Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың теориялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... 2.4
І тарау.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ...5.16
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар арқылы қызығушылықтарын арттыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ...17.19
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру ... ..20.23
2.2. Дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың қызығушылығын арттырудың жолдары (4 сынып).
2.3. Сабақ жоспарының нұсқа үлгілері ...36.42
Қорытынды ... ... ... ... ... 43.46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І тарау.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ...5.16
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар арқылы қызығушылықтарын арттыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ...17.19
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру ... ..20.23
2.2. Дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың қызығушылығын арттырудың жолдары (4 сынып).
2.3. Сабақ жоспарының нұсқа үлгілері ...36.42
Қорытынды ... ... ... ... ... 43.46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында «Барлық Қазақстандықтардың өсіп өрнкендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы туралы» Қазақстан халқына жолдауында айқындалған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін білім мазмұнын дамытуға ерекше көңіл бөлген.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың қызығушылығын арттыра отырып, олардың белсенділігін, шығармашылық әрекетін дамыта білу бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне айналып отыр.
Оқушылардың қызығушылығын дамыту болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол атқарады және оқушылардың жалпы белсенділігін арттырады.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың қызығушылығын арттыра отырып, олардың белсенділігін, шығармашылық әрекетін дамыта білу бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне айналып отыр.
Оқушылардың қызығушылығын дамыту болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол атқарады және оқушылардың жалпы белсенділігін арттырады.
Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың теориялық
мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .2-4
І тарау.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын
арттырудың теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .5- 16
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қызығушылықтарын арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ...17- 19
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар
арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-
23
2.2. Дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың
қызығушылығын арттырудың жолдары (4 сынып) ... ... ... ... 24-35
2.3. Сабақ жоспарының нұсқа үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43-46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында Барлық Қазақстандықтардың өсіп өрнкендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы туралы Қазақстан халқына жолдауында айқындалған
негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін білім мазмұнын
дамытуға ерекше көңіл бөлген.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт
ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың қызығушылығын
арттыра отырып, олардың белсенділігін, шығармашылық әрекетін дамыта білу
бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне айналып отыр.
Оқушылардың қызығушылығын дамыту болашақта білімді өз бетінше жинай
алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол атқарады және оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады.
Қызығу балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына ықпалы
зор. Егер бала да қызығу болмаса, ол оқу пәндерәне, тәрбие жұмыстарына
ешбір қызықпаса, оқудыңда, тәрбиенің де жемісі болмас еді.
Қызығу туралы көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген. Олардың
ең көрнектілері И.Ф.Гербарт, К.Д.Ушинский, У.М.Мак Дугал, Э.Трондайк т.б.
болды.
Әр түрлі жастағы оқушылардың қызығушылығының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері жөнінде зерттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жұмыстарында
қарастырылған. Оларды айтар болсақ: Н.Рыбникова, Л.Гордан, М.Биляева,
И.Цветкова, Л.Маневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, Ф.Сербиладзе.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясы дамытуға үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Олар: А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов
ағартушылық педагогикалық мұралары.
Ал қазіргі таңда қызығу теориясын зерттеуді жалғастырушылар
Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев сияқты психологтар.
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев, О.Байқуатова сияқты педагогтар
оқушылардың қызығушылықтары шын мәнісінде оларда саналы оқу мотивтерінің
қалыптасуында екендігін дәлелдеді. Балалардың қызығушылығын дамыту
мәселелерін шешуде Р.Жолдашқызы, Т.Жұрынова сияқты педагогтар бірнеше әдіс-
тәсілдер ұсынды.
Қазіргі кезде дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған
жүйесі оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын дамытуда алатын орны
ерекше. Дегенмен де бұл мәселе әлі де болса, оқушылардың қызығушылығын
арттырудың жолдарын зерттеуді қажет етеді. Сондықтан да біз диплом
жұмысының тақырыбын Дүниетану сабақтарында сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын арттыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Дүниетану пәнін оқыту барысында сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру мәселелері.
Зерттеу пәні: Дүниетану сабағындағы оқу үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту
барысында сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытуға
бағытталған теориялық ережелерді зерттеу мен іс-тәжірибелер арқылы іске
асыру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1.Бастауыш мектепте оқушылардың қызығушылық қабілеттірін дамытудың
теориялық негіздерін анықтау.
2.Бастауыш мектептің 4 сыныбы бойынша дүниетану пәнін оқыту барысында
сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамытудың
әдіс-тәсілдерін талдап көрсету.
Зерттеудің әдісі: Зерттеудің алға қойған мақсат, міндеттерін шешу
мақсатында педагогикалық, ғылыми әдістемелік, теориялық әдебиеттерге шолу
жасау, шығармашылық және дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық
озық іс-тәжірибелерді жинақтау және талдау әдістері қолданылды.
1.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың психологиялық-
педагогикалық негіздері.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдар мен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқу үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы оқушылардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял
ойлау) дамиды.
Таным – ойды білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрістің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және іскі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әртүрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздігінше күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фонтазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе оларда қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартыуға жеңіл болады. Сонда балалар қиын істерді де
құштарлықпен орындайды.
Адамның бүкіл өмірбойында оның даму үрдісі жүріп жатыр. Психологиялық-
педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы дамуы негізгі
үш факторға сай жүзеге асады.
1.Биологиялық фактор. 2.Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
3.Тәрбие, яғни оқу тәрбие үрдісі. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі
арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап
ажыраты бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын
анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге
талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талпынуын таным ынтасы
дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп
нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар тұрады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді. Өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрау қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеулері бойынша
жеті жастағы оқушы мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының дамуы
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі. Қабылдау адамға тікелей әсер ететін заттың я
құбылыстардың адам санасында толық бейнеленуі.
Сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, әр
бір мұғалім мына шарттарды орындап отыруы тиіс:
1.Көрнекі құралдарды (модульдерді, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшеліктерін мұқият ескергені жөн.
2.Оқушы байқаудың қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнісін қалайда түсінгені мақұл.
3.Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдері мен үнемі байлансытырып отыруға,
әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен ұқсастықтарын ажыратуға көзделген
басты мақсат пен жеке мәселелерді түсініп, айыра алуына қатты зер салуы
қажет.
4.Оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыруда оқу матриалының түрі,
көлемі, ауыр қиындығы еске алынып, бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5.Қабыданатын әнрселердің мән-мазмұнын, түр сипатын өздеріне қайталап
айтқызу. Бұлдыр еместігін анықтап, толықтырып отыру.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни ойлау, сөйлеу, есте сақтау, сезім эмоциясымен тығыз
ұштастырылып, жалпы баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімімен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай білулерін талап етеді. Ал ес процесінде бұрын
қабылдаған заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқу
материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, саналы ұғынып
қабылдағанда еске сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе сөзбе-сөз жаттап
алады. Олар материалды есіне қалдарғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың
оқыған нәрсесінің мәнін түсіне алуы оның материалды өз сөзімен айта білуі
болып табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы түсінік үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш мектеп балаға тек білім ғана беріп қоймай, оны жалпы дамыту,
яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда
әртүрлі болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады.
Қабілет әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының қызығушылығын қалыптастырып дамыту ерекше
орын алады. Қызығу – танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Қызығу әр-
қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, адамның белгілі бір объектіні
ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік –
деген пікір айтады М.Биляев. Н.Морозова, С.Рубейнштейн т.б. ғалымдар.
Оқушылардың қызығушылықтары асқан сайын қабылдау қабілеттері жетіле
түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын алады. Осы мәселе
жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген.
Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак Дугал (1871-
1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың қызығулары
ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан
көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен,
сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Трондайктың (1874-1948) айтуынша,
баланың қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда болады.
Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда болып, бұл
екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория қызығуды
биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі механистік бихоризм (қылық
психологиясы) принцпі мен орайластырады.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып- білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген сүйіспенішлікті, құрметті талап ететін бағытты терең
ұстанған орыс халқының ұлы педагогі К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде қызығу мен
қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасайды. Оның
пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды дей отырып ол Қиын оқуды балаға қызығушылықты ету міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті - деген құнды пікірді қалдарған.Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуда үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Солардың бірі- Ы.Алтынсариннің ағартушылық
педагогикалық мұралары.
Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық-педагогтік істеріне бағындырылған -деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи
-мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын Қырғыз хрестоматиясы (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
балаларды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері
Н.М.Ильиминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871 жылдың 31
тамызда жазған хатында Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке
тарту үшін мектептерде жақсы білім беретін болсын десе, 1876 жылы 3
желтоқсанда жазған хатында Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу
тәртібін ұстамақпын, әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып,
мысалдарды қосқым келмейді, өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға
(қазақтарға) жалпы алғанда елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде
қырғыз балаларының мысалдарды қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы
білемін. Менің пікірімше, қырғыз балалары үшін күлдіргі ертегілер, өсиет
берерлік жұмбақ және жаңалықты жете білуге әуестерлік әңгімелер ана ғұрлым
қонымды келеді. -деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс-мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалар мен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізе білуінде. Ол әрине өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса қуанып отырған. Бұған дәелел
ретінде 1881 жылы 4 қазанда Н.Ильминскийге жазған хатынан мысал келтірсек
болады Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар,
ол балаларды жақсы көреді, ең бастысы балаларға берген сабақтарын қызықты
және қонымды етіп түсіндіре біледі .
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге
де, кішіге де, малшыға да, жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттері
мен ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі - өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай балада болатын білсем құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алмай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау
-имансыздық.
Бүгінгі дәуірде ХХ ғасырға дейінгі қызығу теориясын дамытуға үлес
қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы бойынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар оқу әрекетіне аса
қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеріміне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Педагог,
зерттеуші Ж.Б.Қоянбаев: Егер бала іс-әрекетінде мотив болмаса, онда ол
бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив баланың обективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талпынуы.
Демек мұқтаждықпен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезінуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді, деп жазады. Ол сонымен қатар мотивтердің мынадай түрлерін
ажыратып сипаттама береді.
Оқу-практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі
тікелей талаптандыру мотивтері- бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингофон,
компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген
мақсатына ұмтылушылығына, оның іс-әрекетінің болашаққа бағышталуына
байланысты.
Бұған жататын мотивтер:
А) Мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге қызығушылығы.
Ә)Келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне қызығушылық (ән,
сурет, әдебиет, спорт). Бұл жерде мұғалім оқушыны белгілі бір мақсатқа
ынталандыру қажет.
Ойдың талаптандыру мотвитері таным іс-әрекеті барысында сұраққа
немесе проблемаға оқушы өз бетімен жауап беруге тілек білдіреді, тырысады,
тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат сезіміне бөленеді. Тапсырманың
практикалық мәніне түсінеді. Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу
деректеріне сүйеніп (А.К.Марков, В.И.Ильина, Г.И.Шукина, т.б.) мотвитерді
екі топқа ажыратуға болады:
1. Танымдық мотивтер:
А) Оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотвитері.
Ә) Өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотвитері;
2. Әлеуметтік мотивтер:
А) Кең мағынада әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
Ә) Тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының
құрбы-құрдастарының алдындағы беделі);
Б) Ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүниетанымның қалыптасуына, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
бастауыш мектеп балалары үшін тікелей талаптандыру мотивтері жоғары жастағы
балалар үшін (тікелей) (талаптандыру мотвитері) перспективті талаптандыру
және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады.
Таным процесінде жаңа мотивтер (ықылас, тілек т.б.) туады. Баланың
түсінігі мен ұғымы, білімі мен тәжірибесі артады, ойлау операциясында
талдау, синтез, салыстыру, абстракциялау, жинақтау, классификация) жетіле
түседі. Оқу мен тәрбие процесінде бала ойлау операциясы арқылы объективтік
шындықтың құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының бай
тәжірибесін үйреніп, игеруге талаптанады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бастайды, нақты ойлаудан (бастауыш мектеп жасындағы балалапға
тән) абстрактылы ойлануға (жоғары сынып оқушылары) көшеді.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді.
Қызығушылық адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығушылық
адамның өмірдегі нақты шындық көріністердің жаңа бір фактіні жете білуіне
және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын айқындауға
мүмкіндік береді. Адамның қызығушылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа
бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе соғұрлым адамда қызыққан іс-
әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығыушылық туғызатын
объекті болуы керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа еруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белігілі дәрежеде маңызды рөлге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығын уақыт ұзақтығы, оған
жету жолындағы шапшаңдыққа байланысты. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты. Адам
айналасындағы сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады.
Қызығуда үлкен орын алатын психикалық әрекеттердің бірі-тілек. Адам бір
нәрсені тілейді, бір нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады.
Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс Неміс идеологиясында мұқтаждық тілектің
негізінде пайда болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам
зейінінің қызығатын заттарына, бет алып түйдектелуді талап етеді. Адам бір
нәрсеге қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер
туғызуы керек. Егер адамдарға заттар таңқаралықтай әсер етпесе, онда адам
ол заттарға ешуақытта қызықпайды. Адам қызығуы үшін оның көңілі көтеріңкі
болуы қажет.
Қызығу адамды жаңаны білуге әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге
құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда әр түрлі
әрекеттерде көрініс табады. Таным қызығуының маңызы және әлеуметтік құбылыс
ғалымдарының түсінігі бойынша объективті-субъектінің байланысты іс-әрекеті
мен өмір сүру себебі болып табылады. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып
үйренуі барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне
сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола
бастайды.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса
назар аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен білім
нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты
жояды.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек - деген пікр айтқан.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтің зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызыатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын
оның әдеттері мен салыстыруға болмайды. Бір әрекетті бірнеше рет қайталап,
әбден жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір
түрлі қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы: бала күнде оқуға
сағат 8 ден кешікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ
оны баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып, өзінің
ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттар мен үнемі шұғылдандырып отырады.
Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын түсінулері
қажет. Егер оқушылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларда қызығуда
болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге болады:
1) Мақсатты қызығу: Адам кейбір уақытта алдына белгілі бір мақсат,
міндет қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2) Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қоймай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
3) Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезде істейтін ісінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық күшін
соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу шартты нәрсе.
Қызығу оқу - тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады.
Оның балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойына адамгершілік қасиеттерді енгізуде
ықпалы зор. Егер баланың алдына тұтқан мүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу
пәндеріне, тәрбие жұмысытарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де
жемісі болмас еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып, бағыттайтын болады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себептен, оқу тәрбие жұмыстарында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болатынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байланысты. Қызығудың пайда болуы мен жақсы
дамуында білім өте үлкен орын алады. Адамның білімі өте көп болса,
қызығушылығыда көп болады.
Баланың ел-жүрт байлығымен, туған жер - суымен, қоғамдық қүрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мүзды
мүхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жүмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жүмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жүмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жүмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан қелетіндей
тапсырма беру қажет.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар
арқылы қызығушылықтарын арттыру мүмкіндіктері.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандыктан, қызығулары онша түрақты болмаиды. Олар бүгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бүл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары түрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымтық қызығушылықтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмүнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жүмыс істеу жағын қарастырып отыру қажет.
Түрлі шараларды қолданып, мүғалім балалардың сабағында артта қалмауын
қарастырғаны жөн. Балалардың білімі әрқашан жүйелі түрде бағаланып отыруы
тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс. Мұғалім
балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығулар өзінің мазмүны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетеикалық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бүлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәіптің
түрлеріне байланысты бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы түрғыдан қызығу '
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы
нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболдағы қызығуды осыған
жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну.
Мүндай қызығуды адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен,
оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты,
тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле
түсуге ықыласы кетіп отырады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен
айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі
онша мәлім емес, кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру
жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді
білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп
тұжырымдайды қазақ психололгы. Жарықбаев. Әр түрлі жастағы оқушылардың
танымдық қызығуларын өзіндік мазмүны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін
қиыншылықтар тудырады. Өйткені танымдық қызығудың қалыптасуы және дамуы -
жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда
қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке және жеке өмір
тәжірбиесіне байланысты болады. Блалалар жасына байланысты осы мәселені
зеттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жүмыстарында қарастырылған. Оларды
атар болсақ: Н.Рыбникова, Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцо,
Н.Постникова, Қ.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе секілді ғалымдар мектеп
жасына дейінгі балалардың қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында
бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силъ,
Ф.Гусейнова (бастауыш оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский,
(оқушылардың танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова
(бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем
кітаптардың ролі) атты еңбекртері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуларына жақын мәселелер В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук,
О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да қарастырылған. Қызығу өте ерте
жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі әуестік, кұмарлық түрінде
болады. Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік
ортаның, ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары
олардың жас және дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың _ өздеріне
лайықты қызығулары болатынын ескеру қажет. Адамның бар қасиеті: мінез-
құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде дамиды. Әрекет үстінде балалар әр
түрлі заттардың қасиеттерін байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада
белгіглі бір жүйесі қалыптасады.
2.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында
дүниетану пәнін оқытудың мынадай басты міндеттерін көрсеткен:
- оқушылардың дүние туралы ғылыми түсініктерін қалыптастыру;
- денелер, нәрселер, қүбылыстар,олардың қасиеттерні мен өзара
байланысы туралы үғымдарды түсіндіру;
- оқушылардың шығармашылық дағдыларын қалыптастыру және дүниені танып
білуге қызығушылығын дамыту;
- оқушылардың экологиялық білімі мен мәдениетін қалыптастыру;
- табиғатты қорғау, сақтау, қамқорлық жасау және үнемдеудің
жолдарын үйрету;
- қоршаған орта жайлы білімді оқушылардың өздігінен меңгеруі және оны
қолдана білуі;
Дүниетану пәні оқушыларды объективті дүниемен
таныстырады, соны үйретеді, сол туралы білім береді. Объективті дүние адам
санасында сәулеленеді,ойын байытады.
Сана - білімнің жиынтығы, ол таным процесі. Дүниетануды
оқытудың мәні осында жатыр.
Дүниетануды оқып үйренуді тек қана сыныптағы сабақпен ғана шектеліп
қалу мүмкін емес. Ол міндетті түрде сыныптан тыс жүмысының мектептің
негізгі міндеттерін шешуге көмегі тигізетін алуан түрлерін қолданады.
Сыныптан тыс жүмыстың басты бағыты-бағдарламада қаралған білімді тереңдету,
балалардың табиғатқа үқыпты қарауын және оны пәрменді қорғауды
қалыптастыру. Дүниетану пәні бойынша сыныптан тыс жүмыс балалардың көп
қырлы танымдық әрекеті үшін үлкен мүмкіндіктер ашады.
Ол қоршаған табиғатты тануда оқушылардың алуан түрлі ықыластары
менсүрақтарын қанағаттандырып материалистік дүниетанымның бастамасын
қалыптастырып туған табиғатқа деген сүйіспеншілікті оятып, сол арқылы
Отансүйгіштікке тәрбиелеуге көмектеседі. Бүл жүмысқа қатысу процесінде
оқушылардың тапсырылған іске жауапкершілігі мен табандылығы тәрбиеленеді.
Өз білімдерін тәжірибеде қолдана отырып балалар қоғамдық пайдалы жүмысқа
белсене араласады. Мәселен, мектеп үлескісінің ауласын жинау, ауланы
көгалдандыру. Дүниетануды сыныптан тыс оқып үйрену процесінде қарапайым
заңдылықтар анықталады, табиғаттың жекелеген элементтері мен
қүбылыстарының арасындағы байланыстар анықталады, сан алуан табиғат
комплекстері қарастырылады. Бүл жүмыс балалардың табиғаттың бір түтастығы
туралы түсініктерін кеңейтеді балалардың дұрыс материалистік
дүниетанымының,ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасайды.
Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқып үйренудегі және оны
үйымдастырудағы сыныптан тыс жүмыстың маңызына тоқталамыз. Оқушылармен кез-
келген жүмысты,оның ішінде табиғатты оқып үйрену жүмысын үйымдастырулдың
аса маңызды шарттарының бірі-балалардың психологиялық ерекшеліктерін есепке
алу болып табылады. 7-9 жастағы балалар білуге өте құмар болып келеді
олардың қызықпайитыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жүлдыз, су мен ауа,
өсімдіктер мен жануарлар туралы білгісі келеді. Олардың еңбек процесіндегі
адамдардың қарым-қатынасы қызықтырады. Бүл олардың қауырт дамитын кезі.
Бірақ төменгі сынып оқушыларының ынтасы әзірге жетілмеген. Балалардың ой-
өрісі кеңіген сайын олардың ынтасы арта түседі де, ынтаның жіктелуіне
қажетті алғы шарттар жасала бастайды. Балалардың табиғатқа жан-жақты
қызығушылығын ескере отырып мүғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен
зерттеудің жалпыға қолайлы әдісі - бақылау әдісі қолданылады. Сондықтан
сыныптан тыс жүмысты үйымдастыруда бақылау жүргізу әдісіне үлкен орын
беріледі.
Бақылау жаттығулары жеке бастың байқампаздық және білуге қүмарлық
сияқты аса маңызды қасиеттерін шыңдап шығаруға қажетті жағдайлар туғызады.
Балалар өзінің болмысынан-ақ бақылағыш және білуге қүмар болып келеді.
Сыныптағы сабақтар сияқты, сыныптан тыс жүмыста да осындай айқын әдістеме
жасап шығу керектігі міне осыдан. Бақылау процесінде балалардың қоршаған
ортаға қызығушылығы дамиды. Оларға күнделікті кездесетін ең қарапайым
қүбылыстардың ішіннен жаңасын, қызықтысын табуға тырысады.
Мысалы: мектепке барар жолда кішкене су қоймасы бар оның бетінде
суаршын зырғып судан серпіліп батпайды. Олар жаңа ғана қүлап түскен
көбелекті әп-сәтте бас салады. Бүл су қоймасында кішкене ғана су қоңызы
айналып үшып жүр. Ол тез сүңгіп кетеді де сондай шапшаңдықпен су бетіне
шыға келеді.Оны сүзгімен үстап көр! Егер сүзгіні жоғарыдан әкелсең-төмен
сүңгіп кетеді ,төменнен әкелсең бір жағынан тайып үлгереді. Тап осы жердегі
былтырдан қалған шөптен балалар қара дақтары бар қоймалжың заттарды көреді.
Ол не? Осының бәрі балаларды таңдандырады, олардың назарын аударады.
Тиісті білім мен іскерліксіз дүниетану пәні бойынша сыныптан тыс
жүмысты үйымдастыруға болмайтыны айдан анық. Оқушылармен атқарылатын барлық
жүмыс түрлері, оның ішінде дүниетану пәні бойынша сыныпттан тыс жүмыс
жоспар бойынша алға қойылған міндеттерді орындай отыра жүргізіледі.
Сондықтан оқу жылы басталар алдында сынып жүмысымен біргі сыныптан тыс
жүмыс та жоспарланады.
Жоспарда негізгі шараларт олардың орындалу мерзімі және олардьі жүзеге
асыруға жауапты адамдар көрсетіледі. Сыныптан тыс шараларды дайындау және
өткізу барысында балалардың дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін
дамытуға кең мүмкіндіктер ашылады. Тапсырмаларды шығармашылық пен орындау
балалар эмоциялық түрғыдан көтеріңкі жағдайда болғанда ойдағыдай өтеді, ал
балаларды қызықты және пайдалы істер ған қызықтыра алады. Сондықтан
балалардың қолынан келетін тапсырмаларды және әр түрлі жүмыс түрлерін
дайындауда мүғалімнің көп күш жүмсауы қажет. Сыныптан тыс жүмыста
орындаушылық; мадақтау, қарым-қатынастағы қарапайымдылық бірінші
орынға қойылуы тиіс. Осының бәрі балалардың шығармашылық рухын көтереді,
өзара бір-бірімен жақындастыра түседі, бүкіл орындау процесін жандандырады.
Сыныптан тыс шараларды өткізудің аса маңызды шарты - балалардың өз
еңбегінің қоғамдық пайдалылығын сезінуі. Егер оқушы өз еңбегінің пайдалы
және қажетті екендігін көрсе, онда ол жүмысты беріліп істейді. Сондықтан
қандай болмасын жүмыстың басталар алдында ол істің практикалық маңыздылығын
уақытбөлу қажет. Мысалы мектепті көгалдандыру-көпшілік,жалпы мектептік
шара, оған бастауыш сыныптардың оқушылары белсене қатыса алады. Жүмысты
мектепті көгалдандырудың маңызы туралы әңгімеден, мектепті көгалдандыру
эскиздерін көрсетуден бастаған жөн. Осының бәрі балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .2-4
І тарау.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын
арттырудың теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .5- 16
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қызығушылықтарын арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ...17- 19
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар
арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-
23
2.2. Дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың
қызығушылығын арттырудың жолдары (4 сынып) ... ... ... ... 24-35
2.3. Сабақ жоспарының нұсқа үлгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43-46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында Барлық Қазақстандықтардың өсіп өрнкендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы туралы Қазақстан халқына жолдауында айқындалған
негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін білім мазмұнын
дамытуға ерекше көңіл бөлген.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт
ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу
ісіне ерекше мән берілуде. Мектептегі оқу үрдісі оқушылардың қызығушылығын
арттыра отырып, олардың белсенділігін, шығармашылық әрекетін дамыта білу
бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне айналып отыр.
Оқушылардың қызығушылығын дамыту болашақта білімді өз бетінше жинай
алу қабілеттерін дамытуда жетекші рол атқарады және оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады.
Қызығу балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына ықпалы
зор. Егер бала да қызығу болмаса, ол оқу пәндерәне, тәрбие жұмыстарына
ешбір қызықпаса, оқудыңда, тәрбиенің де жемісі болмас еді.
Қызығу туралы көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген. Олардың
ең көрнектілері И.Ф.Гербарт, К.Д.Ушинский, У.М.Мак Дугал, Э.Трондайк т.б.
болды.
Әр түрлі жастағы оқушылардың қызығушылығының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері жөнінде зерттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жұмыстарында
қарастырылған. Оларды айтар болсақ: Н.Рыбникова, Л.Гордан, М.Биляева,
И.Цветкова, Л.Маневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, Ф.Сербиладзе.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясы дамытуға үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Олар: А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов
ағартушылық педагогикалық мұралары.
Ал қазіргі таңда қызығу теориясын зерттеуді жалғастырушылар
Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев сияқты психологтар.
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев, О.Байқуатова сияқты педагогтар
оқушылардың қызығушылықтары шын мәнісінде оларда саналы оқу мотивтерінің
қалыптасуында екендігін дәлелдеді. Балалардың қызығушылығын дамыту
мәселелерін шешуде Р.Жолдашқызы, Т.Жұрынова сияқты педагогтар бірнеше әдіс-
тәсілдер ұсынды.
Қазіргі кезде дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған
жүйесі оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын дамытуда алатын орны
ерекше. Дегенмен де бұл мәселе әлі де болса, оқушылардың қызығушылығын
арттырудың жолдарын зерттеуді қажет етеді. Сондықтан да біз диплом
жұмысының тақырыбын Дүниетану сабақтарында сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын арттыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Дүниетану пәнін оқыту барысында сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру мәселелері.
Зерттеу пәні: Дүниетану сабағындағы оқу үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту
барысында сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын дамытуға
бағытталған теориялық ережелерді зерттеу мен іс-тәжірибелер арқылы іске
асыру жолдарын анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1.Бастауыш мектепте оқушылардың қызығушылық қабілеттірін дамытудың
теориялық негіздерін анықтау.
2.Бастауыш мектептің 4 сыныбы бойынша дүниетану пәнін оқыту барысында
сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылық қабілеттерін дамытудың
әдіс-тәсілдерін талдап көрсету.
Зерттеудің әдісі: Зерттеудің алға қойған мақсат, міндеттерін шешу
мақсатында педагогикалық, ғылыми әдістемелік, теориялық әдебиеттерге шолу
жасау, шығармашылық және дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық
озық іс-тәжірибелерді жинақтау және талдау әдістері қолданылды.
1.Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың қызығушылығын дамытудың психологиялық-
педагогикалық негіздері.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдар мен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқу үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы оқушылардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял
ойлау) дамиды.
Таным – ойды білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрістің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және іскі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әртүрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздігінше күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фонтазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе оларда қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартыуға жеңіл болады. Сонда балалар қиын істерді де
құштарлықпен орындайды.
Адамның бүкіл өмірбойында оның даму үрдісі жүріп жатыр. Психологиялық-
педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы дамуы негізгі
үш факторға сай жүзеге асады.
1.Биологиялық фактор. 2.Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
3.Тәрбие, яғни оқу тәрбие үрдісі. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі
арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап
ажыраты бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын
анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге
талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талпынуын таным ынтасы
дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп
нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар тұрады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді. Өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрау қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеулері бойынша
жеті жастағы оқушы мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының дамуы
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі. Қабылдау адамға тікелей әсер ететін заттың я
құбылыстардың адам санасында толық бейнеленуі.
Сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, әр
бір мұғалім мына шарттарды орындап отыруы тиіс:
1.Көрнекі құралдарды (модульдерді, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшеліктерін мұқият ескергені жөн.
2.Оқушы байқаудың қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнісін қалайда түсінгені мақұл.
3.Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдері мен үнемі байлансытырып отыруға,
әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен ұқсастықтарын ажыратуға көзделген
басты мақсат пен жеке мәселелерді түсініп, айыра алуына қатты зер салуы
қажет.
4.Оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыруда оқу матриалының түрі,
көлемі, ауыр қиындығы еске алынып, бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5.Қабыданатын әнрселердің мән-мазмұнын, түр сипатын өздеріне қайталап
айтқызу. Бұлдыр еместігін анықтап, толықтырып отыру.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни ойлау, сөйлеу, есте сақтау, сезім эмоциясымен тығыз
ұштастырылып, жалпы баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімімен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай білулерін талап етеді. Ал ес процесінде бұрын
қабылдаған заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқу
материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, саналы ұғынып
қабылдағанда еске сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе сөзбе-сөз жаттап
алады. Олар материалды есіне қалдарғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың
оқыған нәрсесінің мәнін түсіне алуы оның материалды өз сөзімен айта білуі
болып табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы түсінік үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш мектеп балаға тек білім ғана беріп қоймай, оны жалпы дамыту,
яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда
әртүрлі болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады.
Қабілет әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының қызығушылығын қалыптастырып дамыту ерекше
орын алады. Қызығу – танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Қызығу әр-
қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, адамның белгілі бір объектіні
ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік –
деген пікір айтады М.Биляев. Н.Морозова, С.Рубейнштейн т.б. ғалымдар.
Оқушылардың қызығушылықтары асқан сайын қабылдау қабілеттері жетіле
түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын алады. Осы мәселе
жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген.
Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак Дугал (1871-
1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың қызығулары
ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан
көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен,
сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Трондайктың (1874-1948) айтуынша,
баланың қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда болады.
Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда болып, бұл
екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория қызығуды
биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі механистік бихоризм (қылық
психологиясы) принцпі мен орайластырады.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып- білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген сүйіспенішлікті, құрметті талап ететін бағытты терең
ұстанған орыс халқының ұлы педагогі К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде қызығу мен
қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасайды. Оның
пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды дей отырып ол Қиын оқуды балаға қызығушылықты ету міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті - деген құнды пікірді қалдарған.Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуда үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Солардың бірі- Ы.Алтынсариннің ағартушылық
педагогикалық мұралары.
Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық-педагогтік істеріне бағындырылған -деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи
-мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын Қырғыз хрестоматиясы (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
балаларды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері
Н.М.Ильиминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871 жылдың 31
тамызда жазған хатында Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке
тарту үшін мектептерде жақсы білім беретін болсын десе, 1876 жылы 3
желтоқсанда жазған хатында Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу
тәртібін ұстамақпын, әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып,
мысалдарды қосқым келмейді, өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға
(қазақтарға) жалпы алғанда елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде
қырғыз балаларының мысалдарды қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы
білемін. Менің пікірімше, қырғыз балалары үшін күлдіргі ертегілер, өсиет
берерлік жұмбақ және жаңалықты жете білуге әуестерлік әңгімелер ана ғұрлым
қонымды келеді. -деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс-мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалар мен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізе білуінде. Ол әрине өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса қуанып отырған. Бұған дәелел
ретінде 1881 жылы 4 қазанда Н.Ильминскийге жазған хатынан мысал келтірсек
болады Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар,
ол балаларды жақсы көреді, ең бастысы балаларға берген сабақтарын қызықты
және қонымды етіп түсіндіре біледі .
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге
де, кішіге де, малшыға да, жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттері
мен ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі - өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай балада болатын білсем құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алмай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау
-имансыздық.
Бүгінгі дәуірде ХХ ғасырға дейінгі қызығу теориясын дамытуға үлес
қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы бойынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар оқу әрекетіне аса
қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеріміне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Педагог,
зерттеуші Ж.Б.Қоянбаев: Егер бала іс-әрекетінде мотив болмаса, онда ол
бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив баланың обективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талпынуы.
Демек мұқтаждықпен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезінуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді, деп жазады. Ол сонымен қатар мотивтердің мынадай түрлерін
ажыратып сипаттама береді.
Оқу-практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі
тікелей талаптандыру мотивтері- бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингофон,
компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген
мақсатына ұмтылушылығына, оның іс-әрекетінің болашаққа бағышталуына
байланысты.
Бұған жататын мотивтер:
А) Мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге қызығушылығы.
Ә)Келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне қызығушылық (ән,
сурет, әдебиет, спорт). Бұл жерде мұғалім оқушыны белгілі бір мақсатқа
ынталандыру қажет.
Ойдың талаптандыру мотвитері таным іс-әрекеті барысында сұраққа
немесе проблемаға оқушы өз бетімен жауап беруге тілек білдіреді, тырысады,
тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат сезіміне бөленеді. Тапсырманың
практикалық мәніне түсінеді. Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу
деректеріне сүйеніп (А.К.Марков, В.И.Ильина, Г.И.Шукина, т.б.) мотвитерді
екі топқа ажыратуға болады:
1. Танымдық мотивтер:
А) Оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотвитері.
Ә) Өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотвитері;
2. Әлеуметтік мотивтер:
А) Кең мағынада әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
Ә) Тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының
құрбы-құрдастарының алдындағы беделі);
Б) Ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүниетанымның қалыптасуына, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
бастауыш мектеп балалары үшін тікелей талаптандыру мотивтері жоғары жастағы
балалар үшін (тікелей) (талаптандыру мотвитері) перспективті талаптандыру
және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады.
Таным процесінде жаңа мотивтер (ықылас, тілек т.б.) туады. Баланың
түсінігі мен ұғымы, білімі мен тәжірибесі артады, ойлау операциясында
талдау, синтез, салыстыру, абстракциялау, жинақтау, классификация) жетіле
түседі. Оқу мен тәрбие процесінде бала ойлау операциясы арқылы объективтік
шындықтың құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының бай
тәжірибесін үйреніп, игеруге талаптанады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бастайды, нақты ойлаудан (бастауыш мектеп жасындағы балалапға
тән) абстрактылы ойлануға (жоғары сынып оқушылары) көшеді.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді.
Қызығушылық адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығушылық
адамның өмірдегі нақты шындық көріністердің жаңа бір фактіні жете білуіне
және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын айқындауға
мүмкіндік береді. Адамның қызығушылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа
бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе соғұрлым адамда қызыққан іс-
әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығыушылық туғызатын
объекті болуы керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа еруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белігілі дәрежеде маңызды рөлге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығын уақыт ұзақтығы, оған
жету жолындағы шапшаңдыққа байланысты. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты. Адам
айналасындағы сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады.
Қызығуда үлкен орын алатын психикалық әрекеттердің бірі-тілек. Адам бір
нәрсені тілейді, бір нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады.
Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс Неміс идеологиясында мұқтаждық тілектің
негізінде пайда болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам
зейінінің қызығатын заттарына, бет алып түйдектелуді талап етеді. Адам бір
нәрсеге қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер
туғызуы керек. Егер адамдарға заттар таңқаралықтай әсер етпесе, онда адам
ол заттарға ешуақытта қызықпайды. Адам қызығуы үшін оның көңілі көтеріңкі
болуы қажет.
Қызығу адамды жаңаны білуге әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге
құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда әр түрлі
әрекеттерде көрініс табады. Таным қызығуының маңызы және әлеуметтік құбылыс
ғалымдарының түсінігі бойынша объективті-субъектінің байланысты іс-әрекеті
мен өмір сүру себебі болып табылады. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып
үйренуі барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне
сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола
бастайды.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса
назар аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен білім
нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты
жояды.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек - деген пікр айтқан.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтің зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызыатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын
оның әдеттері мен салыстыруға болмайды. Бір әрекетті бірнеше рет қайталап,
әбден жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір
түрлі қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы: бала күнде оқуға
сағат 8 ден кешікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ
оны баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып, өзінің
ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттар мен үнемі шұғылдандырып отырады.
Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын түсінулері
қажет. Егер оқушылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларда қызығуда
болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге болады:
1) Мақсатты қызығу: Адам кейбір уақытта алдына белгілі бір мақсат,
міндет қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2) Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қоймай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
3) Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезде істейтін ісінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық күшін
соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу шартты нәрсе.
Қызығу оқу - тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады.
Оның балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойына адамгершілік қасиеттерді енгізуде
ықпалы зор. Егер баланың алдына тұтқан мүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу
пәндеріне, тәрбие жұмысытарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де
жемісі болмас еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып, бағыттайтын болады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себептен, оқу тәрбие жұмыстарында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болатынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байланысты. Қызығудың пайда болуы мен жақсы
дамуында білім өте үлкен орын алады. Адамның білімі өте көп болса,
қызығушылығыда көп болады.
Баланың ел-жүрт байлығымен, туған жер - суымен, қоғамдық қүрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мүзды
мүхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жүмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жүмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жүмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жүмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан қелетіндей
тапсырма беру қажет.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларын дүниетану сабағында сыныптан тыс жұмыстар
арқылы қызығушылықтарын арттыру мүмкіндіктері.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандыктан, қызығулары онша түрақты болмаиды. Олар бүгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бүл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары түрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымтық қызығушылықтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмүнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жүмыс істеу жағын қарастырып отыру қажет.
Түрлі шараларды қолданып, мүғалім балалардың сабағында артта қалмауын
қарастырғаны жөн. Балалардың білімі әрқашан жүйелі түрде бағаланып отыруы
тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс. Мұғалім
балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығулар өзінің мазмүны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетеикалық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бүлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәіптің
түрлеріне байланысты бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы түрғыдан қызығу '
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы
нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболдағы қызығуды осыған
жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну.
Мүндай қызығуды адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен,
оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты,
тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле
түсуге ықыласы кетіп отырады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен
айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі
онша мәлім емес, кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру
жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді
білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп
тұжырымдайды қазақ психололгы. Жарықбаев. Әр түрлі жастағы оқушылардың
танымдық қызығуларын өзіндік мазмүны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін
қиыншылықтар тудырады. Өйткені танымдық қызығудың қалыптасуы және дамуы -
жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда
қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке және жеке өмір
тәжірбиесіне байланысты болады. Блалалар жасына байланысты осы мәселені
зеттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жүмыстарында қарастырылған. Оларды
атар болсақ: Н.Рыбникова, Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцо,
Н.Постникова, Қ.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе секілді ғалымдар мектеп
жасына дейінгі балалардың қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында
бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силъ,
Ф.Гусейнова (бастауыш оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский,
(оқушылардың танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова
(бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем
кітаптардың ролі) атты еңбекртері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуларына жақын мәселелер В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук,
О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да қарастырылған. Қызығу өте ерте
жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі әуестік, кұмарлық түрінде
болады. Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік
ортаның, ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары
олардың жас және дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың _ өздеріне
лайықты қызығулары болатынын ескеру қажет. Адамның бар қасиеті: мінез-
құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде дамиды. Әрекет үстінде балалар әр
түрлі заттардың қасиеттерін байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада
белгіглі бір жүйесі қалыптасады.
2.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1.Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында
дүниетану пәнін оқытудың мынадай басты міндеттерін көрсеткен:
- оқушылардың дүние туралы ғылыми түсініктерін қалыптастыру;
- денелер, нәрселер, қүбылыстар,олардың қасиеттерні мен өзара
байланысы туралы үғымдарды түсіндіру;
- оқушылардың шығармашылық дағдыларын қалыптастыру және дүниені танып
білуге қызығушылығын дамыту;
- оқушылардың экологиялық білімі мен мәдениетін қалыптастыру;
- табиғатты қорғау, сақтау, қамқорлық жасау және үнемдеудің
жолдарын үйрету;
- қоршаған орта жайлы білімді оқушылардың өздігінен меңгеруі және оны
қолдана білуі;
Дүниетану пәні оқушыларды объективті дүниемен
таныстырады, соны үйретеді, сол туралы білім береді. Объективті дүние адам
санасында сәулеленеді,ойын байытады.
Сана - білімнің жиынтығы, ол таным процесі. Дүниетануды
оқытудың мәні осында жатыр.
Дүниетануды оқып үйренуді тек қана сыныптағы сабақпен ғана шектеліп
қалу мүмкін емес. Ол міндетті түрде сыныптан тыс жүмысының мектептің
негізгі міндеттерін шешуге көмегі тигізетін алуан түрлерін қолданады.
Сыныптан тыс жүмыстың басты бағыты-бағдарламада қаралған білімді тереңдету,
балалардың табиғатқа үқыпты қарауын және оны пәрменді қорғауды
қалыптастыру. Дүниетану пәні бойынша сыныптан тыс жүмыс балалардың көп
қырлы танымдық әрекеті үшін үлкен мүмкіндіктер ашады.
Ол қоршаған табиғатты тануда оқушылардың алуан түрлі ықыластары
менсүрақтарын қанағаттандырып материалистік дүниетанымның бастамасын
қалыптастырып туған табиғатқа деген сүйіспеншілікті оятып, сол арқылы
Отансүйгіштікке тәрбиелеуге көмектеседі. Бүл жүмысқа қатысу процесінде
оқушылардың тапсырылған іске жауапкершілігі мен табандылығы тәрбиеленеді.
Өз білімдерін тәжірибеде қолдана отырып балалар қоғамдық пайдалы жүмысқа
белсене араласады. Мәселен, мектеп үлескісінің ауласын жинау, ауланы
көгалдандыру. Дүниетануды сыныптан тыс оқып үйрену процесінде қарапайым
заңдылықтар анықталады, табиғаттың жекелеген элементтері мен
қүбылыстарының арасындағы байланыстар анықталады, сан алуан табиғат
комплекстері қарастырылады. Бүл жүмыс балалардың табиғаттың бір түтастығы
туралы түсініктерін кеңейтеді балалардың дұрыс материалистік
дүниетанымының,ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасайды.
Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқып үйренудегі және оны
үйымдастырудағы сыныптан тыс жүмыстың маңызына тоқталамыз. Оқушылармен кез-
келген жүмысты,оның ішінде табиғатты оқып үйрену жүмысын үйымдастырулдың
аса маңызды шарттарының бірі-балалардың психологиялық ерекшеліктерін есепке
алу болып табылады. 7-9 жастағы балалар білуге өте құмар болып келеді
олардың қызықпайитыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жүлдыз, су мен ауа,
өсімдіктер мен жануарлар туралы білгісі келеді. Олардың еңбек процесіндегі
адамдардың қарым-қатынасы қызықтырады. Бүл олардың қауырт дамитын кезі.
Бірақ төменгі сынып оқушыларының ынтасы әзірге жетілмеген. Балалардың ой-
өрісі кеңіген сайын олардың ынтасы арта түседі де, ынтаның жіктелуіне
қажетті алғы шарттар жасала бастайды. Балалардың табиғатқа жан-жақты
қызығушылығын ескере отырып мүғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен
зерттеудің жалпыға қолайлы әдісі - бақылау әдісі қолданылады. Сондықтан
сыныптан тыс жүмысты үйымдастыруда бақылау жүргізу әдісіне үлкен орын
беріледі.
Бақылау жаттығулары жеке бастың байқампаздық және білуге қүмарлық
сияқты аса маңызды қасиеттерін шыңдап шығаруға қажетті жағдайлар туғызады.
Балалар өзінің болмысынан-ақ бақылағыш және білуге қүмар болып келеді.
Сыныптағы сабақтар сияқты, сыныптан тыс жүмыста да осындай айқын әдістеме
жасап шығу керектігі міне осыдан. Бақылау процесінде балалардың қоршаған
ортаға қызығушылығы дамиды. Оларға күнделікті кездесетін ең қарапайым
қүбылыстардың ішіннен жаңасын, қызықтысын табуға тырысады.
Мысалы: мектепке барар жолда кішкене су қоймасы бар оның бетінде
суаршын зырғып судан серпіліп батпайды. Олар жаңа ғана қүлап түскен
көбелекті әп-сәтте бас салады. Бүл су қоймасында кішкене ғана су қоңызы
айналып үшып жүр. Ол тез сүңгіп кетеді де сондай шапшаңдықпен су бетіне
шыға келеді.Оны сүзгімен үстап көр! Егер сүзгіні жоғарыдан әкелсең-төмен
сүңгіп кетеді ,төменнен әкелсең бір жағынан тайып үлгереді. Тап осы жердегі
былтырдан қалған шөптен балалар қара дақтары бар қоймалжың заттарды көреді.
Ол не? Осының бәрі балаларды таңдандырады, олардың назарын аударады.
Тиісті білім мен іскерліксіз дүниетану пәні бойынша сыныптан тыс
жүмысты үйымдастыруға болмайтыны айдан анық. Оқушылармен атқарылатын барлық
жүмыс түрлері, оның ішінде дүниетану пәні бойынша сыныпттан тыс жүмыс
жоспар бойынша алға қойылған міндеттерді орындай отыра жүргізіледі.
Сондықтан оқу жылы басталар алдында сынып жүмысымен біргі сыныптан тыс
жүмыс та жоспарланады.
Жоспарда негізгі шараларт олардың орындалу мерзімі және олардьі жүзеге
асыруға жауапты адамдар көрсетіледі. Сыныптан тыс шараларды дайындау және
өткізу барысында балалардың дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін
дамытуға кең мүмкіндіктер ашылады. Тапсырмаларды шығармашылық пен орындау
балалар эмоциялық түрғыдан көтеріңкі жағдайда болғанда ойдағыдай өтеді, ал
балаларды қызықты және пайдалы істер ған қызықтыра алады. Сондықтан
балалардың қолынан келетін тапсырмаларды және әр түрлі жүмыс түрлерін
дайындауда мүғалімнің көп күш жүмсауы қажет. Сыныптан тыс жүмыста
орындаушылық; мадақтау, қарым-қатынастағы қарапайымдылық бірінші
орынға қойылуы тиіс. Осының бәрі балалардың шығармашылық рухын көтереді,
өзара бір-бірімен жақындастыра түседі, бүкіл орындау процесін жандандырады.
Сыныптан тыс шараларды өткізудің аса маңызды шарты - балалардың өз
еңбегінің қоғамдық пайдалылығын сезінуі. Егер оқушы өз еңбегінің пайдалы
және қажетті екендігін көрсе, онда ол жүмысты беріліп істейді. Сондықтан
қандай болмасын жүмыстың басталар алдында ол істің практикалық маңыздылығын
уақытбөлу қажет. Мысалы мектепті көгалдандыру-көпшілік,жалпы мектептік
шара, оған бастауыш сыныптардың оқушылары белсене қатыса алады. Жүмысты
мектепті көгалдандырудың маңызы туралы әңгімеден, мектепті көгалдандыру
эскиздерін көрсетуден бастаған жөн. Осының бәрі балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz