Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі
Кіріспе
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
II. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
3.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиет тізімі
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
II. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
3.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиет тізімі
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы үдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанагаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мән мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуъі қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің үйымдастырушысы ретіңдегі мемлекетті қоса алғанда қызметтің оңдірістік және өндірістік емес сфераларыньщ сан алуан шаруашылық, қоғамдық және басқа үйымдары оның субъектілері болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қүрылымыңда да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі жене мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қүралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-өрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың өдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде та-нып білудің негізгі әдісі — материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қодданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен қүбьглыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жүмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейі-не жету осы қарым-қатыныстардың ахуалына тәуелді.
Нарықтық қатынастардың қүрылымыңда да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі жене мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қүралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-өрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың өдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде та-нып білудің негізгі әдісі — материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қодданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен қүбьглыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жүмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейі-не жету осы қарым-қатыныстардың ахуалына тәуелді.
1. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет - Алматы: «Экономика», 2006 ж.
2. Сейткасымов Г.С. Акша, несие, банктер - Алматы: «Экономика», 2005 ж.
3. ҚР Үкіметінің Каулылары.
4. Бибатырова І.А., Кекілов Б. Ж. ¥лттық экономиканы реттеу -Алматы: «Қазақ университеті», 2007 ж.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Экономика», 2005 ж.
6. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджментіАлматы: «Экономика», 1999 ж.
7. Құлпыбаев С. Жэне басқалары. Қаржы теориясы - Алматы: «Мерей», 2001 ж.
13. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Мерей»,
2003 ж.
8. Мельников В.Д., Ілиясов Қ.Қ. Қаржы - Ілиясов Қ.Қ. - Алматы: «Қаржы-қаражат», 2001 ж.
9. Салық кодексі - Бюджетке салықтар басқа да міндетті төлемдер жөнінде - Алматы: «Юрист», 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы.—Алматы: Қазақстан, 2000 ж.
11. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана:
12. 2001 ж.
13. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.— Алматы: Мерей, 2000 ж.
14. Құлпыбаев С, Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы.— Алматы: Мерей, 2001 ж.
15. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Мерей», 2003 ж.
2. Сейткасымов Г.С. Акша, несие, банктер - Алматы: «Экономика», 2005 ж.
3. ҚР Үкіметінің Каулылары.
4. Бибатырова І.А., Кекілов Б. Ж. ¥лттық экономиканы реттеу -Алматы: «Қазақ университеті», 2007 ж.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Экономика», 2005 ж.
6. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджментіАлматы: «Экономика», 1999 ж.
7. Құлпыбаев С. Жэне басқалары. Қаржы теориясы - Алматы: «Мерей», 2001 ж.
13. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Мерей»,
2003 ж.
8. Мельников В.Д., Ілиясов Қ.Қ. Қаржы - Ілиясов Қ.Қ. - Алматы: «Қаржы-қаражат», 2001 ж.
9. Салық кодексі - Бюджетке салықтар басқа да міндетті төлемдер жөнінде - Алматы: «Юрист», 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы.—Алматы: Қазақстан, 2000 ж.
11. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана:
12. 2001 ж.
13. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.— Алматы: Мерей, 2000 ж.
14. Құлпыбаев С, Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы.— Алматы: Мерей, 2001 ж.
15. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы - Алматы: «Мерей», 2003 ж.
Мазмұны
Кіріспе
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
II. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
3.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиет тізімі
Кіріспе
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы үдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанагаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның мән мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуъі қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің үйымдастырушысы ретіңдегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтің оңдірістік және өндірістік емес сфераларыньщ сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа үйымдары оның субъектілері болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қүрылымыңда да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі жене мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қүралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-өрекет
етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
өдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Қаржы туралы ғылымда және
қаржыны зерделеу кезінде та-нып білудің негізгі әдісі — материалистік
диалектикалық-тарихи әдіс қодданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере
отырып, қаржы қатынастары мен қүбьглыстарын олардың дамуы мен өзара
байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жүмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейі-не
жету осы қарым-қатыныстардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дүрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
қүруын мәжбүр етті.
Адамзат қоғамы езінің даму тарихы сатысында екі бірдей қызықты
феноменді- мемлекет пен рынокты қалыптастырды. Әртүрлі себептердің туындысы
ретінде өмірдің барлық сфераларына өсер етумен қатар олардың даму бағыттары
мен жолдары уақыт ете келе жиі тоғысатын болды. Шешілетін мақсаттар мен
міндеттер жақындай түсіп, нөтижелер біріккен күштер мен өрекеттерге төуелді
бола түсті.
Қазіргі қоғамның даму деңгейі түтастай жөне толық түрде мемлекет пен
рыноктық іс-өрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін өзара
толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік механизмдері,
сфералары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар салыстырмалы
дербес қүрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда болды.
Оның пайда болуы қоғамның езі шешуге дәрменсіз саяси, өлеуметтік жөне
экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. Қайшылыққа толы
қоғамдағы қақтығыстарды темендететін, белгілі бір тертіпке негізделген
ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі есе түсті. Сондықтан
қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын ережелерін" анықтау
қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей: "Мемлекет коғаммен
мойындалған мөжбүрлеудің ерекше құқығына ие".
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық қорғау
мен заңдардың орындалуын қадағалау, үлттық қорғаныс пен басқа
мемлекеттермен нормативтік қатынастарды жене т.б. сақтаумен шектелді.
Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін
жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет
экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс
болды.
Бірақ, рыноктық жүйенің дамуы мен жетілуі ескен сайын, оның экономикалық
артықшьиықтарымен қоса, бірқатар күрделі әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуге қабілетсіздігі айқындала түсті. Сонымен қатар рыноктық
жүйе өзінің дамуы барысында дағдарысқа ұшырауға бейім екендігін керсетті.
Яғни, монополияны туындата отырып бәсекені шектеді, монопольды баға
белгілеу мен бақылау арқылы жиынтық сұраныс көлемін төмендетті, нәтижеде
өндіріс қүлдырап, экономика түрақсыздықка үшырады. Уақыт өте келе
мемлекеттің араласуынсыз тиімді экономикалық даму мүмкіншіліктері төмендей
түсті.
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
Экономикалық әдебиеттерде мемлекеттік реттеудің субъектілері мен
объектілері, мақсаттары, нысандары мен әдістері және т.б. сүрақтарға
берілетін жауаптар біркелкі емес. Мысал ретінде реттеу объектілерін алуға
болады. Жекелеген авторлардың айтуынша: "Мемлекеттік реттеу объектілері
туралы сүрақтың жақын арада өз шешімін табуы оңай болмай тұр".
Объектілер ретінде экономикалық қүбылыстар мен процестердің мейлінше
барлық түрлері қарастырылады. Яғни, экономиканың өртүрлі салалары мен
сфераларынан бастап субъектілер арасындағы өртүрлі қатынастар, өртүрлі
экономикалық процестердің даму жағдайлары алынады. Осындай жағдайда реттеу
шекаралары дамуы мен кьізмет етуін рыноктық механизм толық
қанағаттандырмайтын немесе мүлдем қамтамасыз етпейтін жоғарыда аталған
объектілермен ғана белгіленеді.
Реттеу субъектілері туралы сұрақты талқылау да анық емес: кейбіреулері
субъект ретінде мемлекетті анықтаса, ал екіншілері мемлекеттік органдардан
басқа кептеген үйымдастырушылық құрылымдарды жатқызады, олардың ішінде:
көсіподақтар, түтыну қоғамдары, өртүрлі қауымдастықтар мен
бірлестіктер, акционерлік қоғамдар, экологиялық, әйелдер, жастар, спорттық,
шығармашылық үйымдар мен басқа да ұйымдастырушылық құрылымдар.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттарын анықтауда да
көптеген сан алуан процестер ұсынылады. Жекелеген авторлардың талдауы
бойынша экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаттары болып мына
процестер табылады:
0. жалпы экономикалық түрақтылықты қамтамасыз ету;
1. шаруашылық іс-өрекетті координациялау;
2. бәсекелік ортаны қолдау.
"Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу" курсы бойынша ең алғашқы оқу
қүралының авторы В.П. Орешин "сиқырлы төртбұрыш" деп атаған өзара
байланысты төрт мақсатты үсынады:
3. экономикалық өсу;
4. жүмыспен қамтудың жоғары деңгейі;
5. бағалардың түрақтылығы;
6. сыртық экономикалық тепе-теңдік.
Басқа авторлардың пікірінше: "Басты мақсаттарға мыналар жатқызылады:
1) қоғамның еркін дамуы; 2) қүқықтық төртіп; 3) ішкі және сыртқы
қауіпсіздік; Бүл мақсаттарға жету рыноктық жүйенің өмір сүруі үшін жалпы
және негізгі жағдайларды қалыптастырады".
Белгілі болғандай, экономиканы мемлекеттік реттеудің объектілерін,
субъектілерін және белгіленген мақсаттарын анықтауда кез-келген үстанымның
дүрыс екендігіне нақты және дәл баға беру қиын. Авторлардың ой-пікірлерімен
келісуге де, келіспеуге де болады.
Мөселенің өте маңызды жақтары туралы көзқарастардың әртүрлі болуы оны
зерттеуді ғана емес, сонымен бірге қалыптасқан жағдайларға сәйкес
экономикалық саясатты жүзеге асыруды да күрделендіре түседі.
Қоғамның әл-ауқатын жоғары деңгейге жеткізу үшін экономиканың аса
тиімді жолмен даму жағдайларын қалыптастыру- экономиканы мемлекеттік
реттеудің ғаламдық мақсаты десек қателеспейміз. Мақсатты былайша
анықтауымыздың себебі, біріншіден, рынок шынында ресурстарды тиімді
бөлгенімен, елеуметтік тиімділікті қамтамасыз ете алмайды, нәтижеде
экономикалық тиімділіктің өзі қоғам үшін тиімсіз болып шығады. Екіншіден,
экономиканы реттеуде мемлекеттік, әкімшілік тетіктерді жиі пайдалану
экономиканың қызмет етуінің жалпы тиімділігін төмендетеді. Сондықтан
мемлекет экономикадағы рыноктың және өкімшілік күштерді үйлестіре отырып,
үлттық экономиканың оптималды дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Рыноктың тиімді
жақтарын қолдау, ынталандырумен қатар, оның кемшіліктерін толықтыруы керек
жөне де қоғамның ел-ауқатының белгісі ретінде әлеуметтік процестерге де оң
әсер ету жағдайларын ойластырғаны абзал.
Қозғалыстың әрбір тарихи кезеңінің езіне тән ерекшелігі болатындықтан,
ғаламдық мақсат нақтыланып, сандары шектеледі. Мысалы, экономиканың циклды
дамуы жағдайында циклдың әрбір сатысы үшін бөлек максаттар, міндеттер,
қүралдар мен реттеу әдістері таңдап алынады. Құлдырау сатысы жұмыспен
камтуды арттыру және күлдырауды тоқтату мен кайта өсу жағдайларын
қалыптастыру үшін мемлекеттік тетіктерді күшейтуді талап етеді. Жандану
сатысы шаруашылық іс-ерекеттерді координациялау мен тұрақтылықты қамтамасыз
ететін рыноктық жөне әкімшілік іс-шараларды үйлестіруді кажет етеді.
Монополиялану процесінің өсуі бәсекелестік ортаны қолдау мен дамыту
бойынша мемлекеттік іс-шараларды күшейтуді кажет етсе, керісінше
халықаралық бәсекелестік күрестің күшеюі отандық өндірушілерді қорғау үшін
үлттык монополияны қолдау іс-шараларын жетілдіруді талап етеді.
Бұл ой-пікірлерден кейін шығатын біздің корытынды: басты әрі жалғыз
реттеу субъектісі- мемлекет. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету тек
мемлекеттің ғана қолынан келеді, ол- қоғамның кепілі жөне оның мүддесін
қорғаушы.
Экономиканы реттеудің басқа субъектілері тек белгілі бір халық
топтарының мүдделерін білдіретіндіктен және олар экономикалық процестерді
өздеріне ғана тиімді бағыттарда жүзеге асыруға тырысатындықтан, оларды
реттеу субъектілері ретінде қарастыратын көзқарастармен келіспеуге болады.
Шынында да, ірі корпорациялардың, қаржылық-өнеркәсіптік топтардың,
акционерлік қоғамдар мен басқа қоғамдық-экономикалық қүрылымдардың қоғамның
белгілі бір сфераларына өсер ете алатындығы жасырын емес. Ірі капиталға ие
болғандықтан, олардың ендіріс көлемі де, ықпал ету күші де жоғары және
объективті жағдайларға сәйкес елдің шекарасынан тыс әрекет ету
мүмкіншіліктері де мол. Олар мемлекеттің нақты шешімдеріне де ықпал ете
алады. Экономикадағы мүндай субъектілердің рөлін ашық көрсету үшін кейбір
авторлар, олардың қолындағы қосымша шаруашылық билікті ерекше атап өтеді.
Оның материалдық негізі- билігі бір капитал, яғни, "таза бәсекелестіктен,
рыноктық үйымдардан және ез іс-өрекеттерінен тыс өз билігін жүзеге асыратын
капитал. Ол тек өзінің іс-әрекетін ғана емес, сонымен қатар өрекет ететін
ортаны, баска капиталдарды, қоғамдық және шаруашылық көрсеткіштерді, түйық
жене жалпы шаруашылық процестерді де үйымдастырады, бақылайды". Сонда да
байқайтынымыз, біріншіден, бүл күрылымдардың шаруашылық билігі коғамдық
өндірістің белгілі бір бөлігіне ғана жүреді, екіншіден, "соңғы сөзді"
мемлекет өзінде қалдырады. Бүл жағдайда мемлекеттік реттеудің өсер ету күші
мен оптималдылығы дөл осы секілді қүбылыстарға қарсы түра алуымен, олардың
мүдделерін экономикадағы басқа субъектілердің мүдделерімен оптималды
үйлестіре алуымен байланысты. Тек мемлекет қана реттеудің жетекші
субъектісі бола алады, өйткені экономикадағы барлық субъектілердің кызмет
етуінің негізгі көрсеткіштерін анықтайтын да, рыноктық кеңістікте "ойын
ережесін" бекітетін де, қоғамдағы қабылданған нормалар мен стандарттардың
қоғам мүддесіне сай сақталуын бақылайтын да мемлекет.
Кең мағынада реттеу объектісі болып үлттық экономика мен оның барлық
салаларының, сфераларының жөне ондағы экономикалық процестердің жиынтығы
табылады. Бірақ экономикадағы өзгерістердің әрбір нақты кезеңіне төн, нақты
реттеу объектісіне айналатын "өлсіз белімдері" немесе "жетілмеген түстары"
болады.
Әрине, бүл жерде мәселе кеңес елдеріндегі өкімшілік-әміршілдік
жүйе кезіндегідей кемшіліктермен байланысты туындайтын
қабілетсіздіктерді жетілдіруге қатысты болып отыр. Ал мүндай кемшіліктер
қоғамның дамуы өскен сайын кез келген экономика бөлімінде пайда болуы
мүмкін.
Шартты түрде алғанда, экономиканы тік және көлденең байланыстар
ретінде елестетуге болады. Тік байланыстар көптеген субъектілер қызмет
ететін, материалдық және материалдық емес өндіріс сфералары мен салалары
арасында болады, ал көлденең- экономиканы қамтитын барлық экономикалық
пооцестер мен қүбылыстар- табыстардың калыптасуы мен бөлінуі, қаржылық,
несиелік, ақшалай процестер мен қатынастар, инвестициялар жөне басқалар (1-
сурет). "Тік" және "көлденең" объектілердің жағдайлары езін-өзі реттейтін
рыноктық механизмдердің іс-әрекетімен де, саналы бағытталған мемлекеттік-
әкімшілік іс-шаралар жүйесімен де анықтала береді. Егер, бүл объектілердің
қозғаласын реттеу тек рыноктық күштерге жүктелсе, онда ресурстарды аса
тиімді бөлуді қамтамасыз ететін объектілер ғана динамикалық дамиды. Бірақ
осымен бірге жоғарыда айтылған рыноктың кемшіліктері керініс алады. Тік
байланыста қоғамдық өндірістің оптималды емес құрылымы қалыптасуы мүмкін,
біреулері қарқынды дамыса, басқа салалар техникалық жөне экономикалық артта
қалады. Оларға жеткілікті пайда алуды қамтамасыз етпейтін және бөсекеге
қабілетсіз өлеуметтік, демографиялық сфералар мен қоғамдық тауарлардың
ендірісін, қорғаныс, құқық қорғау, ғылым, мәдени ескерткіштерді қорғау жене
т.б. елдің ішкі мүқтаждықтары үшін қажет салалар мен ендірістерді жатқызуға
болады.
Көлденең жағдайда да теріс салдар калыптасады, мысалы: табыстардың
өркелкі және әділетсіз бөлінуі, қоғамның күрт жіктерге белінуі, инфляция
мен қаржы жүйесінің күйзелісі, монополияланудың күшеюі мен бөсекелік
ортаның қысқаруы жөне т.б.
Егер, барлық реттеу тек мемлекеттік тетіктер арқылы орындалса, онда
өлеуметтік мөселелердің шешілуі, қажетті бағыттарға ресурстарды
шоғырландыру мүмкіндігі, толық жүмыспен қамту, инфляцияны тежеу жөне т.б.
секілді оң нәтижелермен қатар, әлеуметтік-экономикалық жүйенің экономикалық
тиімділігі темендейді, нәтижесінде үлттың өл-ауқаты да темендейді.
Мемлекеттік реттеудің басты күрделілігі, біріншіден, реттеу
объектілері өзгермелі, түрақсыз жөне етпелі жағдайларда осы объектілерге
әсер етудің рыноктық және мемлекеттік тетіктердің қарым-қатынасынын
оптималды шамасын табу; екіншіден, дамушы ағза ретіндегі экономикадағы
үнемі қозғалыста болатын "өлсіз жөне нашар бөлімді" уакытында, дәл анықтау
мен арнайы өзірленген мемлекеттік іс-шаралар аркылы оған көмектесу.
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
Кез келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының өртүрлі
модельдерінде ғана емес, өр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономикалы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бүл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мүндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге ер қоғамға төн дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) өсерінен пайда болады.
Аралас экономика қалыпты немесе нәтижелі қызмет ететін елдердің
экономикалық, мәдени және ұлттық-тарихи дамуына қарамастан, бүл елдерде
ерекше көңіл бөлінетін мемлекеттің экономикалық рөлі, экономикалық теорияға
тәуелсіз, келесідей маңызды қызметтермен байланысты:
0. заң шығару, қүқықтық базаны және әлеуметтік ортаны қамтамасыз ету
(меншік құқығын қоргау, шаруашылық өмірдегі қүқықтык төртіп пен заңдардың
орындалуын қамтамасыз ету, жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағыөзара
қатынасты реттеу);
1. кәсіпкерлік еркіндікті қамтамасыз ету, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және монополиялық тенденциямен күрес (монополиялық іс-әрекетке
қарсы заңдар қабылдау, әділетсіз бөсекеге қарсы іс-шаралар жүргізу,
түтынушылардың құқығын қорғау және т.б.);
2. халыктың әртүрлі топтарыньщ ішіндегі мүқтаж топтарға әлеуметтік
кепілдіктер беру мен қорғау мақсатында табыстарды қайта бөлу (білім беру
саласында міндеттемелерді қабылдау, демографиялық процестерді реттеу,
денсаулық сақтау жүйесіндегі емдеу мен сауықтыру, ана мен баланы қорғау,
зейнетақы, жәрдемақы, төлемақы және т.б. арқылы халықтың кедей топтары мен
қарт адамдарды қолдау);
3. сыртқы және ішкі жағдайлармен байланысты ұлттық экономиканың қүрылымына
өзгеріс енгізу мақсатында ресурстардың бөлінуіне түзетулер енгізу;
4. экономикалық конъюктураның ауытқұлары кезінде экономиканы түрақтандыру,
экономикалық ындаландыру (ақша айналысын реттеу жөне ұлттық валютаның
тұрақтылығын қамтамасыз ету, жүмыспен қамту деңгейін ррттеу жене
жүмыссыздықпен күрес және т.б.);
5. жеке капитал әрекет етпейтін сфераларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру (қоғамдық тауарларды өндіру, қалаларды қайта қүру, төуекелден
сақтандыру, мөдениет және ескерткіштерді қорғау жөне т.б.);
0. сыртқы экономикалық қызметтерді бақылау, кеден жүмысын үйымдастыру;
1. қоршаған ортаны қорғау, сарқылатын табиғи ресурстарды пайдалануды
реттеу.
Барлық қызметтер, біріншіден, рыноктық жүйенің қызмет етуін жеңілдету
мен қолдауға бағытталған, екіншіден, рыноктық жүйенің кемшіліктерін жоюмен
қоса, қозғалысына жаңа бағыт беру жөне түзетулер енгізу.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның дамуы,
экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың күрделенуі,
қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы және интеграциялық
процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері толықтырылады,
нақтыланады жөне жаңа қызметтер пайда болады. Соңғысыньщ қатарына
экономистер жатқызады:
- өте дөлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймактарды қүру, жекелеген аймақтар мен сфералардың дамуын
ылталандыру;
- ел шекарасын анықтау және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз ету.
Бүл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе әртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада макроэкономикалық
тұрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-технологиялық базасын
дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады әрі жиі қолданылады.
Ал экономикасы етпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел қайта
қүруға мүмкіндік беретін қызметтер басты болады.
Сондықтан әр ел мемлекеттік реттеуге қатысты өртүрлі үстанымдарды
қалыптастырады, өртүрлі ағымдық және стратегиялық мақсаттар қояды, оларға
жетудің әртүрлі нысандары мен әдістерін қолданады.
IІ. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
Мемлекеттік реттеу нысаны дегеніміз экономиканы регтеуді үйымдастыру
тәсілі, яғни экономикаға қатысты сыртқы реттеу қүралдарының жиынтығы
нормалар, әкімшілік заңдар, стандарттар, ережелер, шарттар және т.б.
Қолданылатын мемлекеттік реттеудің нысандарын үш топқа бөлуте болады:
1. Заң шығарушы – құқықтық нысаны. Ол ұлттық экономиканың ішінде де,
сыртқы елеммен байланысы кезінде де қолданылады. Экономикалық
жүйенің өзгеру қағидаларын, өндірістік, өлеуметтік және басқа да
қатынастардың қызмет етуін анықтау үшін пайдаланылатын заңдардың,
оларды дайындау, қабылдау мен жүзеге асыру механизмдерінің
жиынтығьш сипаттайды.
2. Қаржы- несиелік нысаны. Бюджет- салыктық және ақша-несиелік
нысандардан түрады. Бүл нысан макроэкономикалық белсенділікті
реттеу, (ынталандыру немесе тежеу) жиынтық сұраныс пен жиынтық
үсыныстың тепетеңдігін қалыптастыру үшін қолданылады. Қалыптаскан
экономикалық жағдайға сөйкес әртүрлі қаржы-несиелік құралдарға
негізделген мемлекеттік
саясат нақты процестерге өсер етеді:
0. Салық саясаты – салық қойылымын, салық салынатын объектіні, салықтық
жеңілдіктер мен артықшылықтарды белгілеу;
1. Ақша саясаты – ақша эмиссиялау, ең төменгі резерв мөлшерін белгілеу
және езгерту, ашық рыноктағы операциялар;
2. Несие саясаты – банктік несие үшін пайыздың есептік қойылымын белгілеу,
мемлекеттік бағалы қағаздар мен рыноктық операциялар, мақсатқа сай
несиелеу, тікелей қаржыландыру және т.б.;
3. Валюталық саясат – ұлттық валютаның айырбас бағамының жүйесін таңдау,
номиналды жене нақты айырбас бағамын белгілеу, валюталық резервтерді
анықтау және т.б.;
4. Амортизациялық саясат – амортизация нормасын белгілеу, амортизациялық
қордың күрделі жөндеу және қалпына келтіру шығындарына қатынасы;
5. Кеден саясаты – экспорттық, импорттық, кедендік бажды және үлесті
белгілеу.
3. Әкімшілік нысан әкімшілік – экономикалық және үйымдастырушылық
әкімшілік нысандарға бөлінеді. Бүл нысан үкіметтің қабылдайтын
шешімдерімен, жарлықтарымен, бүйрықтарымен байланысты.
Әкімшшік реттеудің негізгі құралдары: нормативтер мен қатаң ережелер
жүйесі, әкімшілік әсер етудің бір сарынды тәртібін дайындау, жекелеген
тауарлар мен қызметтердің өндіріс көлемі мен бағаларын белгілеу және т.б.
Әртүрлі ұлттық экономикаларда реттеудің әртүрлі нысандары арасындағы
қарым-қатынас бірдей емес. Экономикалық жағдайлардың өзгеруіне орай
макроэкономикалық саясаттың мақсаттары мен міндеттері де өзгеріп отырады.
Бүл өз кезегінде реттеудің өртүрлі нысандары арасындағы карым-қатынасқа
әсер етеді. Күрделі мемлекеттік реттеу жүйесінде не біріншісіне, не
екіншісіне, не үшіншісіне артықшылық беру арқылы олардың орны анықталады.
Реттегіштер мен қүралдар белгілі бір реттеу нысанын жүзеге асыру кезінде
қолданылады. Реттелетін объектіге әсер ету тәсілі бойынша жанама және
тікелей реттегіштер бар:
Тікелей реттегіштер – шаруашылық субъектілердің іс-әрекетін қатаң
белгілейтін реттегіштер. Олар: заңдар, жарлықтар, бүйрықтар, қаулылар, сот
билігінің шешімдері жөне т.б.
Жанама реттегіштер – реттеуге алынған объектінің іс-әрекетін
ынталандырушы немесе тежеуші сипаттағы нүсқаларды қалыптастырады. Оларға:
салық салу шарттары, баға, кедендік баж, амортизация нормасы, пайыз, тариф
деңгейлері, ауыр жөне зиянды жүмыс үшін төлем жасау шарттары және т.б.
Кейде бүл реттегіштерді өкімшілік және экономикалық деп те атайды,
яғни әкімшілік реттегіштер – тікелей, ал экономикалық реттегіштер – жанама
болады. Іс жүзінде өкімшілік жене экономикалық реттегіштер бірдей
тетіктерді пайдаланады. Мысалы, тікелей реттеу, тыйым салу, рүқсат беру,
мәжбүрлеу секілді таза әкімшілік күралдар мен тетіктерден басқа
жеңілдетілген қаржыландыру, келісім-шарт, тапсырыс жасау, бюджеттік
инвестициялар, сауықтыру, субвенциялар, дотациялар, трансферттер сияқты
экономикалық тетіктерді пайдаланады. Сонымен қатар жанама реттеу
экономикалық қүралдар: салықтар, жеңілдіктер, несие үшін пайыз қойылымы,
ашык рыноктағы операциялар, тапсырыстар мен келісім-шарттар, акция үлесін
иелену арқылы басқаларға қабысу жөне т.б. ғана емес, қатаң нормалар
стандарттар, квоталар, баж жөне лицензиялар белгілеу арқылы да жүзеге
асырылады.
Нақты шаруашылық төжірибеде әртүрлі реттегіштер өздігінше дербес қана
емес, бір-бірімен үйлесімді және өзара тығыз байланыста қолданылады. Әсер
ету аясы шектеулі немесе үлкен шеңберде бола отырып, әкімшілік жөне
экономикалық тетіктер сандық және сапалық көрсеткіштерін өзгертеді, олардың
мақсатты бағытталуы, шешетін қысқа мерзімді міндеттері және орны мен рөлі
қүбылмалы болады.
Реттегіштердің көптүрлілігі мен әркелкілігі, әртүрлі аядағы қолданудың
әр түрлі нәтижелері, жылдам өзгеретін жағдайларға бейімделуінің
күрделілігі, экономикаға өсер етудің барлық іс-шараларының өзара байланысы
мен кешенділігін қамтамасыз етудің қажеттігі экономиканы мемлекеттік
реттеудің езіне тән аса күрделі екендігін айқындайды. Сонымен қатар жанама
реттеу экономикалық қүралдар: салықтар, жеңілдіктер, несие үшін пайыз
қойылымы, ашык рыноктағы операциялар, тапсырыстар мен келісім-шарттар,
акция үлесін иелену арқылы басқаларға қабысу жөне т.б.
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
Экономикаға мемлекеттік ықпал ету ауқымы туралы меліметті келесі
көрсеткіштер береді. Жиі қолданылатын көрсеткіш- бюджет жөне бюджеттік емес
қорлар арқылы белінетін ЖІӨ-нің үлесі. 90 жылдардьщ басында Жапония мен АҚШ-
та бүл үлес 35-40% болған, Германия, Франция, Италия, Канада елдерінде- 50%-
дан жоғары болса, ал Швецияда- 60%-дан жоғары. Бұл үлес жоғары болған сайын
мемлекеттіқ экономиканы реттеу ауқымы да жоғары болады.
Экономикадағы мемлекеттің рөлі елдің ұлттық активтеріндегі мемлекеттік
меншіктің үлесі арқылы да сипатталады. Оның үлесінің жоғары болуы, басқа
жағдайлар түрақты болғанда, мемлекеттің экономикаға қатысуы елеулі
екендігін куәландырады.
Экономикадағы мемлекеттік сектордың рөлі туралы экономистердің
көзқарасы бірдей емес екендігін айта кеткен жөн. Біреулері, "командалық
биіктер", "нервтік түйіндер", "стратегиялық салалар" деп аталатын экономика
секторлары кез келген жағдайда да мемлекет меншігінде қалуы тиіс десе,
басқалары- экономикадағы мемлекеттік секторларды қысқартуға,
жекешелендіруді жеделдету мен жеке секторды жоғары деңгейде дамытуға
шақырады. Ресейлік экономист А. Илларионов 1978-1991 жылдар аралығындағы 76
елдегі статистиканы талдау негізінде ЖІӨ-дегі мемлекеггік кәсіпкерліктің
үлесін жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынымен салыстыра отырып,
қорытынды жасайды: мемлекеттік меншік пен мемлекеттік көсіпкерліктің ЖІӨ-
дегі үлесі 7%-дан төмен болғанда, экономикалық өсу қарқыны жоғары межеге-
жылына 1,5%-ға жетеді. Олардың мөлшері өскен сайын экономикалық өсу қарқыны
төмендейді, ал ЖІӨ-дегі мемлекеттік кәсіпорындардың ендіріс көлемі 20%-дан
асқан жағдайда, экономикалық өсу теріс шамаға айналады. Сондықтан, оның
ойынша, мемлекеттік меншіктің мөлшерін азайту экономикалық өсуге жағдай
жасайды.
Мемлекеттік көсіпкерліктің үлесін арттыруды жақтаушылар керісінше,
оның үлесінің артуы экономиканың циклдық ауытқуларын төмендетеді,- дейді.
Соңғы 50 жылда экономикалық ауытқудың тереңдігі әжептеуір төмендеген және
"Үлы депрессия" кезеңіндегі көрсеткішпен салыстыруға келмейді.
Мұндай пікірталастар экономикадағы мемлекеттің рөлін қайта қарауға
өкеліп, мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен өндіріске мемлекеттік
араласудың қажеттігін жаңаша ойластыруға мәжбүрлейді.
Мемлекеттік реттеудің көлемін мемлекеттік шығыстардың үлесі арқылы да
анықтауға болады. Осы көрсеткіш бойынша әлем елдерін үш топқа бөлуге
болады:
1. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі 50%-дан жоғары елдер: Бельгия,
Италия, Швеция, Нидерланды, Норвегия.
2. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі орташа елдер, үлестік салмағы- 40-
50%: Германия, Ирландия, Испания, Жаңа Зеландия, Канада, Франция.
3. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі темен елдер, үлестік салмағы
40%-дан төмен: Австралия, АҚШ, Швейцария, Жапония.
Ресейлік экономистер мемлекеттің экономикадағы рөлін сипаттайтын тағы
бір көрсеткішті бөліп қарастырады- жүмыспен қамтылған жалпы халықтың
ішіндегі мемлекеттік қызметкерлердің үлесі. Олар бүл көрсеткішті аса
қолайлы дей отырып, оның елеулі кемшілігін де бөліп керсетеді- еңбек
өнімділігінің өзгерісі мен өндірістік ресурстардың өзара алмасушылығын
ескермейді.
Мемлекеттің белсенділігіне қарсы сын-пікірлер өршіп түрған кезеңдердің
езінде бірде-бір дамыған ел макроэкономикалық реттеуден бас тартпағанын
айта кеткен жөн. 80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі баяулағанымен,
мемлекеттік реттеудің экономикалық қуатының өсу процесі тоқтаған емес (2-
сурет). Оған дәлел ретінде Үлыбританияны мысал ретінде алуға болады. 1980
жылы М. Тэтчер үкіметі экономиканы мемлекетсіздендіруге бағытталған
реформаларды жүзеге асыра бастаған кезде мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-дегі
үлесі 43% болатын. 10 жыл ішінде бюджеттік баптар мен мемлекеттік
қызметкерлер саньш елеулі қысқарту нөтижесінде мемлекеттік шығыстардың
үлесі 42%-ға дейін ғана азайған. Соңғы жылдары ЖІӨ-дегі мемлекеттік
шығыстардың өсуі жалғасуда және Үлыбританияның мемлекеттік шығыстарының ЖЮ-
дегі үлесі 1980 жылғы көрсеткішіне қайта жақындады. Бүл процесс өмір үшін
маңызы бар бірқатар тауарлар мен қызметтерді өндіруші ретінде мемлекет
рөлінің өлсіреуімен емес, жеке көсіпкерліктің қүқықтық ортасын
қалыптастыратын төреші және өлеуметтік түрақтылықтың кепілі ретіндегі
релімен байланысты туындайды.
Рыноктық экономикасы дамыған елдер топтары бойынша ЖІӨ-дегі
мемлекеттік шығыстардың пайыздық көрсеткішінің өсімі (Австралия, Австрия,
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Испания, Италия, Канада, Нидерланды, Жаңа
Зеландия, Норвегия, АҚШ, Франция, Швеция, Швейцария, Жапония).
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
Мемлекеттік реттеу іс жүзінде өртүрлі өдістер арқылы жүзеге асады.
Әдіс - бұл мақсатқа жетудің төсілі, таңдап алынған мақсаттарға жетудің
тәртіпке келтірілген іс-әрекеттер жүйесі. Қоғамның даму тарихында
экономиканы мемлекеттік реттеу нысандары, құралдары және өдістері үнемі
үлғайып отырғанын көруге болады. Экономикада мүндай төртіпке негізделген іс-
өрекеттердің аса кең тараған түрлері болжау мен жоспарлау.
а) ұлттық экономиканың өлеуметтік-экономикалық даму динамикасын
болжау;
Ұлттық болжау процесі ұлттық экономиканың даму бағыттары туралы ғылыми
негізделген көзқарастар жүйесін қалыптастыруды сипаттайды. Оның мазмүны
оңтайлы шешім қабылдау үшін ұлттық экономиканың дамуының мүмкін болатын
бағыттарын анықтаумен байланысты.
Ұлттық экономиканың дамуын болжау - ұлттық экономиканың дамуының
болашақ көрсеткіштері туралы мөліметтер беретін сандық жөне сапалық
нлсандағы дәлелді болжамдар кешені. Болжамды дайындаудың негізіне
өлеуметтік-экономикалық құбылыстарды танудың ғылыми әдістері және
экономикалық болжамның тәсілдерінің, әдістерінің, қүралдарының жиынтығын
пайдалану жатады.
Ұлттық болжаудың мақсаттары:
0. экономиканың дамуын ғылыми талдау негізінде ғылыми алғы шарттар
қалыптастыру;
1. қалыптасқан тенденцияларды да, көзделген мақсаттарды да ескеретін
қоғамдық үдайы өндірістің болашақ даму нүсқаларын алдын ала анықтау;
2. қабылданатын шешімдердің мүмкін болатын салдарын бағалау;
3. басқару шешімдерін қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
II. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
3.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиет тізімі
Кіріспе
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы үдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанагаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның мән мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуъі қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің үйымдастырушысы ретіңдегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтің оңдірістік және өндірістік емес сфераларыньщ сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа үйымдары оның субъектілері болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қүрылымыңда да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі жене мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың қүралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-өрекет
етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
өдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Қаржы туралы ғылымда және
қаржыны зерделеу кезінде та-нып білудің негізгі әдісі — материалистік
диалектикалық-тарихи әдіс қодданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере
отырып, қаржы қатынастары мен қүбьглыстарын олардың дамуы мен өзара
байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жүмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейі-не
жету осы қарым-қатыныстардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дүрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
қүруын мәжбүр етті.
Адамзат қоғамы езінің даму тарихы сатысында екі бірдей қызықты
феноменді- мемлекет пен рынокты қалыптастырды. Әртүрлі себептердің туындысы
ретінде өмірдің барлық сфераларына өсер етумен қатар олардың даму бағыттары
мен жолдары уақыт ете келе жиі тоғысатын болды. Шешілетін мақсаттар мен
міндеттер жақындай түсіп, нөтижелер біріккен күштер мен өрекеттерге төуелді
бола түсті.
Қазіргі қоғамның даму деңгейі түтастай жөне толық түрде мемлекет пен
рыноктық іс-өрекеттердің координациялану мүмкіншіліктеріне, бір-бірін өзара
толықтыру мен үйлестіру қабілеттілігіне байланысты болып отыр.
Сонымен қатар олар - қоғамның дамуына әсер ететін өзіндік механизмдері,
сфералары, нақты қызметтері, мақсаттары мен міндеттері бар салыстырмалы
дербес қүрылымдар.
Мемлекет қоғамның белгілі бір сатылы даму нәтижесі ретінде пайда болды.
Оның пайда болуы қоғамның езі шешуге дәрменсіз саяси, өлеуметтік жөне
экономикалық қиыншылықтардың шиеленісуімен байланысты. Қайшылыққа толы
қоғамдағы қақтығыстарды темендететін, белгілі бір тертіпке негізделген
ережелердің шекарасын анықтайтын күштің қажеттігі есе түсті. Сондықтан
қоғамды дамытудың жағдайларымен қамтамасыз ету, "ойын ережелерін" анықтау
қызметі мемлекетке жүктелді. Пол Хейне атап өткендей: "Мемлекет коғаммен
мойындалған мөжбүрлеудің ерекше құқығына ие".
Алғашқы кезде мемлекеттің қоғамдағы рөлі қарапайым болды. Ол құқық қорғау
мен заңдардың орындалуын қадағалау, үлттық қорғаныс пен басқа
мемлекеттермен нормативтік қатынастарды жене т.б. сақтаумен шектелді.
Экономика саласында мемлекет табыстарды анықтау және есептеу қызметін
жүзеге асырды. Австриялық экономист Хайектің сөзімен айтқанда мемлекет
экономикалық процестерге араласпай "түнгі күзетші" рөлін атқаруы тиіс
болды.
Бірақ, рыноктық жүйенің дамуы мен жетілуі ескен сайын, оның экономикалық
артықшьиықтарымен қоса, бірқатар күрделі әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуге қабілетсіздігі айқындала түсті. Сонымен қатар рыноктық
жүйе өзінің дамуы барысында дағдарысқа ұшырауға бейім екендігін керсетті.
Яғни, монополияны туындата отырып бәсекені шектеді, монопольды баға
белгілеу мен бақылау арқылы жиынтық сұраныс көлемін төмендетті, нәтижеде
өндіріс қүлдырап, экономика түрақсыздықка үшырады. Уақыт өте келе
мемлекеттің араласуынсыз тиімді экономикалық даму мүмкіншіліктері төмендей
түсті.
I. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің жалпы сипаттамасы
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері мен объектілері
Экономикалық әдебиеттерде мемлекеттік реттеудің субъектілері мен
объектілері, мақсаттары, нысандары мен әдістері және т.б. сүрақтарға
берілетін жауаптар біркелкі емес. Мысал ретінде реттеу объектілерін алуға
болады. Жекелеген авторлардың айтуынша: "Мемлекеттік реттеу объектілері
туралы сүрақтың жақын арада өз шешімін табуы оңай болмай тұр".
Объектілер ретінде экономикалық қүбылыстар мен процестердің мейлінше
барлық түрлері қарастырылады. Яғни, экономиканың өртүрлі салалары мен
сфераларынан бастап субъектілер арасындағы өртүрлі қатынастар, өртүрлі
экономикалық процестердің даму жағдайлары алынады. Осындай жағдайда реттеу
шекаралары дамуы мен кьізмет етуін рыноктық механизм толық
қанағаттандырмайтын немесе мүлдем қамтамасыз етпейтін жоғарыда аталған
объектілермен ғана белгіленеді.
Реттеу субъектілері туралы сұрақты талқылау да анық емес: кейбіреулері
субъект ретінде мемлекетті анықтаса, ал екіншілері мемлекеттік органдардан
басқа кептеген үйымдастырушылық құрылымдарды жатқызады, олардың ішінде:
көсіподақтар, түтыну қоғамдары, өртүрлі қауымдастықтар мен
бірлестіктер, акционерлік қоғамдар, экологиялық, әйелдер, жастар, спорттық,
шығармашылық үйымдар мен басқа да ұйымдастырушылық құрылымдар.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттарын анықтауда да
көптеген сан алуан процестер ұсынылады. Жекелеген авторлардың талдауы
бойынша экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаттары болып мына
процестер табылады:
0. жалпы экономикалық түрақтылықты қамтамасыз ету;
1. шаруашылық іс-өрекетті координациялау;
2. бәсекелік ортаны қолдау.
"Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу" курсы бойынша ең алғашқы оқу
қүралының авторы В.П. Орешин "сиқырлы төртбұрыш" деп атаған өзара
байланысты төрт мақсатты үсынады:
3. экономикалық өсу;
4. жүмыспен қамтудың жоғары деңгейі;
5. бағалардың түрақтылығы;
6. сыртық экономикалық тепе-теңдік.
Басқа авторлардың пікірінше: "Басты мақсаттарға мыналар жатқызылады:
1) қоғамның еркін дамуы; 2) қүқықтық төртіп; 3) ішкі және сыртқы
қауіпсіздік; Бүл мақсаттарға жету рыноктық жүйенің өмір сүруі үшін жалпы
және негізгі жағдайларды қалыптастырады".
Белгілі болғандай, экономиканы мемлекеттік реттеудің объектілерін,
субъектілерін және белгіленген мақсаттарын анықтауда кез-келген үстанымның
дүрыс екендігіне нақты және дәл баға беру қиын. Авторлардың ой-пікірлерімен
келісуге де, келіспеуге де болады.
Мөселенің өте маңызды жақтары туралы көзқарастардың әртүрлі болуы оны
зерттеуді ғана емес, сонымен бірге қалыптасқан жағдайларға сәйкес
экономикалық саясатты жүзеге асыруды да күрделендіре түседі.
Қоғамның әл-ауқатын жоғары деңгейге жеткізу үшін экономиканың аса
тиімді жолмен даму жағдайларын қалыптастыру- экономиканы мемлекеттік
реттеудің ғаламдық мақсаты десек қателеспейміз. Мақсатты былайша
анықтауымыздың себебі, біріншіден, рынок шынында ресурстарды тиімді
бөлгенімен, елеуметтік тиімділікті қамтамасыз ете алмайды, нәтижеде
экономикалық тиімділіктің өзі қоғам үшін тиімсіз болып шығады. Екіншіден,
экономиканы реттеуде мемлекеттік, әкімшілік тетіктерді жиі пайдалану
экономиканың қызмет етуінің жалпы тиімділігін төмендетеді. Сондықтан
мемлекет экономикадағы рыноктың және өкімшілік күштерді үйлестіре отырып,
үлттық экономиканың оптималды дамуын қамтамасыз етуі тиіс. Рыноктың тиімді
жақтарын қолдау, ынталандырумен қатар, оның кемшіліктерін толықтыруы керек
жөне де қоғамның ел-ауқатының белгісі ретінде әлеуметтік процестерге де оң
әсер ету жағдайларын ойластырғаны абзал.
Қозғалыстың әрбір тарихи кезеңінің езіне тән ерекшелігі болатындықтан,
ғаламдық мақсат нақтыланып, сандары шектеледі. Мысалы, экономиканың циклды
дамуы жағдайында циклдың әрбір сатысы үшін бөлек максаттар, міндеттер,
қүралдар мен реттеу әдістері таңдап алынады. Құлдырау сатысы жұмыспен
камтуды арттыру және күлдырауды тоқтату мен кайта өсу жағдайларын
қалыптастыру үшін мемлекеттік тетіктерді күшейтуді талап етеді. Жандану
сатысы шаруашылық іс-ерекеттерді координациялау мен тұрақтылықты қамтамасыз
ететін рыноктық жөне әкімшілік іс-шараларды үйлестіруді кажет етеді.
Монополиялану процесінің өсуі бәсекелестік ортаны қолдау мен дамыту
бойынша мемлекеттік іс-шараларды күшейтуді кажет етсе, керісінше
халықаралық бәсекелестік күрестің күшеюі отандық өндірушілерді қорғау үшін
үлттык монополияны қолдау іс-шараларын жетілдіруді талап етеді.
Бұл ой-пікірлерден кейін шығатын біздің корытынды: басты әрі жалғыз
реттеу субъектісі- мемлекет. Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету тек
мемлекеттің ғана қолынан келеді, ол- қоғамның кепілі жөне оның мүддесін
қорғаушы.
Экономиканы реттеудің басқа субъектілері тек белгілі бір халық
топтарының мүдделерін білдіретіндіктен және олар экономикалық процестерді
өздеріне ғана тиімді бағыттарда жүзеге асыруға тырысатындықтан, оларды
реттеу субъектілері ретінде қарастыратын көзқарастармен келіспеуге болады.
Шынында да, ірі корпорациялардың, қаржылық-өнеркәсіптік топтардың,
акционерлік қоғамдар мен басқа қоғамдық-экономикалық қүрылымдардың қоғамның
белгілі бір сфераларына өсер ете алатындығы жасырын емес. Ірі капиталға ие
болғандықтан, олардың ендіріс көлемі де, ықпал ету күші де жоғары және
объективті жағдайларға сәйкес елдің шекарасынан тыс әрекет ету
мүмкіншіліктері де мол. Олар мемлекеттің нақты шешімдеріне де ықпал ете
алады. Экономикадағы мүндай субъектілердің рөлін ашық көрсету үшін кейбір
авторлар, олардың қолындағы қосымша шаруашылық билікті ерекше атап өтеді.
Оның материалдық негізі- билігі бір капитал, яғни, "таза бәсекелестіктен,
рыноктық үйымдардан және ез іс-өрекеттерінен тыс өз билігін жүзеге асыратын
капитал. Ол тек өзінің іс-әрекетін ғана емес, сонымен қатар өрекет ететін
ортаны, баска капиталдарды, қоғамдық және шаруашылық көрсеткіштерді, түйық
жене жалпы шаруашылық процестерді де үйымдастырады, бақылайды". Сонда да
байқайтынымыз, біріншіден, бүл күрылымдардың шаруашылық билігі коғамдық
өндірістің белгілі бір бөлігіне ғана жүреді, екіншіден, "соңғы сөзді"
мемлекет өзінде қалдырады. Бүл жағдайда мемлекеттік реттеудің өсер ету күші
мен оптималдылығы дөл осы секілді қүбылыстарға қарсы түра алуымен, олардың
мүдделерін экономикадағы басқа субъектілердің мүдделерімен оптималды
үйлестіре алуымен байланысты. Тек мемлекет қана реттеудің жетекші
субъектісі бола алады, өйткені экономикадағы барлық субъектілердің кызмет
етуінің негізгі көрсеткіштерін анықтайтын да, рыноктық кеңістікте "ойын
ережесін" бекітетін де, қоғамдағы қабылданған нормалар мен стандарттардың
қоғам мүддесіне сай сақталуын бақылайтын да мемлекет.
Кең мағынада реттеу объектісі болып үлттық экономика мен оның барлық
салаларының, сфераларының жөне ондағы экономикалық процестердің жиынтығы
табылады. Бірақ экономикадағы өзгерістердің әрбір нақты кезеңіне төн, нақты
реттеу объектісіне айналатын "өлсіз белімдері" немесе "жетілмеген түстары"
болады.
Әрине, бүл жерде мәселе кеңес елдеріндегі өкімшілік-әміршілдік
жүйе кезіндегідей кемшіліктермен байланысты туындайтын
қабілетсіздіктерді жетілдіруге қатысты болып отыр. Ал мүндай кемшіліктер
қоғамның дамуы өскен сайын кез келген экономика бөлімінде пайда болуы
мүмкін.
Шартты түрде алғанда, экономиканы тік және көлденең байланыстар
ретінде елестетуге болады. Тік байланыстар көптеген субъектілер қызмет
ететін, материалдық және материалдық емес өндіріс сфералары мен салалары
арасында болады, ал көлденең- экономиканы қамтитын барлық экономикалық
пооцестер мен қүбылыстар- табыстардың калыптасуы мен бөлінуі, қаржылық,
несиелік, ақшалай процестер мен қатынастар, инвестициялар жөне басқалар (1-
сурет). "Тік" және "көлденең" объектілердің жағдайлары езін-өзі реттейтін
рыноктық механизмдердің іс-әрекетімен де, саналы бағытталған мемлекеттік-
әкімшілік іс-шаралар жүйесімен де анықтала береді. Егер, бүл объектілердің
қозғаласын реттеу тек рыноктық күштерге жүктелсе, онда ресурстарды аса
тиімді бөлуді қамтамасыз ететін объектілер ғана динамикалық дамиды. Бірақ
осымен бірге жоғарыда айтылған рыноктың кемшіліктері керініс алады. Тік
байланыста қоғамдық өндірістің оптималды емес құрылымы қалыптасуы мүмкін,
біреулері қарқынды дамыса, басқа салалар техникалық жөне экономикалық артта
қалады. Оларға жеткілікті пайда алуды қамтамасыз етпейтін және бөсекеге
қабілетсіз өлеуметтік, демографиялық сфералар мен қоғамдық тауарлардың
ендірісін, қорғаныс, құқық қорғау, ғылым, мәдени ескерткіштерді қорғау жене
т.б. елдің ішкі мүқтаждықтары үшін қажет салалар мен ендірістерді жатқызуға
болады.
Көлденең жағдайда да теріс салдар калыптасады, мысалы: табыстардың
өркелкі және әділетсіз бөлінуі, қоғамның күрт жіктерге белінуі, инфляция
мен қаржы жүйесінің күйзелісі, монополияланудың күшеюі мен бөсекелік
ортаның қысқаруы жөне т.б.
Егер, барлық реттеу тек мемлекеттік тетіктер арқылы орындалса, онда
өлеуметтік мөселелердің шешілуі, қажетті бағыттарға ресурстарды
шоғырландыру мүмкіндігі, толық жүмыспен қамту, инфляцияны тежеу жөне т.б.
секілді оң нәтижелермен қатар, әлеуметтік-экономикалық жүйенің экономикалық
тиімділігі темендейді, нәтижесінде үлттың өл-ауқаты да темендейді.
Мемлекеттік реттеудің басты күрделілігі, біріншіден, реттеу
объектілері өзгермелі, түрақсыз жөне етпелі жағдайларда осы объектілерге
әсер етудің рыноктық және мемлекеттік тетіктердің қарым-қатынасынын
оптималды шамасын табу; екіншіден, дамушы ағза ретіндегі экономикадағы
үнемі қозғалыста болатын "өлсіз жөне нашар бөлімді" уакытында, дәл анықтау
мен арнайы өзірленген мемлекеттік іс-шаралар аркылы оған көмектесу.
1.2. Мемлекеттің экономикалық қызметтері
Кез келген қоғамдағы мемлекеттің экономикалық рөлі оның нақты
қызметтерінің жиынтығы арқылы көрінеді. Мемлекеттің рөлі мен оның
қызметтері мемлекет пен экономиканың өзара қатынасының өртүрлі
модельдерінде ғана емес, өр елдің әртүрлі нақты тарихи жағдайлары бар бір
модельінде де өзгеше. Сонымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлі мен
атқаратын қызметтері рыноктық экономикасы жоғары дамыған мемлекет пен
өтпелі экономикалы мемлекетте бірдей болуы мүмкін емес. Бүл жерде нақты,
ерекше жағдайлар да маңызды. Мүндай өзгешеліктер көптеген объективті,
материалдық факторларға байланысты, сонымен бірге ер қоғамға төн дәстүрлер
мен көзқарастардың (менталитет) өсерінен пайда болады.
Аралас экономика қалыпты немесе нәтижелі қызмет ететін елдердің
экономикалық, мәдени және ұлттық-тарихи дамуына қарамастан, бүл елдерде
ерекше көңіл бөлінетін мемлекеттің экономикалық рөлі, экономикалық теорияға
тәуелсіз, келесідей маңызды қызметтермен байланысты:
0. заң шығару, қүқықтық базаны және әлеуметтік ортаны қамтамасыз ету
(меншік құқығын қоргау, шаруашылық өмірдегі қүқықтык төртіп пен заңдардың
орындалуын қамтамасыз ету, жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағыөзара
қатынасты реттеу);
1. кәсіпкерлік еркіндікті қамтамасыз ету, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және монополиялық тенденциямен күрес (монополиялық іс-әрекетке
қарсы заңдар қабылдау, әділетсіз бөсекеге қарсы іс-шаралар жүргізу,
түтынушылардың құқығын қорғау және т.б.);
2. халыктың әртүрлі топтарыньщ ішіндегі мүқтаж топтарға әлеуметтік
кепілдіктер беру мен қорғау мақсатында табыстарды қайта бөлу (білім беру
саласында міндеттемелерді қабылдау, демографиялық процестерді реттеу,
денсаулық сақтау жүйесіндегі емдеу мен сауықтыру, ана мен баланы қорғау,
зейнетақы, жәрдемақы, төлемақы және т.б. арқылы халықтың кедей топтары мен
қарт адамдарды қолдау);
3. сыртқы және ішкі жағдайлармен байланысты ұлттық экономиканың қүрылымына
өзгеріс енгізу мақсатында ресурстардың бөлінуіне түзетулер енгізу;
4. экономикалық конъюктураның ауытқұлары кезінде экономиканы түрақтандыру,
экономикалық ындаландыру (ақша айналысын реттеу жөне ұлттық валютаның
тұрақтылығын қамтамасыз ету, жүмыспен қамту деңгейін ррттеу жене
жүмыссыздықпен күрес және т.б.);
5. жеке капитал әрекет етпейтін сфераларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру (қоғамдық тауарларды өндіру, қалаларды қайта қүру, төуекелден
сақтандыру, мөдениет және ескерткіштерді қорғау жөне т.б.);
0. сыртқы экономикалық қызметтерді бақылау, кеден жүмысын үйымдастыру;
1. қоршаған ортаны қорғау, сарқылатын табиғи ресурстарды пайдалануды
реттеу.
Барлық қызметтер, біріншіден, рыноктық жүйенің қызмет етуін жеңілдету
мен қолдауға бағытталған, екіншіден, рыноктық жүйенің кемшіліктерін жоюмен
қоса, қозғалысына жаңа бағыт беру жөне түзетулер енгізу.
Қоғамның материалдық-техникалық базасының жетілуімен бірге оның дамуы,
экономика субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстардың күрделенуі,
қоғамдық өмірдің кейбір сфераларының маңызының артуы және интеграциялық
процестердің күшеюі нәтижесінде мемлекет қызметтері толықтырылады,
нақтыланады жөне жаңа қызметтер пайда болады. Соңғысыньщ қатарына
экономистер жатқызады:
- өте дөлдікпен қалыптастырылған өнеркәсіп саясатын жүргізу;
- қазіргі заманғы технологиялар жасау мен енгізу үшін арнайы
экономикалық аймактарды қүру, жекелеген аймақтар мен сфералардың дамуын
ылталандыру;
- ел шекарасын анықтау және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
камтамасыз ету.
Бүл қызметтерді жүзеге асыру көбінесе әртүрлі мемлекеттердің
ерекшеліктерімен анықталады. Дамыған рыноктық экономикада макроэкономикалық
тұрақтылық пен экономикалық өсуге, оның техника-технологиялық базасын
дамытуға ықпал ететін қызметтер басты болады әрі жиі қолданылады.
Ал экономикасы етпелі елдерде ескі жүйені рыноктық жүйеге жедел қайта
қүруға мүмкіндік беретін қызметтер басты болады.
Сондықтан әр ел мемлекеттік реттеуге қатысты өртүрлі үстанымдарды
қалыптастырады, өртүрлі ағымдық және стратегиялық мақсаттар қояды, оларға
жетудің әртүрлі нысандары мен әдістерін қолданады.
IІ. Мемлекеттік қаржылық реттеудің құралдары мен көрсеткіштері
2.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен құралдары
Мемлекеттік реттеу нысаны дегеніміз экономиканы регтеуді үйымдастыру
тәсілі, яғни экономикаға қатысты сыртқы реттеу қүралдарының жиынтығы
нормалар, әкімшілік заңдар, стандарттар, ережелер, шарттар және т.б.
Қолданылатын мемлекеттік реттеудің нысандарын үш топқа бөлуте болады:
1. Заң шығарушы – құқықтық нысаны. Ол ұлттық экономиканың ішінде де,
сыртқы елеммен байланысы кезінде де қолданылады. Экономикалық
жүйенің өзгеру қағидаларын, өндірістік, өлеуметтік және басқа да
қатынастардың қызмет етуін анықтау үшін пайдаланылатын заңдардың,
оларды дайындау, қабылдау мен жүзеге асыру механизмдерінің
жиынтығьш сипаттайды.
2. Қаржы- несиелік нысаны. Бюджет- салыктық және ақша-несиелік
нысандардан түрады. Бүл нысан макроэкономикалық белсенділікті
реттеу, (ынталандыру немесе тежеу) жиынтық сұраныс пен жиынтық
үсыныстың тепетеңдігін қалыптастыру үшін қолданылады. Қалыптаскан
экономикалық жағдайға сөйкес әртүрлі қаржы-несиелік құралдарға
негізделген мемлекеттік
саясат нақты процестерге өсер етеді:
0. Салық саясаты – салық қойылымын, салық салынатын объектіні, салықтық
жеңілдіктер мен артықшылықтарды белгілеу;
1. Ақша саясаты – ақша эмиссиялау, ең төменгі резерв мөлшерін белгілеу
және езгерту, ашық рыноктағы операциялар;
2. Несие саясаты – банктік несие үшін пайыздың есептік қойылымын белгілеу,
мемлекеттік бағалы қағаздар мен рыноктық операциялар, мақсатқа сай
несиелеу, тікелей қаржыландыру және т.б.;
3. Валюталық саясат – ұлттық валютаның айырбас бағамының жүйесін таңдау,
номиналды жене нақты айырбас бағамын белгілеу, валюталық резервтерді
анықтау және т.б.;
4. Амортизациялық саясат – амортизация нормасын белгілеу, амортизациялық
қордың күрделі жөндеу және қалпына келтіру шығындарына қатынасы;
5. Кеден саясаты – экспорттық, импорттық, кедендік бажды және үлесті
белгілеу.
3. Әкімшілік нысан әкімшілік – экономикалық және үйымдастырушылық
әкімшілік нысандарға бөлінеді. Бүл нысан үкіметтің қабылдайтын
шешімдерімен, жарлықтарымен, бүйрықтарымен байланысты.
Әкімшшік реттеудің негізгі құралдары: нормативтер мен қатаң ережелер
жүйесі, әкімшілік әсер етудің бір сарынды тәртібін дайындау, жекелеген
тауарлар мен қызметтердің өндіріс көлемі мен бағаларын белгілеу және т.б.
Әртүрлі ұлттық экономикаларда реттеудің әртүрлі нысандары арасындағы
қарым-қатынас бірдей емес. Экономикалық жағдайлардың өзгеруіне орай
макроэкономикалық саясаттың мақсаттары мен міндеттері де өзгеріп отырады.
Бүл өз кезегінде реттеудің өртүрлі нысандары арасындағы карым-қатынасқа
әсер етеді. Күрделі мемлекеттік реттеу жүйесінде не біріншісіне, не
екіншісіне, не үшіншісіне артықшылық беру арқылы олардың орны анықталады.
Реттегіштер мен қүралдар белгілі бір реттеу нысанын жүзеге асыру кезінде
қолданылады. Реттелетін объектіге әсер ету тәсілі бойынша жанама және
тікелей реттегіштер бар:
Тікелей реттегіштер – шаруашылық субъектілердің іс-әрекетін қатаң
белгілейтін реттегіштер. Олар: заңдар, жарлықтар, бүйрықтар, қаулылар, сот
билігінің шешімдері жөне т.б.
Жанама реттегіштер – реттеуге алынған объектінің іс-әрекетін
ынталандырушы немесе тежеуші сипаттағы нүсқаларды қалыптастырады. Оларға:
салық салу шарттары, баға, кедендік баж, амортизация нормасы, пайыз, тариф
деңгейлері, ауыр жөне зиянды жүмыс үшін төлем жасау шарттары және т.б.
Кейде бүл реттегіштерді өкімшілік және экономикалық деп те атайды,
яғни әкімшілік реттегіштер – тікелей, ал экономикалық реттегіштер – жанама
болады. Іс жүзінде өкімшілік жене экономикалық реттегіштер бірдей
тетіктерді пайдаланады. Мысалы, тікелей реттеу, тыйым салу, рүқсат беру,
мәжбүрлеу секілді таза әкімшілік күралдар мен тетіктерден басқа
жеңілдетілген қаржыландыру, келісім-шарт, тапсырыс жасау, бюджеттік
инвестициялар, сауықтыру, субвенциялар, дотациялар, трансферттер сияқты
экономикалық тетіктерді пайдаланады. Сонымен қатар жанама реттеу
экономикалық қүралдар: салықтар, жеңілдіктер, несие үшін пайыз қойылымы,
ашык рыноктағы операциялар, тапсырыстар мен келісім-шарттар, акция үлесін
иелену арқылы басқаларға қабысу жөне т.б. ғана емес, қатаң нормалар
стандарттар, квоталар, баж жөне лицензиялар белгілеу арқылы да жүзеге
асырылады.
Нақты шаруашылық төжірибеде әртүрлі реттегіштер өздігінше дербес қана
емес, бір-бірімен үйлесімді және өзара тығыз байланыста қолданылады. Әсер
ету аясы шектеулі немесе үлкен шеңберде бола отырып, әкімшілік жөне
экономикалық тетіктер сандық және сапалық көрсеткіштерін өзгертеді, олардың
мақсатты бағытталуы, шешетін қысқа мерзімді міндеттері және орны мен рөлі
қүбылмалы болады.
Реттегіштердің көптүрлілігі мен әркелкілігі, әртүрлі аядағы қолданудың
әр түрлі нәтижелері, жылдам өзгеретін жағдайларға бейімделуінің
күрделілігі, экономикаға өсер етудің барлық іс-шараларының өзара байланысы
мен кешенділігін қамтамасыз етудің қажеттігі экономиканы мемлекеттік
реттеудің езіне тән аса күрделі екендігін айқындайды. Сонымен қатар жанама
реттеу экономикалық қүралдар: салықтар, жеңілдіктер, несие үшін пайыз
қойылымы, ашык рыноктағы операциялар, тапсырыстар мен келісім-шарттар,
акция үлесін иелену арқылы басқаларға қабысу жөне т.б.
2.2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көрсеткіштері
Экономикаға мемлекеттік ықпал ету ауқымы туралы меліметті келесі
көрсеткіштер береді. Жиі қолданылатын көрсеткіш- бюджет жөне бюджеттік емес
қорлар арқылы белінетін ЖІӨ-нің үлесі. 90 жылдардьщ басында Жапония мен АҚШ-
та бүл үлес 35-40% болған, Германия, Франция, Италия, Канада елдерінде- 50%-
дан жоғары болса, ал Швецияда- 60%-дан жоғары. Бұл үлес жоғары болған сайын
мемлекеттіқ экономиканы реттеу ауқымы да жоғары болады.
Экономикадағы мемлекеттің рөлі елдің ұлттық активтеріндегі мемлекеттік
меншіктің үлесі арқылы да сипатталады. Оның үлесінің жоғары болуы, басқа
жағдайлар түрақты болғанда, мемлекеттің экономикаға қатысуы елеулі
екендігін куәландырады.
Экономикадағы мемлекеттік сектордың рөлі туралы экономистердің
көзқарасы бірдей емес екендігін айта кеткен жөн. Біреулері, "командалық
биіктер", "нервтік түйіндер", "стратегиялық салалар" деп аталатын экономика
секторлары кез келген жағдайда да мемлекет меншігінде қалуы тиіс десе,
басқалары- экономикадағы мемлекеттік секторларды қысқартуға,
жекешелендіруді жеделдету мен жеке секторды жоғары деңгейде дамытуға
шақырады. Ресейлік экономист А. Илларионов 1978-1991 жылдар аралығындағы 76
елдегі статистиканы талдау негізінде ЖІӨ-дегі мемлекеггік кәсіпкерліктің
үлесін жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынымен салыстыра отырып,
қорытынды жасайды: мемлекеттік меншік пен мемлекеттік көсіпкерліктің ЖІӨ-
дегі үлесі 7%-дан төмен болғанда, экономикалық өсу қарқыны жоғары межеге-
жылына 1,5%-ға жетеді. Олардың мөлшері өскен сайын экономикалық өсу қарқыны
төмендейді, ал ЖІӨ-дегі мемлекеттік кәсіпорындардың ендіріс көлемі 20%-дан
асқан жағдайда, экономикалық өсу теріс шамаға айналады. Сондықтан, оның
ойынша, мемлекеттік меншіктің мөлшерін азайту экономикалық өсуге жағдай
жасайды.
Мемлекеттік көсіпкерліктің үлесін арттыруды жақтаушылар керісінше,
оның үлесінің артуы экономиканың циклдық ауытқуларын төмендетеді,- дейді.
Соңғы 50 жылда экономикалық ауытқудың тереңдігі әжептеуір төмендеген және
"Үлы депрессия" кезеңіндегі көрсеткішпен салыстыруға келмейді.
Мұндай пікірталастар экономикадағы мемлекеттің рөлін қайта қарауға
өкеліп, мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен өндіріске мемлекеттік
араласудың қажеттігін жаңаша ойластыруға мәжбүрлейді.
Мемлекеттік реттеудің көлемін мемлекеттік шығыстардың үлесі арқылы да
анықтауға болады. Осы көрсеткіш бойынша әлем елдерін үш топқа бөлуге
болады:
1. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі 50%-дан жоғары елдер: Бельгия,
Италия, Швеция, Нидерланды, Норвегия.
2. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі орташа елдер, үлестік салмағы- 40-
50%: Германия, Ирландия, Испания, Жаңа Зеландия, Канада, Франция.
3. ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығыстардың үлесі темен елдер, үлестік салмағы
40%-дан төмен: Австралия, АҚШ, Швейцария, Жапония.
Ресейлік экономистер мемлекеттің экономикадағы рөлін сипаттайтын тағы
бір көрсеткішті бөліп қарастырады- жүмыспен қамтылған жалпы халықтың
ішіндегі мемлекеттік қызметкерлердің үлесі. Олар бүл көрсеткішті аса
қолайлы дей отырып, оның елеулі кемшілігін де бөліп керсетеді- еңбек
өнімділігінің өзгерісі мен өндірістік ресурстардың өзара алмасушылығын
ескермейді.
Мемлекеттің белсенділігіне қарсы сын-пікірлер өршіп түрған кезеңдердің
езінде бірде-бір дамыған ел макроэкономикалық реттеуден бас тартпағанын
айта кеткен жөн. 80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі баяулағанымен,
мемлекеттік реттеудің экономикалық қуатының өсу процесі тоқтаған емес (2-
сурет). Оған дәлел ретінде Үлыбританияны мысал ретінде алуға болады. 1980
жылы М. Тэтчер үкіметі экономиканы мемлекетсіздендіруге бағытталған
реформаларды жүзеге асыра бастаған кезде мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-дегі
үлесі 43% болатын. 10 жыл ішінде бюджеттік баптар мен мемлекеттік
қызметкерлер саньш елеулі қысқарту нөтижесінде мемлекеттік шығыстардың
үлесі 42%-ға дейін ғана азайған. Соңғы жылдары ЖІӨ-дегі мемлекеттік
шығыстардың өсуі жалғасуда және Үлыбританияның мемлекеттік шығыстарының ЖЮ-
дегі үлесі 1980 жылғы көрсеткішіне қайта жақындады. Бүл процесс өмір үшін
маңызы бар бірқатар тауарлар мен қызметтерді өндіруші ретінде мемлекет
рөлінің өлсіреуімен емес, жеке көсіпкерліктің қүқықтық ортасын
қалыптастыратын төреші және өлеуметтік түрақтылықтың кепілі ретіндегі
релімен байланысты туындайды.
Рыноктық экономикасы дамыған елдер топтары бойынша ЖІӨ-дегі
мемлекеттік шығыстардың пайыздық көрсеткішінің өсімі (Австралия, Австрия,
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Испания, Италия, Канада, Нидерланды, Жаңа
Зеландия, Норвегия, АҚШ, Франция, Швеция, Швейцария, Жапония).
III. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3.1. Мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері
Мемлекеттік реттеу іс жүзінде өртүрлі өдістер арқылы жүзеге асады.
Әдіс - бұл мақсатқа жетудің төсілі, таңдап алынған мақсаттарға жетудің
тәртіпке келтірілген іс-әрекеттер жүйесі. Қоғамның даму тарихында
экономиканы мемлекеттік реттеу нысандары, құралдары және өдістері үнемі
үлғайып отырғанын көруге болады. Экономикада мүндай төртіпке негізделген іс-
өрекеттердің аса кең тараған түрлері болжау мен жоспарлау.
а) ұлттық экономиканың өлеуметтік-экономикалық даму динамикасын
болжау;
Ұлттық болжау процесі ұлттық экономиканың даму бағыттары туралы ғылыми
негізделген көзқарастар жүйесін қалыптастыруды сипаттайды. Оның мазмүны
оңтайлы шешім қабылдау үшін ұлттық экономиканың дамуының мүмкін болатын
бағыттарын анықтаумен байланысты.
Ұлттық экономиканың дамуын болжау - ұлттық экономиканың дамуының
болашақ көрсеткіштері туралы мөліметтер беретін сандық жөне сапалық
нлсандағы дәлелді болжамдар кешені. Болжамды дайындаудың негізіне
өлеуметтік-экономикалық құбылыстарды танудың ғылыми әдістері және
экономикалық болжамның тәсілдерінің, әдістерінің, қүралдарының жиынтығын
пайдалану жатады.
Ұлттық болжаудың мақсаттары:
0. экономиканың дамуын ғылыми талдау негізінде ғылыми алғы шарттар
қалыптастыру;
1. қалыптасқан тенденцияларды да, көзделген мақсаттарды да ескеретін
қоғамдық үдайы өндірістің болашақ даму нүсқаларын алдын ала анықтау;
2. қабылданатын шешімдердің мүмкін болатын салдарын бағалау;
3. басқару шешімдерін қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz