Қазақстан зейнетақы нарығының құрылымы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

1. ҚазаҚстан зейнетаҚы нарыҒыныҢ Қалыптасуы мен дамуы

2. ҚазаҚстан зейнетаҚы нарыҒыныҢ ҚҰрылымы

3. ҚазаҚстан зейнетаҚы нарыҒыныҢ аҒымдаҒы жаҒдайы

ЗЕЙНЕТАҚЫ НАРЫҒЫ

1. Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің артуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі өткір сезілді. Оны жүргізудің негізгі қағидасына мыналар кіреді: ұрпақтар ынтымақтастығы қағидасымен зейнетақыны дербес жинақтау қағидасына өту және 1980 жылдардың басында басталған чилийлік ең озық үлгінің негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесінен мемлекеттік емес зейнетақы жинақтау жүйесіне көшу.

Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында ҚР Үкіметі «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасынң мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымында ҚР «Қазақстан Республикасында Зейнетақымен қамтамасыз ету туралың заңы қабылданды.

Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дағдарысқа ұшыратқан негізгі себептер мыналар:

1. Халықтың қартаюы, туудың азаюы, жұмыссыздықтың артуы нәтижесінде зейнетақы жасындағылар мен жұмыс істеушілердің арасындағы арақатынастың (арасалмақтың) кемуі.

2. Бюджеттен тыс қорларға аударылатын міндетті аударымдар мөлшерінің жоғары болуы (жиынтық шамасы 32%-ке жетті) және төлемдермен байланыстың болмауы төлеуден бас тарту, бюджеттен тыс қорларға ұсынылатын есеп берулерде табысты азайтып көрсету, белсенді жарғылық қызметін тоқтатпаса да салық органдарына тіркелуден қашу секілді әрекеттердің тұрақты сипат алуына әкеп соқтырды. Зейнетақы қорларына түсетін түсімдердің аз болуы - өз кезегінде төлемдердің азаюына және аз да болса төлеп тұратын төлеушілерді салықты мүлдем төлемеуге итерлемеген табыстың мағлұмдалған бөлігінен өндіріліп алынатын салықтың өсуін тудырады.

3. Зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебінің болмауы қарттықты қамтамасыздандырудағы жеке жауапкершілік пен мүдделікті жойды.

4. Шаруашылықты дербес жүргізушілерге бақылаудың мүлдем болмауы. Мәселен, 1996 жылдың бірінші жартысында кәсіпорындар жарнасының сомасы 34, 7 млрд теңгені құрады, ал шаруашылықты дербес жүргізулерден түскен жарна - 2, 4 млрд теңге ғана.

5. Бюджеттен тыс қорлар қаражатының қалай пайдаланатыны бақыланбады.

6. Облыстардың жергілікті түсімдерден зейнетақыны төлеу бойынша мүмкіндіктері бірдей емес. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі түсімдерді қайта бөлудің механизмін жасады. Ай сайын жиналған 30% жарна республикалық шотқа бағытталып отырды. Министрлік бұл түсімді тапшылығы бар облыстарға бөліп береді. Облыстар бойынша зейнетақы төлемдеріндегі айырмашылық әділетсіздік болып табылады, бұл халықты әлеуметік тұрғыдан қорғаудың ұлттық ынтымақтастығына салқынын тигізеді. Оның үстіне, бұл тиімсіз. Табысы жоғары облыстар барлық жарнаны жинауға аса ынталы болмайды, өйткені олар - әсіресе, сақтап қойған 70% түсімдерінен өздерінің зейнеткерлеріне төлеуге мүмкіндіктері болса - олардың зейнеткерлерге төлейтін сомасынан асатын түсімдердің көп бөлігінен немесе барлығынан айырылып қалады. Қазақстан зейнеткерлер мен салымшылардың қайда өмір сүретініне қарамастан оларға бірдей қызмет көрсетілетін зейнетақы мен түсімдердің нақты ұлттық жүйесіне көшуі керек.

7. Басқарудың екі жақты әкімшілік құрылымына әкелетін жергілікті жерлердегі үкіметтің орталықсыздандырылуы бір жағынан - аймақтық деңгейдегі операциялар министрліктің бөлімшелерімен жүзеге асырылады, екінші жағынан - барлық аймақтық ұйымдар әкімдерге бағынады.

8. Зейнеткерлерге уақытылы төленбеген зейнетақы төлемдер ондаған миллиард теңгеге жетті.

Зейнетақы реформасын жүзеге асырудың нәтижесінде зейнетақыға кететін шығындардың үлес салмағы кеміп, әлеуметтік сақтандыру бюджетінде қаржылық ресурстардың жинақталуын қамтамасыз ететін табыс өсті.

Бұл ресурстарды мемлекеттік тұрғыдан қорландырылған зейнетақы сызбаларын нақты әрекетке енгізу үшін пайдалануға болады. Зейнетақы шығындарының үлес салмағының кемуіне нақты зейнетақы жасын ұзарту, сондай-ақ әлеуметтік сақтандырылған тұлғалардың үлес салмағын арттыру өз әсерін тигізуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасы әлеуметтік сақтандырудың жүйесіне белсенді қосылуға, өз табыстарын толық ашып көрсетуге және өзінің еңбек ететін жылдарын ұзартуға халықты ынталандыруы қажет.

Оның жүзеге асырылуы мемлекеттің макроэкономикалық жағдайына жағымды әсерін тигізеді деп болжанған болатын, мемлекеттік тұрғыдан қорландырылған зейнетақы мен жеке зейнетақы қорларының енгізілуі Қазақстанның капитал нарығын дамытуға ықпалын тигізетін ауқымды да, ұзақ мерзімді қаржылық капиталдың қалыптасуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жұмыс берушілерге арналған әлеуметтік сақтандырудың мөлшермесін кеміту және осы жүйеге кіруге мүдделік танытушылардың көбеюі көлеңкелі экономиканың үлес салмағын азайтады.

Бұл себептер мемлекеттің зейнетақы жүйесін реформалауға әкеп соқтырады. Онда халықаралық ұйымдардың сарапшылары мынадай қағидаларды, атап айтқанда, табанды, тұрақты болуды, ең аз шамадағы әкімшілік құнмен әрекет етуді және т. б. ұсынды. Ал, зейнетақы бәріне бірдей әділ төленуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасын жүзеге асыруда Қазақстан азаматтарының санасын өзгертудің маңызы зор.

Жаңа реформаға сәйкес зейнетақы жасы ұзартылды: ерлер - 63 жас, әйелдер - 58 жас. Зейнетақы жасының ұзартылуы бір мезгілде емес, біртіндеп жүзеге асырылады:

1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ерлер - 61 жасында, әйелдер - 55 жасында;

1998 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер - 61, 5 жасында, әйелдер - 56, 5 жасында;

1999 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер - 62 жасында, әйелдер - 57 жасында;

2000 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер - 62, 5 жасында, әйелдер - 57, 5 жасында;

2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, ерлер - 63 жасында, әйелдер - 58 жасында зейнетақыға шыға алатын болды.

1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап барлық артықшылықты зейнетақы жойылып, зейнетақыға шығудың талаптары бірдей болды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақтастық жүйесі кезінде экономика секторларының барлық субъектілері мемлекеттің зейнетақы қорына еңбекақы қорынан (ЕҚ) 25% төлеп отырды. Бұл 25% екі ағымға бөлінді: оның біріншісі 15% мөлшерінде мемлекеттік зейнетақы қорына зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Қазіргі уақытта мемлекеттік зейнетақы қоры зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталыққа (ЗТМО) айналып, мүмкіндіктері артты. ЗТМО осы 15%-дан 1998 жылдың 1 қаңтарына дейінгі зейнетақы алушыларға ағымдағы зейнетақысын төледі және алдағы кезеңнің зейнеткерлеріне 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақыға шыққан азаматтардың еңбек өтілінің жылдар мөлшеріне пропорционалды мөлшерде төлене бастады. 10% мөлшеріндегі екінші ағым салымшының өз қалауы бойынша бекіткен зейнетақы келісім-шартына сәйкес мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорындағы жеке зейнетақы шотына міндетті зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Мұнда салымшы жылына 2 мәрте зейнетақы қорын себебін түсіндірмей ауыстыруға құқылы. Мемлекеттік емес зейнетақы жинақтаушы қорлар жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылды.

2. Қолданыстағы зейнетақы жүйесі кемшіліктері болғанына қарамастан республикада зейнетақы жинақтайтын қорларды, зейнетақы активтерін инвестициялық тұрғыдан басқаратын компанияларды, кастодиан-банктерін, бағалы қағаздар бойынша брокерлік компанияларды, екінші деңгейлі депозиттік банктерді, қор биржасын, орталық депозитарийді, мемлекеттік реттеуші органдарды қамтитын қатысушыларының айтарлықтай үйлесімді институционалдық құрылымы құрылды.

Қазақстан зейнетақы нарығының құрылымын былайша көрсетуге болады (20-сурет) :

20-сурет. ҚР Зейнетақы нарығының институционалдық құрылымы1

Айтылып өткендей, Қазақстанда Зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық (ЗТМО) құрылды. ЗТМО-дан зейнетақы алудың құқығына мына санатындағы азаматтар ие болады:

1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алғандар;
әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарының, ҚР Әділет министрлігінің қылмыстық атқару комитетінің қаржылық полиция органдарының қызметкерлері және еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақыны алуға құқығы бар ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін ҚР заңымен белгіленген ережеге сай әскери атағы бар мемлекеттік өрт сөндіру қызметінің қызметкерлері;
1949 жылдың 29 тамызынан 1963 жылдың 5 шілдесіне дейін ең аз дегенде 10 жыл радиациялық қаупі жоғары және төтенше аймақтарда тұрған азаматтар: жалпы еңбек өтілі 25 жылды құрайтын ерлер 50 жасында, жалпы еңбек өтілі 20 жылды құрайтын әйелдер 45 жасында зейнетке шығып, ЗТМО-нан зейнетақы алады;
5 және одан да көп балалы әрі оларды 8 жасына дейін тәрбиелеген әйелдердің 1998 жылдың 1 шілдесінен бастап жыл сайын 6 айға аталмыш зейнетақы жасын біртіндеп арттырумен (алайда бұл тек 3 жылдан артық болмауы тиіс) жасына қарай зейнетақы алуына құқы бар.

ЗТМО мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылды. Бұл органның негізгі функцияларына мыналар жатады:

республикалық бюджеттің қаражат есебінен зейнетақымен қамтамасыз етілу құқы бар азаматтарға зейнетақы төлеуді жүзеге асыру;
азаматтарға ӘЖК беру;
міндетті зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебі;
міндетті зейнетақы жарнасын агенттерден ЖЗҚ-на аудару және т. б.

Республикада ЗТМО-нан өзге мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары бар. ЖЗҚ халықтың міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын тартады, әрі бұл ресурстарды бұл арада атаулы ие ретінде алға шығатын кастодиан-банктің шотына аударады. Зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық тұрғыдан басқаруды жүзеге асыратын ұйым басқарады (ЗАИБЖҰ) немесе тиісті лицензиясы болса, зейнетақы қорлары дербес басқарады. ЗАИБЖҰ кастодиан-банктің шотына зейнетақы жарнасы түскен күннен бастап 3 күннің ішінде бұл қаражатты тиісті бағалы қағаздарға орналастыруға міндетті.

жинақтаушы зейнетақы қордың, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның және кастодиан-банктің бір-біріне қатысты қызметтерінде пайда болған барлық құқықтық қатынастарында - тараптардың құқықтары мен міндеттері толық айтылатын үш жақты кастодиандық келісім-шарттың ережесі басшылыққа алынады. Халыққа зейнетақы қызметін көрсететін осы үш заңды қатысушының арасындағы өзара әрекет мына сызба бойынша жүзеге асады: зейнетақы қоры мен салымшының арасындағы зейнетақы келісім-шартына сәйкес салымшы-алушының жарнасы қордың кастодиан-банктегі арнайы ашылған инвестициялық зейнетақы шотына түседі. Мұнда зейнетақы қоры банкпен кастодиандық келісім-шарт жасаған.

Келешекте әрбір қатысушының өкілеттілігі мен міндеттерін қатаң шектеу зейнетақы жүйесіне оның сенімді жұмыс істеуін және жинақталған зейнетақының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында енгізілетін негізгі қағидалардың бірі болмақ. Сондай-ақ зейнетақы қорлары мен өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялар арасындағы өзара әрекеттің механизмі де қарастырылуда. Зейнетақыны жүзеге асыру бойынша зейнетақы қорының сызбасы мен өмірді ақырғы мерзіміне дейін сақтандырудың жинақтау-қайтару сызбасы мәні жағынан бір-біріне ұқсас. Өмірді сақтандыру жөніндегі сақтандырушы компаниялардың одан ары дамуы мен қалыптасуы және оны зейнетақы реформасына қосу - зейнеткерлердің төлемі болып табылатын зейнетақының сенімділігін қамтамасыз ету бойынша проблемаларды шешудің бір нұсқасына айналуы мүмкін. Әрі ол зейнетақымен қамтамасыз етудің қолданыстағы институционалдық құрылымына және Қазақстандағы инвестициялық саясаттың шешілуіне қосымша орнықтылық пен сенімділік дарытады.

Зейнетақыны жинақтаудың жаңа жүйесі 1998 жылдың қаңтар айынан бастап жұмыс істесе де тек ақпан айында ғана зейнетақы жүйесінің барлық буындарының әкімгерлігі (администраторы) толықтай құрылып, анықталды. 2004 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша қызметті жүзеге асыруға берілетін лицензияға Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ) мен 15 мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры (МЕЖЗҚ) ие болды. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуі корпорациялық болып табылды. «Акционерлік қоғамдар туралыңжаңа Заңға сәйкес барлық зейнетақы қоры алушының жұмыс орны мен мекен-жайына қарамастан салымшылардан зейнетақы жарнасын қабылдауды жүзеге асыра алады, яғни АҚ-ның ашық және жабық боп бұдан былай бөлінбейтіндігіне байланысты ЖЗҚ ашық және корпорациялық зейнетақы жинақтаушы қорлары деп бөлінбейтін болды.

3. Бүгінгі таңда Қазақстанның зейнетақы нарығы - елдің әлеуметтік-экономикалық жүйесінде ең серпінді дамып келе жатқан нарық. Олардың жұмыс істегендеріне 7 жылдан асты. Осы уақыт аралығында көптеген шешілуі тиіс, шиеленіскен проблемалардың ел экономикасының жағдайына бейімделуі бойынша шешілмеген және даулы мәселелердің пайда болғанын айта кету керек. Осылардың ішінде зейнеткерлердің еңбек еткен жылдарынан кейін қалыпты өмір сүруіне жинаған қаражаттарының аздық ететінін, яғни жетіспеушілігін, гендік проблеманың шешімін таппағандығын (әр түрлі өмір ұзақтығы, еңбекақыдағы теңсіздік, осыған байланысты ерлер мен әйелдердің зейнетақы мөлшерінде орын алатын теңсіздік), өндірістік жарақат проблемасын және т. б. айтуға болады. Мемлекет зейнетақымен қамсыздандырудың механизмдерін жетілдіру жолында түрлі шараларды қарастырып жатыр. Мәселен, 2004 жылдан бастап зейнетақыға жинақталған қаражаты жеткілікті адамдардың 55 жасында зейнетақыға шығуына құқық беретін зейнетақы аннуитеті ұғымы енгізілді. Бүгінгі таңда мұндай әр түрлі зейнетақымен қамсыздандырумен «Валют-Транзит lіfeң АҚ өмірді сақтандыру компаниясы айналысады.

Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтеріне келсек, қорлар 1998-2003 жылдарында міндетті және ерікті зейнетақы жарналарының есебінен жалпы сомасы 21604 млн теңгені құрайтын зейнетақы төлемдерін жүзеге асырған. Бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 6177 млн теңгеге (40%) өскен. 2000 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда таза зейнетақы активтерінің жиынтық мөлшері ЖІӨ-нің 4, 3%-ін құрап, 112, 65 млрд. теңгеге теңесті. 2001 жылдың шілде айының ортасында ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерінің мөлшері 1 млрд АҚШ долларынан асты. Бұл деңгейге қол жеткізу үшін зейнетақы жинақтау жүйесіне 3, 5 жыл қажет болды. 10 айдың қорытындысы бойынша 2001 жылы зейнетақы активтерінің жиынтығы 46%-ға жетті (774, 8 млн АҚШ долларынан 1133, 7 млн АҚШ долларына дейін) . 2001 жылдың 1 қарашасындағы жағдай бойынша таза зейнетақы активтерінің жиынтығы 168, 135 млрд теңгені құрады, оның ішінде, инвестициялық табыстың жиынтығы - 43, 8 млрд теңге.

2004 жылдың қаңтар-ақпан айларында зейнетақы нарығында айтарлықтай өзгерістер болмады. 2004 жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша республикада 16 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істеген. Міндетті зейнетақы жарнасы бойынша салымшылары ең көп қорларға мыналар жатады: «МЗЖҚң ЖАҚ -37%, «Қазақстан Халық банкің - 17% және «ҰларҮміт” - 15%. Жалпы салымшылардың санына шаққанда олардың үлесі 69%-ін құрайды.

2004 жылдың 1 наурызында ЖЗҚ-ның жинақталған зейнетақысы 378860, 4 млн теңгені құрады. Өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғандағы зейнетақының жинақталу қарқыны мына кестеде сипатталады (11-кесте) .

11. ЖЗҚ-ның зейнетақы қорланымы

Күні

Зейнетақы жинақтарының сомасы, млн теңгемен

Өсімі, млн теңгемен

Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны, %-пен алғанда

Күні: 01. 03. 2002

Зейнетақы жинақтарының сомасы, млн теңгемен: 193879, 5

Өсімі, млн теңгемен:

Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны, %-пен алғанда:

Күні: 01. 03. 2003

Зейнетақы жинақтарының сомасы, млн теңгемен: 281104, 4

Өсімі, млн теңгемен: 87224, 9

Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны, %-пен алғанда: 45

Күні: 01. 03. 2004

Зейнетақы жинақтарының сомасы, млн теңгемен: 378860, 4

Өсімі, млн теңгемен: 97756, 0

Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны, %-пен алғанда: 35

11-кестеден байқағанымыздай, 2002-2004 жылдарына арналған ҚБҚН мәліметі бойынша зейнетақы қорланымының өсу қарқыны негізінен таза инвестициялық табыстың өсу қарқынының есебінен 10 тармаққа кеміген. Салымшылардың дербес зейнетақы шотына бөлінген бұл сома ақпан айында 2460 млн теңгеге артты, ал 2004 жылдың 1 наурызында 97984 млн теңгені құрады.

Өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда таза инвестициялық табыстың өсу қарқыны мына кестеде көрсетілген (12-кесте) .

12. ЖЗҚ-ның таза инвестицилық табысы 2

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.