Қазақша ойын түрлері

Тоғызқұмалақ
Күміс алу (Теңге алу)
Қазақша күрес
Қыз қуу
Әдебиеттер тізімі

Спорттың түрі көп. Бірі - күшті болуға, екіншісі - жылдамдыққа, үшіншісі - табандылыққа баулиды. Ал тағы бір түрі ойлауға үйретеді. Оларға шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ жатады.
Тоғызқұмалақ - қазақ халқының ұлттық ойыны. Бұл ойында сүйек тастары ұяларға тоғыз-тоғыздан түсіп отыруы керек. Тоғызқұмалақ - жылдам есептеуді, тез шешім қабылдауды қажет ететін күрделі ойын. Тоғызқұмалақта бір ойынды жарты күн немесе бір күн ойнайды.
Ұлы ақын Абай тоғызқұмалақ ойынының шебері болған. Ол атақты ойыншыларды шақырып, жиырма-отыз күн бойына сайыс өткізіп отырған. Бұл туралы Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» кітабында жақсы жазылған.
Қазір Қазақстанда тоғызқұмалақ ойынынан халықаралық жарыстар өткізіліп тұрады. Әбілда Ақшораев тоғызқұмалақтан алты рет республика чемпионы болған. Ол тоғызқұмалақ спорты бойынша еңбек сіңірген жаттықтырушы.
Көшпенді халықтың өмірінде бүтін сандардың төрт амалын есептеп шығару осы тоғызқұмалақ ойыны арқылы қалыптасқан. Сондықтан да бұл ойын “малшы математикасы” деп аталған. Шындығында, бұрын далада кездесе кеткен екі малшы осы ойындағы “қазан” мен “отаудың” орнын жерді шұқып оя қойып, дорбаларында жүрген қойдың кепкен 81 құмалағын әр отауға тоғыз-тоғыздан бөліп салып, ойнай беретін болған. Тоғызқұмалақ ойынының өзіне тән басты ерекшелігі осы, ол аса күрделі жабдықтарды қажет етпейді. Барлық құмалақты салатын шұңқырды – қазан, тоғыз-тоғыздан құмалақ салатын шұңқырды отау дейді.
Тоғызқұмалақ ойынын оңнан солға қарай, яғни сағат тілінің бағытына қарсы жүреді. Құмалақ салынған тоғыз отаудың әрқайсысының өзінше атауы бар: сол жақтағы шеткі, яғни бірінші отау – “таңдық”, екіншісі - “көшпелі”, үшіншісі - “атөтпес”, төртіншісі - “атсұратар”, бесіншісі - “бел”, алтыншысы - “белбасар”, жетіншісі - “қандықақпан”, сегізіншісі - “көкмойын”, тоғызыншысы - “маңдай”. Әр отауды осылай деп атаудың өзіндік тарихи себебі бар, яғни ойынның ойналу процесі толығынан осы отау аттарына негізделген. Мәселен, ойын басталғанда алғаш жүрген адам “қандықақпан” десе, ол жүрісін жетінші отаудан бастағанын хабарлағаны. Енді қарсыласы жүрісті жалғастырып, “бел” десе, қарсылас ойыншы оның жүрісті қай отаудан бастағанын біліп, соған қарсы жүруге кіріседі

1. Ғ. Тәшімбаев «Күш атасы» - Алматы: Қазақстан, 1990
2. Е.Сағындықов «Қазақтың ұлттық ойындары». - Алматы: Рауан, 1991
3. О.Елубай «Шымыр келер шығыстың ұл-қыздары» - Алматы, 2000
4. Б. Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» - Алматы: Қайнар, 1994
5. Ат жарыстары. - Алматы: Аруна, 2001
6. Ю.Телеуғалиев «Дене тәрбиесі» - Алматы: Жазушы, 2002
7. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Дене тәрбиесі және спорт. - Алматы: Рауан, 2000
8. С.Дүйсебаев, Г.Байтилеуова, А.Кошкари, Г.Боранбаева «Қазақ тілі» - Алматы: Атамұра, 2000
9. Төтенайдың Базарбегі, Б.Басыбеков «Дене шынықтыру» - Алматы: Атамұра, 2000
10. Ш.Бектұров, А.Бектұрова «Қазақ тілі» - Алматы. Рауан, 1994
11. Д.Х.Ақанаова, А.М.Алдашева, З.Қ.Ахметжанова, Қ.Қ.Қадашева, Э.Д.Сүлейменова «Ресми-іскери қазақ тілі». - Алматы: Арман-ПВ, 2002
12. Ж.Түймебаев «Қазақ тілі: грамматикалық анықтағыш». -Алматы: Қазақстан, 1996