Мәйіт эксгумациясы (процессуалдық, ұйымдастырушылық және криминалистикалық мәселелері)
КІРІСПЕ
1 МӘЙІТТІ ЖЕРЛЕНГЕН ЖЕРІНЕН ҚАЗЫП АЛУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және эксгумация — дербес тергеу әрекеті ретінде
1.2 Тергеулік эксгумацияның қылмыстық іс жүргізудегі алатын орны
2 ТЕРГЕУЛІК ЭКСГУМАЦИЯНЫ ЖҮРГІЗУДІҢ
ПРОЦЕССУАЛДЫ.ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Тергеулік эксгумацияның құқықтық шарттары мен процессуалдық реттелуінің мәселелері
2.1 Эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттары мен оған қатысушы тұлғалар
3 МӘЙІТТІ ЖЕРЛЕНГЕН ЖЕРІНЕН ЭКСГУМАЦИЯЛАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ.КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің ұйымдастыруышылық және тактикалық негіздері мен әдіс.тәсілдері
3.2 Қалыптасқан ахуалдарға сәйкес мәйітті эксгумациялаудың ерекшеліктері және аталған ахуалдардың криминалистикалық түсініктері
3.3 Мәйітті эксгумациялау барысында қолданылатын криминалистикалық техника құралдары мен оларды қолдану әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР.КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А 135
ҚОСЫМША Б 142
ҚОСЫМША В 143
ҚОСЫМША Г 144
1 МӘЙІТТІ ЖЕРЛЕНГЕН ЖЕРІНЕН ҚАЗЫП АЛУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және эксгумация — дербес тергеу әрекеті ретінде
1.2 Тергеулік эксгумацияның қылмыстық іс жүргізудегі алатын орны
2 ТЕРГЕУЛІК ЭКСГУМАЦИЯНЫ ЖҮРГІЗУДІҢ
ПРОЦЕССУАЛДЫ.ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Тергеулік эксгумацияның құқықтық шарттары мен процессуалдық реттелуінің мәселелері
2.1 Эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттары мен оған қатысушы тұлғалар
3 МӘЙІТТІ ЖЕРЛЕНГЕН ЖЕРІНЕН ЭКСГУМАЦИЯЛАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ.КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің ұйымдастыруышылық және тактикалық негіздері мен әдіс.тәсілдері
3.2 Қалыптасқан ахуалдарға сәйкес мәйітті эксгумациялаудың ерекшеліктері және аталған ахуалдардың криминалистикалық түсініктері
3.3 Мәйітті эксгумациялау барысында қолданылатын криминалистикалық техника құралдары мен оларды қолдану әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР.КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А 135
ҚОСЫМША Б 142
ҚОСЫМША В 143
ҚОСЫМША Г 144
Жаңа тұрпаттағы мемлекетіміздің тари¬хи дамуының сара жолына шығуына байланысты қоғамымызда жаңа құқықтық жүйе қалыптаса бастады. Осыған сәйкес көптеген заңдар қабылданып, адамдар¬дың ара қатынасын шынайы демократиялық негізде реттеуге жол ашылды. Қа¬зақстан Республикасының тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде дамуы — мемле¬кеттік құқықтық жүйенің түбегейлі өзгеруіне басты себепкер болды. Құқықтық мемлекет құруға бағыт алған Қазақстан Республикасындағы құқықтық рефор¬маны жүзеге асыру жағдайында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және олардың заңды мүдделері мемлекетіміздің ең басты әлеуметтік құндылы¬ғы болып жарияланып, көптеген құқықтық институттар сапа жағынан түбегейлі қайта қарастырылуды қажет етті. Осылайша Қазақстан Республикасының Пре-зиденті Н. Ә. Назарбаев 2006 жылғы Қазақстан халқына жасаған Жолдауында, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стра¬тегиясының негізгі бағыттарын анықтай келе, азаматтардың Конституция мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету — құқық қорғау органдарының негізгі міндеті екендігін ескерткен болатын [1].
Ал құқық қорғау және сот органдарының заңдарды орындаудағы қызметте¬рінің негізгі құрылымды бөлімін процессуалдық іс-әрекеттер, оның ішінде тер¬геу әрекеттері құрайды. Тергеу әрекеттерінің қалыптасқан заң нормаларының аясында жүргізілуі, сөз жоқ, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл бола алады. Алайда, кейінгі кездері азаматтар тарапынан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекеттеріне қатысты көптеген шағымдар мен арыздар түсуде. Айталық Қа¬зақстан Республикасындағы адамдар құқығы жөніндегі өкілетті өкіл Б. Байқа¬дамов, 2005 жылға арналған баяндамасында, 2005 жылдың бірінші қаңтары мен 31 желтоқсан айы аралығында 935 азаматтардың жазбаша өтініштері мен арыз¬дары қарастырылғаны және олардың 13,04 % құқық қорғау органдары қызмет¬керлерінің іс-әрекеттері мен әрекетсіздігіне тікелей қатысты болғандығын мә¬лімдеген болатын.
Ал құқық қорғау және сот органдарының заңдарды орындаудағы қызметте¬рінің негізгі құрылымды бөлімін процессуалдық іс-әрекеттер, оның ішінде тер¬геу әрекеттері құрайды. Тергеу әрекеттерінің қалыптасқан заң нормаларының аясында жүргізілуі, сөз жоқ, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл бола алады. Алайда, кейінгі кездері азаматтар тарапынан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекеттеріне қатысты көптеген шағымдар мен арыздар түсуде. Айталық Қа¬зақстан Республикасындағы адамдар құқығы жөніндегі өкілетті өкіл Б. Байқа¬дамов, 2005 жылға арналған баяндамасында, 2005 жылдың бірінші қаңтары мен 31 желтоқсан айы аралығында 935 азаматтардың жазбаша өтініштері мен арыз¬дары қарастырылғаны және олардың 13,04 % құқық қорғау органдары қызмет¬керлерінің іс-әрекеттері мен әрекетсіздігіне тікелей қатысты болғандығын мә¬лімдеген болатын.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан¬ның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылға арналған жолдауы // Заң газеті. 2006. 3 наурыз.
2 О соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2005 году: Доклад Комиссии по правам человека при Президенте РК // Юри¬дическая газета. 2006. 17 мая.
3 Толеубекова Б. Х., Капсалямов К. Ж., Шнарбеков Б. К., Бекишев Д. К. Уголовно-процессуальное право РК (часть Особенная). Досудебные стадии. — Алматы, 2002. — 270 б.
4 Назарбаев Н. Ә. Тәуелсіздік белестері. — Алматы, 2003. — 336 б.
5 Торвальд Ю. Век криминалистики: Пер. с немец. И. С. Власова, Л. А. Пэк. — М., 1984. — 325 б.
6 Щегловитов С. Г. Судебные уставы Императора Александра ІІ съ за¬конодательными мотивами и разъяснениями. Устав уголовного судапроиз-вод¬ства по продолжению 1902 г. Восьмое издание, исп. и доп. по 1-е марта 1903 г. — С-Петербургъ, 1913. — 948 б.
7 Словарь иностранных слов / Гл. ред. В. В. Пчелкина. — М., 1988. — 613 б.
8 Поркшеян О. Х.. Эксгумация трупов (классификация поводов) // Актуальные вопросы судебной медицины и криминалистики. — Л., 1966. — Вып. 49. — 63-64 б.
9 Бедрин Л. М., Загрядская А. П. Судебно-медицинские возможности исследования эксгумированного трупа. — Горький, 1978. — 51 б.
10 Шиканов В. И. Эксгумация трупа в системе следственных действий. — Иркутск, 1980. — 24 б.
11 Руководство для следователей / Под ред. Н. А. Селиванова, В. А. Снеткова. — М., 1998. — 736 б.
12 Натура Д. А. Эксгумация на предварительном следствии и особенности тактики следственных действий, связанных с эксгумированным трупом: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — Краснодар, 2002. — 25 б.
13 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. — Алматы, 1998. — 225 бап.
14 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. — Алматы, 2002. — 275 бап.
15 Комментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. ред. И. Ш. Борчашвили, Г. К. Рахимжанова. — Караганда, 1999. — 960 б.
16 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексіне түсінік / Жауапты ред. С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. — Алматы, 2001. — 704 б.
17 Мұрағаттық іс № 1-0216-04 Шымкент қалалық сотының мұрағаты.
18 Возвращение останков // Правда. 1973. 21 февр.
19 Юридический энциклопедический словарь / Гл. ред. А. Я. Сухарев. — М., 1984. — 422 б.
20 Ожегов С. И.. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. 23-е изд. — М., 1991. — Т. 2. — 422 б.
21 Юридический словарь / Гл. ред. П. И. Кудрявцев. — М., 1956. — Т. 2. — 639 б.
22 Белкин Р. С. Курс советской криминалистики, криминалистические средства, приемы и рекомендации. — М., 1979. — Т. 3. — 407 б.
23 Белкин Р. С. Криминалистическая энциклопедия. — М., 2000. — 334 б.
24 Гинзбург А. Я. Осмотр места происшествия. Освидетельствование. — Алматы, 1998. — 114 б.
25 Лупиков В. Д. Об эксгумации при расследовании преступлений // Вопросы совершенствования методики расследования преступлений: Сб. науч. тр. — Ташкент, 1984. — 126-130 б.
26 Натура Д. А., Натура А. И.. Эксгумация и особенности тактики следственных действий, связанных с эксгумированным трупом. — М., 2003. — 104 б.
27 Гутерман М. П. Следственные действия и некоторые вопросы связанные с их системой // Вопросы борьбы с преступностью. — М., 1985. Вып. 42. — 72-75 б.
28 Шейфер С. А. Познавательные значения следственных действий и их система // Вопросы борьбы с преступностью. — М., 1972. — Вып. 15. — 54-71 б.
29 Шейфер С. А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. — М., 1981. — 128 б.
30 Белозеров Ю. Н., Рябоконь В. В. Производство следственных дейст-вий. — М., 1990. — 66 б.
31 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Н. В. Жогин. — М., 1973. — 736 б.
32 Аленин А. П. Понятие и сущность следственного действия // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 35-43 б.
33 Белкин Р. С. Собирание, исследование и оценка доказательств. — М., 1966. — 295 б.
34 Криминалистическая тактика. Курс лекций / Под ред. А. П. Лаврова и Б. М. Нургалиева. — Караганда,1999. — 190 б.
35 Абдумаджитов Г. Следственные действия и общие условия их производства // Вопросы криминалистической тактики: Сб. науч. тр. — Ташкент, 1978. — 4-14 б.
36 Гутерман М. П. Организационные мероприятия следователя в процессе расследования преступлений: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1980. — 29 б.
37 Быховский И. Е. Процессуальные и тактические вопросы системы следственных действий: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1976. — 41 б.
38 Быховский И. Е. Процессуальные и тактические вопросы проведения следственных действий. — Волгоград, 1977. — 94 б.
39 Сущность методики расследования и ее принципы // Соц. законность: Сб. науч. тр. — М., 1976. — № 5. — 62-63 б.
40 Любимов В. В. Особенности осмотра неопознанного трупа на месте его обнаружения и современные возможности идентификации личности // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 113-118 б.
41 Салаев Б. А. Установление личности погибших в условиях черезвычайных ситуаций. — Алматы, 1997. — 57 б.
42 Еркенов С. Е., Сұлтанов С. И. Тергеу әрекеттерінің тактикасы. — Алматы, 2002. — 227 б.
43 Кустов А. М., Самищенко С. С. Судебная медицина в расследовании преступлениий: Курс лекций. — М., 2002. — 448 б.
44 Мұрағаттық іс № 1-943-02. Алматы қаласының орталықтандырылған сот мұрағаты.
45 Мұрағаттық іс № 1-0137-04. Шымкент қалалық сотының мұрағаты.
46 Приказ министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 октября 2004 года № 875/1 об утверждении правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы. Раздел 4. Гл. 15. П. 74.
47 Мұрағаттық іс № 653-02. Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам аудандық сотының мұрағаты.
48 Мұрағаттық іс № 297-03. Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби аудандық прокуратурасының мұрағаты.
49 Мұрағаттық іс № 1-423-01. Қарағанды қаласы, Бұхар-Жырау ауданына қарасты қалалық сотының мұрағаты.
50 Ларин А. М. Негативное обстоятельство привело к установлению убийцы // Следственная практика. — М., 1962. — Вып. 57. — 31-38 б.
51 Мұрағаттық іс № 1-548-03. Алматы қаласының орталықтандырылған сот мұрағаты.
52 Егоров К. А., Сундуков В. А. Эксгумация как результат экспертных ошибок // Вопросы мед. деонтол. и врач. ошибки. — Астрахань, 1969. — 33-34 б.
53 Бурчинский В. Г. К вопросу судебно-медицинской экспертизы эксгу¬мированных трупов // Мат-лы 5-й расш. науч. конф. — Киев, 1964. — 169-174 б.
54 Армеев Д. А., Маркарьян О. И. К вопросу об эксгумации трупов // Сб. тр. науч. общества судебных медиков и криминалистов. — Алма-Ата, 1961. — Вып. 4. — 51-52 б.
55 Аверьянова Т. В., Белкин Р. С., Корухов Ю. Г., Россинская Е. Р. Кри¬миналистика / Под ред. заслуж. деятеля наук РФ, проф. Р. С. Белкина. — М., 2004. — 992 б.
56 Алматы қаласының сот-медицина орталығынан алынған мәліметтер.
57 Оңтүстік Қазақстан облысының сот-медицина орталығынан алынған мәліметтер.
58 Қарағанды облысының сот-медицина орталығынан алынған мәлімет¬тер.
59 Павлодар облысының сот-медицина орталығынан алынған мәлімет-тер.
60 Уголовно-процессуальный кодекс Казахской ССР (с изм. и доп. на 15 апреля 1996 г.). — Алма-Ата, 1996. — Ст. 126.
61 Кригер А. Е. Некоторые проблемы уголовно-процессуального регулирования производства эксгумации на современном этапе // Проблемы уголовно-процессуального права: Мат-лы международ. дистанц. науч.-практ. конф. — Караганда, 2004. — Вып. 3. — 267-269 б.
62 Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы, 1995. — 18, 25 баптар.
63 Конституционное право Республики Казахстан / Сост. д. ю. н., проф. А. Т. Ащеулов. — Алматы, 2001. — 659 б.
64 Ахпанов А. Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. — Алматы, 1997. — 176 б.
65 Фуфыгин Б. Процессуальная природа эксгумации // Проблемы борьбы с преступлениями против личности и общественного порядка. — М., 1978. — 107-113 б.
66 Уголовный процесс / Под ред. В. П. Божьева. — М., 2004. — 674 б.
67 Нургазинов Б. О дополнении перечня расходов, подлежащих включению в процессуальные издержки // Мир Закона. — 2004. — № 6-7 (60). — 44-45 б.
68 Пинхасов Б. И. Проблемы борьбы с подлогами документов: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1970. — 43 б.
69 К вопросу о реквизитах документов // Сб. научн. тр. Саратовского отделения Всесоюзного научного общества судебных медиков и криминалистов. — Саратов, 1961. — Вып. 3. — 131-139 б.
70 Карнеева Л. М. Доказательства и доказывание в уголовном процессе. — М., 1994. — 40 б.
71 Научно-практический комментарий к УПК РСФСР / Под ред. В. П. Божьева. — М., 1997. — 723 б.
72 Төлеубекова Б. Қ. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. — Алматы, 2000. — 416 б.
73 Мұрағаттық іс № 1-098-03 Қарағанды облыстық сотының мұрағаты.
74 Судебная медицина / Под ред. О. Х. Поркшеяна, В. В. Томилина. — М., 1974. — 272 б.
75 Кодекс Республики Казахстан об административных правонаруше-ниях // Казахстанская полиция. — 2001. — № 3 (44). — Ст. 517.
76 Ищенко П. П. О целесообразности участия специалистов в произ-водстве различных следственных действий // Следственные действия (кримина¬листические и процессуальные аспекты): Межвуз. сб. науч. тр. — Свердловск, 1983. — 65-69 б.
77 Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. — Алматы, 2003. — 688 б.
78 Исаев А. А. Специальные познания в уголовном судопроизводстве. — Алматы, 2001. — 111 б.
79 Балгимбеков Д. У. Использование специалистов для участия в следственных действиях // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 30-34 б.
80 Рубежанский А. Ф. Определение по костным останкам давности захоронение трупа. — М., 1978. — 163 б.
81 Гарнаев В. Н. Значение энтомологических находок при экспертизе скелетированного трупа // Судебно-медицинская экспертиза и криминалистика на службе следствия. — Ставрополь, 1967. — 427-430 б.
82 Петров В. В., Петров В. П. Особенности осмотра костных останков на месте обнаружения // Судебно-медицинская наука в практике здравоохранения и экспертизы. — Минск, 1979. — 188-191 б.
83 Когамов М. Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан: состояние, организация, перспективы. — Алматы, 1998. — 176 б.
84 Орысша-қазақша сөздік / Ғ. Ғ. Мұсабаев, Н. Т. Сауранбаев жалпы редакциялауымен — Алма¬ты, 1981. — 2-том. — 408 б.
85 Якимов Н. Н. Практическое руководство к расследованию преступлений. — М., 1924. — 267 б.
86 Шурухнов Н. Г. Криминалистика. — М., 1924. — 467 б.
87 Понятие и сущность криминалистической тактики // Криминалистика. — М., 1970. — Т. 2. — 387 б.
88 Жәкішев Е. Криминалисттік тактика. — Алматы, 1997. — 92 б.
89 Баев О. Я. Тактика следственных действий. — Воронеж, 1992. — 208 б.
90 Васильев А. Н. Тактика отдельных следственных действий. — М., 1981. — 112 б.
91 Филиппов А. Г. Общие положения тактики отдельных следственных действий // Уголовно-процессуальные и криминалистические проблемы правоприменительной деятельности: Межвуз. сб. научн. тр. — Омск, 1989. — 161-169 б.
92 Криминалистика / Под ред. А. Г. Филиппова. — М., 2000. — 352 б.
93 Канафин Д. К. Место уголовно-процессуальных гарантий в системе механизма правового регулирования // Проблемы уголовно-процессуального права: Мат-лы международ. дистанц. науч.-практ. конф. — Караганда, 2004. — Вып. 3. — 50-55 б.
94 Рожков С. П. Понятие конфликта при производстве отдельных следственных действий // Уголовно-процессуальные и криминалистические проблемы правоприменительной деятельности: Межвуз. сб. науч. тр. — Омск, 1989. — 91-99 б.
95 Долинин В. Н. Взаимодействия следователя с работниками органов дознания в процессе осмотра места происшествия при расследовании квар-тирных краж // Следственные действия (криминалистические и процессуальные аспекты): Межвуз. сб. науч.тр. — Свердловск, 1983. — 94-99 б.
96 Денисюк А. Н. Участие специалиста-медика в деятельности органов внутренних дел по расследованию преступлений. — Киев, 1988. — 60 б.
97 Архангельский С. Н. Очерки по психологии труда. — М., 1958. — 311 б.
98 Кондратьев И. В. Мысленное моделирование в информационно-поис¬ковой деятельности следователя. — Караганда, 2004. — 116 б.
99 Решение следователя и тактические приемы в структуре процес-суальных действий // Следственные действия (криминалистические и процес-суальные аспекты): Межузов. сб. науч. тр. — Свердловск, 1983. — 7-12 б.
100 Лукаш А. А. К вопросу организации и проведения эксгумации и судебно-медицинская экспертиза останков жертв // Мат-лы 2-й расшир. науч.-практ. конф. судебных медиков и пат. анатомов Эстонской ССР. — Таллин, 1966. — 249-250 б.
101 Виноградов И. В., Томилин В. В. Судебная медицина. — М., 1991. — 240 б.
102 Мерецкий Н. Е., Прутовых В. В. Тактические приемы осмотра трупа на месте его обнаружения. — Хабаровск, 2004. — 176 б.
103 Рассейкин Д. П. Осмотр места происшествия и трупа при расследовании убийств. — Саратов, 1967. — 234 б.
104 Гельманов А. Г. Способы сокрытия следов убийств и причинение телесных повреждений // Криминалистическая сущность средства и методы установления способов сокрытия следов преступления: Сб. тр. — М., 1987. — 76-79 б.
105 Ручкин В. А. Характеристика способов сокрытия трупа по делам об убийствах // Криминалистическая сущность средства и методы установления способов сокрытие следов преступления: Сб. тр. — М., 1987. — 80-84 б.
106 Мұрағаттық іс № 261-00. Сайрам аудандық сотының мұрағаты.
107 Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации. — М., 2001. — Ст. 182.
108 Рубежанский А. Ф. Комплексное судебно-медицинское определение давности захоронения трупа по костным останкам. Суд.-мед. эксперт. и крим. на службе следствия. — 1967. — Вып. 5. — 310-316 б.
109 Добряк В. И. Судебно-медицинская экспертиза скелетированного трупа. — Киев, 1960. — 247 б.
110 Мельников Ю. Л., Жаров В. В., Судебно-медицинское определение времени наступления смерти. — М., 1978. — 168 б.
111 Осмотр трупа на месте его обнаружения (руководство для врачей) / Под ред. проф. А. А. Матышева. — Л., 1989. — 264 б.
112 Лукаш А. А. Методические указания судебно-медицинским экспертам Эстонской ССР по работе при осмотре места происшествия. — Таллин, 1973. — 103 б.
113 Карякин В. Я. Судебно-медицинское исследование повреждений колюще-режущими орудиями. — М., 1966. — 228 б.
114 Шәкенов А. О. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуі. — Астана, 2001. — 96 б.
115 Иванова Л. И. Использование криминалистической техники при расследовании краж социалистического общества // Использование достижений науки в практике борьбы с претупностью: Мат-лы науч.-практ. конф. — Новгород, 1971. — 24-30 б.
116 Следственные действия (процессуальная характеристика, тактические и психологические особенности). — Волгоград, 1984. — 240 б.
117 Аверьянова Т. В., Белкин Р. С., Корухов Ю. Г., Россинская Е. Крими¬налистика / Под ред. заслуженного деятеля наук РФ, проф. Р. С. Белкина. 2-е изд. перераб. и доп. — М., 2005. — 992 б.
118 Криминалистика / Под ред. И. Ф. Пантелеева, Н. А. Селиванова. — М., 1984. — 544 б.
119 Практика применения киносъемки и звукозаписи при расследовании преступлений // Использование достижений науки в практике борьбы с прес-тупностью: Мат-лы науч.-практ. конф. — Новгород, 1971. — 15-18 б.
120 Кедров Б. М. Философия как общая наука // Вопросы философии. — 1962. — № 5. — 44-45 б.
2 О соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2005 году: Доклад Комиссии по правам человека при Президенте РК // Юри¬дическая газета. 2006. 17 мая.
3 Толеубекова Б. Х., Капсалямов К. Ж., Шнарбеков Б. К., Бекишев Д. К. Уголовно-процессуальное право РК (часть Особенная). Досудебные стадии. — Алматы, 2002. — 270 б.
4 Назарбаев Н. Ә. Тәуелсіздік белестері. — Алматы, 2003. — 336 б.
5 Торвальд Ю. Век криминалистики: Пер. с немец. И. С. Власова, Л. А. Пэк. — М., 1984. — 325 б.
6 Щегловитов С. Г. Судебные уставы Императора Александра ІІ съ за¬конодательными мотивами и разъяснениями. Устав уголовного судапроиз-вод¬ства по продолжению 1902 г. Восьмое издание, исп. и доп. по 1-е марта 1903 г. — С-Петербургъ, 1913. — 948 б.
7 Словарь иностранных слов / Гл. ред. В. В. Пчелкина. — М., 1988. — 613 б.
8 Поркшеян О. Х.. Эксгумация трупов (классификация поводов) // Актуальные вопросы судебной медицины и криминалистики. — Л., 1966. — Вып. 49. — 63-64 б.
9 Бедрин Л. М., Загрядская А. П. Судебно-медицинские возможности исследования эксгумированного трупа. — Горький, 1978. — 51 б.
10 Шиканов В. И. Эксгумация трупа в системе следственных действий. — Иркутск, 1980. — 24 б.
11 Руководство для следователей / Под ред. Н. А. Селиванова, В. А. Снеткова. — М., 1998. — 736 б.
12 Натура Д. А. Эксгумация на предварительном следствии и особенности тактики следственных действий, связанных с эксгумированным трупом: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — Краснодар, 2002. — 25 б.
13 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. — Алматы, 1998. — 225 бап.
14 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. — Алматы, 2002. — 275 бап.
15 Комментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. ред. И. Ш. Борчашвили, Г. К. Рахимжанова. — Караганда, 1999. — 960 б.
16 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексіне түсінік / Жауапты ред. С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. — Алматы, 2001. — 704 б.
17 Мұрағаттық іс № 1-0216-04 Шымкент қалалық сотының мұрағаты.
18 Возвращение останков // Правда. 1973. 21 февр.
19 Юридический энциклопедический словарь / Гл. ред. А. Я. Сухарев. — М., 1984. — 422 б.
20 Ожегов С. И.. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. 23-е изд. — М., 1991. — Т. 2. — 422 б.
21 Юридический словарь / Гл. ред. П. И. Кудрявцев. — М., 1956. — Т. 2. — 639 б.
22 Белкин Р. С. Курс советской криминалистики, криминалистические средства, приемы и рекомендации. — М., 1979. — Т. 3. — 407 б.
23 Белкин Р. С. Криминалистическая энциклопедия. — М., 2000. — 334 б.
24 Гинзбург А. Я. Осмотр места происшествия. Освидетельствование. — Алматы, 1998. — 114 б.
25 Лупиков В. Д. Об эксгумации при расследовании преступлений // Вопросы совершенствования методики расследования преступлений: Сб. науч. тр. — Ташкент, 1984. — 126-130 б.
26 Натура Д. А., Натура А. И.. Эксгумация и особенности тактики следственных действий, связанных с эксгумированным трупом. — М., 2003. — 104 б.
27 Гутерман М. П. Следственные действия и некоторые вопросы связанные с их системой // Вопросы борьбы с преступностью. — М., 1985. Вып. 42. — 72-75 б.
28 Шейфер С. А. Познавательные значения следственных действий и их система // Вопросы борьбы с преступностью. — М., 1972. — Вып. 15. — 54-71 б.
29 Шейфер С. А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. — М., 1981. — 128 б.
30 Белозеров Ю. Н., Рябоконь В. В. Производство следственных дейст-вий. — М., 1990. — 66 б.
31 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Н. В. Жогин. — М., 1973. — 736 б.
32 Аленин А. П. Понятие и сущность следственного действия // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 35-43 б.
33 Белкин Р. С. Собирание, исследование и оценка доказательств. — М., 1966. — 295 б.
34 Криминалистическая тактика. Курс лекций / Под ред. А. П. Лаврова и Б. М. Нургалиева. — Караганда,1999. — 190 б.
35 Абдумаджитов Г. Следственные действия и общие условия их производства // Вопросы криминалистической тактики: Сб. науч. тр. — Ташкент, 1978. — 4-14 б.
36 Гутерман М. П. Организационные мероприятия следователя в процессе расследования преступлений: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1980. — 29 б.
37 Быховский И. Е. Процессуальные и тактические вопросы системы следственных действий: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1976. — 41 б.
38 Быховский И. Е. Процессуальные и тактические вопросы проведения следственных действий. — Волгоград, 1977. — 94 б.
39 Сущность методики расследования и ее принципы // Соц. законность: Сб. науч. тр. — М., 1976. — № 5. — 62-63 б.
40 Любимов В. В. Особенности осмотра неопознанного трупа на месте его обнаружения и современные возможности идентификации личности // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 113-118 б.
41 Салаев Б. А. Установление личности погибших в условиях черезвычайных ситуаций. — Алматы, 1997. — 57 б.
42 Еркенов С. Е., Сұлтанов С. И. Тергеу әрекеттерінің тактикасы. — Алматы, 2002. — 227 б.
43 Кустов А. М., Самищенко С. С. Судебная медицина в расследовании преступлениий: Курс лекций. — М., 2002. — 448 б.
44 Мұрағаттық іс № 1-943-02. Алматы қаласының орталықтандырылған сот мұрағаты.
45 Мұрағаттық іс № 1-0137-04. Шымкент қалалық сотының мұрағаты.
46 Приказ министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 октября 2004 года № 875/1 об утверждении правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы. Раздел 4. Гл. 15. П. 74.
47 Мұрағаттық іс № 653-02. Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам аудандық сотының мұрағаты.
48 Мұрағаттық іс № 297-03. Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби аудандық прокуратурасының мұрағаты.
49 Мұрағаттық іс № 1-423-01. Қарағанды қаласы, Бұхар-Жырау ауданына қарасты қалалық сотының мұрағаты.
50 Ларин А. М. Негативное обстоятельство привело к установлению убийцы // Следственная практика. — М., 1962. — Вып. 57. — 31-38 б.
51 Мұрағаттық іс № 1-548-03. Алматы қаласының орталықтандырылған сот мұрағаты.
52 Егоров К. А., Сундуков В. А. Эксгумация как результат экспертных ошибок // Вопросы мед. деонтол. и врач. ошибки. — Астрахань, 1969. — 33-34 б.
53 Бурчинский В. Г. К вопросу судебно-медицинской экспертизы эксгу¬мированных трупов // Мат-лы 5-й расш. науч. конф. — Киев, 1964. — 169-174 б.
54 Армеев Д. А., Маркарьян О. И. К вопросу об эксгумации трупов // Сб. тр. науч. общества судебных медиков и криминалистов. — Алма-Ата, 1961. — Вып. 4. — 51-52 б.
55 Аверьянова Т. В., Белкин Р. С., Корухов Ю. Г., Россинская Е. Р. Кри¬миналистика / Под ред. заслуж. деятеля наук РФ, проф. Р. С. Белкина. — М., 2004. — 992 б.
56 Алматы қаласының сот-медицина орталығынан алынған мәліметтер.
57 Оңтүстік Қазақстан облысының сот-медицина орталығынан алынған мәліметтер.
58 Қарағанды облысының сот-медицина орталығынан алынған мәлімет¬тер.
59 Павлодар облысының сот-медицина орталығынан алынған мәлімет-тер.
60 Уголовно-процессуальный кодекс Казахской ССР (с изм. и доп. на 15 апреля 1996 г.). — Алма-Ата, 1996. — Ст. 126.
61 Кригер А. Е. Некоторые проблемы уголовно-процессуального регулирования производства эксгумации на современном этапе // Проблемы уголовно-процессуального права: Мат-лы международ. дистанц. науч.-практ. конф. — Караганда, 2004. — Вып. 3. — 267-269 б.
62 Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы, 1995. — 18, 25 баптар.
63 Конституционное право Республики Казахстан / Сост. д. ю. н., проф. А. Т. Ащеулов. — Алматы, 2001. — 659 б.
64 Ахпанов А. Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. — Алматы, 1997. — 176 б.
65 Фуфыгин Б. Процессуальная природа эксгумации // Проблемы борьбы с преступлениями против личности и общественного порядка. — М., 1978. — 107-113 б.
66 Уголовный процесс / Под ред. В. П. Божьева. — М., 2004. — 674 б.
67 Нургазинов Б. О дополнении перечня расходов, подлежащих включению в процессуальные издержки // Мир Закона. — 2004. — № 6-7 (60). — 44-45 б.
68 Пинхасов Б. И. Проблемы борьбы с подлогами документов: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1970. — 43 б.
69 К вопросу о реквизитах документов // Сб. научн. тр. Саратовского отделения Всесоюзного научного общества судебных медиков и криминалистов. — Саратов, 1961. — Вып. 3. — 131-139 б.
70 Карнеева Л. М. Доказательства и доказывание в уголовном процессе. — М., 1994. — 40 б.
71 Научно-практический комментарий к УПК РСФСР / Под ред. В. П. Божьева. — М., 1997. — 723 б.
72 Төлеубекова Б. Қ. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. — Алматы, 2000. — 416 б.
73 Мұрағаттық іс № 1-098-03 Қарағанды облыстық сотының мұрағаты.
74 Судебная медицина / Под ред. О. Х. Поркшеяна, В. В. Томилина. — М., 1974. — 272 б.
75 Кодекс Республики Казахстан об административных правонаруше-ниях // Казахстанская полиция. — 2001. — № 3 (44). — Ст. 517.
76 Ищенко П. П. О целесообразности участия специалистов в произ-водстве различных следственных действий // Следственные действия (кримина¬листические и процессуальные аспекты): Межвуз. сб. науч. тр. — Свердловск, 1983. — 65-69 б.
77 Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. — Алматы, 2003. — 688 б.
78 Исаев А. А. Специальные познания в уголовном судопроизводстве. — Алматы, 2001. — 111 б.
79 Балгимбеков Д. У. Использование специалистов для участия в следственных действиях // Актуальные проблемы криминалистики и судебной экспертизы: Сб. науч. тр. — Караганда, 2002. — 30-34 б.
80 Рубежанский А. Ф. Определение по костным останкам давности захоронение трупа. — М., 1978. — 163 б.
81 Гарнаев В. Н. Значение энтомологических находок при экспертизе скелетированного трупа // Судебно-медицинская экспертиза и криминалистика на службе следствия. — Ставрополь, 1967. — 427-430 б.
82 Петров В. В., Петров В. П. Особенности осмотра костных останков на месте обнаружения // Судебно-медицинская наука в практике здравоохранения и экспертизы. — Минск, 1979. — 188-191 б.
83 Когамов М. Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан: состояние, организация, перспективы. — Алматы, 1998. — 176 б.
84 Орысша-қазақша сөздік / Ғ. Ғ. Мұсабаев, Н. Т. Сауранбаев жалпы редакциялауымен — Алма¬ты, 1981. — 2-том. — 408 б.
85 Якимов Н. Н. Практическое руководство к расследованию преступлений. — М., 1924. — 267 б.
86 Шурухнов Н. Г. Криминалистика. — М., 1924. — 467 б.
87 Понятие и сущность криминалистической тактики // Криминалистика. — М., 1970. — Т. 2. — 387 б.
88 Жәкішев Е. Криминалисттік тактика. — Алматы, 1997. — 92 б.
89 Баев О. Я. Тактика следственных действий. — Воронеж, 1992. — 208 б.
90 Васильев А. Н. Тактика отдельных следственных действий. — М., 1981. — 112 б.
91 Филиппов А. Г. Общие положения тактики отдельных следственных действий // Уголовно-процессуальные и криминалистические проблемы правоприменительной деятельности: Межвуз. сб. научн. тр. — Омск, 1989. — 161-169 б.
92 Криминалистика / Под ред. А. Г. Филиппова. — М., 2000. — 352 б.
93 Канафин Д. К. Место уголовно-процессуальных гарантий в системе механизма правового регулирования // Проблемы уголовно-процессуального права: Мат-лы международ. дистанц. науч.-практ. конф. — Караганда, 2004. — Вып. 3. — 50-55 б.
94 Рожков С. П. Понятие конфликта при производстве отдельных следственных действий // Уголовно-процессуальные и криминалистические проблемы правоприменительной деятельности: Межвуз. сб. науч. тр. — Омск, 1989. — 91-99 б.
95 Долинин В. Н. Взаимодействия следователя с работниками органов дознания в процессе осмотра места происшествия при расследовании квар-тирных краж // Следственные действия (криминалистические и процессуальные аспекты): Межвуз. сб. науч.тр. — Свердловск, 1983. — 94-99 б.
96 Денисюк А. Н. Участие специалиста-медика в деятельности органов внутренних дел по расследованию преступлений. — Киев, 1988. — 60 б.
97 Архангельский С. Н. Очерки по психологии труда. — М., 1958. — 311 б.
98 Кондратьев И. В. Мысленное моделирование в информационно-поис¬ковой деятельности следователя. — Караганда, 2004. — 116 б.
99 Решение следователя и тактические приемы в структуре процес-суальных действий // Следственные действия (криминалистические и процес-суальные аспекты): Межузов. сб. науч. тр. — Свердловск, 1983. — 7-12 б.
100 Лукаш А. А. К вопросу организации и проведения эксгумации и судебно-медицинская экспертиза останков жертв // Мат-лы 2-й расшир. науч.-практ. конф. судебных медиков и пат. анатомов Эстонской ССР. — Таллин, 1966. — 249-250 б.
101 Виноградов И. В., Томилин В. В. Судебная медицина. — М., 1991. — 240 б.
102 Мерецкий Н. Е., Прутовых В. В. Тактические приемы осмотра трупа на месте его обнаружения. — Хабаровск, 2004. — 176 б.
103 Рассейкин Д. П. Осмотр места происшествия и трупа при расследовании убийств. — Саратов, 1967. — 234 б.
104 Гельманов А. Г. Способы сокрытия следов убийств и причинение телесных повреждений // Криминалистическая сущность средства и методы установления способов сокрытия следов преступления: Сб. тр. — М., 1987. — 76-79 б.
105 Ручкин В. А. Характеристика способов сокрытия трупа по делам об убийствах // Криминалистическая сущность средства и методы установления способов сокрытие следов преступления: Сб. тр. — М., 1987. — 80-84 б.
106 Мұрағаттық іс № 261-00. Сайрам аудандық сотының мұрағаты.
107 Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации. — М., 2001. — Ст. 182.
108 Рубежанский А. Ф. Комплексное судебно-медицинское определение давности захоронения трупа по костным останкам. Суд.-мед. эксперт. и крим. на службе следствия. — 1967. — Вып. 5. — 310-316 б.
109 Добряк В. И. Судебно-медицинская экспертиза скелетированного трупа. — Киев, 1960. — 247 б.
110 Мельников Ю. Л., Жаров В. В., Судебно-медицинское определение времени наступления смерти. — М., 1978. — 168 б.
111 Осмотр трупа на месте его обнаружения (руководство для врачей) / Под ред. проф. А. А. Матышева. — Л., 1989. — 264 б.
112 Лукаш А. А. Методические указания судебно-медицинским экспертам Эстонской ССР по работе при осмотре места происшествия. — Таллин, 1973. — 103 б.
113 Карякин В. Я. Судебно-медицинское исследование повреждений колюще-режущими орудиями. — М., 1966. — 228 б.
114 Шәкенов А. О. Суық қарудың криминалистикалық зерттеуі. — Астана, 2001. — 96 б.
115 Иванова Л. И. Использование криминалистической техники при расследовании краж социалистического общества // Использование достижений науки в практике борьбы с претупностью: Мат-лы науч.-практ. конф. — Новгород, 1971. — 24-30 б.
116 Следственные действия (процессуальная характеристика, тактические и психологические особенности). — Волгоград, 1984. — 240 б.
117 Аверьянова Т. В., Белкин Р. С., Корухов Ю. Г., Россинская Е. Крими¬налистика / Под ред. заслуженного деятеля наук РФ, проф. Р. С. Белкина. 2-е изд. перераб. и доп. — М., 2005. — 992 б.
118 Криминалистика / Под ред. И. Ф. Пантелеева, Н. А. Селиванова. — М., 1984. — 544 б.
119 Практика применения киносъемки и звукозаписи при расследовании преступлений // Использование достижений науки в практике борьбы с прес-тупностью: Мат-лы науч.-практ. конф. — Новгород, 1971. — 15-18 б.
120 Кедров Б. М. Философия как общая наука // Вопросы философии. — 1962. — № 5. — 44-45 б.
Бәрімбек Бейсенов атындағы
Қарағанды заң институты
ӘОК 343.9:351.776.36 қолжазба құқында
Есболаев Ғалымжан Молдабекұлы
Мәйіт эксгумациясы (процессуалдық, ұйымдастырушылық
және криминалистикалық мәселелері)
12.00.09 — қылмыстық іс-жүргізу, криминалистика және сот сараптамасы; жедел
іздестіру қызметі
заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған
диссертация
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының докторы, профессор
Нұрғалиев Б. М.
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы
және оның қылмыстық іс жүргізуде алатын орны 2
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және
эксгумация — дербес тергеу әрекеті ретінде 2
1.2 Тергеулік эксгумацияның қылмыстық іс жүргізудегі алатын
орны 2
2 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің
процессуалды-құқықтық аспектілері 2
2.1 Тергеулік эксгумацияның құқықтық шарттары мен
процессуалдық реттелуінің мәселелері 2
2.1 Эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттары мен оған қатысушы тұлғалар
2
3 Мәйітті жерленген жерінен эксгумациялаудың тактикалық-
криминалистикалық ерекшеліктері 2
3.1 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің ұйымдастыруышылық
және тактикалық негіздері мен әдіс-тәсілдері 2
3.2 Қалыптасқан ахуалдарға сәйкес мәйітті эксгумациялаудың
ерекшеліктері және аталған ахуалдардың криминалистикалық
түсініктері 2
3.3 Мәйітті эксгумациялау барысында қолданылатын криминалистикалық
техника құралдары мен оларды қолдану әдістері 2
Қорытынды 2
Пайдаланылған қайнар-көздердің тізімі 2
Қосымша а 135
Қосымша Б 142
Қосымша В 143
Қосымша Г 144
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа тұрпаттағы мемлекетіміздің тарихи
дамуының сара жолына шығуына байланысты қоғамымызда жаңа құқықтық жүйе
қалыптаса бастады. Осыған сәйкес көптеген заңдар қабылданып, адамдардың ара
қатынасын шынайы демократиялық негізде реттеуге жол ашылды. Қазақстан
Республикасының тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде дамуы — мемлекеттік
құқықтық жүйенің түбегейлі өзгеруіне басты себепкер болды. Құқықтық
мемлекет құруға бағыт алған Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаны
жүзеге асыру жағдайында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және
олардың заңды мүдделері мемлекетіміздің ең басты әлеуметтік құндылығы болып
жарияланып, көптеген құқықтық институттар сапа жағынан түбегейлі қайта
қарастырылуды қажет етті. Осылайша Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Ә. Назарбаев 2006 жылғы Қазақстан халқына жасаған Жолдауында,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясының негізгі бағыттарын анықтай келе, азаматтардың Конституция
мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету — құқық қорғау органдарының
негізгі міндеті екендігін ескерткен болатын [1].
Ал құқық қорғау және сот органдарының заңдарды орындаудағы қызметтерінің
негізгі құрылымды бөлімін процессуалдық іс-әрекеттер, оның ішінде тергеу
әрекеттері құрайды. Тергеу әрекеттерінің қалыптасқан заң нормаларының
аясында жүргізілуі, сөз жоқ, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл бола алады. Алайда,
кейінгі кездері азаматтар тарапынан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің
іс-әрекеттеріне қатысты көптеген шағымдар мен арыздар түсуде. Айталық
Қазақстан Республикасындағы адамдар құқығы жөніндегі өкілетті өкіл
Б. Байқадамов, 2005 жылға арналған баяндамасында, 2005 жылдың бірінші
қаңтары мен 31 желтоқсан айы аралығында 935 азаматтардың жазбаша өтініштері
мен арыздары қарастырылғаны және олардың 13,04 % құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің іс-әрекеттері мен әрекетсіздігіне тікелей қатысты
болғандығын мәлімдеген болатын. Түскен шағымдардағы көтерілген мәселелердің
көпшілігі қызметкерлердің өз қызметін дұрыс пайдаланбауы, заңда көзделген
талаптарды орындамауы секілді өзекті мәселелердің төңірегінде құрылғанын
жасырмаған ләзім [2]. Мұндай мәселелердің болу себептеріне қатысты арнайы
сұралған құқық қорғау органдарының қызметкерлері, жүзеге асыратын және
оларды тікелей атқаратын тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртіптері
қылмыстық іс жүргізу заңнамасында, тәжірибеде қолдану барысында ғылыми-
әдістемелік қамтамасыз ету тұрғыда, қазіргі заманға сәйкес, тиісті дәрежеде
жетілдірілмегендігі туралы көріністері бар екендігін атап отыр.
Сондай тергеу әрекеттерінің бірі — эксгумация болып табылады. Себебі
эксгумация, басқа тергеу әрекеттерімен салыстырғанда, өзінің орындалу
жағынан күрделілігі мен қылмыстық істе маңызды орын алатын арнайы
мәселелерді шешудегі мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді.
Заң әдебиеттерінде эксгумацияның процессуалдық, тактикалық-
криминалистикалық және ұйымдастырушылық мәселелері, күні бүгінге дейін
кешенді түрде әліде болса толығымен зерттелмеген. Жарық көрген қолда бар
ғылыми еңбектерде, эксгумация арналған көкейкесті мәселелерінің белгілі бір
бөлігі ғана қаралған және оларда мазмұндалған деректер мен ұсынымдар
тәжірибелік қажеттілігін қанағатандырарлықтай емес.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының процессуалдық тұрғыдағы өзектілігіне,
оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеу әрекеті ретінде
дербестілігі толықтай анықталмағандығын және қажетті шартты нормалардың
орын алмағандығын айтуға болады. Қолданыстағы Қазақстан Республикасының
ҚІЖК-де эксгумация бөлек баппен (225-бап) көрсетіліп, тергеулік қарауға
арналған 27-тарауға енгізілген. Соның салдарынан кейбір тәжірибе жүзінде
қызметкерлер эксгумацияны тергеулік қараудың бір түрі ретінде қабылдап,
қылмыстық іс-жүргізуде эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетінің
құрылымды элементі деп біледі. Ал көптеген ғалымдар эксгумацияны басқа
тергеу әрекеттерінің, оның ішінде тергеулік қараудың жүргізілуіне
қамтамасыз етуге жататын ұйымдастырушылық шара ретінде қарастырған.
Сонымен қатар қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында эксгумация тергеу
әрекетіне қажетті шарттар толық ашылмаған. Атап айтқанда — эксгумацияның
қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізілу мүмкіндігі, эксгумация тергеу
әрекетіне қатысушы тұлғалардың құрамына қатысты мәліметтер, эксгумация
жүргізуден келтірілген шығындарға қатысты мән-жайлар, эксгумация тергеу
әрекеті соттың қаулысы негізінде жүргізілу мүмкіндігі туралы нормалар және
т. б. мән-жайлар. Сондықтан да эксгумация тергеу әрекетіне арналған
нормаларын жан-жақты талқылау және қажетті алғы-шарттарды қамтамасыз ету
қажеттілігі туындап отыр.
Эксгумация ұйымдастыру және тактикалық-криминалистикалық жағынан да
ғылыми зерттеуді керек етеді. Қазіргі таңда эксгумация жүргізуді
ұйымдастыру құқық қорғау органдарын елеулі қиындықтарға әкеп соқтыруда.
Жалпы, мәйітті жерленген орнынан қазып алу іс-әрекетінің өзі қоғамдық
қауымдастықта кері әсерімен сипатталады. Себебі қайтыс болған адамның
денесі жерге берілгеннен кейін, қайта қазып алу өлген адамға қатысты
қорлаушылық болып табылады деген діни түсінік, қағида бар. Осындай
қағидалардың негізінде өрбіген эксгумациялануға тиіс қайтыс болған адамның
туыстары құқық қорғау органдарының қызметкерлерін эксгумация өткізілетін
жерге кіргізбей, күш қолданған оқиғалар да тәжірибеде кездесіп қалады.
Осыған байланысты сұраунама алынған адамдар мұның себебін, мәйітті
жерленген жерінен қазып алу іс-әрекеті діни-салттық түсінік-тәртіптерге
қарсы екендігімен және қайтыс болған адамның туған-туысқандарының жан-
күйзелісінің жағдайына байланысты туындайтынымен түсіндіреді. Келтірілген
ахуалдар тәжірибеде кеңінен кездеседі және аталған ахуал тұрақты құбылыс
ретінде көрініс беруде. Алайда соңғы уақыттары эксгумация өткізуге қайтыс
болған адамның туысқандарының арыздары да себеп болуда. Әсіресе
азаматтардың мұндай белсенділігі Алматы қаласы мен Оңтүстік Қазақстан
облысында байқалады. Айталық, Алматы қаласы бойынша 1999-2006 жылдар
аралығында жүргізілген 59 (шартты түрде 100 %) эксгумацияның 21-і (35,5 %),
және Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жалпы жүргізілген 37 (шартты түрде
100 %) эксгумацияның 17-і (36,9 %) қайтыс болған адамның жақын туыстарының
арыздары мен шағымдарының негізіде жүзеге асырылған. Мұндай көрсеткіш
азаматтардың құқық қорғау органдары мен сараптама орталықтарының
қызметкерлерінің жұмысына сенбеушіліктің нәтижесінде туындап отыр. Осындай
кереғарлық фактілердің алдын алу және оларды болдырмау мақсатында жүзеге
асырылатын іс-шараларды диссертациялық көлемде зерттелуге жатады дейтініміз
сондықтан.
Сонымен қатар эксгумация тактикалық-криминалистикалық тарапынан жан-
жақты жетілдірілу қажеттілігін ескеру керек. Осы күні мәйітті
эксгумациялаудың тактикалық әдіс-тәсілдері мен қолданылатын техникалық-
криминалистикалық құралдарға арналған ғылыми еңбектер мейлінше аз
кездеседі, ал болған күннің өзінде эксгумация жүргізудің тактикалық әдіс-
тәсілдеріне және қолданылатын техникалық құралдарға арнайы тоқталып, көп
көңіл бөлінбегендіктен, бұл мәселені қаузай түсер терең зерттеулер
жүргізілмегенін мойындау парыз. Осыған байланысты эксгумацияны қылмыстық іс
төңірегінде тиімді жүргізу мақсатында, тергеу әрекетінің жүргізілу
барысында кездесетін әрбір көрініске айрықша ден қойылуы тиіс, яғни мәйіт
жерленген зират пен молаға, қазылатын жердің жағдайына, қазып алынатын
мәйіттің жағдайына және тағы басқа да факторларға байланысты қолданылатын
тактикалық әдіс-тәсілдер мен криминалистикалық техниканың таңдалуын бөліп
айтуға болады.
Дегенімен де, жоғарыда біз атап кеткен мәселелердің жекелеген
аспектілерін шешуде белгілі бір дәрежеде оң қабақпен қараған ілгері
басушылық байқалуда. Айталық, бұрынғы ҚазССР қылмыстық іс-жүргізу
кодексінде эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетіне арналған бапта жол-
жөнекей ғана аталып өтілсе, 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінде эксгумация тергеулік қарау тергеу
әрекетімен бір тарауға енгізілсе де, бөлек баппен көрсетілген, соған
байланысты эксгумация бөлек тергеу әрекеті мәртебесіне ие болып отыр.
Осылайша заң шығарушы алдын-ала тергеудегі эксгумация мәселелерін теориялық
және тәжірибелік тұрғыда, эксгумацияның процессуалдық, ұйымдастырушылық
және криминалистикалық жағынан түпкілікті және жан-жақты зерттеулер жүргізу
үшін шынайы мүмкіндік жасады.
Диссертациялық тақырыптың жекелеген мәселелері Г. М. Абдумажитов,
Д. А. Армеев, Л. М. Бедрин, А. Я. Гинзбург, А. П. Загрядская, А. Е. Кригер,
О. И. Маркарьян, Д. А. Натура, А. И. Натура, О. Х. Поркшеян, Б. В. Фуфыгин,
С. А. Шейфер, В. И. Шиканов, тағы басқа секілді криминалистика, қылмыстық
іс жүргізу және сот-медицина саласында танымал ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған.
Алайда эксгумация мәселесі отандық заң ғылымы саласында қазіргі кезге
дейін диссертациялық деңгейде оның процессуалдық, криминалистикалық,
ұйымдастырушылық сипаттағы мәнді мәселелер шеңберінде кешенді қарастырылып,
зерделеніп, зерттелінбеген. Ал бұл мәселелердің жекелеген бөліктері
қарастырылған еңбектерде эксгумация тергеу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл
бөлінбей, ғылыми тұрғыда талқыланбаған және олардың көбісі бұрынғы кеңестік
және ресейлік заңнамаға негізделген. Сонымен бірге тақырыптың өзектілігі,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан қарқынды дамуына байланысты,
қазіргі заманға сай, эксгумацияға қатысты теориялық және тәжірибелік
мәселелерді терең және жүйелі түрде зерттеудің қажеттілігі туындап отыр.
Жоғарыда келтірілген уәждердің барлығы эксгумацияның өзекті мәселеге
айналуына себепші боп, әрі диссертациялық зерттеудің тақырыбы ретінде
таңдап алынуына арқау болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты — эксгумация ұғымын жан-жақты ашу, қылмыстық іс жүргізуде
жүргізілетін эксгумацияны теориялық және тәжірибелік тұрғыда кешенді түрде
зерттеу, ашып айтқанда эксгумация жүргізу барысында пайда болатын
процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық мәселелерін
айқындау, эксгумация түсінігін ғылыми тұрғыда толық және жан-жақты анықтау
және осы тарапта кездесіп қалатын кемшін тұстарды зерттеп, оның шешілу
жолдарын анықтау болып табылады.
Көзделген мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер анықталды:
эксгумация тергеу әрекетінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін
зерттеу;
зерттеу тақырыбына қатысты заңдарды және өзге де нормативттік актілерді,
әдебиеттерді зерттеу мен талдау және оқу;
тергеулік эксгумация ұғымының анықтамасын айқындап, оның тәжірибелік және
ғылыми мәнін анықтау;
эксгумация тергеу әрекетінің қылмыстарды ашу мен тергеудегі ролін анықтау,
оған ғылыми анализ жасау;
эксгумация жүргізудің процессуалдық жағдайын жетілдіруге бағытталған
ұсынымдар беру, оның ішінде тергеу әрекетіне қатысушы тұлғалардың құқықтық
мәртебесін және жүргізілу тәртібіне қажетті процессуалдық шарттарын
анықтау;
аталмыш тергеу әрекетінің иінді де тиімді жүргізілуіне өзіндік септігін
тигізетін ұйымдастырушылық алғы-шарттарын көрсету;
эксгумация жүргізудің заңдылығын қамтамасыз ететін себептер мен негіздерін
тұжырымдау және тергеу әрекетінің жүргізілу барысының нәтижелерін
құжаттамалық ресімдеу мәселелерін қарастыру;
эксгумацияның қылмыстық іс жүргізу заңнамасындағы орнын жеке тарау ретінде
жобасын әзірлеу;
эксгумация тергеу әрекетін жүргізу барысында қолданылатын тактикалық-
криминалистикалық әдістері мен тәсілдерін ғылыми және тәжірибелік тұрғыда
жетілдіре түсу;
қалыптасқан ахуалдарға байланысты мәйітті эксгумациялаудың тактикалық
ерекшеліктерін талдау және аталған ахуалдарға ғылыми талдау жүргізу;
эксгумация жүргізу барысында қолданылатын техникалық-криминалистикалық
құралдар мен оларды қолданудың әдістерін зерттеу және талдау.
Зерттеудің объектісі мен заты. Диссертациялық зерттеудің объектісі —
қылмыстық іс жүргізуде тергеу іс-әрекеттерін жүргізу барысында, оның ішінде
эксгумация өткізу кезінде алдын ала тергеу жүргізетін лауазымды адамдар мен
қылмыстық іс жүргізуге қатысушы басқа да тұлғалардың арасында туындайтын
құқықтық қатынастар.
Диссертациялық зерттеудің заты — эксгумация тергеу әрекетін жүргізудің
ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген процессуалдық тәртібі,
эксгумация жүргізудің тактикалық-криминалистикалық әдіс-тәсілдері,
дәлелдемелерді табуға, жинауға және бекітуге бағытталған техникалық-
криминалистикалық құралдар мен оларды қолданудың әдістері және жалпы
эксгумация тергеу әрекетін өткізуді жүзеге асыратын құқық қорғау
органдарының қызметі болып табылады.
Зерттеудің әдістемелері, нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізін танымның диалектикалық әдісі
құрайды, яғни қазіргі заманға сай ғылыми-техникалық өзгерістердің және
әлеуметтік-экономикалық реформалардың құқықтың криминалистика, қылмыстық іс-
жүргізу секілді салаларына тигізер ықпалын диалектикалық тұрғыда ұғыну әрі
талдау. Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында салыстырмалы-құқықтық,
жүйелі-құрылымдық, нақты-әлеуметтік, тарихи, анализдік және синтездік
талдау сынды жалпы ғылымға тән әдістер қолданылды.
Зерттеу жүргізу барысында ізденуші Г. М. Абдумажитов, Т. В. Аверьянова,
А. Н. Ахпанов, Л. М. Бедрин, Р. С. Белкин, И. Е. Быховский,
В. Г. Бурчинский, А. Я. Гинзбург, М. П. Гутерман, В. И. Добряк,
А. П. Загрядская, А. А. Исаев, А. М. Кустов, М. Ч. Қоғамов, В. Д. Лупиков,
В. П. Лавров, А. А. Матышев, Ю. А. Молин, Б. М. Нұрғалиев, О. Х. Поркшеян,
А. Ф. Рубежанский, Б. А. Салаев, Б. Х. Төлеубекова, Б. В. Фуфыгин,
В. И. Шиканов, Н. Г. Шурухнов және тағы басқа секілді ғалымдардың
еңбектеріне сүйенді.
Диссертациялық зерттеудің нормативтік-құқықтық негіздерін Қазақстан
Республикасы Конституциясының нормалары, қылмыстық іс-жүргізу және
қылмыстық-құқықтық заңнамалары, басқа да нормативттік актілер құрайды.
Диссертациялық зерттеу жұмысында жалпыға белгілі әдеп-ғұрыптық және діни
ағымдардың негіздері де басшылыққа алынды. Зерттеудің ғылыми түп-тамыры
ретінде құқықтың негіздері, қылмыстық іс жүргізу, криминалистика, сот-
сараптамалары және ғылымның басқа да салаларындағы зерттеу тақырыбына
байланысты ғалымдардың еңбектері қатар қолданылды.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен
нақтылығына, қарастырылған мәселені жан-жақты және ғылымның түрлі саласына
қатысты білімді пайдалана отырып, зерттелгендігі анық кепіл бола алады.
Сонымен қатар зерттеудің эмпирикалық базасын құқық қорғау органдары мен
соттық-медициналық сараптама орталықтарынан алынған 1999-2006 жылдар
аралығындағы статистикалық мәліметтер құрайды. Эмпирикалық материалдарды
жинау барысында 250 тәжірибе қызметкерлерінен эксгумация тергеу әрекетіне
қатысты сұраунама жүргізілді.
Мұнымен қатар, тікелей эксгумация жүргізілген 155 қылмыстық істер мен
қылмыстық іс қозғаудан бас тартылған материалдар және мәйітті жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекеті орын алған 100 қылмыстық істер етене
зерттелді. Эмпирикалық материалдарды жинау Алматы қаласы және Қарағанды,
Оңтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында жүргізілді. Диссертациялық
жұмыста құқық қорғау қызметкерлерінің жеке тәжірибелік дағдылары
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынаған саяды: эксгумация жеке тергеу әрекеті
ретінде әрі оның процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық
мәселелері алғаш рет диссертациялық зерттеу деңгейінде кешенді түрде
қарастырылып отыр. Атап айтқанда, эксгумацияның процессуалдық тәртібіне
жаңадан алғы-шарттар әзірленді, тың өзгерістер мен толықтырулар енгізілді,
бұлар эксгумация жүргізудің технологиясы мен тактикалық әдіс-тәсілдерін
жетілдіруге қатысты жекелеген ережелерді әзірлеп, пысықтауға мүмкіндік
берді. Сонымен қатар диссертациялық жұмыста эксгумацияның қылмыстық іске
тиімді өткізуіне байланысты тәжірибеде қолданылуы жөнін көздеген ұсынымдар
жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Заң әдебиеттері мен тәжірибелік ақпараттарды сын елегінен өткізіп,
талқылағанда мәйітті жерленген жерінен қазып алу әрекетінің мемлекеттік
органдардың арнайы рұқсатының негізінде, кездейсоқтық және қылмыстық
мақсаттарда жүргізілуі мүмкіндігі айқындалып, олардың жіктемесі жаңадан
ғылыми тұрғыда негізделді.
Тергеулік эксгумацияны жеке тергеу әрекеті ретінде қабылдамайтын, оны тек
ұйымдастырушылық немесе қамтамасыз етуге жататын алғы шарттар тұрғысында
түсінетін ғалымдардың пікірлерімен келісе алмаймыз. Біздің пайымдауымызша
эксгумация басқа тергеу әрекеттерінің тактикалық ерекшеліктерін қамтиды,
бірақ бұл түсінік эксгумацияны басқа тергеу әрекеттеріне бағынышты етпейді.
Бұл орайда эксгумацияның дербестілігі, оның екі қасиетімен түсіндіріледі,
яғни:
эксгумация зерттеу объектісіне қатысты әмбебапты, яғни тергеу әрекеті тек
мәйітті қарауды ғана талап етпейді, сонымен қатар жерленген жерді, табытты,
мәйіт киімдерін және тағы басқа қылмыстық іске қатысы бар заттарды қарауды
және оларды зерттеуді талап ететіндігі;
эксгумация зерттеу әдіс-тәсіліне сәйкес әмбебапты, яғни объектілерді
зерттеу, қарау барысында әр-түрлі әдіс-тәсілдер қолданатындығы.
Эксгумация өзінің құқықтық-процессуалдық жағынан да жетілдіріле түсуді
талап етеді, атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңында эксгумация тергеу
әрекетінің қатысушы тұлғаларына, эксгумацияның қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілу мүмкіндігіне, эксгумация жүргізудің салдарынан келтірілген
шығындарды өтеу және мәйітті қайта жерлеу мәселелеріне, эксгумация сот
қаулысының негізінде жүргізілуі мүмкіндігіне, эксгумация өткізу барысында
мәйіттен басқа да нысандарды қарау, суретке түсіру және тағы басқа
құралдарды қолдану мүмкіндігін ескеруге, эксгумация тергеу әрекетінің
хаттамасына керекті ерекшеліктерді анықтауға қатысты мән-жайлар нақтылануы
тиіс. Ұсынылған эксгумацияның процессуалдық тәртібін реттейтін нормалардың
жобасы ғылыми тұрғыдан дәлелденді.
Эксгумация кез келген тергеу әрекеті секілді үш сатыдан тұрады: дайындық,
жұмыс және қорытынды. Эксгумацияның нәтижелі және тиімді өткізілуі —
дайындық сатысында процессуалдық-құқықтық, ақпараттық, тактикалық және
ұйымдастырушылық шешімдердің қабылдануын және ол шешімдерде қарастырылған
шаралардың орындалуын қажет етеді.
Табытсыз жерленген мәйіттерге эксгумация жүргізудің тактикалық әдіс-
тәсілдері мен шешімдері қоғамдағы өзгерістерге сәйкес қайта жаңадан
қарастырылуға жатады.
Эксгумация тергеу әрекеті қазып алынған мәйіт қайта жерленгеннен кейін ғана
аяқталған болып есептеледі. Егер мәйітке тиісті сараптамалар жүргізу үшін
мәйітханаға жіберу қажеттігі туындаған жағдайда, онда тергеу әрекеті мәйіт
мәйітханаға жолданған сәтінде аяқталған болып саналады. Бұл орайда, мәйітке
тиісті зерттеулер жүргізілгеннен кейін, қайта жерлеу процессі процессуалдық
іс-әрекет ретінде жүргізіледі, бұл туралы хаттама толтырылады.
Қылмыстың ізін жасыру мақсатында құпия жерленген мәйіттерді қазып алу іс-
әрекеті, ресми эксгумация тергеу әрекетін жүргізу арқылы жүзеге асырылу
қажет деген кейбір ғалымдардың көзқарастарымен пікір таластыруға болады.
Біздің ойымызша эксгумацияның негізгі элементі — мәйітті жерден қазып алу
іс-әрекеті, қалыптасқан ахуалдарға байланысты басқа тергеу әрекеттерінде
(айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау, тінту, т. б.) орын
алуы мүмкін. Осыған қатысты мәселелерді жаңа ғылыми және тәжірибелік
көзқараста қайта қарастыру және жаңдандару.
Зерттеудің теориялық және тәжірбиелік маңыздылығы. Зерттеудің
тұжырымдары мен қорытындылары, нәтижелері мен ұсыныстары криминалистика,
қылмыстық іс-жүргізу және сот-экспертологиясы ғылымдарының бір қатар
бөлімдері мен тарауларын кеңейтуге және тереңдетуге септігін тигізері
сөзсіз.
Диссертациялық жұмыста орын алған ұсыныстары мен ережелерінің мынадай
жағдайларда:
қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында тергеу және сот
тәжірбиелерінде;
Криминалистика, Қылмыстық іс-жүргізу құқығы және Сот экспертологиясы
секілді оқу пәндерін оқытып, білім беру барысында;
эксгумацияға мәселелеріне қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
заң университеттері мен институттарында, т. б. оқу орындарында оқу-
әдістемелік материалдарды дайындау барысында қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерін қабылдау мен игеру. Диссертациялық зерттеу ҚР ІІМ
Бәрімбек Бейсенов атындағы Қарағанды заң институтының Ғылыми кеңесі
бекіткен жоспар-жобаға сәйкес, осы институттың криминалистика кафедрасында
орындалды және автордың жарияланған тоғыз ғылыми мақалаларынан орын тапқан,
олардың төртеуі ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестациялау комитеті ұсынған басылымдарда
жарық көрген.
Диссертацияның негізгі ережелері ҚР ІІМ Бәрімбек Бейсенов атындағы
Қарағанды заң институтының криминалистика кафедрасында диссертанттың
қатысуымен оқу процессінде игеріліп және дәріс, семинар және тәжірибелік
САбақтарында арнаулы курстарын оқытуда кеңінен пайдалынылды, ол жөнінде
арнайы игерілу актілері де бар.
Зерттеудегі қорытындылар мен ұсыныстар ішкі істер органдары, тергеу
бөлімдерінің тәжірибелерінде әдістемелік нұсқаулар ретінде қолданылуда.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, жеті бөлімнен құралған үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
қайнар-көздер мен қосымшалардан тұрады.
Диссертацияның құрылымы жүргізілген ғылыми зерттеулердің мақсатымен және
белгілерімен анықталып, оның көлемі Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым саласындағы қадағалау мен
аттестаттау комитетінің қойған талаптарына сай келеді.
1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және оның қылмыстық іс
жүргізуде алатын орны
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және эксгумация — дербес
тергеу әрекеті ретінде
Марқұм болып, бақилыққа аттанған адамды жер бесікке бөлеу — рухани
мәдениетіміздің, төл менталитетіміздің баға жетпес құндылығының айқын
белгісі. Марқұмның жатқан жері қайтыс болған адамның туған-туыстары,
ағайындары үшін киеліге саналып, ерекше мәні бөлек қасиетті тәжім ету
орнына айналады. Дүние салған адамдардың жерленген жерлерін — мәңгілік
мекенін қорлау, мазақ қылу кез келген халық үшін шектен тыс шыққан ауыр
қылмыс ретінде бағаланады.
Бірақ, ақиқатты анықтау мақсатында қылмыстарды ашу, қылмыскерді әшкерлеу
және қайтыс болған адамның ақ адал атын ақтау ниетінде, әділдікті орнату
үшін марқұм болған адамның тыныштығын бұзуға бағытталған, мәйітті жерленген
жерінен қазып алу әрекеті — амалсыз қажеттіліктен туындайтын іс. Қылмыстық
іс жүргізуде аталған іс-әрекет — эксгумация деп аталады.
Жалпы, тергеулік эксгумация басқа тергеу әрекеттерінен өзінің
орындалуының күрделігімен, қоғамдық қауымдастыққа тигізер кері әсерлігімен
ерекшеленеді. Міне осындай тергеулік эксгумацияның айрықша белгілерін
ескере келе, кейбір заң оқулықтарында төмендегідей түсініктер берілген:
Эксгумация — мәйітке қатысты, биологиялық-химиялық өзгеруімен байланысты,
өзінің күрделігімен ерекшеленетін, белгілі бір діни-этикалық сұрақтарды
шешуді қажет ететін, тәжірибеде сирек кездесетін тергеу әрекеті [3,
128 б.]. Бұл анықтамада эксгумацияның қоғамдағы жалпы сипаты дұрыс
берілген. Себебі дін, әдеп-ғұрып және салт-дәстүрлер өмірде қалыптасқан
маңызды құбылыстардың бірі. Қазақстан Республикасы көптеген ұлттардың
тоғысқан отаны болып табылады және бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің сол
ұлттардың қалаған дініне сену, салт-дәстүрлердің тәртібін сақтау секілді
бостандық құқықтарымен санасу және оларды қорғау еліміздің мемлекет болып
құрылуында үлкен роль атқарады. Бұл бағытта Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың
басшылық етуімен жер бетінде тыныштық пен бейбітшілікті көздейтін көптеген
халықаралық діни форумдары өткізілді. Сондай форумдардың бірі 2003 жылдың
қыркүйек айының 23-24 күндері Астана қаласында өткен әлемдік және дәстүрлі
діндер өкілдерінің бірінші съезінде сөйлеген Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Ә. Назарбаев сөзінде: ...Дін — жаһандану басталғанға дейін
дүниеде гуманизм және мәдени үндесу идеясын сақтаған және таратушы бірден-
бір жаһандық құбылыс болып табылады. Рухани әмбебаптылығымен қатар дін
халықаралық ынтымақтастықтың ықпалды институты да — болып табылатындығын
және — Саяси реттеу әдістері іске аспаған жерде Құдай Сөзінің рөлі
татуластыру мен үміттің бірден-бір құралы болып қалуда деп атап кеткен [4,
324 б.]. Демек, діни ағымдар — қоғамның айырылмас бөлшегі болып табылады.
Сонымен қатар әдеп-ғұрыптар, дін заңдарында тәрбиелік рухани тазалық
үндейтін маңызды ережелер баршылық. Олардың бәрін назарға алмау —
көзсіздіктің, озбырлықтың, білімсіздіктің белгілері. Осындай сұралған
азаматтардың көпшілігі (61,4 пайыз) діни ағымдардың, әдеп-ғұрыптардың, салт-
дәстүрлердің тәртібі және ережелерін эксгумация тергеу әрекетіне қарсы
қояды, яғни эксгумация қоғамдық қауымдастықта айтарлықтай жақсы
қабылданбайды. Әрине, қоғамның мұндай тергеу әрекетіне деген көзқарасын
түсінуге болады. Өйткені жерленген адамның мәйіті тыныштықта жатуы тиіс,
жатқан жері жайлы болсын деген жалпыға белгілі қағидалар бар екенін
білеміз. Ал мәйітті жерден қазып алу іс-әрекетінің өзі дүние салған адамның
туған-туысқандарын айтпағанда, жергілікті халыққа психологиялық түрде кері
әсерін береді. Мұндай іс-әрекеттер орын алса, өлікті қорлапты, діни
тәртіптің ережелерін бұзыпты дейтін әңгімелер айтылады. Тіпті эксгумация
өткізуге рұқсат етпей, моланы қоршап алып, кедергі жасаған оқиғалар да
болмай тұрмайды. Бірақ азаматтардың қоғамда бейбіт, салауатты өмір сүруіне
кепіл бола алатын бірден-бір факторы — қылмыспен күресу болып табылады.
Себебі қылмыстылықтың көбеюі бейбіт халықтың үрейін алып, мемлекет
экономикасының дамуын тежейді. Ал тиісті жазасын алмаған қылмыскерлер басқа
да аса ауыр қылмыстарды жасауды жалғастырады. Сондықтан қылмыстықтың
көбеюіне жол бермеу үшін қылмыстарды ашу және алдын алу, қылмыскерді
әшкерлеу және жазаға тарту қажет. Осы мақсатта заңмен рұқсат берілген кез
келген амалдар мен іс-әрекеттер орындалуға тиіс. Осындай іс-әрекеттердің
бірі — эксгумация тергеу әрекеті болып табылады. Осыған байланысты
кереғарлық фактілерді болдырмау мақсатында қарсы болған туыстары мен
ағайындарына эксгумация өткізу арқылы алынған мәліметтер қылмыстық іс үшін
қажеттілігін дұрыс түсіндіру өте маңызды.
Алайда, кейінгі кездері тәжірибеде, эксгумация жүргізуге қайтыс болған
адамның туған-туыстарының өтініштері мен арыздары негіз болған оқиғалар да
кездеседі, яғни олар эксгумация жүргізу арқылы өз туысының өліміне қатысты
күдіктерді жою мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып алуды талап
етеді. Мұндай оқиғалардың өзі азаматтардың эксгумацияның маңыздылығын
білгендігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда эксгумация — қазіргі кезде
қоғамдық-құқықтық қарым қатынаста, қылмыстық іс жүргізуде әділдік пен
ақиқатты анықтауға бағытталған амалсыз қажеттіліктен жүргізілетін тергеу
әрекеттері.
Эксгумация өзінің тарихында қылмыстық істе ақиқатты анықтауда елеулі
көмегін беріп отырған. Айталық 1982 жылы 7 желтоқсан күні қайталап сот-
медициналық сараптама тағайындау мақсатында жеке басы анықталмаған белгісіз
қыз-баланың мәйітіне эксгумация жүргізу нәтижесінде, қыз баланың Венгрия
мемлекетіндегі Тиса-Эслар ауылынан із — түссіз жоғалған Эстер Шоймошидің
мәйіті екендігі анықталған [5, 143 б.]. Ал 1915 жылы 4 ақпан күні
Ұлыбритания мемлекетінің астанасы Лондон қаласында сот-медециналық
сараптама тағайындау үшін азаматша Маргарет Элизабет Ллойдтың мәйітіне
эксгумация жүргізу арқылы, оның суға батырылып өлтірілгені анықталған [5,
170 б.].
Осылайша жылдар бойы эксгумация өзінің қылмыстық істі тергеу және ашуда
елеулі көмегін көрсетіп отырған деп айтуға болады және криминалистика
тарихында өзіндік ізін қалдырған. Ал эксгумацияның жүргізілу тәртібі сол
жылдары қабылданған заңнамаларда реттелген. Ресей императоры Александр ІІ-
нің сот заңнамаларына түсінік берген ғалымдардың бірі С. Г. Щегловитовтың
ғылыми еңбектерінде ...Сот-тергеуші дәрігер келгенше өлген адамның денесін
қазып алуды, жүргізбейді... деген сөз тіркестерінде заңнамалық нормалар
кездеседі [6, 344 б.].
Демек, эксгумацияның маңыздылығы тарихи заңнамаларда да өз көрінісін
тапқан. Эксгумация біз білетінімздей тек құқық қорғау органдарына қажет
кездерде ғана жүргізілмейді. Шын мәнінде эксгумация ұғымы әлде-қайда кең
мағынаны білдіреді.
Негізінен эксгумация ұғымы латын тілінен аударғанда ex — астынан
(ішінен) + һumos — жер деген мағынаны, яғни мәйітті жер астынан қазып
алуды білдіреді [7, 574 б.].
Эксгумацияның жалпы түсінігін ғалымдар қоғамда қалыптасқан ахуалдарға
байланысты бірнеше түрге жіктеген. Алдымен 1966 жылы О. Х. Поркшеян
эксгумацияның жіктемесін келесідегідей ұсынған:
Ресми рұқсат етілген эксгумация, оның ішінде:
сот-медициналық мақсатта жүргізілетін мәйіт эксгумациясы;
моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін эксгумация;
мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында өткізілетін
эксгумация;
жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) өткізіліген эксгумация;
тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетін эксгумация.
Кездейсоқтық эксгумация, яғни жер қазу жұмыстарын жүргізу барысында
табылған мәйіттер.
Қылмыстық (заңсыз) эксгумация, оның ішінде:
тонаушылық мақсатта жасалған эксгумация;
жыныстық құштарлықты қанағаттандыру мақсатында әйелдің мәйітіне жүргізілген
эксгумация;
мәйіттерді қорлау мақсатында жасалған эксгумация [8, 63 б.].
Кейінірек 1978 жылы Л. М. Бедрин мен А. П. Загрядская аталған жіктеменің
қылмыстық эксгумацияға қатысты бөліміне төлем алу, кек алу, діни
мақсаттарда және бұзақылық ниетте жасалынатын эксгумациялар деген
бөліктермен толықтырды [9, 6 б.].
1980 жылы В. И. Шиканов ғалым О. Х. Поркшеянның келтірген ресми
жүргізілетін эксгумациялардың қатарындағы сот-медициналық мақсатта
жүргізілетін эксгумацияны қылмыстарды тергеуге байланысты сот және тергеу
органдарымен жүргізілетін эксгумация деп өзгерткен [10, 3 б.]. Біздің
ойымызша В. И. Шикановтың ұсынған атауы мейілінше дұрыс көрініс тапқан.
Себебі эксгумация тек сот-медициналық зерттеулер жүргізу мақсатында ғана
жүргізілмейді, сонымен қатар мәйітке қарау жүргізу, мәйітті тануға көрсету
және сараптамалық зерттеулер жүргізу үшін үлгілер алу секілді мақсаттарында
да эксгумация өткізілуі мүмкін.
Араға 18 жыл салып, 1998 жылы О. Х. Поркшеянның жіктемесі қазіргі
заманға сай, тағы да өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістің авторлары
В. Н. Ворошко мен Г. А. Пашинян ресми жүргізілетін эксгумациялардың
қатарына жерленген мәйіттің жеке тұлғасын анықтау мақсатта (қылмыстық іс
жүргізуге қатысы жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке басын
анықтау үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе) бас
сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында және
азаматтық істер бойынша жүргізілетін эксгумацияларды кіргізді [11, 280 б.].
Ал, Д. А. Натура өзінің ғылыми еңбегінде ресми жүргізілетін эксгумация
қатарындағы сот және тергеу органдарымен жүргізілетін эксгумацияны,
қозғалған қылмыстық істер бойынша жүргізілетін эксгумация деп атаған [12,
8 б.].
Біздің ойымызша мұндай эксгумацияларды тек қана құқық қорғау
органдарымен жүргізілетін эксгумация деп атаған жөн. Себебі эксгумацияның
тек қозғалған қылмыстық істер бойынша жүргізілу мүмкіндігі туралы мәселе
бойынша біраз пікір таластыруға болады (эксгумацияның қылмыстық іс
қозғалғанға дейін жүргізілу мүмкіншілігі туралы ой-пікірлер мен ұсыныстар
осы диссертациялық жұмыстың 2-бөлімінің 1-бөлімшесінде талқыланған).
Осылайша, біз О. Х. Поркшеянның берген жіктемесін негізге ала отырып және
Л. М. Бедрин, А. П. Загрядская, В. И. Шиканов, В. Н. Ворошко, Г. А. Пашинян
және Д. А. Натуралардың келтірген өзгерістерін қоса отырып, өз тарапымыздан
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, эксгумация түсінігінің жіктемесін
мынадай түрде ұсынбақбыз:
1. Ресми (рұқсат етілген) эксгумация — ақиқатты анықтауға және
белгілі бір өмірлік ахуалдардың қалыптасуына байланысты, құзыретті
мемлекеттік органдарының арнайы рұқсатының негізінде мәйітті жерленген
орнынан қазып алу. Эксгумацияның бұл түрі төмендегідей мақсатта
жүргізіледі:
құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация (эксгумация тергеу
әрекеті ретінде) [13];
тарихи-ғылыми (археологиялық қазбалар және т. б. жүргізу) зерттеу
мақсатында өткізілетін эксгумация;
қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы арыздарының
негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында
өткізілетін эксгумация;
тиісінше жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі
негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін
эксгумация;
жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке басын анықтау үшін
бұрынырақ алынған мәйіттің қол саусақ білегін және (немесе) бас сүйегінің
препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында жүргізілетін
эксгумация;
азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына сәйкес,
ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және анықтау
мақсатында жүргізілетін эксгумация.
Енді аталған ресми жүргізілетін эксгумацияларға жеке дара тоқталып
кетейік.
Құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация ҚР ҚІЖК-нің 225-ші
бабының талаптарына сәйкес, прокурордың рұқсаты берілген тергеушінің
қаулысының негізінде жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады. Жалпы
эксгумацияның бұл түрі, диссертациялық зерттеу аясында аса үлкен
қызығушылық туғызып отыр, осыған орай диссертацияның келесі тараулары мен
бөлімдері құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумацияға толығымен
арналатын болады.
Тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетін эксгумация, бұл
археологиялық қазбаларды іске асыру қажеттілігінен туындауы мүмкін, ежелгі
дәуірден қалған көне мәдениет сүйектері мен өзге де тарихи іздерді іздеу
мақсатымен жүргізіледі. Осы ретте, айта кету керек, аталған қазба
жұмыстарын жүргізу барысында, археологиялық қазбалар шеңберінде зерттелуі
тиіс нысандар қатарына жатпайтын олжалардың табылып қалуы мүмкін екендігін
жоққа шығаруға болмайды. Мұндай нысандардың қатырына топырақтың үстінгі
қабатынан жақын арада жерленгенін аңғартатын белгілермен табылған мәйіт
немесе оның дене мүшелерін жатқызуға болады. Нақ осы жағдаят құқық қорғау
органдарының құзіреттілігіне жатады. Бұл орайда археологиялық қазба
жұмыстарын атқарып жүрген қызметкерлер (археологтар) дереу құқық қорғау
органдарына хабарлауы қажет (ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының 1-бөлімінің 3-тармағы,
180-бап.). Сонымен бірге, егер құқық қорғау органдарына қылмыстық іске
қатысты емес, тарихи құндылығы бар жерленген мәйіттердің табылғандығы
белгілі болса, онда олар бұл жөнінде тиісті органдарға (археологиялық қазба
жұмыстарымен айналысатын мекемелер) хабарлауға міндетті.
Қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы арыздарының
негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында
өткізілетін эксгумация соңғы кезде кеңінен өріс алуда. Қазақ халқында Ер
туған жеріне, ит тойған жеріне, Сұлтан сүйегін қорламас деген мақалдар
бекер айтылған емес, яғни қайтыс болған адамның о дүниеге аттанар алдында
айтқан өтініш-аманатын орындау мақсатында марқұмның туған-туысқандары
тиісті мекемеге арнайы сұрау-арыздарын беру арқылы мәйітті өзінің туған
еліне көшіріп жерлеу бар. Мұндай эксгумацияның құқық қорғау органдары
жүргізетін эксгумациямен еш байланысы жоқ. Алайда, соған қарамастан,
әсіресе басқа мемлекеттердің аумағында орналасқан молаларда жерленген
қазақстандық азаматтарды өз елінде қайта жерлеуге қатысты жағдайларда құқық
қорғау органдарының араласуын қажет ететін мән-жайлар болып калуы ғажап
емес. Әңгіме ауаны мәйіт денесінде бұрын белгісіз болған зорлық-зомбылық
сипаттағы іздердің анықталуы турасында болып отыр. Осындай ахуалдардың орын
алуы ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының, 2-бөлімінің талаптарына сәйкес, қылмыстық іс
қозғауға негіз болуы әбден мүмкін.
Жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі негізінде
моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін эксгумация.
Бір молада жерленген адамдардың мәйіттерін қазып алып екінші бір молаға
жерлеу де кездесіп тұрады. Мұндай құбылыс өмірде өте сирек кездесетін
жағдаяттардың бірі екенін айта кеткен жөн. Алайда, бұл да есепке алынып,
ресми эксгумация ұғымының қатарына жатқызылады. Эксгумацияның осындай түрі
белгілі бір эпидемиялық аурудың алдын алу мақсатында жүргізіледі.
Мәйіттердің шіруінен пайда болған зиянды нәрселердің, улы заттардың жер
асты суларына жұғып жайылуын болдырмау үшін үкімет, облыс, аудан, қала
әкімшілігі моланы басқа (елді мекеннің сыртына) жерге көшіру туралы шешім
қабылдап, жаппай эксгумация өткізуге рұқсат береді.
Жерленген мәйітті тануға ұсыну мақсатында (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) жүргізілетін эксгумация — өзіне тән ерекшеліктері бар,
қажеттіліктен амалсыз жүргізілетін эксгумация қатарына жатады. Әдетте, жеке
басы танылмаған, табиғи өлімімен (кәрілік, ауру, т. б.) қайтыс болған
адамдардың жерленіп болғаннан кейін, олардың туған-туысқандары анықталуы
мүмкін. Бұл орайда жерленген мәйітті туған-туысқандарына тану үшін көрсету
мақсатында эксгумация жүргізіледі. Бірақ қалыптасқан дүниежүзілік
тәжірбиеге сәйкес, жеке басы анықталмаған мәйіт табылғаннан кейін жеке
басын анықтауға бағытталған қажетті тексеру іс-шаралары жүргізіледі.
Нәтижесінде мәйіттің жеке басын анықтау мүмкін болмаса, идентификация
жүргізу мақсатында оның бас сүйегі мен қол білегі кесіп алынып, мәйіттің
денесі танылмаған мәйіт ретінде мола ішінен арнайы бөлінген аумағына
жерленуге жатады. Осыған байланысты танылмаған әрбір мәйітке тіркеу нөмірі
беріліп, ол қабірге жазылып көрсетіледі және оның көшірмесі тиісті
мәйітхананың арнайы журналының тізіміне тіркеліп енгізіледі. Мәйіттің тірі
туған-туысқандары пайда болған жағдайда, мәйіт денесінің бүтіндігін
қамтамасыз ету үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе)
бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында
эксгумация өткізіледі. Егер туған туысқандары ресми түрде мәйітті басқа
жерге жерлеу үшін оны өздеріне беруді талап етсе, онда олардың талаптары
орындалады. Ал ондай талап болмаған жағдайда, мәйіттің туған-туысқандарының
көмегімен жерленген жерде ескерткіш орнатылып, мәйіттің аты-жөні мен
туылған және қайтыс болған жылдары белгіленуі тиіс.
Азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына сәйкес,
ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және анықтау
мақсатында жүргізілетін эксгумация, әдетте, тек сот органдарының шешімі
бойынша ғана жүзеге асырылады. Мұндай эксгумацияны өткізуге қайтыс болған
адамнан қалған мұраны бөлуге қатысты белгілі бір азаматтың азаматтық талабы
түрткі болуы мүмкін. Мысалы, қайтыс болған адамның азаматтық талап берген
туысқандары жерлеу кезінде қатыса алмай, сол қайтыс болған адамның өзінің
туысқаны екендігіне қатысты күдікті мән-жайларды жою үшін эксгумация
өткізілуі мүмкін.
2. Кездейсоқтық эксгумация — мәйітті жерленген орнынан қазып алу
мақсатын көздемейтін және мәйіттің күтпеген жерден жерді қазу барысында
кездейсоқ табылған мәйіттер туралы айтылады. Мұндай оқиғаларға, көп
жағдайда, техника және қол күшімен жер қазу, құрылыс және тағы басқа
жұмыстарын атқару барысында табылған мәйіттерді жатқызамыз.
Кездейсоқтық эксгумацияның маңызды мәні оның құқықтық салдарымен
айқындалады. Мұндай мәйіттердің табылуы құқық қорғау органдарының белсенді
қызметі басталуына негіз беріп, тексеру амалдарын жүргізуіне басты себеп
болады. Алайда, нақ осы жағдай тұсында тергеулік эксгумацияны тілге тиек
етуге болмайды, себебі адам денесі тиісті емес субъект тарапынан құпиялы
(жасырын) жерленген жерінен қазып алынған және оның қазылып алынуы тиісті
заң нормаларынан тыс іске асырылған, яғни мәйіт бұған дейін де табылған
(мысалы, жер қазу жұмыстарын атқару кезінде табылған мәйіт). Тәжірибеде осы
тәріздес оқиғаларды белгісіз адам мәйітінің табылуы деп атайды. Сондықтан
құқық қорғау органдарының қызметкерлері оқиға болған жерде тыңғылықты
тексеру өткізіп, мәйітті тапқан адамдардан мәйіттің қалай жатқанын, оның
қалай табылғанын, қандай техникалық құралдарды қолданғанын, т. б. мән-
жайлар туралы түсініктеме алуы тиіс. Егер қасақана өлтірілгені анықталып
жатса, онда қылмыстық іс қозғалады.
Кезедейсоқтық эксгумацияның археологиялық қазбалар барысындағы
эксгумациямен белгілі бір дәрежеде ұқсастығы бар. Бұлардың айырмашылығы —
археологиялық қазбалардың мақсаты, жер, құрылыс жұмыстарына қарағанда, көп
жағдайда нысандарды, оның ішінде тарихи құндылығы бар адам сүйектерін іздеп
табу болып табылады. Демек, археологиялық қазбалар жүргізу барысында
мәйіттің табылу мүмкінділігі бар және мұндай кездейсоқтықты жоққа
шығармайды.
Сонымен қатар кездейсоқтық эксгумацияның салдарынан табылған мәйіттің
тарихи құндылығы да болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мәйіт археологиялық
зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында тиісті мекемеге жолданады.
3. Қылмыстық эксгумация — баю, түрлі ниет-пиғылмен (діни салт
жораларына табынуға негізделген бұзақылықтар) қайтыс болған адамдардың
мәйіттерін қорлау мақсатымен мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып
табылады.
Аталған мақсаттармен қайтыс болған адамдардың өліктерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетін жасаған мұндай адамдар қылмыстық заңнамаға
сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс [14]. Осыған байланысты
мәйіттерді жерленген жерінен қазып алудың бұл түрін — қылмыстық
эксгумация деп аталуы дұрыс деп есептейміз. Негізінде, қылмыстық
эксгумация мәйіттерді қорлау пиғылымен жасалады. Сондықтан қорлау сөзінің
мағынасы өз алдына бөлек талқылауды керек етеді.
Қайтыс болған адамдардың мәйіттерін қорлау деп — жерлеу рәсіміне қатысты
қоғамда қалыптасқан салт-дәстүрлерге қарсы бағытталған, арсыз іс-
әрекеттерді айтамыз. Мұндай іс-әрекеттердің қатарына моланы қазу, ол жерден
адам мәйітін алу, салт-дәстүрлердің тәртібінсіз жерлеу, адам денесінің
мүшелері мен тері ұлпаларын заңсыз алу, мәйіт денесіне немесе қаңқасына
зақым келтіру, дене мүшелерін бөлшектеу, сондай-ақ мәйіт киімдерін, тіс
қаптарын және басқа бағалы заттарды ұрлау жатады [15, 653 б.].
Сонымен қатар мәйіттерді қорлау іс-әрекетінің қатарына қазып алынған
мәйітті табиғи және табиғи емес тәртіптерде жыныстық құштарлықтарын
қанағаттандыру үшін пайдалануды да кіргізуге болады.
Демек, өлгендердің денесіне қатысты кез келген заңсыз әрекет — қорлау
болып табылады [16, 527 б.].
Осылайша, жерленген мәйітке қатысты жасалынатын қылмыстық іс-әрекеттерді
саралай отырып, қылмыстық эксгумацияны көзделер мақсатына қарай мынадай
санаттарға бөлуге болады:
а) тонаушылық жасау мақсатында жасалған эксгумация дегеніміз —
мәйітпен бірге көмілген киімдерін, тіс қаптарын және басқа да бағалы
заттарды (мысалы, кейбір мұсылман халықының жерлеу ғұрыпында мәйітті бағалы
кілемге орап көмеді) ұрлау мақсатында қылмыстық эксгумация жасайды.
Қылмыскерлер көбінесе көзі тірі кезінде бай-қуатты болған, материалдық
жағдайы жақсы, дәулетті болған мәйіттерді таңдайды. Дәл осындай қылмыстық
эксгумациялар қазіргі кезде кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысында
эмпирикалық материалдар жинау кезде № 045102020052 санды қылмыстық істің
материалдарымен танысқанда 2000 жыл мен 2004 жылдың көктем мезгілі
аралығында Г. деген азамат өз сыбайластары И., А., Р., деген азаматтармен
бірігіп, алдына ала сөз байласу арқылы, адамдар тобы болып құралып, қайтыс
болған Адамдардың алтын тіс қаптарын, киімдерін, басқа да бағалы заттарды
ұрлау мақсатында, жиырмаға жуық христиан, мұсылман молаларын қорлағанын
анықтадық. Бұл орайда қылмыскерлер жерленуге тиіс өлген адамдар туралы
алдын ала мәліметтер (қайтыс болған адамның үстіндегі киімдері, тіс
қаптары, т. б. бағалы заттар туралы мәліметтер) жинай отырып, қылмыс
жасаған [17].
ә) Төлем алу мақсатында жасалынған эксгумация деп — қайтыс болған
адамның туған-туысқандарынан, мемлекеттен және басқа да заңды тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде ақша немесе бағалы заттарға төлем ақы ретінде
айырбастау ниетімен қылмыстық эксгумация жасап, адам мәйітінің денесін
ұрлап кетуін айтамыз. Аталған мақсатта жасалған эксгумацияға нақты мысал
ретінде, тарихта орын алған, 1978 жылы төлем алу мақсатында қылмыскерлер
әйгілі неміс киноактері Чарльз Спенсер Чаплиннің мәйітін жерленген жерінен
қазып алып ұрлап кеткенін айтуға болады.
б) Бұзақылық ниетпен мәйітті қорлау және мазақ ету мақсатында
жасалынған эксгумация, көбінесе, қайтыс болған адамның өмір сүруі кезінде
басқа адамдармен болған кереғар қатынастарынан туындауы мүмкін. Мысалы
өлген адамға деген эксгумация жасаған адамның өшпенділігі, кек алу ниеттері
болуының салдарынан мәйітті жерленген жерінен қазып алып, оған әр-түрлі
нысанда мазақ іс-әрекеттерін (мысалы: мәйіт денесіне суреттер салу, мәйіт
үстінде дәрет алу және т. б.) жасау. Әдетте мұндай іс-әрекеттерді
психикалық аурулармен ауыратын адамдар жасайды.
в) Жыныстық құштарлығын қанағаттандыру және басқа да нәпсіқұмарлық
пиғылда жасалынған эксгумация (некрофилия) деп — эксгумация жасаған адам
өзінің жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшін, мәйітпен жыныстық
қатынаста болу мақсатында, оны жерленген жерінен қазып алуын айтамыз.
Мұндай эксгумация көбінесе әйелдердің мәйіттеріне жасалынады. Бірақ та
қазіргі кезде нәсіпқұмарлық сипатта еркек пен еркектің, әйел мен әйелдің
жыныстық қатынасы кең өріс тапқан, сондықтан еркектің мәйітіне эксгумация
жасалу мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмайды.
г) Діни салт жораларына табынуға және басқа да фанаттық себептермен
жүргізілетін эксгумация, көбінесе, діни секталардың немесе басқа да діни
ұйымдардың белгілі бір діни ғұрыптарды орындау мақсатында жүргізіледі.
Көпшілікке белгілі, 1974 жылы бирмалық монахтардың Біріккен Ұлттар Ұйымының
бұрынғы хатшысы У. Танның сүйек қалдықтарын ұрламақ болғанын атап өтуге
болады. Сонымен қатар мұндай қылмыстық эксгумацияны өзіндік дінге
құштарлығының қоздыруынан жекеленген адам да жасауы мүмкін.
д) Мәйіттің дене мүшелері (бүйрек, бауыр, т. б.) мен тері ұлпаларын
ұрлау мақсатында жасалынатын эксгумация. Мұндай қылмыстық эксгумация
көбінесе жасы 45-тен аспайтын, өмір сүруі кезінде аса ауыр науқаспен
ауырмаған, жаңа жерленген мәйітке жасалынуы мүмкін. Сонымен қатар қылмыстық
эксгумация жасаған қылмыскерлер мәйіттерді таңдау барысында аса ауыр
науқастардың салдарынан қайтыс болмаған, керісінше бақытсыз оқиға немесе
қылмыс салдарынан қайтыс болған адамдардың мәйіттерін таңдайды. Себебі
қылмыскерлерге мәйіттің әлі құртылман, сау дене мүшелері немесе тері
ұлпалары қажет.
Қылмыстық эксгумация жоғарыда көрсетілген эксгумациялармен қатар саяси
пайдақорлық мақсаттардан да жасалуы мүмкін. Мәселен, 1973 жылы ақпанның 21-
і күні Францияның бостандық пен ілгерілейге бағытталған республикалық
партияның мүшелері, әйгілі француз сатқыны маршал Филипп Петэннің мәйітін
жерленген жерінен қазып алып, ұрлап кеткен. Сол кездегі Францияның
бұқаралық ақпарат құралдары бұл оқиғаны республикада өтуге дайындық
жүргізіліп жатқан президенттік сайлау науқанына байланыстырды [18].
Осылайша жоғарыда ұсынылған эксгумацияның түрлерін қорытындылай келе,
эксгумацияны өмірлік ахуалға байланысты әр түрлі мақсатта өткізілетін іс-
әрекет деп түсінуге болады. Сондықтан эксгумация түрлерінің топтамасына
сүйене отырып, эксгумация ұғымының мәнін ашуды жөн деп білеміз.
Зерттеліп отырған мәселені зерделеу барысында эксгумация ұғымының бір
ізді қалыпқа түскен анықтамасының жоқтығы назар аудартады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде эксгумация — мәйітті жерленген
жерінен қазып алу — деп түсіндірілсе [19, 410 б.]. С. И. Ожеговтың
сөздігінде эксгумация сот-медициналық және криминалистикалық сараптамалар
жүргізу үшін мәйітті моладан қазып алу деп берілген [20, 904 б.].
П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарық көрген заң сөздігінде
эксгумацияның анықтамасы мәйітті жерден қазып алу деп айта келе,
эксгумация мәйіт жерленгеннен кейін істің жаңа мән-жайлары анықталғанда,
мәйітке алғашқы жүргізілген сот-медициналық сараптама қорытындысы
жеткіліксіз болған да немесе зерттеу жұмыстарында қателіктерге жол берілген
жағдайда, істің жан-жақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, арнайы шығарылған
қаулының негізінде тергеу органдарының басшылық етуімен жүргізілетіндігі
көрсетіледі [21, 597 б.].
Р. С. Белкин өзінің 1979 жылы жарық көрген криминалистика оқулығында,
эксгумацияны тергеушінің арнайы шығарылған қаулысының негізінде, қайталап
немесе қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды заң институты
ӘОК 343.9:351.776.36 қолжазба құқында
Есболаев Ғалымжан Молдабекұлы
Мәйіт эксгумациясы (процессуалдық, ұйымдастырушылық
және криминалистикалық мәселелері)
12.00.09 — қылмыстық іс-жүргізу, криминалистика және сот сараптамасы; жедел
іздестіру қызметі
заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған
диссертация
Ғылыми жетекші:
заң ғылымдарының докторы, профессор
Нұрғалиев Б. М.
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы
және оның қылмыстық іс жүргізуде алатын орны 2
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және
эксгумация — дербес тергеу әрекеті ретінде 2
1.2 Тергеулік эксгумацияның қылмыстық іс жүргізудегі алатын
орны 2
2 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің
процессуалды-құқықтық аспектілері 2
2.1 Тергеулік эксгумацияның құқықтық шарттары мен
процессуалдық реттелуінің мәселелері 2
2.1 Эксгумация тергеу әрекетінің мақсаттары мен оған қатысушы тұлғалар
2
3 Мәйітті жерленген жерінен эксгумациялаудың тактикалық-
криминалистикалық ерекшеліктері 2
3.1 Тергеулік эксгумацияны жүргізудің ұйымдастыруышылық
және тактикалық негіздері мен әдіс-тәсілдері 2
3.2 Қалыптасқан ахуалдарға сәйкес мәйітті эксгумациялаудың
ерекшеліктері және аталған ахуалдардың криминалистикалық
түсініктері 2
3.3 Мәйітті эксгумациялау барысында қолданылатын криминалистикалық
техника құралдары мен оларды қолдану әдістері 2
Қорытынды 2
Пайдаланылған қайнар-көздердің тізімі 2
Қосымша а 135
Қосымша Б 142
Қосымша В 143
Қосымша Г 144
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа тұрпаттағы мемлекетіміздің тарихи
дамуының сара жолына шығуына байланысты қоғамымызда жаңа құқықтық жүйе
қалыптаса бастады. Осыған сәйкес көптеген заңдар қабылданып, адамдардың ара
қатынасын шынайы демократиялық негізде реттеуге жол ашылды. Қазақстан
Республикасының тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде дамуы — мемлекеттік
құқықтық жүйенің түбегейлі өзгеруіне басты себепкер болды. Құқықтық
мемлекет құруға бағыт алған Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаны
жүзеге асыру жағдайында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және
олардың заңды мүдделері мемлекетіміздің ең басты әлеуметтік құндылығы болып
жарияланып, көптеген құқықтық институттар сапа жағынан түбегейлі қайта
қарастырылуды қажет етті. Осылайша Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Ә. Назарбаев 2006 жылғы Қазақстан халқына жасаған Жолдауында,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясының негізгі бағыттарын анықтай келе, азаматтардың Конституция
мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету — құқық қорғау органдарының
негізгі міндеті екендігін ескерткен болатын [1].
Ал құқық қорғау және сот органдарының заңдарды орындаудағы қызметтерінің
негізгі құрылымды бөлімін процессуалдық іс-әрекеттер, оның ішінде тергеу
әрекеттері құрайды. Тергеу әрекеттерінің қалыптасқан заң нормаларының
аясында жүргізілуі, сөз жоқ, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл бола алады. Алайда,
кейінгі кездері азаматтар тарапынан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің
іс-әрекеттеріне қатысты көптеген шағымдар мен арыздар түсуде. Айталық
Қазақстан Республикасындағы адамдар құқығы жөніндегі өкілетті өкіл
Б. Байқадамов, 2005 жылға арналған баяндамасында, 2005 жылдың бірінші
қаңтары мен 31 желтоқсан айы аралығында 935 азаматтардың жазбаша өтініштері
мен арыздары қарастырылғаны және олардың 13,04 % құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің іс-әрекеттері мен әрекетсіздігіне тікелей қатысты
болғандығын мәлімдеген болатын. Түскен шағымдардағы көтерілген мәселелердің
көпшілігі қызметкерлердің өз қызметін дұрыс пайдаланбауы, заңда көзделген
талаптарды орындамауы секілді өзекті мәселелердің төңірегінде құрылғанын
жасырмаған ләзім [2]. Мұндай мәселелердің болу себептеріне қатысты арнайы
сұралған құқық қорғау органдарының қызметкерлері, жүзеге асыратын және
оларды тікелей атқаратын тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртіптері
қылмыстық іс жүргізу заңнамасында, тәжірибеде қолдану барысында ғылыми-
әдістемелік қамтамасыз ету тұрғыда, қазіргі заманға сәйкес, тиісті дәрежеде
жетілдірілмегендігі туралы көріністері бар екендігін атап отыр.
Сондай тергеу әрекеттерінің бірі — эксгумация болып табылады. Себебі
эксгумация, басқа тергеу әрекеттерімен салыстырғанда, өзінің орындалу
жағынан күрделілігі мен қылмыстық істе маңызды орын алатын арнайы
мәселелерді шешудегі мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді.
Заң әдебиеттерінде эксгумацияның процессуалдық, тактикалық-
криминалистикалық және ұйымдастырушылық мәселелері, күні бүгінге дейін
кешенді түрде әліде болса толығымен зерттелмеген. Жарық көрген қолда бар
ғылыми еңбектерде, эксгумация арналған көкейкесті мәселелерінің белгілі бір
бөлігі ғана қаралған және оларда мазмұндалған деректер мен ұсынымдар
тәжірибелік қажеттілігін қанағатандырарлықтай емес.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының процессуалдық тұрғыдағы өзектілігіне,
оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеу әрекеті ретінде
дербестілігі толықтай анықталмағандығын және қажетті шартты нормалардың
орын алмағандығын айтуға болады. Қолданыстағы Қазақстан Республикасының
ҚІЖК-де эксгумация бөлек баппен (225-бап) көрсетіліп, тергеулік қарауға
арналған 27-тарауға енгізілген. Соның салдарынан кейбір тәжірибе жүзінде
қызметкерлер эксгумацияны тергеулік қараудың бір түрі ретінде қабылдап,
қылмыстық іс-жүргізуде эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетінің
құрылымды элементі деп біледі. Ал көптеген ғалымдар эксгумацияны басқа
тергеу әрекеттерінің, оның ішінде тергеулік қараудың жүргізілуіне
қамтамасыз етуге жататын ұйымдастырушылық шара ретінде қарастырған.
Сонымен қатар қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында эксгумация тергеу
әрекетіне қажетті шарттар толық ашылмаған. Атап айтқанда — эксгумацияның
қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізілу мүмкіндігі, эксгумация тергеу
әрекетіне қатысушы тұлғалардың құрамына қатысты мәліметтер, эксгумация
жүргізуден келтірілген шығындарға қатысты мән-жайлар, эксгумация тергеу
әрекеті соттың қаулысы негізінде жүргізілу мүмкіндігі туралы нормалар және
т. б. мән-жайлар. Сондықтан да эксгумация тергеу әрекетіне арналған
нормаларын жан-жақты талқылау және қажетті алғы-шарттарды қамтамасыз ету
қажеттілігі туындап отыр.
Эксгумация ұйымдастыру және тактикалық-криминалистикалық жағынан да
ғылыми зерттеуді керек етеді. Қазіргі таңда эксгумация жүргізуді
ұйымдастыру құқық қорғау органдарын елеулі қиындықтарға әкеп соқтыруда.
Жалпы, мәйітті жерленген орнынан қазып алу іс-әрекетінің өзі қоғамдық
қауымдастықта кері әсерімен сипатталады. Себебі қайтыс болған адамның
денесі жерге берілгеннен кейін, қайта қазып алу өлген адамға қатысты
қорлаушылық болып табылады деген діни түсінік, қағида бар. Осындай
қағидалардың негізінде өрбіген эксгумациялануға тиіс қайтыс болған адамның
туыстары құқық қорғау органдарының қызметкерлерін эксгумация өткізілетін
жерге кіргізбей, күш қолданған оқиғалар да тәжірибеде кездесіп қалады.
Осыған байланысты сұраунама алынған адамдар мұның себебін, мәйітті
жерленген жерінен қазып алу іс-әрекеті діни-салттық түсінік-тәртіптерге
қарсы екендігімен және қайтыс болған адамның туған-туысқандарының жан-
күйзелісінің жағдайына байланысты туындайтынымен түсіндіреді. Келтірілген
ахуалдар тәжірибеде кеңінен кездеседі және аталған ахуал тұрақты құбылыс
ретінде көрініс беруде. Алайда соңғы уақыттары эксгумация өткізуге қайтыс
болған адамның туысқандарының арыздары да себеп болуда. Әсіресе
азаматтардың мұндай белсенділігі Алматы қаласы мен Оңтүстік Қазақстан
облысында байқалады. Айталық, Алматы қаласы бойынша 1999-2006 жылдар
аралығында жүргізілген 59 (шартты түрде 100 %) эксгумацияның 21-і (35,5 %),
және Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жалпы жүргізілген 37 (шартты түрде
100 %) эксгумацияның 17-і (36,9 %) қайтыс болған адамның жақын туыстарының
арыздары мен шағымдарының негізіде жүзеге асырылған. Мұндай көрсеткіш
азаматтардың құқық қорғау органдары мен сараптама орталықтарының
қызметкерлерінің жұмысына сенбеушіліктің нәтижесінде туындап отыр. Осындай
кереғарлық фактілердің алдын алу және оларды болдырмау мақсатында жүзеге
асырылатын іс-шараларды диссертациялық көлемде зерттелуге жатады дейтініміз
сондықтан.
Сонымен қатар эксгумация тактикалық-криминалистикалық тарапынан жан-
жақты жетілдірілу қажеттілігін ескеру керек. Осы күні мәйітті
эксгумациялаудың тактикалық әдіс-тәсілдері мен қолданылатын техникалық-
криминалистикалық құралдарға арналған ғылыми еңбектер мейлінше аз
кездеседі, ал болған күннің өзінде эксгумация жүргізудің тактикалық әдіс-
тәсілдеріне және қолданылатын техникалық құралдарға арнайы тоқталып, көп
көңіл бөлінбегендіктен, бұл мәселені қаузай түсер терең зерттеулер
жүргізілмегенін мойындау парыз. Осыған байланысты эксгумацияны қылмыстық іс
төңірегінде тиімді жүргізу мақсатында, тергеу әрекетінің жүргізілу
барысында кездесетін әрбір көрініске айрықша ден қойылуы тиіс, яғни мәйіт
жерленген зират пен молаға, қазылатын жердің жағдайына, қазып алынатын
мәйіттің жағдайына және тағы басқа да факторларға байланысты қолданылатын
тактикалық әдіс-тәсілдер мен криминалистикалық техниканың таңдалуын бөліп
айтуға болады.
Дегенімен де, жоғарыда біз атап кеткен мәселелердің жекелеген
аспектілерін шешуде белгілі бір дәрежеде оң қабақпен қараған ілгері
басушылық байқалуда. Айталық, бұрынғы ҚазССР қылмыстық іс-жүргізу
кодексінде эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетіне арналған бапта жол-
жөнекей ғана аталып өтілсе, 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінде эксгумация тергеулік қарау тергеу
әрекетімен бір тарауға енгізілсе де, бөлек баппен көрсетілген, соған
байланысты эксгумация бөлек тергеу әрекеті мәртебесіне ие болып отыр.
Осылайша заң шығарушы алдын-ала тергеудегі эксгумация мәселелерін теориялық
және тәжірибелік тұрғыда, эксгумацияның процессуалдық, ұйымдастырушылық
және криминалистикалық жағынан түпкілікті және жан-жақты зерттеулер жүргізу
үшін шынайы мүмкіндік жасады.
Диссертациялық тақырыптың жекелеген мәселелері Г. М. Абдумажитов,
Д. А. Армеев, Л. М. Бедрин, А. Я. Гинзбург, А. П. Загрядская, А. Е. Кригер,
О. И. Маркарьян, Д. А. Натура, А. И. Натура, О. Х. Поркшеян, Б. В. Фуфыгин,
С. А. Шейфер, В. И. Шиканов, тағы басқа секілді криминалистика, қылмыстық
іс жүргізу және сот-медицина саласында танымал ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған.
Алайда эксгумация мәселесі отандық заң ғылымы саласында қазіргі кезге
дейін диссертациялық деңгейде оның процессуалдық, криминалистикалық,
ұйымдастырушылық сипаттағы мәнді мәселелер шеңберінде кешенді қарастырылып,
зерделеніп, зерттелінбеген. Ал бұл мәселелердің жекелеген бөліктері
қарастырылған еңбектерде эксгумация тергеу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл
бөлінбей, ғылыми тұрғыда талқыланбаған және олардың көбісі бұрынғы кеңестік
және ресейлік заңнамаға негізделген. Сонымен бірге тақырыптың өзектілігі,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан қарқынды дамуына байланысты,
қазіргі заманға сай, эксгумацияға қатысты теориялық және тәжірибелік
мәселелерді терең және жүйелі түрде зерттеудің қажеттілігі туындап отыр.
Жоғарыда келтірілген уәждердің барлығы эксгумацияның өзекті мәселеге
айналуына себепші боп, әрі диссертациялық зерттеудің тақырыбы ретінде
таңдап алынуына арқау болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты — эксгумация ұғымын жан-жақты ашу, қылмыстық іс жүргізуде
жүргізілетін эксгумацияны теориялық және тәжірибелік тұрғыда кешенді түрде
зерттеу, ашып айтқанда эксгумация жүргізу барысында пайда болатын
процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық мәселелерін
айқындау, эксгумация түсінігін ғылыми тұрғыда толық және жан-жақты анықтау
және осы тарапта кездесіп қалатын кемшін тұстарды зерттеп, оның шешілу
жолдарын анықтау болып табылады.
Көзделген мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер анықталды:
эксгумация тергеу әрекетінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін
зерттеу;
зерттеу тақырыбына қатысты заңдарды және өзге де нормативттік актілерді,
әдебиеттерді зерттеу мен талдау және оқу;
тергеулік эксгумация ұғымының анықтамасын айқындап, оның тәжірибелік және
ғылыми мәнін анықтау;
эксгумация тергеу әрекетінің қылмыстарды ашу мен тергеудегі ролін анықтау,
оған ғылыми анализ жасау;
эксгумация жүргізудің процессуалдық жағдайын жетілдіруге бағытталған
ұсынымдар беру, оның ішінде тергеу әрекетіне қатысушы тұлғалардың құқықтық
мәртебесін және жүргізілу тәртібіне қажетті процессуалдық шарттарын
анықтау;
аталмыш тергеу әрекетінің иінді де тиімді жүргізілуіне өзіндік септігін
тигізетін ұйымдастырушылық алғы-шарттарын көрсету;
эксгумация жүргізудің заңдылығын қамтамасыз ететін себептер мен негіздерін
тұжырымдау және тергеу әрекетінің жүргізілу барысының нәтижелерін
құжаттамалық ресімдеу мәселелерін қарастыру;
эксгумацияның қылмыстық іс жүргізу заңнамасындағы орнын жеке тарау ретінде
жобасын әзірлеу;
эксгумация тергеу әрекетін жүргізу барысында қолданылатын тактикалық-
криминалистикалық әдістері мен тәсілдерін ғылыми және тәжірибелік тұрғыда
жетілдіре түсу;
қалыптасқан ахуалдарға байланысты мәйітті эксгумациялаудың тактикалық
ерекшеліктерін талдау және аталған ахуалдарға ғылыми талдау жүргізу;
эксгумация жүргізу барысында қолданылатын техникалық-криминалистикалық
құралдар мен оларды қолданудың әдістерін зерттеу және талдау.
Зерттеудің объектісі мен заты. Диссертациялық зерттеудің объектісі —
қылмыстық іс жүргізуде тергеу іс-әрекеттерін жүргізу барысында, оның ішінде
эксгумация өткізу кезінде алдын ала тергеу жүргізетін лауазымды адамдар мен
қылмыстық іс жүргізуге қатысушы басқа да тұлғалардың арасында туындайтын
құқықтық қатынастар.
Диссертациялық зерттеудің заты — эксгумация тергеу әрекетін жүргізудің
ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген процессуалдық тәртібі,
эксгумация жүргізудің тактикалық-криминалистикалық әдіс-тәсілдері,
дәлелдемелерді табуға, жинауға және бекітуге бағытталған техникалық-
криминалистикалық құралдар мен оларды қолданудың әдістері және жалпы
эксгумация тергеу әрекетін өткізуді жүзеге асыратын құқық қорғау
органдарының қызметі болып табылады.
Зерттеудің әдістемелері, нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізін танымның диалектикалық әдісі
құрайды, яғни қазіргі заманға сай ғылыми-техникалық өзгерістердің және
әлеуметтік-экономикалық реформалардың құқықтың криминалистика, қылмыстық іс-
жүргізу секілді салаларына тигізер ықпалын диалектикалық тұрғыда ұғыну әрі
талдау. Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында салыстырмалы-құқықтық,
жүйелі-құрылымдық, нақты-әлеуметтік, тарихи, анализдік және синтездік
талдау сынды жалпы ғылымға тән әдістер қолданылды.
Зерттеу жүргізу барысында ізденуші Г. М. Абдумажитов, Т. В. Аверьянова,
А. Н. Ахпанов, Л. М. Бедрин, Р. С. Белкин, И. Е. Быховский,
В. Г. Бурчинский, А. Я. Гинзбург, М. П. Гутерман, В. И. Добряк,
А. П. Загрядская, А. А. Исаев, А. М. Кустов, М. Ч. Қоғамов, В. Д. Лупиков,
В. П. Лавров, А. А. Матышев, Ю. А. Молин, Б. М. Нұрғалиев, О. Х. Поркшеян,
А. Ф. Рубежанский, Б. А. Салаев, Б. Х. Төлеубекова, Б. В. Фуфыгин,
В. И. Шиканов, Н. Г. Шурухнов және тағы басқа секілді ғалымдардың
еңбектеріне сүйенді.
Диссертациялық зерттеудің нормативтік-құқықтық негіздерін Қазақстан
Республикасы Конституциясының нормалары, қылмыстық іс-жүргізу және
қылмыстық-құқықтық заңнамалары, басқа да нормативттік актілер құрайды.
Диссертациялық зерттеу жұмысында жалпыға белгілі әдеп-ғұрыптық және діни
ағымдардың негіздері де басшылыққа алынды. Зерттеудің ғылыми түп-тамыры
ретінде құқықтың негіздері, қылмыстық іс жүргізу, криминалистика, сот-
сараптамалары және ғылымның басқа да салаларындағы зерттеу тақырыбына
байланысты ғалымдардың еңбектері қатар қолданылды.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен
нақтылығына, қарастырылған мәселені жан-жақты және ғылымның түрлі саласына
қатысты білімді пайдалана отырып, зерттелгендігі анық кепіл бола алады.
Сонымен қатар зерттеудің эмпирикалық базасын құқық қорғау органдары мен
соттық-медициналық сараптама орталықтарынан алынған 1999-2006 жылдар
аралығындағы статистикалық мәліметтер құрайды. Эмпирикалық материалдарды
жинау барысында 250 тәжірибе қызметкерлерінен эксгумация тергеу әрекетіне
қатысты сұраунама жүргізілді.
Мұнымен қатар, тікелей эксгумация жүргізілген 155 қылмыстық істер мен
қылмыстық іс қозғаудан бас тартылған материалдар және мәйітті жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекеті орын алған 100 қылмыстық істер етене
зерттелді. Эмпирикалық материалдарды жинау Алматы қаласы және Қарағанды,
Оңтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында жүргізілді. Диссертациялық
жұмыста құқық қорғау қызметкерлерінің жеке тәжірибелік дағдылары
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынаған саяды: эксгумация жеке тергеу әрекеті
ретінде әрі оның процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық
мәселелері алғаш рет диссертациялық зерттеу деңгейінде кешенді түрде
қарастырылып отыр. Атап айтқанда, эксгумацияның процессуалдық тәртібіне
жаңадан алғы-шарттар әзірленді, тың өзгерістер мен толықтырулар енгізілді,
бұлар эксгумация жүргізудің технологиясы мен тактикалық әдіс-тәсілдерін
жетілдіруге қатысты жекелеген ережелерді әзірлеп, пысықтауға мүмкіндік
берді. Сонымен қатар диссертациялық жұмыста эксгумацияның қылмыстық іске
тиімді өткізуіне байланысты тәжірибеде қолданылуы жөнін көздеген ұсынымдар
жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Заң әдебиеттері мен тәжірибелік ақпараттарды сын елегінен өткізіп,
талқылағанда мәйітті жерленген жерінен қазып алу әрекетінің мемлекеттік
органдардың арнайы рұқсатының негізінде, кездейсоқтық және қылмыстық
мақсаттарда жүргізілуі мүмкіндігі айқындалып, олардың жіктемесі жаңадан
ғылыми тұрғыда негізделді.
Тергеулік эксгумацияны жеке тергеу әрекеті ретінде қабылдамайтын, оны тек
ұйымдастырушылық немесе қамтамасыз етуге жататын алғы шарттар тұрғысында
түсінетін ғалымдардың пікірлерімен келісе алмаймыз. Біздің пайымдауымызша
эксгумация басқа тергеу әрекеттерінің тактикалық ерекшеліктерін қамтиды,
бірақ бұл түсінік эксгумацияны басқа тергеу әрекеттеріне бағынышты етпейді.
Бұл орайда эксгумацияның дербестілігі, оның екі қасиетімен түсіндіріледі,
яғни:
эксгумация зерттеу объектісіне қатысты әмбебапты, яғни тергеу әрекеті тек
мәйітті қарауды ғана талап етпейді, сонымен қатар жерленген жерді, табытты,
мәйіт киімдерін және тағы басқа қылмыстық іске қатысы бар заттарды қарауды
және оларды зерттеуді талап ететіндігі;
эксгумация зерттеу әдіс-тәсіліне сәйкес әмбебапты, яғни объектілерді
зерттеу, қарау барысында әр-түрлі әдіс-тәсілдер қолданатындығы.
Эксгумация өзінің құқықтық-процессуалдық жағынан да жетілдіріле түсуді
талап етеді, атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңында эксгумация тергеу
әрекетінің қатысушы тұлғаларына, эксгумацияның қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілу мүмкіндігіне, эксгумация жүргізудің салдарынан келтірілген
шығындарды өтеу және мәйітті қайта жерлеу мәселелеріне, эксгумация сот
қаулысының негізінде жүргізілуі мүмкіндігіне, эксгумация өткізу барысында
мәйіттен басқа да нысандарды қарау, суретке түсіру және тағы басқа
құралдарды қолдану мүмкіндігін ескеруге, эксгумация тергеу әрекетінің
хаттамасына керекті ерекшеліктерді анықтауға қатысты мән-жайлар нақтылануы
тиіс. Ұсынылған эксгумацияның процессуалдық тәртібін реттейтін нормалардың
жобасы ғылыми тұрғыдан дәлелденді.
Эксгумация кез келген тергеу әрекеті секілді үш сатыдан тұрады: дайындық,
жұмыс және қорытынды. Эксгумацияның нәтижелі және тиімді өткізілуі —
дайындық сатысында процессуалдық-құқықтық, ақпараттық, тактикалық және
ұйымдастырушылық шешімдердің қабылдануын және ол шешімдерде қарастырылған
шаралардың орындалуын қажет етеді.
Табытсыз жерленген мәйіттерге эксгумация жүргізудің тактикалық әдіс-
тәсілдері мен шешімдері қоғамдағы өзгерістерге сәйкес қайта жаңадан
қарастырылуға жатады.
Эксгумация тергеу әрекеті қазып алынған мәйіт қайта жерленгеннен кейін ғана
аяқталған болып есептеледі. Егер мәйітке тиісті сараптамалар жүргізу үшін
мәйітханаға жіберу қажеттігі туындаған жағдайда, онда тергеу әрекеті мәйіт
мәйітханаға жолданған сәтінде аяқталған болып саналады. Бұл орайда, мәйітке
тиісті зерттеулер жүргізілгеннен кейін, қайта жерлеу процессі процессуалдық
іс-әрекет ретінде жүргізіледі, бұл туралы хаттама толтырылады.
Қылмыстың ізін жасыру мақсатында құпия жерленген мәйіттерді қазып алу іс-
әрекеті, ресми эксгумация тергеу әрекетін жүргізу арқылы жүзеге асырылу
қажет деген кейбір ғалымдардың көзқарастарымен пікір таластыруға болады.
Біздің ойымызша эксгумацияның негізгі элементі — мәйітті жерден қазып алу
іс-әрекеті, қалыптасқан ахуалдарға байланысты басқа тергеу әрекеттерінде
(айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау, тінту, т. б.) орын
алуы мүмкін. Осыған қатысты мәселелерді жаңа ғылыми және тәжірибелік
көзқараста қайта қарастыру және жаңдандару.
Зерттеудің теориялық және тәжірбиелік маңыздылығы. Зерттеудің
тұжырымдары мен қорытындылары, нәтижелері мен ұсыныстары криминалистика,
қылмыстық іс-жүргізу және сот-экспертологиясы ғылымдарының бір қатар
бөлімдері мен тарауларын кеңейтуге және тереңдетуге септігін тигізері
сөзсіз.
Диссертациялық жұмыста орын алған ұсыныстары мен ережелерінің мынадай
жағдайларда:
қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында тергеу және сот
тәжірбиелерінде;
Криминалистика, Қылмыстық іс-жүргізу құқығы және Сот экспертологиясы
секілді оқу пәндерін оқытып, білім беру барысында;
эксгумацияға мәселелеріне қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
заң университеттері мен институттарында, т. б. оқу орындарында оқу-
әдістемелік материалдарды дайындау барысында қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерін қабылдау мен игеру. Диссертациялық зерттеу ҚР ІІМ
Бәрімбек Бейсенов атындағы Қарағанды заң институтының Ғылыми кеңесі
бекіткен жоспар-жобаға сәйкес, осы институттың криминалистика кафедрасында
орындалды және автордың жарияланған тоғыз ғылыми мақалаларынан орын тапқан,
олардың төртеуі ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестациялау комитеті ұсынған басылымдарда
жарық көрген.
Диссертацияның негізгі ережелері ҚР ІІМ Бәрімбек Бейсенов атындағы
Қарағанды заң институтының криминалистика кафедрасында диссертанттың
қатысуымен оқу процессінде игеріліп және дәріс, семинар және тәжірибелік
САбақтарында арнаулы курстарын оқытуда кеңінен пайдалынылды, ол жөнінде
арнайы игерілу актілері де бар.
Зерттеудегі қорытындылар мен ұсыныстар ішкі істер органдары, тергеу
бөлімдерінің тәжірибелерінде әдістемелік нұсқаулар ретінде қолданылуда.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, жеті бөлімнен құралған үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
қайнар-көздер мен қосымшалардан тұрады.
Диссертацияның құрылымы жүргізілген ғылыми зерттеулердің мақсатымен және
белгілерімен анықталып, оның көлемі Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым саласындағы қадағалау мен
аттестаттау комитетінің қойған талаптарына сай келеді.
1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және оның қылмыстық іс
жүргізуде алатын орны
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алу ұғымы және эксгумация — дербес
тергеу әрекеті ретінде
Марқұм болып, бақилыққа аттанған адамды жер бесікке бөлеу — рухани
мәдениетіміздің, төл менталитетіміздің баға жетпес құндылығының айқын
белгісі. Марқұмның жатқан жері қайтыс болған адамның туған-туыстары,
ағайындары үшін киеліге саналып, ерекше мәні бөлек қасиетті тәжім ету
орнына айналады. Дүние салған адамдардың жерленген жерлерін — мәңгілік
мекенін қорлау, мазақ қылу кез келген халық үшін шектен тыс шыққан ауыр
қылмыс ретінде бағаланады.
Бірақ, ақиқатты анықтау мақсатында қылмыстарды ашу, қылмыскерді әшкерлеу
және қайтыс болған адамның ақ адал атын ақтау ниетінде, әділдікті орнату
үшін марқұм болған адамның тыныштығын бұзуға бағытталған, мәйітті жерленген
жерінен қазып алу әрекеті — амалсыз қажеттіліктен туындайтын іс. Қылмыстық
іс жүргізуде аталған іс-әрекет — эксгумация деп аталады.
Жалпы, тергеулік эксгумация басқа тергеу әрекеттерінен өзінің
орындалуының күрделігімен, қоғамдық қауымдастыққа тигізер кері әсерлігімен
ерекшеленеді. Міне осындай тергеулік эксгумацияның айрықша белгілерін
ескере келе, кейбір заң оқулықтарында төмендегідей түсініктер берілген:
Эксгумация — мәйітке қатысты, биологиялық-химиялық өзгеруімен байланысты,
өзінің күрделігімен ерекшеленетін, белгілі бір діни-этикалық сұрақтарды
шешуді қажет ететін, тәжірибеде сирек кездесетін тергеу әрекеті [3,
128 б.]. Бұл анықтамада эксгумацияның қоғамдағы жалпы сипаты дұрыс
берілген. Себебі дін, әдеп-ғұрып және салт-дәстүрлер өмірде қалыптасқан
маңызды құбылыстардың бірі. Қазақстан Республикасы көптеген ұлттардың
тоғысқан отаны болып табылады және бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің сол
ұлттардың қалаған дініне сену, салт-дәстүрлердің тәртібін сақтау секілді
бостандық құқықтарымен санасу және оларды қорғау еліміздің мемлекет болып
құрылуында үлкен роль атқарады. Бұл бағытта Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың
басшылық етуімен жер бетінде тыныштық пен бейбітшілікті көздейтін көптеген
халықаралық діни форумдары өткізілді. Сондай форумдардың бірі 2003 жылдың
қыркүйек айының 23-24 күндері Астана қаласында өткен әлемдік және дәстүрлі
діндер өкілдерінің бірінші съезінде сөйлеген Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Ә. Назарбаев сөзінде: ...Дін — жаһандану басталғанға дейін
дүниеде гуманизм және мәдени үндесу идеясын сақтаған және таратушы бірден-
бір жаһандық құбылыс болып табылады. Рухани әмбебаптылығымен қатар дін
халықаралық ынтымақтастықтың ықпалды институты да — болып табылатындығын
және — Саяси реттеу әдістері іске аспаған жерде Құдай Сөзінің рөлі
татуластыру мен үміттің бірден-бір құралы болып қалуда деп атап кеткен [4,
324 б.]. Демек, діни ағымдар — қоғамның айырылмас бөлшегі болып табылады.
Сонымен қатар әдеп-ғұрыптар, дін заңдарында тәрбиелік рухани тазалық
үндейтін маңызды ережелер баршылық. Олардың бәрін назарға алмау —
көзсіздіктің, озбырлықтың, білімсіздіктің белгілері. Осындай сұралған
азаматтардың көпшілігі (61,4 пайыз) діни ағымдардың, әдеп-ғұрыптардың, салт-
дәстүрлердің тәртібі және ережелерін эксгумация тергеу әрекетіне қарсы
қояды, яғни эксгумация қоғамдық қауымдастықта айтарлықтай жақсы
қабылданбайды. Әрине, қоғамның мұндай тергеу әрекетіне деген көзқарасын
түсінуге болады. Өйткені жерленген адамның мәйіті тыныштықта жатуы тиіс,
жатқан жері жайлы болсын деген жалпыға белгілі қағидалар бар екенін
білеміз. Ал мәйітті жерден қазып алу іс-әрекетінің өзі дүние салған адамның
туған-туысқандарын айтпағанда, жергілікті халыққа психологиялық түрде кері
әсерін береді. Мұндай іс-әрекеттер орын алса, өлікті қорлапты, діни
тәртіптің ережелерін бұзыпты дейтін әңгімелер айтылады. Тіпті эксгумация
өткізуге рұқсат етпей, моланы қоршап алып, кедергі жасаған оқиғалар да
болмай тұрмайды. Бірақ азаматтардың қоғамда бейбіт, салауатты өмір сүруіне
кепіл бола алатын бірден-бір факторы — қылмыспен күресу болып табылады.
Себебі қылмыстылықтың көбеюі бейбіт халықтың үрейін алып, мемлекет
экономикасының дамуын тежейді. Ал тиісті жазасын алмаған қылмыскерлер басқа
да аса ауыр қылмыстарды жасауды жалғастырады. Сондықтан қылмыстықтың
көбеюіне жол бермеу үшін қылмыстарды ашу және алдын алу, қылмыскерді
әшкерлеу және жазаға тарту қажет. Осы мақсатта заңмен рұқсат берілген кез
келген амалдар мен іс-әрекеттер орындалуға тиіс. Осындай іс-әрекеттердің
бірі — эксгумация тергеу әрекеті болып табылады. Осыған байланысты
кереғарлық фактілерді болдырмау мақсатында қарсы болған туыстары мен
ағайындарына эксгумация өткізу арқылы алынған мәліметтер қылмыстық іс үшін
қажеттілігін дұрыс түсіндіру өте маңызды.
Алайда, кейінгі кездері тәжірибеде, эксгумация жүргізуге қайтыс болған
адамның туған-туыстарының өтініштері мен арыздары негіз болған оқиғалар да
кездеседі, яғни олар эксгумация жүргізу арқылы өз туысының өліміне қатысты
күдіктерді жою мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып алуды талап
етеді. Мұндай оқиғалардың өзі азаматтардың эксгумацияның маңыздылығын
білгендігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда эксгумация — қазіргі кезде
қоғамдық-құқықтық қарым қатынаста, қылмыстық іс жүргізуде әділдік пен
ақиқатты анықтауға бағытталған амалсыз қажеттіліктен жүргізілетін тергеу
әрекеттері.
Эксгумация өзінің тарихында қылмыстық істе ақиқатты анықтауда елеулі
көмегін беріп отырған. Айталық 1982 жылы 7 желтоқсан күні қайталап сот-
медициналық сараптама тағайындау мақсатында жеке басы анықталмаған белгісіз
қыз-баланың мәйітіне эксгумация жүргізу нәтижесінде, қыз баланың Венгрия
мемлекетіндегі Тиса-Эслар ауылынан із — түссіз жоғалған Эстер Шоймошидің
мәйіті екендігі анықталған [5, 143 б.]. Ал 1915 жылы 4 ақпан күні
Ұлыбритания мемлекетінің астанасы Лондон қаласында сот-медециналық
сараптама тағайындау үшін азаматша Маргарет Элизабет Ллойдтың мәйітіне
эксгумация жүргізу арқылы, оның суға батырылып өлтірілгені анықталған [5,
170 б.].
Осылайша жылдар бойы эксгумация өзінің қылмыстық істі тергеу және ашуда
елеулі көмегін көрсетіп отырған деп айтуға болады және криминалистика
тарихында өзіндік ізін қалдырған. Ал эксгумацияның жүргізілу тәртібі сол
жылдары қабылданған заңнамаларда реттелген. Ресей императоры Александр ІІ-
нің сот заңнамаларына түсінік берген ғалымдардың бірі С. Г. Щегловитовтың
ғылыми еңбектерінде ...Сот-тергеуші дәрігер келгенше өлген адамның денесін
қазып алуды, жүргізбейді... деген сөз тіркестерінде заңнамалық нормалар
кездеседі [6, 344 б.].
Демек, эксгумацияның маңыздылығы тарихи заңнамаларда да өз көрінісін
тапқан. Эксгумация біз білетінімздей тек құқық қорғау органдарына қажет
кездерде ғана жүргізілмейді. Шын мәнінде эксгумация ұғымы әлде-қайда кең
мағынаны білдіреді.
Негізінен эксгумация ұғымы латын тілінен аударғанда ex — астынан
(ішінен) + һumos — жер деген мағынаны, яғни мәйітті жер астынан қазып
алуды білдіреді [7, 574 б.].
Эксгумацияның жалпы түсінігін ғалымдар қоғамда қалыптасқан ахуалдарға
байланысты бірнеше түрге жіктеген. Алдымен 1966 жылы О. Х. Поркшеян
эксгумацияның жіктемесін келесідегідей ұсынған:
Ресми рұқсат етілген эксгумация, оның ішінде:
сот-медициналық мақсатта жүргізілетін мәйіт эксгумациясы;
моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін эксгумация;
мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында өткізілетін
эксгумация;
жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) өткізіліген эксгумация;
тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетін эксгумация.
Кездейсоқтық эксгумация, яғни жер қазу жұмыстарын жүргізу барысында
табылған мәйіттер.
Қылмыстық (заңсыз) эксгумация, оның ішінде:
тонаушылық мақсатта жасалған эксгумация;
жыныстық құштарлықты қанағаттандыру мақсатында әйелдің мәйітіне жүргізілген
эксгумация;
мәйіттерді қорлау мақсатында жасалған эксгумация [8, 63 б.].
Кейінірек 1978 жылы Л. М. Бедрин мен А. П. Загрядская аталған жіктеменің
қылмыстық эксгумацияға қатысты бөліміне төлем алу, кек алу, діни
мақсаттарда және бұзақылық ниетте жасалынатын эксгумациялар деген
бөліктермен толықтырды [9, 6 б.].
1980 жылы В. И. Шиканов ғалым О. Х. Поркшеянның келтірген ресми
жүргізілетін эксгумациялардың қатарындағы сот-медициналық мақсатта
жүргізілетін эксгумацияны қылмыстарды тергеуге байланысты сот және тергеу
органдарымен жүргізілетін эксгумация деп өзгерткен [10, 3 б.]. Біздің
ойымызша В. И. Шикановтың ұсынған атауы мейілінше дұрыс көрініс тапқан.
Себебі эксгумация тек сот-медициналық зерттеулер жүргізу мақсатында ғана
жүргізілмейді, сонымен қатар мәйітке қарау жүргізу, мәйітті тануға көрсету
және сараптамалық зерттеулер жүргізу үшін үлгілер алу секілді мақсаттарында
да эксгумация өткізілуі мүмкін.
Араға 18 жыл салып, 1998 жылы О. Х. Поркшеянның жіктемесі қазіргі
заманға сай, тағы да өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістің авторлары
В. Н. Ворошко мен Г. А. Пашинян ресми жүргізілетін эксгумациялардың
қатарына жерленген мәйіттің жеке тұлғасын анықтау мақсатта (қылмыстық іс
жүргізуге қатысы жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке басын
анықтау үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе) бас
сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында және
азаматтық істер бойынша жүргізілетін эксгумацияларды кіргізді [11, 280 б.].
Ал, Д. А. Натура өзінің ғылыми еңбегінде ресми жүргізілетін эксгумация
қатарындағы сот және тергеу органдарымен жүргізілетін эксгумацияны,
қозғалған қылмыстық істер бойынша жүргізілетін эксгумация деп атаған [12,
8 б.].
Біздің ойымызша мұндай эксгумацияларды тек қана құқық қорғау
органдарымен жүргізілетін эксгумация деп атаған жөн. Себебі эксгумацияның
тек қозғалған қылмыстық істер бойынша жүргізілу мүмкіндігі туралы мәселе
бойынша біраз пікір таластыруға болады (эксгумацияның қылмыстық іс
қозғалғанға дейін жүргізілу мүмкіншілігі туралы ой-пікірлер мен ұсыныстар
осы диссертациялық жұмыстың 2-бөлімінің 1-бөлімшесінде талқыланған).
Осылайша, біз О. Х. Поркшеянның берген жіктемесін негізге ала отырып және
Л. М. Бедрин, А. П. Загрядская, В. И. Шиканов, В. Н. Ворошко, Г. А. Пашинян
және Д. А. Натуралардың келтірген өзгерістерін қоса отырып, өз тарапымыздан
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, эксгумация түсінігінің жіктемесін
мынадай түрде ұсынбақбыз:
1. Ресми (рұқсат етілген) эксгумация — ақиқатты анықтауға және
белгілі бір өмірлік ахуалдардың қалыптасуына байланысты, құзыретті
мемлекеттік органдарының арнайы рұқсатының негізінде мәйітті жерленген
орнынан қазып алу. Эксгумацияның бұл түрі төмендегідей мақсатта
жүргізіледі:
құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация (эксгумация тергеу
әрекеті ретінде) [13];
тарихи-ғылыми (археологиялық қазбалар және т. б. жүргізу) зерттеу
мақсатында өткізілетін эксгумация;
қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы арыздарының
негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында
өткізілетін эксгумация;
тиісінше жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі
негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін
эксгумация;
жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке басын анықтау үшін
бұрынырақ алынған мәйіттің қол саусақ білегін және (немесе) бас сүйегінің
препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында жүргізілетін
эксгумация;
азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына сәйкес,
ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және анықтау
мақсатында жүргізілетін эксгумация.
Енді аталған ресми жүргізілетін эксгумацияларға жеке дара тоқталып
кетейік.
Құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация ҚР ҚІЖК-нің 225-ші
бабының талаптарына сәйкес, прокурордың рұқсаты берілген тергеушінің
қаулысының негізінде жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады. Жалпы
эксгумацияның бұл түрі, диссертациялық зерттеу аясында аса үлкен
қызығушылық туғызып отыр, осыған орай диссертацияның келесі тараулары мен
бөлімдері құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумацияға толығымен
арналатын болады.
Тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетін эксгумация, бұл
археологиялық қазбаларды іске асыру қажеттілігінен туындауы мүмкін, ежелгі
дәуірден қалған көне мәдениет сүйектері мен өзге де тарихи іздерді іздеу
мақсатымен жүргізіледі. Осы ретте, айта кету керек, аталған қазба
жұмыстарын жүргізу барысында, археологиялық қазбалар шеңберінде зерттелуі
тиіс нысандар қатарына жатпайтын олжалардың табылып қалуы мүмкін екендігін
жоққа шығаруға болмайды. Мұндай нысандардың қатырына топырақтың үстінгі
қабатынан жақын арада жерленгенін аңғартатын белгілермен табылған мәйіт
немесе оның дене мүшелерін жатқызуға болады. Нақ осы жағдаят құқық қорғау
органдарының құзіреттілігіне жатады. Бұл орайда археологиялық қазба
жұмыстарын атқарып жүрген қызметкерлер (археологтар) дереу құқық қорғау
органдарына хабарлауы қажет (ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының 1-бөлімінің 3-тармағы,
180-бап.). Сонымен бірге, егер құқық қорғау органдарына қылмыстық іске
қатысты емес, тарихи құндылығы бар жерленген мәйіттердің табылғандығы
белгілі болса, онда олар бұл жөнінде тиісті органдарға (археологиялық қазба
жұмыстарымен айналысатын мекемелер) хабарлауға міндетті.
Қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы арыздарының
негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақсатында
өткізілетін эксгумация соңғы кезде кеңінен өріс алуда. Қазақ халқында Ер
туған жеріне, ит тойған жеріне, Сұлтан сүйегін қорламас деген мақалдар
бекер айтылған емес, яғни қайтыс болған адамның о дүниеге аттанар алдында
айтқан өтініш-аманатын орындау мақсатында марқұмның туған-туысқандары
тиісті мекемеге арнайы сұрау-арыздарын беру арқылы мәйітті өзінің туған
еліне көшіріп жерлеу бар. Мұндай эксгумацияның құқық қорғау органдары
жүргізетін эксгумациямен еш байланысы жоқ. Алайда, соған қарамастан,
әсіресе басқа мемлекеттердің аумағында орналасқан молаларда жерленген
қазақстандық азаматтарды өз елінде қайта жерлеуге қатысты жағдайларда құқық
қорғау органдарының араласуын қажет ететін мән-жайлар болып калуы ғажап
емес. Әңгіме ауаны мәйіт денесінде бұрын белгісіз болған зорлық-зомбылық
сипаттағы іздердің анықталуы турасында болып отыр. Осындай ахуалдардың орын
алуы ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының, 2-бөлімінің талаптарына сәйкес, қылмыстық іс
қозғауға негіз болуы әбден мүмкін.
Жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі негізінде
моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетін эксгумация.
Бір молада жерленген адамдардың мәйіттерін қазып алып екінші бір молаға
жерлеу де кездесіп тұрады. Мұндай құбылыс өмірде өте сирек кездесетін
жағдаяттардың бірі екенін айта кеткен жөн. Алайда, бұл да есепке алынып,
ресми эксгумация ұғымының қатарына жатқызылады. Эксгумацияның осындай түрі
белгілі бір эпидемиялық аурудың алдын алу мақсатында жүргізіледі.
Мәйіттердің шіруінен пайда болған зиянды нәрселердің, улы заттардың жер
асты суларына жұғып жайылуын болдырмау үшін үкімет, облыс, аудан, қала
әкімшілігі моланы басқа (елді мекеннің сыртына) жерге көшіру туралы шешім
қабылдап, жаппай эксгумация өткізуге рұқсат береді.
Жерленген мәйітті тануға ұсыну мақсатында (қылмыстық іс жүргізуге қатысы
жоқ жағдайларда) жүргізілетін эксгумация — өзіне тән ерекшеліктері бар,
қажеттіліктен амалсыз жүргізілетін эксгумация қатарына жатады. Әдетте, жеке
басы танылмаған, табиғи өлімімен (кәрілік, ауру, т. б.) қайтыс болған
адамдардың жерленіп болғаннан кейін, олардың туған-туысқандары анықталуы
мүмкін. Бұл орайда жерленген мәйітті туған-туысқандарына тану үшін көрсету
мақсатында эксгумация жүргізіледі. Бірақ қалыптасқан дүниежүзілік
тәжірбиеге сәйкес, жеке басы анықталмаған мәйіт табылғаннан кейін жеке
басын анықтауға бағытталған қажетті тексеру іс-шаралары жүргізіледі.
Нәтижесінде мәйіттің жеке басын анықтау мүмкін болмаса, идентификация
жүргізу мақсатында оның бас сүйегі мен қол білегі кесіп алынып, мәйіттің
денесі танылмаған мәйіт ретінде мола ішінен арнайы бөлінген аумағына
жерленуге жатады. Осыған байланысты танылмаған әрбір мәйітке тіркеу нөмірі
беріліп, ол қабірге жазылып көрсетіледі және оның көшірмесі тиісті
мәйітхананың арнайы журналының тізіміне тіркеліп енгізіледі. Мәйіттің тірі
туған-туысқандары пайда болған жағдайда, мәйіт денесінің бүтіндігін
қамтамасыз ету үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе)
бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында
эксгумация өткізіледі. Егер туған туысқандары ресми түрде мәйітті басқа
жерге жерлеу үшін оны өздеріне беруді талап етсе, онда олардың талаптары
орындалады. Ал ондай талап болмаған жағдайда, мәйіттің туған-туысқандарының
көмегімен жерленген жерде ескерткіш орнатылып, мәйіттің аты-жөні мен
туылған және қайтыс болған жылдары белгіленуі тиіс.
Азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына сәйкес,
ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және анықтау
мақсатында жүргізілетін эксгумация, әдетте, тек сот органдарының шешімі
бойынша ғана жүзеге асырылады. Мұндай эксгумацияны өткізуге қайтыс болған
адамнан қалған мұраны бөлуге қатысты белгілі бір азаматтың азаматтық талабы
түрткі болуы мүмкін. Мысалы, қайтыс болған адамның азаматтық талап берген
туысқандары жерлеу кезінде қатыса алмай, сол қайтыс болған адамның өзінің
туысқаны екендігіне қатысты күдікті мән-жайларды жою үшін эксгумация
өткізілуі мүмкін.
2. Кездейсоқтық эксгумация — мәйітті жерленген орнынан қазып алу
мақсатын көздемейтін және мәйіттің күтпеген жерден жерді қазу барысында
кездейсоқ табылған мәйіттер туралы айтылады. Мұндай оқиғаларға, көп
жағдайда, техника және қол күшімен жер қазу, құрылыс және тағы басқа
жұмыстарын атқару барысында табылған мәйіттерді жатқызамыз.
Кездейсоқтық эксгумацияның маңызды мәні оның құқықтық салдарымен
айқындалады. Мұндай мәйіттердің табылуы құқық қорғау органдарының белсенді
қызметі басталуына негіз беріп, тексеру амалдарын жүргізуіне басты себеп
болады. Алайда, нақ осы жағдай тұсында тергеулік эксгумацияны тілге тиек
етуге болмайды, себебі адам денесі тиісті емес субъект тарапынан құпиялы
(жасырын) жерленген жерінен қазып алынған және оның қазылып алынуы тиісті
заң нормаларынан тыс іске асырылған, яғни мәйіт бұған дейін де табылған
(мысалы, жер қазу жұмыстарын атқару кезінде табылған мәйіт). Тәжірибеде осы
тәріздес оқиғаларды белгісіз адам мәйітінің табылуы деп атайды. Сондықтан
құқық қорғау органдарының қызметкерлері оқиға болған жерде тыңғылықты
тексеру өткізіп, мәйітті тапқан адамдардан мәйіттің қалай жатқанын, оның
қалай табылғанын, қандай техникалық құралдарды қолданғанын, т. б. мән-
жайлар туралы түсініктеме алуы тиіс. Егер қасақана өлтірілгені анықталып
жатса, онда қылмыстық іс қозғалады.
Кезедейсоқтық эксгумацияның археологиялық қазбалар барысындағы
эксгумациямен белгілі бір дәрежеде ұқсастығы бар. Бұлардың айырмашылығы —
археологиялық қазбалардың мақсаты, жер, құрылыс жұмыстарына қарағанда, көп
жағдайда нысандарды, оның ішінде тарихи құндылығы бар адам сүйектерін іздеп
табу болып табылады. Демек, археологиялық қазбалар жүргізу барысында
мәйіттің табылу мүмкінділігі бар және мұндай кездейсоқтықты жоққа
шығармайды.
Сонымен қатар кездейсоқтық эксгумацияның салдарынан табылған мәйіттің
тарихи құндылығы да болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мәйіт археологиялық
зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында тиісті мекемеге жолданады.
3. Қылмыстық эксгумация — баю, түрлі ниет-пиғылмен (діни салт
жораларына табынуға негізделген бұзақылықтар) қайтыс болған адамдардың
мәйіттерін қорлау мақсатымен мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып
табылады.
Аталған мақсаттармен қайтыс болған адамдардың өліктерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетін жасаған мұндай адамдар қылмыстық заңнамаға
сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс [14]. Осыған байланысты
мәйіттерді жерленген жерінен қазып алудың бұл түрін — қылмыстық
эксгумация деп аталуы дұрыс деп есептейміз. Негізінде, қылмыстық
эксгумация мәйіттерді қорлау пиғылымен жасалады. Сондықтан қорлау сөзінің
мағынасы өз алдына бөлек талқылауды керек етеді.
Қайтыс болған адамдардың мәйіттерін қорлау деп — жерлеу рәсіміне қатысты
қоғамда қалыптасқан салт-дәстүрлерге қарсы бағытталған, арсыз іс-
әрекеттерді айтамыз. Мұндай іс-әрекеттердің қатарына моланы қазу, ол жерден
адам мәйітін алу, салт-дәстүрлердің тәртібінсіз жерлеу, адам денесінің
мүшелері мен тері ұлпаларын заңсыз алу, мәйіт денесіне немесе қаңқасына
зақым келтіру, дене мүшелерін бөлшектеу, сондай-ақ мәйіт киімдерін, тіс
қаптарын және басқа бағалы заттарды ұрлау жатады [15, 653 б.].
Сонымен қатар мәйіттерді қорлау іс-әрекетінің қатарына қазып алынған
мәйітті табиғи және табиғи емес тәртіптерде жыныстық құштарлықтарын
қанағаттандыру үшін пайдалануды да кіргізуге болады.
Демек, өлгендердің денесіне қатысты кез келген заңсыз әрекет — қорлау
болып табылады [16, 527 б.].
Осылайша, жерленген мәйітке қатысты жасалынатын қылмыстық іс-әрекеттерді
саралай отырып, қылмыстық эксгумацияны көзделер мақсатына қарай мынадай
санаттарға бөлуге болады:
а) тонаушылық жасау мақсатында жасалған эксгумация дегеніміз —
мәйітпен бірге көмілген киімдерін, тіс қаптарын және басқа да бағалы
заттарды (мысалы, кейбір мұсылман халықының жерлеу ғұрыпында мәйітті бағалы
кілемге орап көмеді) ұрлау мақсатында қылмыстық эксгумация жасайды.
Қылмыскерлер көбінесе көзі тірі кезінде бай-қуатты болған, материалдық
жағдайы жақсы, дәулетті болған мәйіттерді таңдайды. Дәл осындай қылмыстық
эксгумациялар қазіргі кезде кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысында
эмпирикалық материалдар жинау кезде № 045102020052 санды қылмыстық істің
материалдарымен танысқанда 2000 жыл мен 2004 жылдың көктем мезгілі
аралығында Г. деген азамат өз сыбайластары И., А., Р., деген азаматтармен
бірігіп, алдына ала сөз байласу арқылы, адамдар тобы болып құралып, қайтыс
болған Адамдардың алтын тіс қаптарын, киімдерін, басқа да бағалы заттарды
ұрлау мақсатында, жиырмаға жуық христиан, мұсылман молаларын қорлағанын
анықтадық. Бұл орайда қылмыскерлер жерленуге тиіс өлген адамдар туралы
алдын ала мәліметтер (қайтыс болған адамның үстіндегі киімдері, тіс
қаптары, т. б. бағалы заттар туралы мәліметтер) жинай отырып, қылмыс
жасаған [17].
ә) Төлем алу мақсатында жасалынған эксгумация деп — қайтыс болған
адамның туған-туысқандарынан, мемлекеттен және басқа да заңды тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде ақша немесе бағалы заттарға төлем ақы ретінде
айырбастау ниетімен қылмыстық эксгумация жасап, адам мәйітінің денесін
ұрлап кетуін айтамыз. Аталған мақсатта жасалған эксгумацияға нақты мысал
ретінде, тарихта орын алған, 1978 жылы төлем алу мақсатында қылмыскерлер
әйгілі неміс киноактері Чарльз Спенсер Чаплиннің мәйітін жерленген жерінен
қазып алып ұрлап кеткенін айтуға болады.
б) Бұзақылық ниетпен мәйітті қорлау және мазақ ету мақсатында
жасалынған эксгумация, көбінесе, қайтыс болған адамның өмір сүруі кезінде
басқа адамдармен болған кереғар қатынастарынан туындауы мүмкін. Мысалы
өлген адамға деген эксгумация жасаған адамның өшпенділігі, кек алу ниеттері
болуының салдарынан мәйітті жерленген жерінен қазып алып, оған әр-түрлі
нысанда мазақ іс-әрекеттерін (мысалы: мәйіт денесіне суреттер салу, мәйіт
үстінде дәрет алу және т. б.) жасау. Әдетте мұндай іс-әрекеттерді
психикалық аурулармен ауыратын адамдар жасайды.
в) Жыныстық құштарлығын қанағаттандыру және басқа да нәпсіқұмарлық
пиғылда жасалынған эксгумация (некрофилия) деп — эксгумация жасаған адам
өзінің жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшін, мәйітпен жыныстық
қатынаста болу мақсатында, оны жерленген жерінен қазып алуын айтамыз.
Мұндай эксгумация көбінесе әйелдердің мәйіттеріне жасалынады. Бірақ та
қазіргі кезде нәсіпқұмарлық сипатта еркек пен еркектің, әйел мен әйелдің
жыныстық қатынасы кең өріс тапқан, сондықтан еркектің мәйітіне эксгумация
жасалу мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмайды.
г) Діни салт жораларына табынуға және басқа да фанаттық себептермен
жүргізілетін эксгумация, көбінесе, діни секталардың немесе басқа да діни
ұйымдардың белгілі бір діни ғұрыптарды орындау мақсатында жүргізіледі.
Көпшілікке белгілі, 1974 жылы бирмалық монахтардың Біріккен Ұлттар Ұйымының
бұрынғы хатшысы У. Танның сүйек қалдықтарын ұрламақ болғанын атап өтуге
болады. Сонымен қатар мұндай қылмыстық эксгумацияны өзіндік дінге
құштарлығының қоздыруынан жекеленген адам да жасауы мүмкін.
д) Мәйіттің дене мүшелері (бүйрек, бауыр, т. б.) мен тері ұлпаларын
ұрлау мақсатында жасалынатын эксгумация. Мұндай қылмыстық эксгумация
көбінесе жасы 45-тен аспайтын, өмір сүруі кезінде аса ауыр науқаспен
ауырмаған, жаңа жерленген мәйітке жасалынуы мүмкін. Сонымен қатар қылмыстық
эксгумация жасаған қылмыскерлер мәйіттерді таңдау барысында аса ауыр
науқастардың салдарынан қайтыс болмаған, керісінше бақытсыз оқиға немесе
қылмыс салдарынан қайтыс болған адамдардың мәйіттерін таңдайды. Себебі
қылмыскерлерге мәйіттің әлі құртылман, сау дене мүшелері немесе тері
ұлпалары қажет.
Қылмыстық эксгумация жоғарыда көрсетілген эксгумациялармен қатар саяси
пайдақорлық мақсаттардан да жасалуы мүмкін. Мәселен, 1973 жылы ақпанның 21-
і күні Францияның бостандық пен ілгерілейге бағытталған республикалық
партияның мүшелері, әйгілі француз сатқыны маршал Филипп Петэннің мәйітін
жерленген жерінен қазып алып, ұрлап кеткен. Сол кездегі Францияның
бұқаралық ақпарат құралдары бұл оқиғаны республикада өтуге дайындық
жүргізіліп жатқан президенттік сайлау науқанына байланыстырды [18].
Осылайша жоғарыда ұсынылған эксгумацияның түрлерін қорытындылай келе,
эксгумацияны өмірлік ахуалға байланысты әр түрлі мақсатта өткізілетін іс-
әрекет деп түсінуге болады. Сондықтан эксгумация түрлерінің топтамасына
сүйене отырып, эксгумация ұғымының мәнін ашуды жөн деп білеміз.
Зерттеліп отырған мәселені зерделеу барысында эксгумация ұғымының бір
ізді қалыпқа түскен анықтамасының жоқтығы назар аудартады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде эксгумация — мәйітті жерленген
жерінен қазып алу — деп түсіндірілсе [19, 410 б.]. С. И. Ожеговтың
сөздігінде эксгумация сот-медициналық және криминалистикалық сараптамалар
жүргізу үшін мәйітті моладан қазып алу деп берілген [20, 904 б.].
П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарық көрген заң сөздігінде
эксгумацияның анықтамасы мәйітті жерден қазып алу деп айта келе,
эксгумация мәйіт жерленгеннен кейін істің жаңа мән-жайлары анықталғанда,
мәйітке алғашқы жүргізілген сот-медициналық сараптама қорытындысы
жеткіліксіз болған да немесе зерттеу жұмыстарында қателіктерге жол берілген
жағдайда, істің жан-жақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, арнайы шығарылған
қаулының негізінде тергеу органдарының басшылық етуімен жүргізілетіндігі
көрсетіледі [21, 597 б.].
Р. С. Белкин өзінің 1979 жылы жарық көрген криминалистика оқулығында,
эксгумацияны тергеушінің арнайы шығарылған қаулысының негізінде, қайталап
немесе қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz