Биржа

Жоспар:

1. БИРЖАНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ

2. ҚАЗАҚСТАН ҚОР БИРЖАСЫ: ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ САУДАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

ҚОР БИРЖАСЫ, ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

1. Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады, өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.
«Биржаң терминінің пайда болуы жайлы 2 түрлі түсінік қалыптасқан. Біріншісі жаңа латынның «bursaң, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді. Сонымен қатар, француз тілінде «bourseң сөзі де әмиян және студенттік шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде «burseң және итальян тіліндегі «borsaң да сол мағынаны береді.
Екіншісі белгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрған үйде үш әмиянның суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер сатушылардың жиналуына ыңғайлы алаң болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белгілі бір төлемге алғашқы биржашыларға берген.
Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің мағынасы сол күйінде сақталған.
Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер ұсына отырып, тек қана өзін-өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып қана отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып түскен уақытта, сол ақша қаражаттар сауда процессін жүргізуге және оған қызмет көрсетуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны енгізуге және зерттеуге кетеді.
Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты ұстап тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда, Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан, көрсетілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін төленетін айыппұлдардан қалыптасады.
ҚР-сы «Бағалы қағаздар нарығы туралың Заңына сәйкес қор биржасы — акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен құрылған және қызметі өзін-өзі қаржыландыру қағидасына негізделген коммерциялық емес ұйым. Қор биржасы ҚР-сының мемлекеттік органдарына тәуелді емес. Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа қызметтің түрлеріне сәйкес келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар қызметін атқара алмайды. Қор биржасы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе алатын қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар, филиалдар мен өкілдіктер аша алады.
Ұйымдастырушылық тұрғыдан қор биржасы төмендегілермен айналыса алады:
• бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізуге арнайы құрылған сауда алаңын өз клиенттеріне ұсыну;
• бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру;
• бағалы қағаздарға баға белгілеу;
• өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық кеңес беруші қызметін көрсету;
• жеке талдаулық зерттеулерді жүргізу;
• құқықтық-қатынастар субъектілері арасында клиринг жүргізу.
Экономикалық тұрғыда қор биржасы мына функцияларды атқарады:
• баға белгілеуші – биржа экономикалық негізделген бағаны белгілеуге мүмкіндік береді;
• бағаны болжау және ақпараттық-талдаулық – биржа мүмкін болатын сұраныс пен ұсыныстың даму үрдісін анықтау бойынша ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады;
• тәуекелді сақтандыру (мерзімді биржа мәмілелеріне ғана тән);
• бағаны тұрақтандырушы функция – биржада бағаның ауытқу амплитудасы ескеріле отырып, күн сайынғы баға тербелісі анықталады. Мұның аясынан тыс әрекет ету мүмкін емес.
• қор биржасы кез келген заңды тұлға ретінде өз клиенттері алдында белгілі бір жауапкершілікте болады. Ол бағалы қағаздар нарығы субъектісінің шеккен зиянының орнын толтыруға және өз функциясын дұрыс орындамаған, заңды бұзған, биржалық сауда ережесін немесе коммерциялық құпияны ашып қойған жағдайда жауапқа тартылуы тиіс.

2. Бүгінгі таңда біздің елде қор биржаларының Еуроазиялық федерациясының (FEAS) мүшесі және қор биржаларының Халықаралық федерациясының (FJBV) корреспондент мүшесі болып табылатын жалғыз Қазақстан қор биржасы (KASE) бар. Биржалық сауданың техникалық ілгерілеуі мен биржа ісінің үнемі жетілуіне қарамастан Қор биржасының жұмысын ұйымдастыру өзгеріссіз қалып отыр.
1997 жылдың басында Қазақстанда 3 қор биржасы болған: Орталық Азия қор биржасы, Қазақстан қор биржасы, Қазақстандық Банкаралық қор биржасы. 1996 жылдың желтоқсанында жарияланған модельді қор биржасын таңдағанда Қазақстан қор биржасы мен ҚБҚБ-сы жеңген болатын, бірақ соңғысы кейінірек өз әрекетін тоқтатты.
1998 жылдың жазында Қазақстан қор биржасы листингтік емес бағалы қағаздармен мәмілені тікелей баға белгілеу әдісі арқылы жасау үшін арналған сауда жүйесін іске асырды. Бұл республикадағы биржадан тыс нарықтық баға белгілеудің ұйымдастырылуын құру мәселесін шешті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.