Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық негіздері
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I.тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні, қағидалары ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы қатынас жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I.тарау . Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының қарым.қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Мемлекеттік басқару органдарының құзыреті және жергілікті билік органдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының бүгінгі барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысының жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I I .тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара
қарым.қатынасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мемлекеттік қызмет саласындағы реформасының ерекшелігі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I.тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні, қағидалары ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы қатынас жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I.тарау . Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының қарым.қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Мемлекеттік басқару органдарының құзыреті және жергілікті билік органдарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының бүгінгі барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысының жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I I .тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара
қарым.қатынасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мемлекеттік қызмет саласындағы реформасының ерекшелігі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруда орталық және жергілікті атқару органдарының өзара тиімді де нәтижелі іс-қимылы көкейкесті әрі маңызды мәселе болып табылады. Осы органдардың өзара қарым-қатынасы азаматтардың әл-ауқатын Қазақстан облыстары мен аймақтарының экономикалық, әлеуметтік, инфрақұрылымдық дамуын жүзеге асыратын стратегиялық жобаларына тікелей байланысты. Әлбетте, орталық пен аймақтардың өзара қарым-қатынасын өрістетуде қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен жергілікті билік органдарының құзыреттілігін кеңейту бағыттары, мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджет аралық қарым-қатынастарды жетілдіру барысындағы өкілеттіліктерді ажырату өзекті мәселелердің қатарында. Биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-бірі нысаны.
«Қазақстан-2030» стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы бағдарламада атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы Президент Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында айқын да ұғынықты баяндалған. Онда, біз мемлекеттік басқарудың корпоративтік басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғам алдындағы есептілігі қағидаттарын арқау ететін сапалық жаңа моделін түзудеміз» - делінген. Ортақ мақсат - үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау болады. Мемлекеттік басқаруда - әкімшілік реформасы өте күрделі мәселе. Бізге оның үкімет комитеттерінде талқылауын ұйымдастырып, арнайы тандаулар өткізуді қажет етеді [1].
Стратегия мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға негіз болған. Онда тиімді осы заманғы мемлекеттік басқару құрылымын құруды міндет етіп қойған болатын. Қазақстанда мемлекеттік және жергілікті басқару деңгейлерін реформалау үрдісінің маңыздылығын Президенттің халыққа жолдауында «...Әкімшілік реформаларды бұдан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы қоғамдық саяси үрдістерді серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек», - деп айқындаған.
«Қазақстан-2030» стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы бағдарламада атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы Президент Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында айқын да ұғынықты баяндалған. Онда, біз мемлекеттік басқарудың корпоративтік басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғам алдындағы есептілігі қағидаттарын арқау ететін сапалық жаңа моделін түзудеміз» - делінген. Ортақ мақсат - үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау болады. Мемлекеттік басқаруда - әкімшілік реформасы өте күрделі мәселе. Бізге оның үкімет комитеттерінде талқылауын ұйымдастырып, арнайы тандаулар өткізуді қажет етеді [1].
Стратегия мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға негіз болған. Онда тиімді осы заманғы мемлекеттік басқару құрылымын құруды міндет етіп қойған болатын. Қазақстанда мемлекеттік және жергілікті басқару деңгейлерін реформалау үрдісінің маңыздылығын Президенттің халыққа жолдауында «...Әкімшілік реформаларды бұдан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы қоғамдық саяси үрдістерді серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек», - деп айқындаған.
1.Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы 2007.
2. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы 2003.
3. Ахметов С. «Менеджмент негіздері» Алматы 1993.
4. Алексеев С.С. Проблемы теории государство и права. Москва, Юрид.лид., 1998
5. Атаманчук Г.В. Теория государства и права. – Москва. Омега- Л, 2004.
6. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. «Қазақстан Республикасының құқық негіздері» Алматы «Жеті Жарғы» 2003.
7. Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. «Құқық негіздері» Алматы 2009.
8. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления.Проблемы теории и практики управления. 2000.
9. Табанов С.А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері» Алматы «Жеті Жарғы» 2003.
10. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы «Жеті Жарғы» 2006.
11. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері «Жеті Жарғы» 2001.
12. Маймақов Ғ. «Қазақстан республикасының саяси-құқықтық тарихы» Алматы «Ғылым» 2010
13. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. Москва 2000.
14. Матузова Н.И. Теория государство и права.Москва, Юристь, 2000
15. google.ru. Реформирование государственного управления зарубежный опыт и Казахстан.
16. Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей?//Российские вести. 1997.11 ноября.
17.Тоқтыбеков Ә. «Мемлекеттік басқаруды жетілдірудің жолдары: тұжырымдамалары мен әдістері» Ақиқат, №1 қаңтар, 2003.
18. Курятов К. Француздар тәжірибесі де пайдалы. Казахстанская правда. 2008.
19. Зазулина М., Самсонов В. «Жаңа тәуелсіз елдердегі жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасу мәселелері мен теориялық модельдері»\ \ Адам әлемі №» (31) 2007.
20. Танкиева А.Қ. «Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері» Алматы Экономика 2007.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж 30 тамыз.
22. Сапаргалиев Г.С. О проблемах действия конституции \ Конституция Республики Казахстан и актуальное проблемы юридической науки : Материалы конференции. Алматы ,1995.
23. Cейлеханов Е.Т. Қазақстан Республикасының саяси жүйесі: даму тәжірибесі және персвективалары : монография , Алматы ҚР Президенті қарамағындағы КИСИ
24. Жусипов Б.С. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік басқарудың мемлекеттік саясатының мәселелері\\ Адам әлемі№» (31) 2007.
25. Мұстафаев Сұлтаналы Тауасарұлы, Мұстафаев Тауасар,Омар Бауыржан Мұсаханұлы «Мемлекет механизміндегі жергілікті өкілді және атқарушы органдар. Алматы 2006.
26. «Қазақтстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы. 23 қаңтар 2001.
27. Назарбаев Н.А. Модернизация государственного управления на принципах корпоративного управления, транспарентности и подочетности обществу//Казахстанская правда. 2006 2 сентябрь.
28. Стратегический план развития Республики Казахстана до 2010 года Утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 4 декабря 2001 года №735\\ Официальный сайт Министерства охраны окружающей среды Республики Казахстан \\ www.nature.kz
29. В Агентстве Республики Казахстан до делам государственной службы подведены итоги работы за 2006 год \\ Национальное информационное агентство «КазИнформ» \\htp:www.inform.kz
30. government.kz. Новый этап административный реформы Казахстана. 2008.
31. Балгимбаев А.С. Ключевое звено мдернизации общества «Казахстанская правда» 21.10.2005 .
32. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы 2008.
33. ҚР Үкіметінің №1022-шы Қаулысымен 2004 жылдың 4-ші қазанында бекітілген «ҚР-ның жергілікті мемлекеттік басқарудың типтік құрылымы».
34.Программа развития малых городов на 2004-2006 годы \\Собрание актов Президента и Правительства РК.-2003 . №507
35.Uko.kz.
36.Шымкент қаласы әкімінің аппараты. www.shymkent.gov.kz.
37 . Адасбаев Е, Кантарбаева А. Децентрализация государственного управления в Казахстане : проблемы и пути решения\\Аль Пари.-2000. №3-4.
38. Көшім Д. Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы.-Алматы 2000.
39.ANALYTIC. Основные тенденции развития регионов Казахстана. 2009/5
40. Турисбеков З., Капаров К.С. Управление государственной службой в Казахстане. Из опыта функционирования казахстанской модели. Екатеринбург , 2002.
41. ҚАМБАР Қ. «Жемқорлықпен күрес» Аламты ақшамы. 02.08.2010.
42.www.finpol.kz//Kykyiktyik_sayasat_tyzhyiryimdamasyi.
43.Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на объединенном заседании Парламента \\ Казахстанская правда. 2.09.2007.
44.Турисбеков З. Капаров К.С.Управление государственной службой в Казахстане. Из опыта функционирования казахстанской модели. Екатеринбург , 2007 .
45.Реформированиегосударственнойслужбы как способ регулирования управленческих аномалий. http://chinovnik.uapa.ru.
46. Мониторинг состояния кадров государственной службы Республики Казахстан(по состоянию на 1 октября 2008 года ) \\ Официальный сайт Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы \\htp:www.kyzmet.kz.
47. Статистика агенттігі. stat.kz.
48.Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: Состояние проблемы и приоритеты развития. Материалы международной научно- практической конференции. Астана, 2005.
2. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы 2003.
3. Ахметов С. «Менеджмент негіздері» Алматы 1993.
4. Алексеев С.С. Проблемы теории государство и права. Москва, Юрид.лид., 1998
5. Атаманчук Г.В. Теория государства и права. – Москва. Омега- Л, 2004.
6. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. «Қазақстан Республикасының құқық негіздері» Алматы «Жеті Жарғы» 2003.
7. Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. «Құқық негіздері» Алматы 2009.
8. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления.Проблемы теории и практики управления. 2000.
9. Табанов С.А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері» Алматы «Жеті Жарғы» 2003.
10. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы «Жеті Жарғы» 2006.
11. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері «Жеті Жарғы» 2001.
12. Маймақов Ғ. «Қазақстан республикасының саяси-құқықтық тарихы» Алматы «Ғылым» 2010
13. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. Москва 2000.
14. Матузова Н.И. Теория государство и права.Москва, Юристь, 2000
15. google.ru. Реформирование государственного управления зарубежный опыт и Казахстан.
16. Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей?//Российские вести. 1997.11 ноября.
17.Тоқтыбеков Ә. «Мемлекеттік басқаруды жетілдірудің жолдары: тұжырымдамалары мен әдістері» Ақиқат, №1 қаңтар, 2003.
18. Курятов К. Француздар тәжірибесі де пайдалы. Казахстанская правда. 2008.
19. Зазулина М., Самсонов В. «Жаңа тәуелсіз елдердегі жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасу мәселелері мен теориялық модельдері»\ \ Адам әлемі №» (31) 2007.
20. Танкиева А.Қ. «Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері» Алматы Экономика 2007.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж 30 тамыз.
22. Сапаргалиев Г.С. О проблемах действия конституции \ Конституция Республики Казахстан и актуальное проблемы юридической науки : Материалы конференции. Алматы ,1995.
23. Cейлеханов Е.Т. Қазақстан Республикасының саяси жүйесі: даму тәжірибесі және персвективалары : монография , Алматы ҚР Президенті қарамағындағы КИСИ
24. Жусипов Б.С. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік басқарудың мемлекеттік саясатының мәселелері\\ Адам әлемі№» (31) 2007.
25. Мұстафаев Сұлтаналы Тауасарұлы, Мұстафаев Тауасар,Омар Бауыржан Мұсаханұлы «Мемлекет механизміндегі жергілікті өкілді және атқарушы органдар. Алматы 2006.
26. «Қазақтстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы. 23 қаңтар 2001.
27. Назарбаев Н.А. Модернизация государственного управления на принципах корпоративного управления, транспарентности и подочетности обществу//Казахстанская правда. 2006 2 сентябрь.
28. Стратегический план развития Республики Казахстана до 2010 года Утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 4 декабря 2001 года №735\\ Официальный сайт Министерства охраны окружающей среды Республики Казахстан \\ www.nature.kz
29. В Агентстве Республики Казахстан до делам государственной службы подведены итоги работы за 2006 год \\ Национальное информационное агентство «КазИнформ» \\htp:www.inform.kz
30. government.kz. Новый этап административный реформы Казахстана. 2008.
31. Балгимбаев А.С. Ключевое звено мдернизации общества «Казахстанская правда» 21.10.2005 .
32. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы 2008.
33. ҚР Үкіметінің №1022-шы Қаулысымен 2004 жылдың 4-ші қазанында бекітілген «ҚР-ның жергілікті мемлекеттік басқарудың типтік құрылымы».
34.Программа развития малых городов на 2004-2006 годы \\Собрание актов Президента и Правительства РК.-2003 . №507
35.Uko.kz.
36.Шымкент қаласы әкімінің аппараты. www.shymkent.gov.kz.
37 . Адасбаев Е, Кантарбаева А. Децентрализация государственного управления в Казахстане : проблемы и пути решения\\Аль Пари.-2000. №3-4.
38. Көшім Д. Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы.-Алматы 2000.
39.ANALYTIC. Основные тенденции развития регионов Казахстана. 2009/5
40. Турисбеков З., Капаров К.С. Управление государственной службой в Казахстане. Из опыта функционирования казахстанской модели. Екатеринбург , 2002.
41. ҚАМБАР Қ. «Жемқорлықпен күрес» Аламты ақшамы. 02.08.2010.
42.www.finpol.kz//Kykyiktyik_sayasat_tyzhyiryimdamasyi.
43.Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на объединенном заседании Парламента \\ Казахстанская правда. 2.09.2007.
44.Турисбеков З. Капаров К.С.Управление государственной службой в Казахстане. Из опыта функционирования казахстанской модели. Екатеринбург , 2007 .
45.Реформированиегосударственнойслужбы как способ регулирования управленческих аномалий. http://chinovnik.uapa.ru.
46. Мониторинг состояния кадров государственной службы Республики Казахстан(по состоянию на 1 октября 2008 года ) \\ Официальный сайт Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы \\htp:www.kyzmet.kz.
47. Статистика агенттігі. stat.kz.
48.Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: Состояние проблемы и приоритеты развития. Материалы международной научно- практической конференции. Астана, 2005.
Ф-ОБ-001033
Мазмұны
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I-тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні,
қағидалары ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы
қатынас
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I-тарау . Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті
басқару органдарының қарым-қатынасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Мемлекеттік басқару органдарының құзыреті және жергілікті билік
органдарының қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару органдары мен
жергілікті басқару органдарының бүгінгі
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысының жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I I I -тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара
қарым-қатынасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мемлекеттік қызмет саласындағы реформасының ерекшелігі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған сөздер
1. ҚР – Қазақстан Республикасы
2. ЖӨӨБ - Жергілікті өзін-өзі басқару
3. ӨӨБ - Өзін-өзі басқару
4. АҚШ - Америка Құрама Штаты
5. ГФР- Германия Федерациялық Республикасы
6. КСРО – Кеңес Совет Республикасы
7. ҚазақКСРО –
8. Қазақ ССР
9. ӘКК – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
10. ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
11. ЕӘҚ – Еуразиялық әлеуметтік қауымдастық
12. ЭЕК – еуразиялық әлеуметтік кеңістік
13. ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен міндеттерін
жүзеге асыруда орталық және жергілікті атқару органдарының өзара тиімді де
нәтижелі іс-қимылы көкейкесті әрі маңызды мәселе болып табылады. Осы
органдардың өзара қарым-қатынасы азаматтардың әл-ауқатын Қазақстан
облыстары мен аймақтарының экономикалық, әлеуметтік, инфрақұрылымдық дамуын
жүзеге асыратын стратегиялық жобаларына тікелей байланысты. Әлбетте,
орталық пен аймақтардың өзара қарым-қатынасын өрістетуде қазіргі таңда
еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының
әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен жергілікті билік органдарының
құзыреттілігін кеңейту бағыттары, мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджет
аралық қарым-қатынастарды жетілдіру барысындағы өкілеттіліктерді ажырату
өзекті мәселелердің қатарында. Биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын
мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-
бірі нысаны.
Қазақстан-2030 стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы бағдарламада атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы Президент Н.Ә. Назарбаевтың
Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында айқын да
ұғынықты баяндалған. Онда, біз мемлекеттік басқарудың корпоративтік
басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғам алдындағы есептілігі қағидаттарын
арқау ететін сапалық жаңа моделін түзудеміз - делінген. Ортақ мақсат -
үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді
басқару құрылымын жасақтау болады. Мемлекеттік басқаруда - әкімшілік
реформасы өте күрделі мәселе. Бізге оның үкімет комитеттерінде талқылауын
ұйымдастырып, арнайы тандаулар өткізуді қажет етеді [1].
Стратегия мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға негіз болған. Онда
тиімді осы заманғы мемлекеттік басқару құрылымын құруды міндет етіп қойған
болатын. Қазақстанда мемлекеттік және жергілікті басқару деңгейлерін
реформалау үрдісінің маңыздылығын Президенттің халыққа жолдауында
...Әкімшілік реформаларды бұдан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген
және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірибеге сүйене
отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы қоғамдық саяси үрдістерді
серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек, -
деп айқындаған.
1990 жылдың басында негіз алған мемлекетті құру процесімен бірге
жаңа мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуымен мемлекеттік билік
органдары қызметіне жаңа жағдайда өзгерістер енгізілді. Нарықтық
экономикаға шапшаң өтуі мен шаруашылық қызметтің бүкіл бағытта
либерализациялануы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен қызметіне
айтарлықтай ықпал етті. Кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың
нәтижесінде мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен
уәкілдіктерін және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді
шешу жауапкершілігі мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру
процесі, қазіргі заманғы нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген
мемлекеттік басқару жүйесі қалыптасты.
Қазіргі уақытта Қазақстан өзінің мемлекеттік басқару жүйесін кең
көлемде реформалауын жалғастыруда. Бұл үрдіс өсіп өркендеген, тұрақты
және гүлденген, мықты мемлекет құруға бағытталған кешенді іс-шараның
құрамды бөлігі болып табылады. Бұл реформаның мақсаты: барлық деңгейдегі
реформалық басқарудың тиімділігін жылдам және бұлжытпай жоғарылату,
орталық мемлекеттік қызмет пен тәуелсіз, кәсіби мемлекеттік басқаруды
құру, құрамы биліктілігі мен қызметкерлердің іскерлік сапалығы
негізінде жабдықталатын; қызмет көрсету сапасын жоғарылату мен соңғы
тұтынушыға бейімделген мемлекеттік басқару жүйесін құру; мемлекет пен
жеке сектор арасындағы өзара іс-әрекетін жетілдіру.
Аталған мәселелерді талқылай отырып, зерттеу жұмысымда еліміздің
мемлекеттік басқару жүйесі дамуының кезеңдері және дамыған елдердің
мемлекеттік басқару жүйесінің қызметіне, тәжірибесіне жете талдау
келтіріліп еліміздің басқару жүйесін жетілдіру бағыттары сипатталды.
Қазақстанда кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың нәтижесінде
мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен уәкілдіктерін
және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді шешу жауапкершілігі
мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру процесі, заманауи
нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген мемлекеттік басқару жүйесінің
қалыптасуына талдау жасалынды.
Жұмыстың теориялық - әдістемелік және практикалық ғылыми зерттеулер
егізі С.С.Алексеев, Г.В.Атаманчук, Н.И.Матузова шетелдік ғалымдарының
еңбектерінен, Ж.Ихданов, Т.Ағдарбеков, Д.Жамбылов, Ғ.Маймақов, Д.Көшім,
З.О.Ашитов, Б.З.Ашитов сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде өз
орнын тапқан.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының қазіргі
кездегі қарым-қатынасын қарастыра отырып, мемлекеттік билік органдары мен
жергілікті билік органдары арасындағы қатынасты жетілдіру жолдарын зерттеу.
Осы мәселелер бойынша мына төмендегі міндеттерге талдау жүргізілді:
• басқару түсінігі және басқару туралы ғалымдардың анықтамаларын
көрсету;
• жалпы мемлекеттік биліктің нысандарын, функцияларын айқындау;
• мемлекеттік басқару жүйесінің кезеңдерін баяндау;
• мемлекеттік және жергілікті басқаруда мемлекеттік қызметтің рөлін
арттыруды талдау;
• Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы реформалауды
айқындау.
Елбасының халыққа Жолдауындағы тапсырмаларға сүйене отырып, еліміздегі
мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының өзара
қарым-қатынасын жетілдіру деңгейін зерттеу, осы мақсатты жүзеге асыру
барысында мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының
қарым-қатынасын жетілдірудің ең басты жолы ретінде еліміздегі әкімшілік
реформалар қарастырылды.
Жұмысты зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Президентінің
Жолдаулары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, заң шығарушы және
атқарушы органдардың ресми сайттары, жеке сайттар, отандық басылымдардың
материалдарынан қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы қысқартылған сөздер,
кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан, сурет пен кестелерден тұрады. Бірінші тарауда мемлекеттік
және жергілікті басқарудың мәні мен қағидаларының түсінігі, Мемлекеттік
билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы қатынас жүйесі,
мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибесінің ерекшеліктері
баяндалған. Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және
жергілікті басқару органдарының қарым-қатынасын талдау қарастырылды.
Үшінші тарауда Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара қарым-
қатынасын жетілдіру жолдары баяндалды және зерттелді.
1. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні мен қағидалары
Мемлекет - қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы
нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде
қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
Мемлекет - арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі
бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық
биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Қазіргі мемлекет - бұл тәуелсіз,
саяси биліктің әмбебеп ұйымы, адамдардың күнделікті қызмет өмірін
қамтамасыз етуші, өз аумағына иелі және өзінің ішкі және сыртқы
функцияларын іс жүзінде асырған кезде қажетті мәжбүрлеу аппаратын, құқықты
құрушы, сонымен бірге салық салушы күш. Оның мәні қоғамдағы билікті
ұйымдастыру. Мемлекеттің негізгі белгілері болып келесілер саналады:
1) басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы (әскер,
полиция, сот, т.б.)
2) үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдық қарым –қатынас
ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес, жеріне сәйкес бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасу процесіне әсер
етті. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б., бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрайды. Мемлекеттік үкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және
барлық қоғамдық ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден,
ұйымдардан айырмашылық белгілері:
- мемлекет қоғамдық көлемде бірден-бір билік жүргізетін ұйым; басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет ғана барлық
қоғамға күші бар нормативті актілерді қабылдай алады;
- мемлекет қоғамдағы барлық құқықтық нормалардың дұрыс, уақытында
орындалуын, іске асуын қадағалап, заңдылықты, тәртіпті бақылып отырады.
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туындайды.
Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған
адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері
айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі. Мемлекеттік
билікті ұйымдастыру , халықты басқару үлкен өнер.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып, өмірге
келген бірлестік [ 2.75-84].
Басқару ықылым заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады.
1911 жылы американдық инженер Ф.Тейлордың Ғылыми басқарудың
принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы А.К.Гастев Басқаруды
жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне айтарлықтай
үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Ф. Тейлор, Ф.
Гильберт, А.Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылды. Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз
болжамдау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан
болатын, сондай-ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған [ 3.9-10].
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы С.С.
Алексеев кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан болатын:
Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің қоғам
жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық,
техникалық-ұйымдастырушылық және тағы басқа да басқару құралдарына арқа
сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді [4.20-21].
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г.В.Атаманчук
мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік басқару
мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-қимылдарына, олардың
ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет [ 5.6-7].
Сондай-ақ, мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктері оны басқару түрлерінен
ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктері үшеу. Мемлекет басқаруда, осы аталған
басқару түрін жүзеге асыратын оның субъектісі-мемлекет. Мемлекет
анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына
қарамастан барлық зерттеуші ғалымдар бір ауыздан онда шоғырланған билік
күшін атап өтеді. Мысалы, Вебер: Мемлекет дегеніміз - адамдардың легитимді
күш қолдану арқылы екінші бір адамға үстемдік етуі - деп жазған. Қоғамда
адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін және оған мәжбүрлеу
арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір қалыптасты.
Мемлекетті басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одан
тыс мемлекеттің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың
қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлық іс-
әрекеттеріне араласады. Мемлекет пен қоғамның өзара байланысының қалыпты
нұқасы адамдардың қоғамдық іс-әрекеттеріне еркіндік, өзін-өзі басқару,
дербестік тән екендігін көрсетеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде
еркіндікке қарсы тұрады және басқару процесі тек қана шектеулер, тиым салу
, жазалау алып келеді деп саналады. Сонымен қатар мемлекет қоғамдық
процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен еркін болса, соғұрлым
адамдарға жақсы болады және қоғамдық проблемалар тез шешімін табады. Қоғам
адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық - демократиялық мемлекет
үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол
жеткізген жөн.
Мемлекетті басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі
және көп қырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі
ретінде басқаруға жүйелік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне
қарағанда мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда
миллиондаған адам көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал
құрылымдарда лауазымды тұлғалар жұмылдырылған, мемлекеттік басқаруда әр
түрлі материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ақпараттар
қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан
тұрады. Егер әрбір лауазымда тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай
аққу, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда
қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекетті
басқару үшін жүйелік ерекшелігі ерекше мәнге ие болады. Осы ерекшелік ғана
оған қажетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті,
тиімділікті береді.
Мемлекеттік басқарудың субьектісі мемлекет, ал объектісі- қоғам.
Мемлекетті басқаруда субъект түсінігі бір жақты емес. Сондықтан саясат
субъектісі, мемлекет субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін
ажыратып алу керек. Оларды ажырту шарттары мынадай: мемлекеттік билікке
қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай саясат
субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы болып табылатын
және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдары
және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге
асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға қатысатын субъектіні айтамыз.
Мемлекетті басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық
процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық
өкілеттілігі бар мемлекеттік билік органдары.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы, сот билігі
субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды
орындайды. Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен қабылдау мемлекеттік
басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекттік билік құралы
және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің арасындағы өзара қарым-
қатынастарын формальды реттеуші. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу
функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіріледі. Билік пен басқаруды
ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық, және жергілікті басқару
органдары болып бөлінеді. Лауазымды қызмет субъектісі - мемлекеттік
қызметтің лауазымды тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару
лауазымды тұлғалары. Саясат субъектісі - мемлекеттік басқару субъектісі
және лауазымды қызмет субъектілерінен сипатталған айырмашылықтары
салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару жүйесіне олардың рөлдері
жекеленген аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға
болады. Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық
жиындарының, әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет
жасайтын саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген
жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік басқару объектісі де терең
талдауды қажет ететін проблема. Объектінің шегін анықтау пікірталас
тудыратын мәселе болып табылады. Классикалық либерализм ұстанымы бойынша
мемлекетті басқару объектісінің шеңбері шектеулі. Ол мемлекеттік саяси
сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани сферадан, азаматтардың
мемлекеттік емес бірлестіктерден бөліп қарайды. Либералдар демократияның
дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес сферасы кеңейеді және мемлекеттің
адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер ету кеңістігі азаяды деп санайды.
Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекетті басқару
объектісі қоғамдық өмірдің саяси -құқықтық сферасымен шектеледі.
Мемлекеттік басқару объектісін түсінудің басқа жолы - этатизм
тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік басқару барлық қоғамға
таралады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм мәні -қоғамды
мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам өмірінің барлық
сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы мәселелерінің
жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында ешқандай
проблема жоқ дегенді білдіреді. Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің
дамуы әлеуметтік субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына
мемлекеттің реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын
білдіреді. Бұл өз кезегінде нарық заңдары толық және тиімді
қолданылғанындай мемлекет араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді.
Мемлекеттік басқару дегеніміз - негізгі Заңда баянды етілген міндеттерді
жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік басқару органдарының атқарушылық
қызметі. Басқару органдарының қызметі тұтастай халық еркі бейнеленген
заңдарды орындау үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыруға бағытталады
[6.32-36]. Мемлекеттік басқару процесінде оның негізгі принциптері
туындайды. Оларға басқаруға жұртшылықтың қатысуы, ұлттардың тең құқықтығы,
заңдылық жатады.
Жұртшылықтың басқаруға қатысуы принципінің мәні мынада: Мемлекеттік
басқару қызметі басқаруға қоғамның, жеке азаматтардың кеңінен қатысу
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік басқару органдарының, лауазымды
тұлғалардың заң талаптары мен заңға сәйкес актілерді қатаң да дәл
орындаудан тұратын маңызды принципі заңдылық принципі болып табылады. Бұл
сондай-ақ аталған органдардың тек заңға сәйкес және заңдарды орындау үшін
өздеріне берілген құқықтар шеңберінде ғана актілер қабылдап кеңсешілдік пен
жершілдіктің кез келген көрінісімен күресуге тиіс екенін білдіреді. Бұл
жағдайда бірлестіктер мен кәсіпорындардың шаруашылық қызметінде
әкімгершілікке, болмашы қамқорсуға және жөнсіз, қиынсыз тәртіп
орнатушылыққа жол бермеуге тиіс. Мемлекеттік билік органдарын
ұйымдастырудың негізгі бір қағидаты биліктерді бөлу теориясы болып
табылады.
Мемлекеттік билікті ұйымдастырудың маңызды қағидаты тежемелік және
тепе-теңдік жүйесінің болуы. Оның мәні биліктің барлық үш тармағын олардың
ешқайсысыныңда бүкіл мемлекеттік билікті иемденіп кете алматындай етіп
өзара өкілеттіліктерін бөлуден тұрады. Мұнымен қоса мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың қағидатының бірі - біртұтастық болып табылады. Біртұтастық
қағидаты мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының бір жүйесінің болуын
көрсетеді. Мемлекеттік биліктің жергілікті органдары мемлекеттік билік
органдарының біріңғай жүйесіне еніп, мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарына бағынады. Мемлекеттік органның құзыреті деп оны жүргізу
құралының құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы ұғынылады.
Мемлекеттік органдар түрлі негіздер бойынша жіктеледі:
1. Туынды тәсілдер бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік монархия,
парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар арқылы
құрылмайды;
б) Туынды (үкімет, прокуратура,т.б). Бұларды бастапқы органдар құрады және
бұларға үкіметтік (биліктік) өкілеттерді солар береді.
2. Биліктік өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) Ең жоғары (үкімет);
б) Жергілікті (әкімшілік);
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) Құзырлары жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) Құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер органдары).
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы (Әділет және т.б. министірліктері);
в) Сот органдары (соттар);
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) Алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайтындар (Парламент,
Үкімет және т.б.)
б) Жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Кез келген мемлекет өзінің функциясын іс жүзіне асырған кезде, міндетті
түрде оған қажетті мемлекеттік аппарат құрады.
Мемлекеттік аппарат - мемлекеттік органның жүйесі болғандықтан
ұйымдасуына және қызметтерінің бәріне бірдей принциптерге негізделеді.
Мұндай принцип түрлері келесілер:
1. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидаты
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік
қызметкерлердің тануы, бұлжытпай қорғауы болатын міндеттерін айқындайды.
Онда мемлекеттік қызметкердің соған сай міндеттерін мойындап сақтау.
2. Демократиялық қағидат - азаматтардың мемлекеттік органдарды құру және
олардың қызметтерін ұйымдастыру ісіне кеңінен қатысуды білдіреді.
3. Билік бөлінісі қағидаты - үкімет органдары мен лауазымды адамдар
тарапынан болуы мүмкін басынушылықтар мен зорлық-зомбылықтарды болдырмаудың
механизмдерін құрудың, жасаудың басты шарты мен негізі.
4. Заңдылық қағидаты - Конституцияны, заңдар мен заң актілерін барлық
мемлекеттік қызметкерлердің міндетті түрде бұлжытпай орындаулары мен
сақтаулары.
5. Жариялық қағидаты - құқық субъектілерінің белгілі бір нақты мемлекеттік
органдар тарапында атқарылып жатқан істер жөнінде мағлұмат алуын
қамтамассыз етуді айқындайтын негіз.
6. Шынайы кәсіпқойлық қағидаты - мемлекеттік аппарат қызметтерінде кәсіби
біліктілігі жоғары мамандарды пайдалану ісін іс жүзінде тәжірибеге
енгізуді белгілеу.
7. Істерді атқаруда алқалылық пен жеке - дара шешім қабылдауларды
үйлестіру қағидаты - мемлекеттік аппаратта демократиялық және бюрократиялық
бастауларының ақылға қонымды шамада үйлесімді болуын қамтамассыз етудің
алғышарты.
8. Сайланбалылық пен тағайындаулардың үйлестірілуі қағидаты - мемлекеттік
басқару ісінде жекелендіру мен орталықтандыру (бір орталыққа бағындыру)
шараларының үйлесімділік дәрежесін (айқындау шартын) белгілейтін негіз.
9. Иерархиялық (сатылық) қағидаты - мемлекеттік аппаратта мемлекет
органдары әртүрлі деңгейделі дәреже алады, осыған байланысты басшылық
бағыныштылықты немесе тең орында тұрады.
Мемлекеттік басқару ол жүйелі құрастырсаң басқару қызметтерден тұрады.
Олар:
- Жоспарлау қызметі - мұнда қандай мақсат қойылуы қажет, ол қашан және
қалай орындалады деген сұрақтарға жауап беріледі.
- Ұйымдастыру қызметі - адамдарға өкілеттіліктер мен міндеттерді бөліп беру
арқылы оларды ортақ нәтижеге жұмылдыру.
- Реттеу қызметі - адамдардың белгілі бір ұйым шеңберінде белгілі бір
қызметтерді атқаруға міндеттейді.
- Қызметкерлермен жұмыс істеу қызметі - әлемдік тәжірибеде бұл қызметке
маңызды көңіл бөлініп, қолданылып келеді.
- Бақылау қызметі - барлық жоғарыда аталған қызметтердің кері байланысын
көрсетеді.
Мемлекеттік басқаруда келесі 3-қағиданы атап көрсетсек болады:
1. Онтологиялық - мұнда элементтердің табиғатпен байланысын, оның даму
заңдылығын және бір - бірімен байланысын қарастырады.
2. Гносологиялық - қағидалардың негізгі ерекшеліктерін талдау және оларға
ғылыми түрде сипаттама беру.
3. Методологиялық - қағидалардың теориялық және іс-тәжірибеде қолдану
механизмін анықтайды.
Мемлекеттік басқару тиімділігі тек технологиялық мәселе емес, ол тарихи
қалыптасқан процесс. Тиімсіз мемлекеттік басқару сол кезеңдегі қоғамдық
құрылымдағы көптеген адамдардың әлеуметтік механизмін қамтамасыз ете
алмауынан пайда болады.
Қоғамда басқарушылар негізгі екі фактор экономика және саясаттың, меншік
қатынастары мен билік қатынастарын тиімді пайдалану арқылы өз биліктерін
жүргізді. Бұл факторлар бір-бірін толықтыра отырып, қоғамның негізгі
құрылымы мен оның әлеуметтік бағыттылығын анықтайды [7.29-33].
Жергілікті әкімшілік-территориялық бөліктерде биліктің екі түрі жүзеге
асуы мүмкін. Олар: жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі
басқару.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – жергілікті әкімшілік-
территориялық жердегі орталық өкіметтің атынан немесе жоғары тұрған
әкімішіліктің атынан жүргізілетін биліктің бір түрі. Жергілікті
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды деңгейі жоғары тұрған
әкімшілік орындары тағайындайды, (мысалы, ауылдың әкімін аудан әкімі
тағайындаса, аудан әкімін тағайындау облыс әкімінің қолында).
Жергілікті өзін - өзі басқару дегеніміз - сол территорияда тұратын
тұрғындардың билігі, бұл билік сол тұрғындардың қалауымен сайланып
қойылатын органдардың қызметі арқылы жүзеге асады. Осы жерде Жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Европа Хартиясынан толық анықтамасын алуға болады:
1. Жергілікті тұрғындардың мүддесін қорғай отырып, заң шеңберінің
көлемінде мемлекеттік істердің негізгі бөлігін жүзеге асыруды және сол
істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі мен құқығына ие болуды - жергілікті
өзін-өзі басқару деп түсінеміз.
2. Бұл құқықты жалпыға бірдей, еркін, жасырын және тікелей дауыс беру
арқылы сайланған мүшелері бар кеңестер мен жиналыстар жүзеге асырады.
Кеңестер мен жиналыстар олардың алдында есеп беріп отыратын атқарушы
органдарды пайдалана алады. Бұл ереже азаматтардың кеңеске тікелей шығуына,
референдум жасауына және сол сияқты азаматтардың заңда белгіленген басқа да
құқықтарын жүзеге асыруына бөгет бола алмайды.
Европалық жүйе бойынша жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін
-өзі басқару аралас жүреді, екеуі біріге отырып, бір жүйені береді.
Басқарудың екі түрінің араласуының да түрлі нұсқасы бар. Әсіресе жергілікті
мемлекеттік басқаруға өзін-өзі басқару жүйесіне байланысты әр түрлі міндет
қойылады.
Біріншісі әкімшіліктің жергілікті өзін-өзі басқаруды қамқорлығына
алуы. Бұл жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару органының шешімі жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының рұқсатын алмайынша күшіне ене алмайды.
Қысқасы, сол шешімді жергілікті әкімшілік (губернатор, әкім, бургамистер,
т.б.) қолдауы не бекітуі шарт. Оны қолдаудан бас тартудың да екі түрлі жолы
бар.
Біріншісі - әкімшілік органдары өзін-өзі басқару органының шешімін заңсыз
деп табады, шешімді қажетсіз деп кейін қайтарады. Демек оның қажетсіз не
қажетті екенін халық емес, әкімнің білетін болғаны. Өркениетті елдердің
көпшілігінде дәл осыңдай әкім тарапынан жасалатын қамқорлық баяғыда - ақ
келмеске кеткен [8.41-49].
Сонымен, жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық
бөліністің әрқилылығы көрініс табады, оның қызметінің экономикалық және
қаржылық, әрине қаржылық негіздерін, жергілікті бюджет, коммуналдық
меншіктер, заңды тұлғаларға бекітілген өзге де мүліктер құрайды. Алайда,
мәслихатар мен әкімияттарға міндеттері мен талаптарына қатысты шектеулер
қойылады.
1.2. Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары
арасындағы қатынас жүйесі
Мемлекет қалыптасқан соң қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері
қалыптасады. Аппараттың көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын
қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты ұйымдастырылады.
Мемлекет тетігі - мемлекеттің функциясын (қызметін), алдына қойған
мақсатын іске асыруға арналған мемлекет органдарының жүйесі. Заң ғылымында
мемлекет тетігі және мемлекеттік аппарат түсініктері синоним ретінде
қолданылады. Бірақ кейбір көзқарастар бойынша мемлекеттік аппаратқа,
тікелей басқару ісімен шұғылданатын сол үшін өкілеттілік берілген
органдарды жатқызады, ал мемлекет тетігі түсінігіне мемлекеттік
аппараттың материалдық қосылымдары кіреді және (қарулы күштер, ішкі істер
органдары, түзету мекемелері), әмбебап мемлекеттік аппарат өзінің қызметін
соларға сүйеніп атқарады (сурет 1.1).
Мемлекеттің аппарат - билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін,
функцияларын іс жүзіне асыру үшін кәсіби дайындық негізінде құрылған
органдардың жүйесі.
Қоғам өміріндегі саяси, экономикалық тағы да басқа салалардағы өзгерістер,
мемлекеттік органдардың құрылымына, мазмұнына және қызметтерінің сипатына
айтарлықтай өзгерістер енгізді. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
Мемлекеттік басқарудың негізгі принциптері келесілер:
- мемлекеттік аппараттардың барлық бөліктеріне азаматтардың мүдделерін
жоғары қою принципі.
- мемлекеттік аппараттың жұмысындағы жариялылық және ашықтық принципі.
Мысалы мемлекет азаматтарының жалпы халықтық дауыс беру негізінде
(референдум), халықтың мүдделеріне қарсы, мемлекеттің қай органдары
болмасын өз шешімдерін жояды, сонымен бірге, халықаралық қатынастардағы да
мәселелер кіреді.
- заңдылық принципі – барлық мемлекет тетігін құратын бөліктердің елмен
және бірімен-бірінің қарым-қатынасы, сонымен қатар әр түрлі қоғамдық
топтармен және ұйымдардың құқықтық бастамасы.
- демократизм принципі - мемлекеттік органдардың қызметін белгілегенде,
азаматтардың көпшілігінің әр түрлі мүддесін, олардың діни ерекшеліктерін
дәстүрлерін еспке алуға мүмкіндік береді.
- федеративті (одақтық) мемлекеттерде, мемлекеттік аппараттың қызметін
белгілегендегі ең маңызды принципке, субординация және жалпы федералдық
органдардың (орталықпен) және мемлекеттік билікпен федерация мүшелерінің
арасындағы бір-бірімен келіскен әрекеті жатады [2.105-109].
Өкілетті органдар Мемлекеттің тетіктері
Прокуратура
Маслихат Атқарушы
Сот ҚР Бас про-
органдар
органдары куратурасы
Парламент Үкімет
ҚР Жоғарғы
Соты
Мәжіліс Сенат Қорғаныс
Облыстық
Министрлігі
сот
Ішкі істер
Министрлігі
Аудандық
Сот
Денсаулық
сақтау
министрлігі
Облыс
прокуратурасы
Мәдениет және Білім және
ақпарат ғылым
министрлігі министрлігі
Аудан
Қаржы Әділет
прокуратурасы
министрлігі министрлігі
Сурет 1.1. Мемлекеттік аппарат құрылымы
Мемлекеттік орган - мемлекет механизмінің құрамдас бөлігі ретінде
құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өміріне қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
3. Мемлекеттің басқа органдарымен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
4. Мемлекеттік орган - мемлекеттің функцияларын,саясатын іске асыратын
мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік жүргізу
құқығы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік қызметті іске асыру нысанымен мемлекеттік органдар:
өкілетті, атқарушы, иелік, сот, прокурорлық және басқа тексеру бақылау
органдарына топтасады:
- билікті бөлу принципі бойынша: заң шығарушы, атқарушы, сот;
- ескі жолмен: федералдық, республикалық және жергілікті;
- өкілеттілік уақытына қарай: тұрақты (әрекеті тежелмейтін уақытқа
құрылады) және уақытша ( мақсатқа жету үшін құрылады);
- құзыретін іске асыру тәртібіне байланысты: алқалық және жекеше басқару;
- құқықтық нысандар қызметіне байланысты - құқықтық шығармашылық, құқық
қолдану және құқық қорғау құзыреттерінің сипатына қарап-жалпылама орган
(үкімет) және арнайы құзыретті (министрлер) болып бөлінеді [9.327-329].
Мемлекеттік билік - бұл мемлекеттік құралдар, әдістер мен тәсілдер
жүйесі. Олардың көмегімен билік етуші субьектілердің ерік-жігері іске
асырылады немесе қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және рухани
салаларын басқару жүзеге асырылады. Билік мемлекеттік буындар жүйесі арқылы
көрінеді. Олар әр алуан. Солай бола тұрса да бірде-бір мемлекеттік органдар
Конституцияда және басқа заңдарда белгіленген өз өкілеттілік шеңберінен
тыс шығып кетулеріне құқығы жоқ. Билікті бөлу принципінің өзі заңдарды
қабылдауға байланысты заң шығарушылық қызметін тек өкілді, заңды органдар
жүзеге асырса, ал заңдарды орындау, атқарушы - ұйымдастырушылық қызметті
атқарушы биліктік органдарға жүктелген; сот билігінің қисынын тәуелсіз сот
органдары болып табылады.
Сөйтіп заң шығарушы, атқарушы және сот органдары бір-біріне бағынбайды,
өз өкілеттілігін еркін жүргізе алады және олар заң жүзінде тәуелсіз. Кез
келген билікті бөлудің бір өзіндік ерекшеліктері бар. Билікті бөлу қағидасы
құқықтың жоғары тұратындығын және адамның еркін дамуын
қаматамасыздандырудың туындысы. Билікті бөлу әр түрлі мемлекеттік
органдардың функциясы мен өкілеттілігін шектеумен бітпейді, ол тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау қағидасына
негізделе отырып сәйкес жүзеге асырылады (сурет 1.2).
Сурет 1.2. Мемлекеттік билік тармақтары
Мемлекеттің көп қырлы қызметі мемлекет органдары арқылы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Бірақ олардың әр түрлілігіне қарамастан ортақ белгілері
бар. Олардың әрқайсысы мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі, мемлекеттік
органдар жүйесіне кіреді. Мемлекеттік басқару органдарына биліктік
өкілеттіліктер заңды түрде берілген және олар белгілі бір құзыретке ие.
Мемлекетті басқару органдары қызметінің ауқымына, құзыреттік сипатына,
құрылу тәртібіне және қарауына жататын мәселелерді шешу тәртібіне,
қаржыландыру көзіне байланысты түрлерге бөлінеді.
1. Қызмет аумағы бойынша мемлекеттік басқару органдары былай бөлінеді:
жоғары органдар (олардың қызметі бүкіл Республика аумағында жүреді). Мұндай
органдарға Қазақстан Республикасының Үкіметі жатады; орталық органдарға
(бұлардың қызмет аясы республиканың бүкіл аясына, бірақ нақты министрліктер
- Экономика және бюджеттік жоспарлау, ауыл шаруашылығы, Көлік және
коммуникация, Әділет министрліктері шеңберінде ғана тарайды); агенттіктер
(мысалы спорт және туризм жөніндегі және т.б.); мемлекеттік комитеттер
(мемлекеттік мүлік жөніндегі және т.б.); комитеттер (Ұлттық қауіпсіздік,
кеден және т.б.); жергілікті басқару органдары олардың қызметі белгілі бір
әкімшілік - аумақтық құрылым - облыс; аудан; ауыл (село) шегінде ғана
жүзеге асады.
2. Құзыретінің сипаты бойынша мемлекеттік басқару органдары жалпы,
яғни қызметі өздерінің құзыретіне жататын барлық мәселелер бойынша
бағыныштылардың бәріне тарайтын (Үкімет), салалық - нақты салалар байынша
басқарылатын (минстрліктер) және арнайы қызметтер, қызметі арнайы
мәселелермен, функциялармен немесе мазмұнымен қатаң шектеліп, нақтыланған
(агенттіктер, мемлекеттік комитеттер, жалпы алғанда ведомстволар) органдар
болып бөлінеді.
3. Мемлекетті басқару органдарының құрылуы бір жағынан мемлекеттік билік
органдары (өкімет) арқылы жүзеге асырады; мәселен; Парламент Президенттің
Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын
тағайындауына келісім береді; екінші жағынан басқару органдарының өздерімен
жүзеге асады.
4. Мемлекеттік басқару органдарының қарауына жататын мәселелерді шешу
тәртібі арқылы (Үкімет) және жеке дара (министр, агенттіктің, мемлекеттік
комитеттің төрағасы) болып бөлінеді.
5. Мемлекеттік басқару органдарын қаржыландыру көздері мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыландырылатын (Үкімет, министрліктер) және басқару
аппараты өздеріне қарасты құрылымдық бөлімшелері табыстары есебінен
қаржыландырылатын қазыналық кәсіпорындар т.б. болып бөлінеді. Мемлекеттік
басқару органдарына жетекшілік жасауды қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік
әкімшілік-аумақтық бөлінісіне орай негізгі Заң мемлекеттік басқару
органдарының жүйесін бекіткен. Конституцияға сәйкес мемлекеттік басқару
органдарының жүйесіне атқару билігінің жоғары органдары, мемлекеттік
басқарудың орталық және жергілікті органдары кіреді.
Көп елдерде мемлекет басшысы атқарушы органды басқарады. Республикалық
басқарудағы мемлекеттерде, мемлекет басшысы әдеттегідей Президент болады.
Президенттің міндетіне мына жұмыстар кіреді:
- Президент шет елдердің елшілерін қабылдайды, елшілерді тағайындайды;
- Халықаралық келісім - шарттарды растайды;
- Мемлекеттің қарулы күштерінің бас қолбасшысы.
Талай елдерде президенттің конституциялық заңдарға сәйкес мынадай құқығы
бар:
- парламентті таратуға, сессияның жұмысын шақыруға, не болмаса басқа
күндерге ауыстыруға құқықты;
- заң жобаларын қабылдамай екінші рет Парламентке жіберуге құқықты.
Президенттік республикаларда мемлекет басшысы өте үлкен өктемдік
құқықтарды пайдаланады. Мұндай жағдай АҚШ сияқты елдерге тән. Онда
президент жоғарыдағы көрсетілген міндеттерден басқа министрлерді,
хатшыларды ауыстыруға, барлық жоғарғы және жәй азаматтарды, әскери
шенеуніктердіде тағайындайды. Президент жоғарғы өкіметінің актісі ретінде
қаулы шығарып, мемлекеттік өмірдің әр түрлі жақтарын реттейді.
Атқарушы билігінің жоғарғы органдарына Қазақстан Республикасының
Президенті мен Үкіметі жатады [10.38-48].
Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекет басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілдік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті - халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Президент мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Үкімет - жоғарғы атқарушы және билеуші мемлекеттік орган, тікелей елді
басқарады. Әр елде үкімет аты әр түрлі аталады. Мысалы, Министрлер
кабинеті, Министрлер кеңесі. Үкімет оның басшысымен басқарылады және
премьер-министр, кеңестің төрағасы не министрлер кабинеті, бірінші министр,
канцлер деп әртүрлі аттармен аталады. Үкіметтің құрамына әр түрлі орталық
ведомстволарды (министрліктерді, департаменттерді) басқаратын министрлер,
хатшылар, статус - хатшылар деп аталатын мүшелері кіреді. Үкіметке, Үкімет
басшысының орынбасарлары және министрлердің көмекшілері кіреді. Үкімет
өзінің міндетіне сай барлық мәселелер бойынша шешім шығарады, құқықтық
актілер шығарады және оны өз атынан не болмаса үкімет басшысының атынан
жариялайды. Унитарлық мемлекеттерде бір ғана үкімет болады. Әр түрлі
елдерде мемлекеттердің орталық органдарының, министрліктердің және
мекемелердің саны да әртүрлі болады. Нысанына қарамай , олардың барлығы да
елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртіпті қолдауға, қоғам
өмірінің аса маңызды жақтарын тиімді және үйлесімді басқару үшін құрылған:
экономикалық, әлеуметтік құрылым. Қазақстан Республикасының Үкіметі
атқарушы билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын
және олардың қызметіне басшылық жасайтын орган болып табылады. Қазақстан
Республикасының Үкіметі мемлекеттік басқарудың мәселелерін шешеді.
Республиканың барлық аумағында міндетті заң күші бар актілер шығарады.
Орталық басқару органдары - министрліктер, агенттіктер, мемлекеттік
комитеттер болып табылады. Республика Президентінің актілеріне сәйкес
атқару билігінің орталық органдарының жүйесі тәртіпке келтірілген және олар
қоғамдық қатынастардағы өзгеріске орай өзгеріп отырады.
Құқықтық мемлекеттің белгісінің бірі - сот билігінің заң шығарушы және
атқарушы билік тармақтарына тәуелсіз қызмет атқаруы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі еліміздің Конституциясымен және 2000
жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы конституциялық заңмен және басқа да заң
актілерімен белгіленеді. Сот жүйесінің қазіргі даму кезеңінде басым
міндеттер биліктерді бөлудің конституциялық принциптерін неғұрлым толық
және дәйекті іске асыру, билік тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалана отырып, өзара іс-қимыл жасауы болып табылады.
Мемлекеттің өкілеттілік органдарына, заң шығару мекемелері, жергілікті
билік және өзін-өзі басқару органдары жатады. Олар өз тұрғындарының
сайлауымен құрылады, солардың атынан қызмет атқарып, алдарына жауапкершілік
міндеттеме жүктеледі. Заң шығару қызметін мемлекеттің ең жоғарғы
өкілеттілік органдары іске асырады. Заң шығару органы мемлекет механизмінде
ең басқарушы орында болады, себебі билікті бөлу принципіне сай заң шығарушы
орган ең маңыздысы. Ол бәріне бірдей мемлекетті басқарудағы міндеттерді
белгілейді [10. 38-48].
Демократиялық мемлекет құрылымында, жоғары өкілеттілік заң шығарушы
органға Парламент жатады. Ол халықтың тәуелсіздігін көрсетеді және тек сол
орган ғана халықтың еркін заң жүзінде белгілеп береді. Парламент -
ағылшын тілінде сөйлейді деген мағынаны білдіреді. Англияда, Индияда,
Канадада, Финляндияда, Жапонияда заң шығарушы органдар парламент деп
аталады. Басқа елдерде бұл мемлекеттік орган басқаша аталады. (Мысалы, Сейм
- Польшада, Фолькетинг - Данияда, Конгресс – АҚШ - та) [11.34-38].
Парламенттерде де әр түрлі комитеттер мен комиссиялар тұрақты және уақытша
құрылып жұмыс істейді, олар заң шығарушы органның жұмысының тиімділігін
қамтамасыз ету үшін құрылғын. Олар парламенттің міндетіне кіретін белгілі
жұмыстармен айналысады: бюджет-қаржы қызметі, халықаралық жұмыстар,
денсаулық сақтау, әлеуметтік саясатты басқарады, қылмыспен күресті, елді
қорғауды т.б. ұйымдастырады. Парламент тікелей заң шығарудан басқа, ең
жоғарғы қаржы қызметімен шұғылданады, орындаушы үкіметтің үстінен бақылау
жасайды, сонымен бірге қоғамның мемлекеттік өміріндегі басқа да
мәселелерді шешеді. Парламенттің ерекше міндеттерінің біріне қаржы
мәселелерін шешумен қоса мемлекеттік бюджеттің жобасын талқылау жатады.
Парламент - Қазақстан Республикасының заң билігінің рәмізі,
республиканың барлық заң шығару қызметін жүзеге асырады, соның ішінде
республикалық бюджет туралы заңдар қабылдайды , парламенттік бақылауды
жүзеге асыратын республиканың ең жоғары өкілді органы. Тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан - Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы - Мәжіліс жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құкығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
сайланады. Бұл мемлекеттік органдар әдеттегідей, өкілетті сипатта болады
және белгілі әкімішілік-аумақтар көлемінде қызмет етеді (муниципалдық
кеңестер, ұжымдық кеңестер). Жергілікті өкілетті органдар, тікелей
әкімшілік-аумақтар тұрғындарымен сайланады. Жергілікті жерде, мемлекеттік
билікті құрудың тарихи екі нысаны пайда болды. Жергілікті үкіметтің
демократияға көп жақындығы, билікке сай болатыны. Барлық жергілікті
жұмыстар, сайланған әр түрлі деңгейдегі органдардың қолында болуы қажет.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады. Жергілікті
өкілді органдар - мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі
халықтың еркін білдіреді әрі жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып,
оны іске асыруға қажетті шараларды белгілеп, олардың жүзеге асырылуын
бақылап отырады. Ал жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының
атқарушы органдарының біріңғай жүйесіне кіреді. Сонымен қатар тиісті
аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы
биліктің жалпы мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етіп отырады.
Мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарына - Конституцияны, заңдарды,
Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің актілерін орындауды
қамтамасыз ететін жергілікті атқару органдары жатады. Мемлекеттік басқару
функцияларын өз аумағына сәйкес жүзеге асыратын және дара басшылық
принциптері негізінде әрекет жасайтын жергілікті атқару органының басшысы
тиісті әкімшілік - аумақтық бөліністегі Республика Президентінің тікелей
өкілі болып табылады. Басқару органдарының ұйымдастыру құрылымы - бұл
олардың құрылысы. Атқару органдарының ішкі ұйымдық құрылысы - тарихи
өзгермелі ұғым; ол ұдайы жетіліп отырады. Сөйтіп басқару органдары мен
оның бағынышты буындары арасындағы айқын байланыстың орнауына қол
жеткізетін басқару процесінің үнемділігі, тиімді міндеттері шешіледі
[12.166-171].
Қорытындылай келгенде, қазіргі уақытта басқару жүйесін тәртіпке келтіру,
атқаруьбилігінің орталық органдарының ұйымдық-құқықтық мәртебесін анықтауға
қатысты мемлекеттік басқарудың тиімділігін көтеру мәселелері бойынша
лайықты шаралар қабылдануда. Шаруашылықты басқару органдарының ұйымдық
құрылымдарында басқару органдарының барлық функцияларының құрылымдық
бөлімшелері арасында бөліну жүргізілуде, соның негізінде басқару органы мен
басқару обьектісінің өндірістік байланыстары жетілдіруде.
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін қолдану
Мемлекеттік басқару - саяси ұйымдастырылған өркениеттің әлеуметтік
феномені. Қазіргі индустриалды қоғамда нарықтық қатынастар мемлекет
тарапынан реттеудің жетілдірілген деңгейін талап етеді. Мемлекеттік
басқару түсінігі қоғамдық өмірді мемлекеттің ұйымдастыруы, реттеуі және
әлеуметтік басқару түрін сипаттайды. Әлемнің көптеген елдерінің тарихы
олардың экономикалық дамуларында мемлекет рөлінің зор болғандығын
куәландырады. Дегенмен бұған әлемдік қауымдастықтың көзқарасы XX ғасырдың
екінші жартысында бірқалыпты болмағаны белгілі. Қазіргі мәселе мемлекеттің
басқару тиімділігін көтерумен өзекті. Тиімді мемлекеттік басқару бизнеске
қарама-қарсы тұрмайды, керісінше институционалды мемлекет құрылысы арқылы
жеке сектор өнімділігін көтеру мен көрсетілетін қоғамдық игіліктердің
тиімділігін арттыруға жұмыс істейтіндігі баршамызға белгілі.
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,
мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады. Егер
мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге байланысты
екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты қоғамды кім және қалай
басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік биліктің құрылымы қалай
қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әртүрлі аумақтық
және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және
жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді. Мемлекет
нысанын көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі мемлекеттік
институттардың беріктігіне тәуелді. Мемлекет нысандарының құрамдары:
Басқару нысанын - жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындарымен қарым
-қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне
байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
Мемлекеттік құрылым нысанында - мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттер жатады.
Саяси режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен әдістерінің
жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты демократиялық,
антидемократиялық саяси режимдерге бөлінеді. Мемлекеттік басқарудың
нысандары - мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің
ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың
тұрғындарымен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөлінеді.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) - басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I-тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні,
қағидалары ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы
қатынас
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I I-тарау . Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті
басқару органдарының қарым-қатынасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Мемлекеттік басқару органдарының құзыреті және жергілікті билік
органдарының қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару органдары мен
жергілікті басқару органдарының бүгінгі
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.3. Оңтүстік Қазақстан облысының жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I I I -тарау. Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара
қарым-қатынасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. ҚР әкімшілік реформасы мемлекеттік басқару үрдісін жетілдіру бағыты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мемлекеттік қызмет саласындағы реформасының ерекшелігі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған сөздер
1. ҚР – Қазақстан Республикасы
2. ЖӨӨБ - Жергілікті өзін-өзі басқару
3. ӨӨБ - Өзін-өзі басқару
4. АҚШ - Америка Құрама Штаты
5. ГФР- Германия Федерациялық Республикасы
6. КСРО – Кеңес Совет Республикасы
7. ҚазақКСРО –
8. Қазақ ССР
9. ӘКК – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
10. ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
11. ЕӘҚ – Еуразиялық әлеуметтік қауымдастық
12. ЭЕК – еуразиялық әлеуметтік кеңістік
13. ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен міндеттерін
жүзеге асыруда орталық және жергілікті атқару органдарының өзара тиімді де
нәтижелі іс-қимылы көкейкесті әрі маңызды мәселе болып табылады. Осы
органдардың өзара қарым-қатынасы азаматтардың әл-ауқатын Қазақстан
облыстары мен аймақтарының экономикалық, әлеуметтік, инфрақұрылымдық дамуын
жүзеге асыратын стратегиялық жобаларына тікелей байланысты. Әлбетте,
орталық пен аймақтардың өзара қарым-қатынасын өрістетуде қазіргі таңда
еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының
әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен жергілікті билік органдарының
құзыреттілігін кеңейту бағыттары, мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджет
аралық қарым-қатынастарды жетілдіру барысындағы өкілеттіліктерді ажырату
өзекті мәселелердің қатарында. Биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын
мәселе отандық басқару жүйесін анықтайтын демократиялық нышандардың бірден-
бірі нысаны.
Қазақстан-2030 стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы бағдарламада атап көрсетілгендей, мемлекеттік
басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір
министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық
механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы Президент Н.Ә. Назарбаевтың
Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында айқын да
ұғынықты баяндалған. Онда, біз мемлекеттік басқарудың корпоративтік
басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғам алдындағы есептілігі қағидаттарын
арқау ететін сапалық жаңа моделін түзудеміз - делінген. Ортақ мақсат -
үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді
басқару құрылымын жасақтау болады. Мемлекеттік басқаруда - әкімшілік
реформасы өте күрделі мәселе. Бізге оның үкімет комитеттерінде талқылауын
ұйымдастырып, арнайы тандаулар өткізуді қажет етеді [1].
Стратегия мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға негіз болған. Онда
тиімді осы заманғы мемлекеттік басқару құрылымын құруды міндет етіп қойған
болатын. Қазақстанда мемлекеттік және жергілікті басқару деңгейлерін
реформалау үрдісінің маңыздылығын Президенттің халыққа жолдауында
...Әкімшілік реформаларды бұдан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген
және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірибеге сүйене
отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы қоғамдық саяси үрдістерді
серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек, -
деп айқындаған.
1990 жылдың басында негіз алған мемлекетті құру процесімен бірге
жаңа мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуымен мемлекеттік билік
органдары қызметіне жаңа жағдайда өзгерістер енгізілді. Нарықтық
экономикаға шапшаң өтуі мен шаруашылық қызметтің бүкіл бағытта
либерализациялануы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен қызметіне
айтарлықтай ықпал етті. Кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың
нәтижесінде мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен
уәкілдіктерін және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді
шешу жауапкершілігі мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру
процесі, қазіргі заманғы нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген
мемлекеттік басқару жүйесі қалыптасты.
Қазіргі уақытта Қазақстан өзінің мемлекеттік басқару жүйесін кең
көлемде реформалауын жалғастыруда. Бұл үрдіс өсіп өркендеген, тұрақты
және гүлденген, мықты мемлекет құруға бағытталған кешенді іс-шараның
құрамды бөлігі болып табылады. Бұл реформаның мақсаты: барлық деңгейдегі
реформалық басқарудың тиімділігін жылдам және бұлжытпай жоғарылату,
орталық мемлекеттік қызмет пен тәуелсіз, кәсіби мемлекеттік басқаруды
құру, құрамы биліктілігі мен қызметкерлердің іскерлік сапалығы
негізінде жабдықталатын; қызмет көрсету сапасын жоғарылату мен соңғы
тұтынушыға бейімделген мемлекеттік басқару жүйесін құру; мемлекет пен
жеке сектор арасындағы өзара іс-әрекетін жетілдіру.
Аталған мәселелерді талқылай отырып, зерттеу жұмысымда еліміздің
мемлекеттік басқару жүйесі дамуының кезеңдері және дамыған елдердің
мемлекеттік басқару жүйесінің қызметіне, тәжірибесіне жете талдау
келтіріліп еліміздің басқару жүйесін жетілдіру бағыттары сипатталды.
Қазақстанда кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың нәтижесінде
мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен уәкілдіктерін
және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді шешу жауапкершілігі
мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру процесі, заманауи
нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген мемлекеттік басқару жүйесінің
қалыптасуына талдау жасалынды.
Жұмыстың теориялық - әдістемелік және практикалық ғылыми зерттеулер
егізі С.С.Алексеев, Г.В.Атаманчук, Н.И.Матузова шетелдік ғалымдарының
еңбектерінен, Ж.Ихданов, Т.Ағдарбеков, Д.Жамбылов, Ғ.Маймақов, Д.Көшім,
З.О.Ашитов, Б.З.Ашитов сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде өз
орнын тапқан.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының қазіргі
кездегі қарым-қатынасын қарастыра отырып, мемлекеттік билік органдары мен
жергілікті билік органдары арасындағы қатынасты жетілдіру жолдарын зерттеу.
Осы мәселелер бойынша мына төмендегі міндеттерге талдау жүргізілді:
• басқару түсінігі және басқару туралы ғалымдардың анықтамаларын
көрсету;
• жалпы мемлекеттік биліктің нысандарын, функцияларын айқындау;
• мемлекеттік басқару жүйесінің кезеңдерін баяндау;
• мемлекеттік және жергілікті басқаруда мемлекеттік қызметтің рөлін
арттыруды талдау;
• Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы реформалауды
айқындау.
Елбасының халыққа Жолдауындағы тапсырмаларға сүйене отырып, еліміздегі
мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының өзара
қарым-қатынасын жетілдіру деңгейін зерттеу, осы мақсатты жүзеге асыру
барысында мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті басқару органдарының
қарым-қатынасын жетілдірудің ең басты жолы ретінде еліміздегі әкімшілік
реформалар қарастырылды.
Жұмысты зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Президентінің
Жолдаулары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, заң шығарушы және
атқарушы органдардың ресми сайттары, жеке сайттар, отандық басылымдардың
материалдарынан қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы қысқартылған сөздер,
кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан, сурет пен кестелерден тұрады. Бірінші тарауда мемлекеттік
және жергілікті басқарудың мәні мен қағидаларының түсінігі, Мемлекеттік
билік органдары мен жергілікті билік органдары арасындағы қатынас жүйесі,
мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибесінің ерекшеліктері
баяндалған. Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және
жергілікті басқару органдарының қарым-қатынасын талдау қарастырылды.
Үшінші тарауда Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының өзара қарым-
қатынасын жетілдіру жолдары баяндалды және зерттелді.
1. Мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1.Мемлекеттік және жергілікті басқарудың мәні мен қағидалары
Мемлекет - қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы
нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде
қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
Мемлекет - арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі
бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық
биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Қазіргі мемлекет - бұл тәуелсіз,
саяси биліктің әмбебеп ұйымы, адамдардың күнделікті қызмет өмірін
қамтамасыз етуші, өз аумағына иелі және өзінің ішкі және сыртқы
функцияларын іс жүзінде асырған кезде қажетті мәжбүрлеу аппаратын, құқықты
құрушы, сонымен бірге салық салушы күш. Оның мәні қоғамдағы билікті
ұйымдастыру. Мемлекеттің негізгі белгілері болып келесілер саналады:
1) басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесінің болуы (әскер,
полиция, сот, т.б.)
2) үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдық қарым –қатынас
ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес, жеріне сәйкес бөлу. Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасу процесіне әсер
етті. Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әр түрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б., бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрайды. Мемлекеттік үкімет билігінің күші сол елдегі бүкіл халықты және
барлық қоғамдық ұйымдарды қамтиды. Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден,
ұйымдардан айырмашылық белгілері:
- мемлекет қоғамдық көлемде бірден-бір билік жүргізетін ұйым; басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет ғана барлық
қоғамға күші бар нормативті актілерді қабылдай алады;
- мемлекет қоғамдағы барлық құқықтық нормалардың дұрыс, уақытында
орындалуын, іске асуын қадағалап, заңдылықты, тәртіпті бақылып отырады.
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туындайды.
Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы мамандандырылған
адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын қызметтері
айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі. Мемлекеттік
билікті ұйымдастыру , халықты басқару үлкен өнер.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып, өмірге
келген бірлестік [ 2.75-84].
Басқару ықылым заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады.
1911 жылы американдық инженер Ф.Тейлордың Ғылыми басқарудың
принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы А.К.Гастев Басқаруды
жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне айтарлықтай
үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Ф. Тейлор, Ф.
Гильберт, А.Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылды. Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз
болжамдау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан
болатын, сондай-ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған [ 3.9-10].
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы С.С.
Алексеев кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан болатын:
Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің қоғам
жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық,
техникалық-ұйымдастырушылық және тағы басқа да басқару құралдарына арқа
сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді [4.20-21].
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г.В.Атаманчук
мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік басқару
мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-қимылдарына, олардың
ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет [ 5.6-7].
Сондай-ақ, мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктері оны басқару түрлерінен
ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктері үшеу. Мемлекет басқаруда, осы аталған
басқару түрін жүзеге асыратын оның субъектісі-мемлекет. Мемлекет
анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына
қарамастан барлық зерттеуші ғалымдар бір ауыздан онда шоғырланған билік
күшін атап өтеді. Мысалы, Вебер: Мемлекет дегеніміз - адамдардың легитимді
күш қолдану арқылы екінші бір адамға үстемдік етуі - деп жазған. Қоғамда
адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін және оған мәжбүрлеу
арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір қалыптасты.
Мемлекетті басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одан
тыс мемлекеттің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың
қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлық іс-
әрекеттеріне араласады. Мемлекет пен қоғамның өзара байланысының қалыпты
нұқасы адамдардың қоғамдық іс-әрекеттеріне еркіндік, өзін-өзі басқару,
дербестік тән екендігін көрсетеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде
еркіндікке қарсы тұрады және басқару процесі тек қана шектеулер, тиым салу
, жазалау алып келеді деп саналады. Сонымен қатар мемлекет қоғамдық
процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен еркін болса, соғұрлым
адамдарға жақсы болады және қоғамдық проблемалар тез шешімін табады. Қоғам
адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық - демократиялық мемлекет
үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол
жеткізген жөн.
Мемлекетті басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі
және көп қырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі
ретінде басқаруға жүйелік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне
қарағанда мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда
миллиондаған адам көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал
құрылымдарда лауазымды тұлғалар жұмылдырылған, мемлекеттік басқаруда әр
түрлі материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ақпараттар
қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан
тұрады. Егер әрбір лауазымда тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай
аққу, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда
қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекетті
басқару үшін жүйелік ерекшелігі ерекше мәнге ие болады. Осы ерекшелік ғана
оған қажетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті,
тиімділікті береді.
Мемлекеттік басқарудың субьектісі мемлекет, ал объектісі- қоғам.
Мемлекетті басқаруда субъект түсінігі бір жақты емес. Сондықтан саясат
субъектісі, мемлекет субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін
ажыратып алу керек. Оларды ажырту шарттары мынадай: мемлекеттік билікке
қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай саясат
субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы болып табылатын
және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдары
және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге
асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға қатысатын субъектіні айтамыз.
Мемлекетті басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық
процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық
өкілеттілігі бар мемлекеттік билік органдары.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы, сот билігі
субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды
орындайды. Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен қабылдау мемлекеттік
басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекттік билік құралы
және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің арасындағы өзара қарым-
қатынастарын формальды реттеуші. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу
функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіріледі. Билік пен басқаруды
ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық, және жергілікті басқару
органдары болып бөлінеді. Лауазымды қызмет субъектісі - мемлекеттік
қызметтің лауазымды тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару
лауазымды тұлғалары. Саясат субъектісі - мемлекеттік басқару субъектісі
және лауазымды қызмет субъектілерінен сипатталған айырмашылықтары
салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару жүйесіне олардың рөлдері
жекеленген аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға
болады. Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық
жиындарының, әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет
жасайтын саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген
жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік басқару объектісі де терең
талдауды қажет ететін проблема. Объектінің шегін анықтау пікірталас
тудыратын мәселе болып табылады. Классикалық либерализм ұстанымы бойынша
мемлекетті басқару объектісінің шеңбері шектеулі. Ол мемлекеттік саяси
сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани сферадан, азаматтардың
мемлекеттік емес бірлестіктерден бөліп қарайды. Либералдар демократияның
дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес сферасы кеңейеді және мемлекеттің
адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер ету кеңістігі азаяды деп санайды.
Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекетті басқару
объектісі қоғамдық өмірдің саяси -құқықтық сферасымен шектеледі.
Мемлекеттік басқару объектісін түсінудің басқа жолы - этатизм
тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік басқару барлық қоғамға
таралады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм мәні -қоғамды
мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам өмірінің барлық
сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы мәселелерінің
жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында ешқандай
проблема жоқ дегенді білдіреді. Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің
дамуы әлеуметтік субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына
мемлекеттің реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын
білдіреді. Бұл өз кезегінде нарық заңдары толық және тиімді
қолданылғанындай мемлекет араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді.
Мемлекеттік басқару дегеніміз - негізгі Заңда баянды етілген міндеттерді
жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік басқару органдарының атқарушылық
қызметі. Басқару органдарының қызметі тұтастай халық еркі бейнеленген
заңдарды орындау үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыруға бағытталады
[6.32-36]. Мемлекеттік басқару процесінде оның негізгі принциптері
туындайды. Оларға басқаруға жұртшылықтың қатысуы, ұлттардың тең құқықтығы,
заңдылық жатады.
Жұртшылықтың басқаруға қатысуы принципінің мәні мынада: Мемлекеттік
басқару қызметі басқаруға қоғамның, жеке азаматтардың кеңінен қатысу
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік басқару органдарының, лауазымды
тұлғалардың заң талаптары мен заңға сәйкес актілерді қатаң да дәл
орындаудан тұратын маңызды принципі заңдылық принципі болып табылады. Бұл
сондай-ақ аталған органдардың тек заңға сәйкес және заңдарды орындау үшін
өздеріне берілген құқықтар шеңберінде ғана актілер қабылдап кеңсешілдік пен
жершілдіктің кез келген көрінісімен күресуге тиіс екенін білдіреді. Бұл
жағдайда бірлестіктер мен кәсіпорындардың шаруашылық қызметінде
әкімгершілікке, болмашы қамқорсуға және жөнсіз, қиынсыз тәртіп
орнатушылыққа жол бермеуге тиіс. Мемлекеттік билік органдарын
ұйымдастырудың негізгі бір қағидаты биліктерді бөлу теориясы болып
табылады.
Мемлекеттік билікті ұйымдастырудың маңызды қағидаты тежемелік және
тепе-теңдік жүйесінің болуы. Оның мәні биліктің барлық үш тармағын олардың
ешқайсысыныңда бүкіл мемлекеттік билікті иемденіп кете алматындай етіп
өзара өкілеттіліктерін бөлуден тұрады. Мұнымен қоса мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың қағидатының бірі - біртұтастық болып табылады. Біртұтастық
қағидаты мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының бір жүйесінің болуын
көрсетеді. Мемлекеттік биліктің жергілікті органдары мемлекеттік билік
органдарының біріңғай жүйесіне еніп, мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарына бағынады. Мемлекеттік органның құзыреті деп оны жүргізу
құралының құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы ұғынылады.
Мемлекеттік органдар түрлі негіздер бойынша жіктеледі:
1. Туынды тәсілдер бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік монархия,
парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар арқылы
құрылмайды;
б) Туынды (үкімет, прокуратура,т.б). Бұларды бастапқы органдар құрады және
бұларға үкіметтік (биліктік) өкілеттерді солар береді.
2. Биліктік өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) Ең жоғары (үкімет);
б) Жергілікті (әкімшілік);
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) Құзырлары жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) Құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер органдары).
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы (Әділет және т.б. министірліктері);
в) Сот органдары (соттар);
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) Алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайтындар (Парламент,
Үкімет және т.б.)
б) Жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Кез келген мемлекет өзінің функциясын іс жүзіне асырған кезде, міндетті
түрде оған қажетті мемлекеттік аппарат құрады.
Мемлекеттік аппарат - мемлекеттік органның жүйесі болғандықтан
ұйымдасуына және қызметтерінің бәріне бірдей принциптерге негізделеді.
Мұндай принцип түрлері келесілер:
1. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидаты
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік
қызметкерлердің тануы, бұлжытпай қорғауы болатын міндеттерін айқындайды.
Онда мемлекеттік қызметкердің соған сай міндеттерін мойындап сақтау.
2. Демократиялық қағидат - азаматтардың мемлекеттік органдарды құру және
олардың қызметтерін ұйымдастыру ісіне кеңінен қатысуды білдіреді.
3. Билік бөлінісі қағидаты - үкімет органдары мен лауазымды адамдар
тарапынан болуы мүмкін басынушылықтар мен зорлық-зомбылықтарды болдырмаудың
механизмдерін құрудың, жасаудың басты шарты мен негізі.
4. Заңдылық қағидаты - Конституцияны, заңдар мен заң актілерін барлық
мемлекеттік қызметкерлердің міндетті түрде бұлжытпай орындаулары мен
сақтаулары.
5. Жариялық қағидаты - құқық субъектілерінің белгілі бір нақты мемлекеттік
органдар тарапында атқарылып жатқан істер жөнінде мағлұмат алуын
қамтамассыз етуді айқындайтын негіз.
6. Шынайы кәсіпқойлық қағидаты - мемлекеттік аппарат қызметтерінде кәсіби
біліктілігі жоғары мамандарды пайдалану ісін іс жүзінде тәжірибеге
енгізуді белгілеу.
7. Істерді атқаруда алқалылық пен жеке - дара шешім қабылдауларды
үйлестіру қағидаты - мемлекеттік аппаратта демократиялық және бюрократиялық
бастауларының ақылға қонымды шамада үйлесімді болуын қамтамассыз етудің
алғышарты.
8. Сайланбалылық пен тағайындаулардың үйлестірілуі қағидаты - мемлекеттік
басқару ісінде жекелендіру мен орталықтандыру (бір орталыққа бағындыру)
шараларының үйлесімділік дәрежесін (айқындау шартын) белгілейтін негіз.
9. Иерархиялық (сатылық) қағидаты - мемлекеттік аппаратта мемлекет
органдары әртүрлі деңгейделі дәреже алады, осыған байланысты басшылық
бағыныштылықты немесе тең орында тұрады.
Мемлекеттік басқару ол жүйелі құрастырсаң басқару қызметтерден тұрады.
Олар:
- Жоспарлау қызметі - мұнда қандай мақсат қойылуы қажет, ол қашан және
қалай орындалады деген сұрақтарға жауап беріледі.
- Ұйымдастыру қызметі - адамдарға өкілеттіліктер мен міндеттерді бөліп беру
арқылы оларды ортақ нәтижеге жұмылдыру.
- Реттеу қызметі - адамдардың белгілі бір ұйым шеңберінде белгілі бір
қызметтерді атқаруға міндеттейді.
- Қызметкерлермен жұмыс істеу қызметі - әлемдік тәжірибеде бұл қызметке
маңызды көңіл бөлініп, қолданылып келеді.
- Бақылау қызметі - барлық жоғарыда аталған қызметтердің кері байланысын
көрсетеді.
Мемлекеттік басқаруда келесі 3-қағиданы атап көрсетсек болады:
1. Онтологиялық - мұнда элементтердің табиғатпен байланысын, оның даму
заңдылығын және бір - бірімен байланысын қарастырады.
2. Гносологиялық - қағидалардың негізгі ерекшеліктерін талдау және оларға
ғылыми түрде сипаттама беру.
3. Методологиялық - қағидалардың теориялық және іс-тәжірибеде қолдану
механизмін анықтайды.
Мемлекеттік басқару тиімділігі тек технологиялық мәселе емес, ол тарихи
қалыптасқан процесс. Тиімсіз мемлекеттік басқару сол кезеңдегі қоғамдық
құрылымдағы көптеген адамдардың әлеуметтік механизмін қамтамасыз ете
алмауынан пайда болады.
Қоғамда басқарушылар негізгі екі фактор экономика және саясаттың, меншік
қатынастары мен билік қатынастарын тиімді пайдалану арқылы өз биліктерін
жүргізді. Бұл факторлар бір-бірін толықтыра отырып, қоғамның негізгі
құрылымы мен оның әлеуметтік бағыттылығын анықтайды [7.29-33].
Жергілікті әкімшілік-территориялық бөліктерде биліктің екі түрі жүзеге
асуы мүмкін. Олар: жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі
басқару.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – жергілікті әкімшілік-
территориялық жердегі орталық өкіметтің атынан немесе жоғары тұрған
әкімішіліктің атынан жүргізілетін биліктің бір түрі. Жергілікті
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын адамдарды деңгейі жоғары тұрған
әкімшілік орындары тағайындайды, (мысалы, ауылдың әкімін аудан әкімі
тағайындаса, аудан әкімін тағайындау облыс әкімінің қолында).
Жергілікті өзін - өзі басқару дегеніміз - сол территорияда тұратын
тұрғындардың билігі, бұл билік сол тұрғындардың қалауымен сайланып
қойылатын органдардың қызметі арқылы жүзеге асады. Осы жерде Жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Европа Хартиясынан толық анықтамасын алуға болады:
1. Жергілікті тұрғындардың мүддесін қорғай отырып, заң шеңберінің
көлемінде мемлекеттік істердің негізгі бөлігін жүзеге асыруды және сол
істерді басқарудың нақты мүмкіншілігі мен құқығына ие болуды - жергілікті
өзін-өзі басқару деп түсінеміз.
2. Бұл құқықты жалпыға бірдей, еркін, жасырын және тікелей дауыс беру
арқылы сайланған мүшелері бар кеңестер мен жиналыстар жүзеге асырады.
Кеңестер мен жиналыстар олардың алдында есеп беріп отыратын атқарушы
органдарды пайдалана алады. Бұл ереже азаматтардың кеңеске тікелей шығуына,
референдум жасауына және сол сияқты азаматтардың заңда белгіленген басқа да
құқықтарын жүзеге асыруына бөгет бола алмайды.
Европалық жүйе бойынша жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін
-өзі басқару аралас жүреді, екеуі біріге отырып, бір жүйені береді.
Басқарудың екі түрінің араласуының да түрлі нұсқасы бар. Әсіресе жергілікті
мемлекеттік басқаруға өзін-өзі басқару жүйесіне байланысты әр түрлі міндет
қойылады.
Біріншісі әкімшіліктің жергілікті өзін-өзі басқаруды қамқорлығына
алуы. Бұл жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару органының шешімі жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының рұқсатын алмайынша күшіне ене алмайды.
Қысқасы, сол шешімді жергілікті әкімшілік (губернатор, әкім, бургамистер,
т.б.) қолдауы не бекітуі шарт. Оны қолдаудан бас тартудың да екі түрлі жолы
бар.
Біріншісі - әкімшілік органдары өзін-өзі басқару органының шешімін заңсыз
деп табады, шешімді қажетсіз деп кейін қайтарады. Демек оның қажетсіз не
қажетті екенін халық емес, әкімнің білетін болғаны. Өркениетті елдердің
көпшілігінде дәл осыңдай әкім тарапынан жасалатын қамқорлық баяғыда - ақ
келмеске кеткен [8.41-49].
Сонымен, жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық
бөліністің әрқилылығы көрініс табады, оның қызметінің экономикалық және
қаржылық, әрине қаржылық негіздерін, жергілікті бюджет, коммуналдық
меншіктер, заңды тұлғаларға бекітілген өзге де мүліктер құрайды. Алайда,
мәслихатар мен әкімияттарға міндеттері мен талаптарына қатысты шектеулер
қойылады.
1.2. Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті билік органдары
арасындағы қатынас жүйесі
Мемлекет қалыптасқан соң қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері
қалыптасады. Аппараттың көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын
қызметтері мемлекеттің тарихи типтеріне байланысты ұйымдастырылады.
Мемлекет тетігі - мемлекеттің функциясын (қызметін), алдына қойған
мақсатын іске асыруға арналған мемлекет органдарының жүйесі. Заң ғылымында
мемлекет тетігі және мемлекеттік аппарат түсініктері синоним ретінде
қолданылады. Бірақ кейбір көзқарастар бойынша мемлекеттік аппаратқа,
тікелей басқару ісімен шұғылданатын сол үшін өкілеттілік берілген
органдарды жатқызады, ал мемлекет тетігі түсінігіне мемлекеттік
аппараттың материалдық қосылымдары кіреді және (қарулы күштер, ішкі істер
органдары, түзету мекемелері), әмбебап мемлекеттік аппарат өзінің қызметін
соларға сүйеніп атқарады (сурет 1.1).
Мемлекеттің аппарат - билік жүргізу және мемлекеттің міндеттерін,
функцияларын іс жүзіне асыру үшін кәсіби дайындық негізінде құрылған
органдардың жүйесі.
Қоғам өміріндегі саяси, экономикалық тағы да басқа салалардағы өзгерістер,
мемлекеттік органдардың құрылымына, мазмұнына және қызметтерінің сипатына
айтарлықтай өзгерістер енгізді. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
Мемлекеттік басқарудың негізгі принциптері келесілер:
- мемлекеттік аппараттардың барлық бөліктеріне азаматтардың мүдделерін
жоғары қою принципі.
- мемлекеттік аппараттың жұмысындағы жариялылық және ашықтық принципі.
Мысалы мемлекет азаматтарының жалпы халықтық дауыс беру негізінде
(референдум), халықтың мүдделеріне қарсы, мемлекеттің қай органдары
болмасын өз шешімдерін жояды, сонымен бірге, халықаралық қатынастардағы да
мәселелер кіреді.
- заңдылық принципі – барлық мемлекет тетігін құратын бөліктердің елмен
және бірімен-бірінің қарым-қатынасы, сонымен қатар әр түрлі қоғамдық
топтармен және ұйымдардың құқықтық бастамасы.
- демократизм принципі - мемлекеттік органдардың қызметін белгілегенде,
азаматтардың көпшілігінің әр түрлі мүддесін, олардың діни ерекшеліктерін
дәстүрлерін еспке алуға мүмкіндік береді.
- федеративті (одақтық) мемлекеттерде, мемлекеттік аппараттың қызметін
белгілегендегі ең маңызды принципке, субординация және жалпы федералдық
органдардың (орталықпен) және мемлекеттік билікпен федерация мүшелерінің
арасындағы бір-бірімен келіскен әрекеті жатады [2.105-109].
Өкілетті органдар Мемлекеттің тетіктері
Прокуратура
Маслихат Атқарушы
Сот ҚР Бас про-
органдар
органдары куратурасы
Парламент Үкімет
ҚР Жоғарғы
Соты
Мәжіліс Сенат Қорғаныс
Облыстық
Министрлігі
сот
Ішкі істер
Министрлігі
Аудандық
Сот
Денсаулық
сақтау
министрлігі
Облыс
прокуратурасы
Мәдениет және Білім және
ақпарат ғылым
министрлігі министрлігі
Аудан
Қаржы Әділет
прокуратурасы
министрлігі министрлігі
Сурет 1.1. Мемлекеттік аппарат құрылымы
Мемлекеттік орган - мемлекет механизмінің құрамдас бөлігі ретінде
құқықтық негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өміріне қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
3. Мемлекеттің басқа органдарымен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
4. Мемлекеттік орган - мемлекеттің функцияларын,саясатын іске асыратын
мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік жүргізу
құқығы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік қызметті іске асыру нысанымен мемлекеттік органдар:
өкілетті, атқарушы, иелік, сот, прокурорлық және басқа тексеру бақылау
органдарына топтасады:
- билікті бөлу принципі бойынша: заң шығарушы, атқарушы, сот;
- ескі жолмен: федералдық, республикалық және жергілікті;
- өкілеттілік уақытына қарай: тұрақты (әрекеті тежелмейтін уақытқа
құрылады) және уақытша ( мақсатқа жету үшін құрылады);
- құзыретін іске асыру тәртібіне байланысты: алқалық және жекеше басқару;
- құқықтық нысандар қызметіне байланысты - құқықтық шығармашылық, құқық
қолдану және құқық қорғау құзыреттерінің сипатына қарап-жалпылама орган
(үкімет) және арнайы құзыретті (министрлер) болып бөлінеді [9.327-329].
Мемлекеттік билік - бұл мемлекеттік құралдар, әдістер мен тәсілдер
жүйесі. Олардың көмегімен билік етуші субьектілердің ерік-жігері іске
асырылады немесе қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және рухани
салаларын басқару жүзеге асырылады. Билік мемлекеттік буындар жүйесі арқылы
көрінеді. Олар әр алуан. Солай бола тұрса да бірде-бір мемлекеттік органдар
Конституцияда және басқа заңдарда белгіленген өз өкілеттілік шеңберінен
тыс шығып кетулеріне құқығы жоқ. Билікті бөлу принципінің өзі заңдарды
қабылдауға байланысты заң шығарушылық қызметін тек өкілді, заңды органдар
жүзеге асырса, ал заңдарды орындау, атқарушы - ұйымдастырушылық қызметті
атқарушы биліктік органдарға жүктелген; сот билігінің қисынын тәуелсіз сот
органдары болып табылады.
Сөйтіп заң шығарушы, атқарушы және сот органдары бір-біріне бағынбайды,
өз өкілеттілігін еркін жүргізе алады және олар заң жүзінде тәуелсіз. Кез
келген билікті бөлудің бір өзіндік ерекшеліктері бар. Билікті бөлу қағидасы
құқықтың жоғары тұратындығын және адамның еркін дамуын
қаматамасыздандырудың туындысы. Билікті бөлу әр түрлі мемлекеттік
органдардың функциясы мен өкілеттілігін шектеумен бітпейді, ол тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау қағидасына
негізделе отырып сәйкес жүзеге асырылады (сурет 1.2).
Сурет 1.2. Мемлекеттік билік тармақтары
Мемлекеттің көп қырлы қызметі мемлекет органдары арқылы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Бірақ олардың әр түрлілігіне қарамастан ортақ белгілері
бар. Олардың әрқайсысы мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі, мемлекеттік
органдар жүйесіне кіреді. Мемлекеттік басқару органдарына биліктік
өкілеттіліктер заңды түрде берілген және олар белгілі бір құзыретке ие.
Мемлекетті басқару органдары қызметінің ауқымына, құзыреттік сипатына,
құрылу тәртібіне және қарауына жататын мәселелерді шешу тәртібіне,
қаржыландыру көзіне байланысты түрлерге бөлінеді.
1. Қызмет аумағы бойынша мемлекеттік басқару органдары былай бөлінеді:
жоғары органдар (олардың қызметі бүкіл Республика аумағында жүреді). Мұндай
органдарға Қазақстан Республикасының Үкіметі жатады; орталық органдарға
(бұлардың қызмет аясы республиканың бүкіл аясына, бірақ нақты министрліктер
- Экономика және бюджеттік жоспарлау, ауыл шаруашылығы, Көлік және
коммуникация, Әділет министрліктері шеңберінде ғана тарайды); агенттіктер
(мысалы спорт және туризм жөніндегі және т.б.); мемлекеттік комитеттер
(мемлекеттік мүлік жөніндегі және т.б.); комитеттер (Ұлттық қауіпсіздік,
кеден және т.б.); жергілікті басқару органдары олардың қызметі белгілі бір
әкімшілік - аумақтық құрылым - облыс; аудан; ауыл (село) шегінде ғана
жүзеге асады.
2. Құзыретінің сипаты бойынша мемлекеттік басқару органдары жалпы,
яғни қызметі өздерінің құзыретіне жататын барлық мәселелер бойынша
бағыныштылардың бәріне тарайтын (Үкімет), салалық - нақты салалар байынша
басқарылатын (минстрліктер) және арнайы қызметтер, қызметі арнайы
мәселелермен, функциялармен немесе мазмұнымен қатаң шектеліп, нақтыланған
(агенттіктер, мемлекеттік комитеттер, жалпы алғанда ведомстволар) органдар
болып бөлінеді.
3. Мемлекетті басқару органдарының құрылуы бір жағынан мемлекеттік билік
органдары (өкімет) арқылы жүзеге асырады; мәселен; Парламент Президенттің
Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын
тағайындауына келісім береді; екінші жағынан басқару органдарының өздерімен
жүзеге асады.
4. Мемлекеттік басқару органдарының қарауына жататын мәселелерді шешу
тәртібі арқылы (Үкімет) және жеке дара (министр, агенттіктің, мемлекеттік
комитеттің төрағасы) болып бөлінеді.
5. Мемлекеттік басқару органдарын қаржыландыру көздері мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыландырылатын (Үкімет, министрліктер) және басқару
аппараты өздеріне қарасты құрылымдық бөлімшелері табыстары есебінен
қаржыландырылатын қазыналық кәсіпорындар т.б. болып бөлінеді. Мемлекеттік
басқару органдарына жетекшілік жасауды қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік
әкімшілік-аумақтық бөлінісіне орай негізгі Заң мемлекеттік басқару
органдарының жүйесін бекіткен. Конституцияға сәйкес мемлекеттік басқару
органдарының жүйесіне атқару билігінің жоғары органдары, мемлекеттік
басқарудың орталық және жергілікті органдары кіреді.
Көп елдерде мемлекет басшысы атқарушы органды басқарады. Республикалық
басқарудағы мемлекеттерде, мемлекет басшысы әдеттегідей Президент болады.
Президенттің міндетіне мына жұмыстар кіреді:
- Президент шет елдердің елшілерін қабылдайды, елшілерді тағайындайды;
- Халықаралық келісім - шарттарды растайды;
- Мемлекеттің қарулы күштерінің бас қолбасшысы.
Талай елдерде президенттің конституциялық заңдарға сәйкес мынадай құқығы
бар:
- парламентті таратуға, сессияның жұмысын шақыруға, не болмаса басқа
күндерге ауыстыруға құқықты;
- заң жобаларын қабылдамай екінші рет Парламентке жіберуге құқықты.
Президенттік республикаларда мемлекет басшысы өте үлкен өктемдік
құқықтарды пайдаланады. Мұндай жағдай АҚШ сияқты елдерге тән. Онда
президент жоғарыдағы көрсетілген міндеттерден басқа министрлерді,
хатшыларды ауыстыруға, барлық жоғарғы және жәй азаматтарды, әскери
шенеуніктердіде тағайындайды. Президент жоғарғы өкіметінің актісі ретінде
қаулы шығарып, мемлекеттік өмірдің әр түрлі жақтарын реттейді.
Атқарушы билігінің жоғарғы органдарына Қазақстан Республикасының
Президенті мен Үкіметі жатады [10.38-48].
Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекет басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілдік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті - халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Президент мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Үкімет - жоғарғы атқарушы және билеуші мемлекеттік орган, тікелей елді
басқарады. Әр елде үкімет аты әр түрлі аталады. Мысалы, Министрлер
кабинеті, Министрлер кеңесі. Үкімет оның басшысымен басқарылады және
премьер-министр, кеңестің төрағасы не министрлер кабинеті, бірінші министр,
канцлер деп әртүрлі аттармен аталады. Үкіметтің құрамына әр түрлі орталық
ведомстволарды (министрліктерді, департаменттерді) басқаратын министрлер,
хатшылар, статус - хатшылар деп аталатын мүшелері кіреді. Үкіметке, Үкімет
басшысының орынбасарлары және министрлердің көмекшілері кіреді. Үкімет
өзінің міндетіне сай барлық мәселелер бойынша шешім шығарады, құқықтық
актілер шығарады және оны өз атынан не болмаса үкімет басшысының атынан
жариялайды. Унитарлық мемлекеттерде бір ғана үкімет болады. Әр түрлі
елдерде мемлекеттердің орталық органдарының, министрліктердің және
мекемелердің саны да әртүрлі болады. Нысанына қарамай , олардың барлығы да
елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртіпті қолдауға, қоғам
өмірінің аса маңызды жақтарын тиімді және үйлесімді басқару үшін құрылған:
экономикалық, әлеуметтік құрылым. Қазақстан Республикасының Үкіметі
атқарушы билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын
және олардың қызметіне басшылық жасайтын орган болып табылады. Қазақстан
Республикасының Үкіметі мемлекеттік басқарудың мәселелерін шешеді.
Республиканың барлық аумағында міндетті заң күші бар актілер шығарады.
Орталық басқару органдары - министрліктер, агенттіктер, мемлекеттік
комитеттер болып табылады. Республика Президентінің актілеріне сәйкес
атқару билігінің орталық органдарының жүйесі тәртіпке келтірілген және олар
қоғамдық қатынастардағы өзгеріске орай өзгеріп отырады.
Құқықтық мемлекеттің белгісінің бірі - сот билігінің заң шығарушы және
атқарушы билік тармақтарына тәуелсіз қызмет атқаруы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі еліміздің Конституциясымен және 2000
жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы конституциялық заңмен және басқа да заң
актілерімен белгіленеді. Сот жүйесінің қазіргі даму кезеңінде басым
міндеттер биліктерді бөлудің конституциялық принциптерін неғұрлым толық
және дәйекті іске асыру, билік тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалана отырып, өзара іс-қимыл жасауы болып табылады.
Мемлекеттің өкілеттілік органдарына, заң шығару мекемелері, жергілікті
билік және өзін-өзі басқару органдары жатады. Олар өз тұрғындарының
сайлауымен құрылады, солардың атынан қызмет атқарып, алдарына жауапкершілік
міндеттеме жүктеледі. Заң шығару қызметін мемлекеттің ең жоғарғы
өкілеттілік органдары іске асырады. Заң шығару органы мемлекет механизмінде
ең басқарушы орында болады, себебі билікті бөлу принципіне сай заң шығарушы
орган ең маңыздысы. Ол бәріне бірдей мемлекетті басқарудағы міндеттерді
белгілейді [10. 38-48].
Демократиялық мемлекет құрылымында, жоғары өкілеттілік заң шығарушы
органға Парламент жатады. Ол халықтың тәуелсіздігін көрсетеді және тек сол
орган ғана халықтың еркін заң жүзінде белгілеп береді. Парламент -
ағылшын тілінде сөйлейді деген мағынаны білдіреді. Англияда, Индияда,
Канадада, Финляндияда, Жапонияда заң шығарушы органдар парламент деп
аталады. Басқа елдерде бұл мемлекеттік орган басқаша аталады. (Мысалы, Сейм
- Польшада, Фолькетинг - Данияда, Конгресс – АҚШ - та) [11.34-38].
Парламенттерде де әр түрлі комитеттер мен комиссиялар тұрақты және уақытша
құрылып жұмыс істейді, олар заң шығарушы органның жұмысының тиімділігін
қамтамасыз ету үшін құрылғын. Олар парламенттің міндетіне кіретін белгілі
жұмыстармен айналысады: бюджет-қаржы қызметі, халықаралық жұмыстар,
денсаулық сақтау, әлеуметтік саясатты басқарады, қылмыспен күресті, елді
қорғауды т.б. ұйымдастырады. Парламент тікелей заң шығарудан басқа, ең
жоғарғы қаржы қызметімен шұғылданады, орындаушы үкіметтің үстінен бақылау
жасайды, сонымен бірге қоғамның мемлекеттік өміріндегі басқа да
мәселелерді шешеді. Парламенттің ерекше міндеттерінің біріне қаржы
мәселелерін шешумен қоса мемлекеттік бюджеттің жобасын талқылау жатады.
Парламент - Қазақстан Республикасының заң билігінің рәмізі,
республиканың барлық заң шығару қызметін жүзеге асырады, соның ішінде
республикалық бюджет туралы заңдар қабылдайды , парламенттік бақылауды
жүзеге асыратын республиканың ең жоғары өкілді органы. Тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан - Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы - Мәжіліс жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құкығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
сайланады. Бұл мемлекеттік органдар әдеттегідей, өкілетті сипатта болады
және белгілі әкімішілік-аумақтар көлемінде қызмет етеді (муниципалдық
кеңестер, ұжымдық кеңестер). Жергілікті өкілетті органдар, тікелей
әкімшілік-аумақтар тұрғындарымен сайланады. Жергілікті жерде, мемлекеттік
билікті құрудың тарихи екі нысаны пайда болды. Жергілікті үкіметтің
демократияға көп жақындығы, билікке сай болатыны. Барлық жергілікті
жұмыстар, сайланған әр түрлі деңгейдегі органдардың қолында болуы қажет.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады. Жергілікті
өкілді органдар - мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі
халықтың еркін білдіреді әрі жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып,
оны іске асыруға қажетті шараларды белгілеп, олардың жүзеге асырылуын
бақылап отырады. Ал жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының
атқарушы органдарының біріңғай жүйесіне кіреді. Сонымен қатар тиісті
аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы
биліктің жалпы мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз етіп отырады.
Мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарына - Конституцияны, заңдарды,
Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің актілерін орындауды
қамтамасыз ететін жергілікті атқару органдары жатады. Мемлекеттік басқару
функцияларын өз аумағына сәйкес жүзеге асыратын және дара басшылық
принциптері негізінде әрекет жасайтын жергілікті атқару органының басшысы
тиісті әкімшілік - аумақтық бөліністегі Республика Президентінің тікелей
өкілі болып табылады. Басқару органдарының ұйымдастыру құрылымы - бұл
олардың құрылысы. Атқару органдарының ішкі ұйымдық құрылысы - тарихи
өзгермелі ұғым; ол ұдайы жетіліп отырады. Сөйтіп басқару органдары мен
оның бағынышты буындары арасындағы айқын байланыстың орнауына қол
жеткізетін басқару процесінің үнемділігі, тиімді міндеттері шешіледі
[12.166-171].
Қорытындылай келгенде, қазіргі уақытта басқару жүйесін тәртіпке келтіру,
атқаруьбилігінің орталық органдарының ұйымдық-құқықтық мәртебесін анықтауға
қатысты мемлекеттік басқарудың тиімділігін көтеру мәселелері бойынша
лайықты шаралар қабылдануда. Шаруашылықты басқару органдарының ұйымдық
құрылымдарында басқару органдарының барлық функцияларының құрылымдық
бөлімшелері арасында бөліну жүргізілуде, соның негізінде басқару органы мен
басқару обьектісінің өндірістік байланыстары жетілдіруде.
1.3. Мемлекеттік және жергілікті басқаруда шетел тәжірибелерін қолдану
Мемлекеттік басқару - саяси ұйымдастырылған өркениеттің әлеуметтік
феномені. Қазіргі индустриалды қоғамда нарықтық қатынастар мемлекет
тарапынан реттеудің жетілдірілген деңгейін талап етеді. Мемлекеттік
басқару түсінігі қоғамдық өмірді мемлекеттің ұйымдастыруы, реттеуі және
әлеуметтік басқару түрін сипаттайды. Әлемнің көптеген елдерінің тарихы
олардың экономикалық дамуларында мемлекет рөлінің зор болғандығын
куәландырады. Дегенмен бұған әлемдік қауымдастықтың көзқарасы XX ғасырдың
екінші жартысында бірқалыпты болмағаны белгілі. Қазіргі мәселе мемлекеттің
басқару тиімділігін көтерумен өзекті. Тиімді мемлекеттік басқару бизнеске
қарама-қарсы тұрмайды, керісінше институционалды мемлекет құрылысы арқылы
жеке сектор өнімділігін көтеру мен көрсетілетін қоғамдық игіліктердің
тиімділігін арттыруға жұмыс істейтіндігі баршамызға белгілі.
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,
мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады. Егер
мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге байланысты
екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты қоғамды кім және қалай
басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік биліктің құрылымы қалай
қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әртүрлі аумақтық
және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және
жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді. Мемлекет
нысанын көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі мемлекеттік
институттардың беріктігіне тәуелді. Мемлекет нысандарының құрамдары:
Басқару нысанын - жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындарымен қарым
-қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне
байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
Мемлекеттік құрылым нысанында - мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттер жатады.
Саяси режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен әдістерінің
жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты демократиялық,
антидемократиялық саяси режимдерге бөлінеді. Мемлекеттік басқарудың
нысандары - мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің
ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың
тұрғындарымен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөлінеді.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) - басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz