайды. Сондықтан да соңғысының өзіндік капиталы
инвестормен есеп айырысуына жеткілікті болуы қажет, содан кейін ғана өз
уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты
туындаған проблемаларын өзі шешеді.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңы:
• биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) ғана әрекет етеді;
• биржадан тыс.
2. Сауда агенттері:
• брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды
жүзеге асыратын делдалдар;
• дилерлер – бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен жүргізетін
делдалдар.
Қазақстанда брокер-дилерлік қызметтің жалпы лицензиясы қандай да бір
мәмілені өз атынан және өз есебінен орындай алатын адамды өз күшімен
(дербес) тапқан делдалдарға ғана беріледі. Оған қоса, әлемдік тәжірибеде
заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да брокер және дилер бола алады, ал,
Қазақстанда брокер-дилерлік қызметпен тек заңды тұлғалар ғана айналыса
алады.
3. Қор нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
1) депозитарий – клирингтің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің және
т.б. функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
Қазақстанда 1997 жылдың 16 мамыр айында құрылтай шешімімен құрылған, әрі
1997 жылдың 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы қаласының
Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде тіркелген Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийң атты акционерлік қоғам бар. Қоғам Акционерлік қоғам
туралың ҚР-ның заңына сәйкес 1999 жылдың 28 қазанында және 2002 жылдың
9 сәуірінде қайта тіркелді. Коммерциялық емес ұйымдар орталық депозитарий
болып табылады және олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:
• номинал ұстаушыны жүзеге асыру;
• эмиссиялық бағалы қағаздар мен басқа да қаржылық құралдар бойынша
құқықтарды ескеру және мәмілелерді тіркеу;
• номинал ұстаушыға қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша және оның
табыс төлемі бойынша төлем агенттігінің функциясы;
• қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша клиринг;
• ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кеңес беру, ақпараттық және басқа да
қызмет түрлері.
2) тіркеушілер. ҚР-ның заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам
бағалы қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай
ішінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды
қамтамасыз етуі керек.
Бағалы қағаз ұстаушыларының мүліктік құқығын және мүдделерін қорғау
мақсатында бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін дербес жүргізетін, бағалы
қағаздармен, сондай-ақ АҚ-мен мәмілелерді тіркейтін бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары (тіркеушілер мен номинал ұстаушылары) бағалы
қағаздар құқығының бірінші тұлғадан екіншісіне өтуіне байланысты
мәмілелерді орындаудың фактілерін бекітуге міндетті.
Номиналды ұстаушылар клиенттердің бағалы қағаздарымен болатын
мәмілелерді және олардың ауыртпашылық түсірген фактілерін тіркеу бойынша
функцияларды орындайды. Олардың иелік ету құқығын растайды, клиенттерде
бағалы қағаздардың болуын және олармен мәміле жасаудың мүмкіндіктерін
қамтамасыз етеді, төлем агенттігінің функциясын орындайды, клиенттерді
бағалы қағаздардың номинал ұстаушыларына берілгені жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, номинал ұстаушыларымен жасасқан келісім-шартқа
сәйкес басқа да функцияларды орындайды. Номинал ұстаушылардың қызметі ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
Агенттігі берген лицензияның негізінде жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздармен байланысты меншік иелерінің құқығын жүзеге асыру үшін
тіркеушілердің талап етуі бойынша номинал ұстаушылар тіркелген бағалы қағаз
иелерінің тізімін нақты бір күнде беруге міндетті. Номинал ұстаушыларға
аталмыш ақпаратты ашу құқығын бермеген бағалы қағаз иелері кірмейді.
Тіркеушінің функциялық міндеттемесі мыналарда:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу арқылы меншік құқығын тіркеу
және аталмыш тіркеуді растайтын жазбаша немесе электрондық құжаттарды
рәсімдеу;
• бағалы қағаз иелерінің тізілімін енгізу және сақтау;
• тізілімнен тізімді беру жолымен бағалы қағаз иелерінің құқығын растау;
• бағалы қағаздардың меншік құқығының өзгеру фактісін тізілімдегі тиісті
жазуды өзгерту жолымен тіркеу;
• дауыс құқығын және бағалы қағаздар меншік құқығының ауыртпашылық
тудырған фактісін тіркеу;
• эмиссияланған бағалы қағаздардың мөлшерін және оның тіркелген мөлшерге
сәйкес келуін бақылау;
• құжаттамалық формада шығарылған бағалы қағаздардың сертификаттарын
сақтау, беру және өтеу;
• корпорациялық әрекеттерді тіркеуді жүзеге асыру;
• тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналысқа дайындау, сондай-ақ дивиденттік
есеп айырысу бойынша кеңес беру қызметін көрсетуге құқылы.
Тіркеуші заңмен белгіленген жағдайларды ескермегенде тізімді немесе оның
бөлігін жүргізу бойынша өз өкілеттілігін басқа тұлғаға жүктей алмайды. Оның
тізімін өзі жүргізсе де эмитенттерге тиесілі бағалы қағаздардың меншік
құқығын тіркеушінің сатып алуға құқығы болмайды;
3) клирингтік ұйымдар – қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары;
4) кастодиандар – клиенттердің қаржылық құралдары мен ақшасын сақтайтын,
әрі олардың есебін жүргізетін, оларды сақтау міндеттемесін өз мойындарына
алумен қаржы құралдары мен ақшаға байланысты олардың құқығын растайтын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. ҚР-да кастодиандық қызметпен және
сейфтік операциялармен айналысуға лицензиясы бар банктер ғана кастодиан
бола алады;
5) бағалы қағаздар портфелін басқарушы – клиент есебінен және оның
мүддесі тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі
қызметті өз атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
Олардың негізгі функциялары:
• ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
• қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің есебін жүргізу;
• өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану, әрі оған иелік ету.
Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
• депозиттік қызмет – тек клирингтік қызметпен ғана қатар қолданыла
алады;
• инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін басқару;
• қор биржалары;
• биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі;
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез-келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар қолданыла алады, ал, бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез-келген қызметтің міндетті шартына заңды
тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін – ҚР
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
Агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
2004 жылы Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті 50-ден аса компания жүзеге асырды. Олардың 38-і бұл құқыққа 1996
жылдың басында ие болды. Кәсіби қатысушылардың құрамына екінші деңгейлі 23
акционерлік банк кіреді.
3. Бағалы қағаздар нарығының құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес формалар мен
реквизиттерде белгіленген мүліктік құқықты куәландыратын құжат бағалы қағаз
болып табылады. Бұл бағалы қағаздың жүзеге асырылуы мен берілуі тек оны
ұсынғанда ғана мүмкін болады. Бұл оның заңды анықтамасы болып табылады. Ал,
оның экономикалық мағынасы бүкіл тауар әлемінің екіге бөлінетініне
байланысты анықталады: тауарлар (материалдық игіліктер, өндіріс құралдары,
қызмет көрсетулер) және ақшалар. Ақша жай және жаңа ақшаны әкелетін капитал
ақша боп бөлінуі мүмкін. Заңды немесе жеке бір тұлғадан екіншісіне ақша
берудің қажеттілігі ұдайы болып тұрады. Қаржы нарығының әлемдік іс-
тәжірибесі ақша берудің екі негізгі тәсілін – несиелеу процесін және бағалы
қағаздарды айналасқа шығаруды – таңдап алды. Тауар нарығында да мұндай
жағдайлар болып тұрады: тауарды табыс ету сәтінде оның әлі жеткізілмегеніне
немесе өндірмегеніне байланысты тауар болмай қалған жағдайда осындай жағдай
орын алады. Алайда, бағалы қағаз – ақша емес және материалдық тауар емес.
Оның құндылығы — өз иесінің қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыруына
мүмкіндік беретін құқықта. Сатып алушы өзінің ақшалай капиталын бағалы
қағаздарға айырбастай алады. Бұл арада оның меншік құқығы, сонымен бірге,
қарызға берілген капиталдың пайыздары немесе дивидендтері түрінде нақты
жүйелі табысты алу құқығы сақталады.
Ақша да, тауар да осы заманғы жағдайда капиталдың әр түрлі формалары
болып табылады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, бағалы қағаздар – бұл
тауарлық, өндірушілік және ақшалай капитал формаларынан өзгеше болатын
капитал формасы. Оның өзгешелігі – оны басқа капитал формаларының орнына
беруге болады әрі нарықта тауар ретінде айналыста болып, табыс әкеледі
(немесе табыс әкелуі ықтимал).
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше
тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелігі – оны әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-
сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны
бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны
сыйлық ретінде біреуге ұсынуға да болады.
Осылайша, бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы мен
міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісім-шартсыз берілетін, үлгісі қатаң
тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен міндетін жаңа
келісім-шартсыз басқа біреуге табыс ете аласың – міне, бағалы қағаздардың
негізгі ерекшелігі, айрықша өзгешелігі осында. Қолда бар келісім-шарт
бойынша басқа тұлғаға құқық пен міндеттерді табыс ету үшін жаңа келісім-
шартты әзірлеу керек. Ал, бағалы қағаздар бойынша құқықты табыс етуде жаңа
келісім-шартқа отырудың қажеті болмайды. Бұл, бір жағынан, қолайлы, екінші
жағынан, трансакциялық шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономика салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке, т.б. ақшалай қаражатты (капиталды) қайта бөледі;
• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға, ақпаратқа,
ең алдымен, белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне
қатысуға;
• капиталдан табыс алуды және (немесе) капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
7. Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі*
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент үлестік
міндеттемелері борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аймақтық
территориялары ұлттық
бойынша халықаралық
Құқықты жүзеге атаулы
асыратын формалары ұсынбалы
бойынша ордерлік
Шығарылатын құжаттандырылған
формалары бойынша құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі мерзімсіз
бойынша мерзімді
– қысқа мерзімді (1 жылға
дейін)
– орта мерзімді (1 жылдан
10 жылға дейін)
– ұзақ мерзімді (10 жылдан
жоғары)
Базистік активі негізгі
бойынша туынды
Кестенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz