Сот медицинасы пәні және оның мазмұны
9.лекция. Тақырыбы: Зақымданудың адамның тірі кезінде немесе өлгеннен кейін болғанын анықтау
Жоспар:
1. Зақымдану сипатын анықтау
2. Өлімші етіп жараланғандардың өз бетімен әрекет етуге қабілеттігі
3. Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы
4. Клиникалық және сот медициналық тәжірибе
10.лекция. Тақырыбы: Ату аралығын анықтау
Атылған қаруды анықтау
Жоспар:
1. Тақап тұрып ату
2. Жақын жерден ату
3. Алыс қашықтықтан ату
4. Оқ жарақаты жолының бағытын анықтау
5. Оқ жарақаттарының ретін анықтау
6. Атыс жарпақаттарын зерттеудің арнаулы әдістері
11.лекция. Тақырыбы: Тірі адамдарға сараптама жасау
Жоспар:
1. Адам өміріне қауіпті жарақаттар
2. Тірі адамдарға сот.медицина сараптамасын жүргізудің жалпы тәртібі
3. Сот медицина сараптамасы кезінде қатысатын адамдар
4. Тірі адамдарға сот медицина сараптамасын жүргізудің кейбір
ерекшеліктері
12.лекция. Тақырыбы: Еңбек қабілетін жоғалтуға сараптама жасау
Жоспар:
1. Еңбекке жарамсыздық
2. Мүгедектік
3. Өзін.өзі зақымдауға сот медицина сараптамасын жасау
4. Доғал заттармен тырнау, қанталату түрінде өзін.өзі зақымдау
13.лекция. Тақырыбы: Өлім және өлікті сот.медицина түрғысынан зерттеу
Жоспар:
1. Сот медицина танатологиясы
2. Терминалдық жағдайлардың сот медициналық мәні
3. Жалған өлім
4. Алғашқы өліктік құбылыстар
5. Өлік таңбалары
14.лекция. Тақырыбы: Айғақты заттарға сот.медицина сараптамасын жүргізу
Жоспар:
1. Қан дақтарын және топтық ерекшелігін зерттеу
2. Қылшықты зерттеу
3. Дене мүшелері мен ұлпалардың бөлшектерін зерттеу
4. Бөлінген заттардың дақтарын зерттеу
5. Өлік таңбалары
15.лекция. Тақырыбы: Жыныстық қылмыстар жағдайындағы медицина сараптамасы
Жоспар:
1. Жынысты анықтау
2. Жыныстық жетілгендікті анықтау
3. Ұрықтық қабілетін анықтау
4. Бұрын түсік (аборт) болғанын анықтау
Жоспар:
1. Зақымдану сипатын анықтау
2. Өлімші етіп жараланғандардың өз бетімен әрекет етуге қабілеттігі
3. Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы
4. Клиникалық және сот медициналық тәжірибе
10.лекция. Тақырыбы: Ату аралығын анықтау
Атылған қаруды анықтау
Жоспар:
1. Тақап тұрып ату
2. Жақын жерден ату
3. Алыс қашықтықтан ату
4. Оқ жарақаты жолының бағытын анықтау
5. Оқ жарақаттарының ретін анықтау
6. Атыс жарпақаттарын зерттеудің арнаулы әдістері
11.лекция. Тақырыбы: Тірі адамдарға сараптама жасау
Жоспар:
1. Адам өміріне қауіпті жарақаттар
2. Тірі адамдарға сот.медицина сараптамасын жүргізудің жалпы тәртібі
3. Сот медицина сараптамасы кезінде қатысатын адамдар
4. Тірі адамдарға сот медицина сараптамасын жүргізудің кейбір
ерекшеліктері
12.лекция. Тақырыбы: Еңбек қабілетін жоғалтуға сараптама жасау
Жоспар:
1. Еңбекке жарамсыздық
2. Мүгедектік
3. Өзін.өзі зақымдауға сот медицина сараптамасын жасау
4. Доғал заттармен тырнау, қанталату түрінде өзін.өзі зақымдау
13.лекция. Тақырыбы: Өлім және өлікті сот.медицина түрғысынан зерттеу
Жоспар:
1. Сот медицина танатологиясы
2. Терминалдық жағдайлардың сот медициналық мәні
3. Жалған өлім
4. Алғашқы өліктік құбылыстар
5. Өлік таңбалары
14.лекция. Тақырыбы: Айғақты заттарға сот.медицина сараптамасын жүргізу
Жоспар:
1. Қан дақтарын және топтық ерекшелігін зерттеу
2. Қылшықты зерттеу
3. Дене мүшелері мен ұлпалардың бөлшектерін зерттеу
4. Бөлінген заттардың дақтарын зерттеу
5. Өлік таңбалары
15.лекция. Тақырыбы: Жыныстық қылмыстар жағдайындағы медицина сараптамасы
Жоспар:
1. Жынысты анықтау
2. Жыныстық жетілгендікті анықтау
3. Ұрықтық қабілетін анықтау
4. Бұрын түсік (аборт) болғанын анықтау
Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес, тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медици¬насы әр кезде әр мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина ғылымын алғаш рет 1690 жылы «Specimen medisina forensis» деген еңбегінде Bonn «сот – медицинасы» деп атаған. Содан соң «Мемлекеттік дәрігерлік ем жүргізу» (medicina politico-forensis») деген атау ұсынылды, онда екі ғылымның сот медицинасы мен медициналық полицияның жиынтығы көрініс тапқан.
Англияда және Британ достастығы деп аталатын елдерде «медициналық құқықтану» (jurisprudential medica) деген атау кең таралған. Ал, Ресей мен басқа бірқатар елдерде сот медицинасы «сот-дәрігер ғылымы», «медицина-сот ғылымы», «дәрігерлік заңтану», «медициналық криминалистика» деп аталған. Сот медицина ғылымы зерттейтін пән мен обьектілерде айырмашылық көп, өйткені олар сот медицина сараптамасының белгілі бір мемлекеттегі заң негіздерінен, мақсаттары мен міндеттерінен туындайды.
Қазіргі сот медицинасы – дербес медицина ғылымы, ол қылмыстық және азаматтық істерді тергеу мен сотта қарау кезінде сот әділдігі органдарында туындайтын медициналық-биологиялық мәселелерді зерттеп, шешіп отырады. Дәрігердің заңда белгіленген құқылық нормаларды сақтай отырып, сот-медицина ғылымының деректерін қылмыстық немесе азаматтық істер фактілерін зерттеу барысында нақты қолдануы мен тергеуі және сот органдарының өкілдеріне қорытынды беруі сот-медицина сараптамасы деп аталады. Бұл сараптаманы атқаратын дәрігерлер сот-медицина сарапшылары немесе сарапшы-дәрігерлер деп аталады.
Құқықтық ғылымдар ішінде сот медицинасын дамытуға қылмыстық және азаматтық қүқық, қылмыстық және аза-маттық процесс зор ықпал жасайды. Сот-медицина сарапта-масын белгілеу мен жүргізудің себептері мен төртібі, сарап-шылардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі мен Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Осы кодекстердің тиісті баптары сот дәрігерінің тәжірибелік сарашііылық қызметін реттейтін үжымдық қүжаттар (ережелер, нүсқаулар, т.б.) шығаруға негіз болып табылады.
Қылмыстарды тергеудің техникаcы, әдістемесі мен такти-касы туралы ғылым — криминалистика сот медицинасымен ежелден-ақ тығыз байланысты. Бүдан көпжыл бүрын-ақ сот-медицина сарапшылары медицина-криминалистика сарапта¬масы ретінде іс-тәжірибеге енген зерттеулер жүргізе бастаған. Сот медицинасы медицина пәндерінің ішінен патологиялық анатомиямен, патологиялық физиологиямен, рентгенологиямен және басқа да бірқатар клиникалық пәндермен, мысалы: терапиямен, педиатриямен, акушерлікпен, гиңекологиямен урологиямен, хирургиямен ждне венерологиямен, т.б. өте-мөте тығыз байланысты. Сот дәрігерлері бүл мамандықтардан сот-медицина сараптамасын жетілдіру үшін тікелей де, жанама түрде де пайдалануға болатын ең жаңа теориялық қағидалар мен тәжірибе жетістіктерін алып отырады. XX ғасырдың орта шеніне дейін сот медицинасы жөніндегі оқульщ,тарда оныц негізгі бөлімдёрін баяндаудың бірыңғай жүйесі болтан жоқ. Әрбір пәнді өзінің ең маңызды және же-текші деп санайтын бөлімінен бастап келді.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина ғылымын алғаш рет 1690 жылы «Specimen medisina forensis» деген еңбегінде Bonn «сот – медицинасы» деп атаған. Содан соң «Мемлекеттік дәрігерлік ем жүргізу» (medicina politico-forensis») деген атау ұсынылды, онда екі ғылымның сот медицинасы мен медициналық полицияның жиынтығы көрініс тапқан.
Англияда және Британ достастығы деп аталатын елдерде «медициналық құқықтану» (jurisprudential medica) деген атау кең таралған. Ал, Ресей мен басқа бірқатар елдерде сот медицинасы «сот-дәрігер ғылымы», «медицина-сот ғылымы», «дәрігерлік заңтану», «медициналық криминалистика» деп аталған. Сот медицина ғылымы зерттейтін пән мен обьектілерде айырмашылық көп, өйткені олар сот медицина сараптамасының белгілі бір мемлекеттегі заң негіздерінен, мақсаттары мен міндеттерінен туындайды.
Қазіргі сот медицинасы – дербес медицина ғылымы, ол қылмыстық және азаматтық істерді тергеу мен сотта қарау кезінде сот әділдігі органдарында туындайтын медициналық-биологиялық мәселелерді зерттеп, шешіп отырады. Дәрігердің заңда белгіленген құқылық нормаларды сақтай отырып, сот-медицина ғылымының деректерін қылмыстық немесе азаматтық істер фактілерін зерттеу барысында нақты қолдануы мен тергеуі және сот органдарының өкілдеріне қорытынды беруі сот-медицина сараптамасы деп аталады. Бұл сараптаманы атқаратын дәрігерлер сот-медицина сарапшылары немесе сарапшы-дәрігерлер деп аталады.
Құқықтық ғылымдар ішінде сот медицинасын дамытуға қылмыстық және азаматтық қүқық, қылмыстық және аза-маттық процесс зор ықпал жасайды. Сот-медицина сарапта-масын белгілеу мен жүргізудің себептері мен төртібі, сарап-шылардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі мен Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Осы кодекстердің тиісті баптары сот дәрігерінің тәжірибелік сарашііылық қызметін реттейтін үжымдық қүжаттар (ережелер, нүсқаулар, т.б.) шығаруға негіз болып табылады.
Қылмыстарды тергеудің техникаcы, әдістемесі мен такти-касы туралы ғылым — криминалистика сот медицинасымен ежелден-ақ тығыз байланысты. Бүдан көпжыл бүрын-ақ сот-медицина сарапшылары медицина-криминалистика сарапта¬масы ретінде іс-тәжірибеге енген зерттеулер жүргізе бастаған. Сот медицинасы медицина пәндерінің ішінен патологиялық анатомиямен, патологиялық физиологиямен, рентгенологиямен және басқа да бірқатар клиникалық пәндермен, мысалы: терапиямен, педиатриямен, акушерлікпен, гиңекологиямен урологиямен, хирургиямен ждне венерологиямен, т.б. өте-мөте тығыз байланысты. Сот дәрігерлері бүл мамандықтардан сот-медицина сараптамасын жетілдіру үшін тікелей де, жанама түрде де пайдалануға болатын ең жаңа теориялық қағидалар мен тәжірибе жетістіктерін алып отырады. XX ғасырдың орта шеніне дейін сот медицинасы жөніндегі оқульщ,тарда оныц негізгі бөлімдёрін баяндаудың бірыңғай жүйесі болтан жоқ. Әрбір пәнді өзінің ең маңызды және же-текші деп санайтын бөлімінен бастап келді.
1 - лекция. Тақырыбы: Сот медицинасы пәні және оның мазмұны
Жоспары:
1. Сот медицина пәнінің түсінігі
2. Сот медицина ғылымының шығу тарихы
3. Сот медицина сараптамасының маңызы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина ғылымын алғаш рет 1690 жылы Specimen
medisina forensis деген еңбегінде Bonn сот – медицинасы деп атаған.
Содан соң Мемлекеттік дәрігерлік ем жүргізу (medicina politico-forensis)
деген атау ұсынылды, онда екі ғылымның сот медицинасы мен медициналық
полицияның жиынтығы көрініс тапқан.
Англияда және Британ достастығы деп аталатын елдерде медициналық
құқықтану (jurisprudential medica) деген атау кең таралған. Ал, Ресей мен
басқа бірқатар елдерде сот медицинасы сот-дәрігер ғылымы, медицина-сот
ғылымы, дәрігерлік заңтану, медициналық криминалистика деп аталған.
Сот медицина ғылымы зерттейтін пән мен обьектілерде айырмашылық көп,
өйткені олар сот медицина сараптамасының белгілі бір мемлекеттегі заң
негіздерінен, мақсаттары мен міндеттерінен туындайды.
Қазіргі сот медицинасы – дербес медицина ғылымы, ол қылмыстық және
азаматтық істерді тергеу мен сотта қарау кезінде сот әділдігі органдарында
туындайтын медициналық-биологиялық мәселелерді зерттеп, шешіп отырады.
Дәрігердің заңда белгіленген құқылық нормаларды сақтай отырып, сот-медицина
ғылымының деректерін қылмыстық немесе азаматтық істер фактілерін зерттеу
барысында нақты қолдануы мен тергеуі және сот органдарының өкілдеріне
қорытынды беруі сот-медицина сараптамасы деп аталады. Бұл сараптаманы
атқаратын дәрігерлер сот-медицина сарапшылары немесе сарапшы-дәрігерлер деп
аталады.
Құқықтық ғылымдар ішінде сот медицинасын дамытуға қылмыстық және
азаматтық қүқық, қылмыстық және аза-маттық процесс зор ықпал жасайды. Сот-
медицина сарапта-масын белгілеу мен жүргізудің себептері мен төртібі, сарап-
шылардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық істер жүргізу кодексі мен Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Осы
кодекстердің тиісті баптары сот дәрігерінің тәжірибелік сарашііылық
қызметін реттейтін үжымдық қүжаттар (ережелер, нүсқаулар, т.б.) шығаруға
негіз болып табылады.
Қылмыстарды тергеудің техникаcы, әдістемесі мен такти-касы туралы
ғылым — криминалистика сот медицинасымен ежелден-ақ тығыз байланысты. Бүдан
көпжыл бүрын-ақ сот-медицина сарапшылары медицина-криминалистика
сараптамасы ретінде іс-тәжірибеге енген зерттеулер жүргізе бастаған. Сот
медицинасы медицина пәндерінің ішінен патологиялық анатомиямен,
патологиялық физиологиямен, рентгенологиямен және басқа да бірқатар
клиникалық пәндермен, мысалы: терапиямен, педиатриямен, акушерлікпен,
гиңекологиямен урологиямен, хирургиямен ждне венерологиямен, т.б. өте-мөте
тығыз байланысты. Сот дәрігерлері бүл мамандықтардан сот-медицина
сараптамасын жетілдіру үшін тікелей де, жанама түрде де пайдалануға болатын
ең жаңа теориялық қағидалар мен тәжірибе жетістіктерін алып отырады. XX
ғасырдың орта шеніне дейін сот медицинасы жөніндегі оқульщ,тарда оныц
негізгі бөлімдёрін баяндаудың бірыңғай жүйесі болтан жоқ. Әрбір пәнді
өзінің ең маңызды және же-текші деп санайтын бөлімінен бастап келді.
1948 жылы М.Авдеев заңгерлерге арналған сот медицинасы оқулыгында пәннің
ғылыми негізделген жүйесін бірінші рет баяндап берді; ал оның 1959 жылы
жарық көрген сот медицинасы курсында бүл жүйе одан өрі дамытылды. Пәннің
дәйекті де айқын жүйесін жасауға ғылымда объективті түрде қалыптасқан
заңдылықтарды көрсететін сот-медицина сараптамасы сенімді негіз болып
табылады. Сондықтан да пәннің жүйеленуі сот-медицина сараптамасының
объектілерімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде еліміздегі сот медицинасы
пәнінің жүйесі мынадай:
1) сот-медицина сараптамасының заңдық негіздері және үйымдастырылу ы;
2) сырттан эсер етудің әр алуан түрлерінен денсаулықтың бүзылуы және
зақымдануы;
3) тірі адамдарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (сараптама);
4) өлу және өлік өзгерістері; өлікті қарап шығу және сот-медицина
түрғысынан зерттеу (сараптама);
5) айғақты заттарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (сараптама);
6) айғақты заттарды медициналық-криминалистік түрғыдан зерттеу (сараптама);
7) тергеу және сот істерінің материалдары бойынша сот - медицина
сараптамасы;
8) медицина және фармацевтика қызметкерлерін қылмыстық жауапқа тарту туралы
істердегі сот-медицина сараптамасы.
Сот медицинасы медицина ғылымына жататындықтан, медициналық жоғары оқу
орындарының жоғары курстарын-да оқытылады, өйткені ол болапіақ дәрігердің
білім алуын-дағы соңғы буын. Ал әрбір дәрігер сот медицинасының негіздерін
білуге тиіс. Оны білу жан-жақты дәрігерлік қызмет-ке қүқылық жағынан ой
жүгіртуге ғана емес, сонымен қатар олардың сот-медицина сарапшысы міндетін
сауатты атқаруына да көмектеседі.
Біздің заңдарымыз бойынша бүл қызметке сот әділдігі органдары кез
келген мамандықтағы дәрігерді тарта алады. Сонымен қатар сот медицинасын
заң оқу орындарының студенттері де оқиды, өйткені оның негіздерін
білмейінше, тергеу және сот жүмысын жүргізу өте қиын. Әдетте, сот-медицина
сараптамасының объектілері тірі адамдар, өліктер, айғақты заттар, тергеу
және сот істерінің материалдары болып табылады.
Сот-медицина сараптамасының жиі кездесетін түрі — тірі адамдарды
куәландыру. Бүл сараптама зақымданудың ауыр-лық дәрежесі, денсаулық жағдайы
туралы, жыныстық қыл-мыстар жағдайында жынысты, сол сияқты жасанды аурулар
мен өтірік ауыруды және басқалгрын анықтау туралы мәсе-лелерді шешу үшін
тағайындалады.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина пәнінің басқа пәндермен байланысы
2. Сот медицина ғылымының шығу тарихы
3. Сот медицина сараптамасының басқа сараптамадан айырмашылығы
4. Сот медицина сараптамасы ұғымының пайда болуы
Қажетті әдебиеттер:
1. Қаракөбенов К. Сот медицина негіздері Москва, 2000.
2. Тілеубергенов Е. Криминалистік сараптамаларда шешілетін сұрақтар.
Дәнекер, Алматы 2003.
3. Авдеев М.И. Курс судевной медицины. Москва, 1959.
4. Громов А.П. Курс лекций по судевной медицине Москва, 1970.
2-лекция. Тақырыбы:Қазақстанда сот-медицина сараптамасының даму жолдары
Жоспары:
1. Сот медициналық сараптаманың түрлері
2. Қазақстанда сот медицина сараптамасының дамуы
3. Қазақстандағы сот медицина сараптамасының қызметі
4. Сот медицина сараптамасының ғылыми және тәжірибелік жұмысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қазақстан Республикасьшда ғылым ретінде сот
медицинасы және сот медицина сараптамасы ғылымының іс-тәжіри-белік саласы
ретінде сот-медицина сараптамасы республика-ның денсаулық сактау ісінің
дамуы мен өсуінен шет қалдырылып отырған жоқ. Тарих қойнауына үңілсек,
патшалы Ресей кезінде ғана емес, Кеңее өкіметінің алғашқы жылдарында да
Қазақстанда сот-медицина қызметін бірен-саран дәрігерлердің ез жүмысына
қосымша атқарғанын көреміз. Мәселен, 1927 жылға дейін Қазақстанда сот-
медицина сараптамасын кездейсоқ дәрігерлер жасап келді, ал олардың
қорытынды-лары, негізінен алғанда, өліктерді сырттай қараумен шектелетін.
1928 жылдан 1933 жылға дейін Алматы қаласында М.В. Фрунзенін інісі
Константин Васильевич Фрунзе округтік сот-медждана сарапшысы қызметін
атқарды. Білімдар сот дәрігері болған КВ.Фрунзе республикада сот-медицина
қыз-метін үйьо.ідастьіру жөнінде бірқатар жобалар әзірлеген еді, алайда
оларды жүзеге асыруына денсаулығының нашарлап, Қазақстанңан кетіп қалуға
мәжбүр болуы мүмкіндік бермеді.
Қазақстанда сот-медицина қызметінің одан кейінгі бүкіл даму кезеңі
Қазақ КСР еңбек сіңірген ғылым қайраткері, ме-дшщна ғыльшдарының докторы,
профессор Семен Михайлович Сидоровтың есімімен байланысты. Ол Омбы мемле-
кеттік медицина институтының сот медицинасы кафедрасы жаньшда кандидаттық
диссертация қорғағаннан кейін, 1935 жылдың қазан айында Алматы мемлекеттік
медицина институтының сот-медицина кафедрасының меңгерушісі больш
тағайындалған еді. Сол жылы С.М.Сидоров рес-публиканың Бас сот-медицина
сарапшыеы да болып тағайъшдалды, сөйтіп, оның алдына сот медицинасы кафед-
расын қүру жөнінде және республикада сот-медицина қызметінің тәжірибелік
істерін жүзеге асыру үшін дәрігерлер даярлауды үйьшдастыру жөнінде күрделі
міндеттер қойылды.
Заң жүзінде қүрылғанымен сот медицинасының көрнекі оқу қүралдары да,
мекен-жайы да, тиісті тәжірибелік базасы да болмады. Өліктер 3x3,5 шаршы
метр кішкеНе бөлмеде зерт-теліп, патологнялықанатомиякафедрасының ауыз
бөлмесін-де амбулаториялың қабылдау өткізілш жүрді.
1937 жылға қарай институтта қалыпты оқу процесі үшін жағдай жасалды,
Бас сот-медицина сараптамасының бюросы үшін жаңадан үй салынып, облыстарда
сот-медицина және сот-химия лабораториялары бар сот-медицина сараптамала-
рының бюрблары қүрылды. Сот-медицина сарапшылары кадрларын, дәрігерлерді
Мәскеу, Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) және Киев қалалары медициналық жоғары оқу орындарының сот
медицинасы кафедраларында мамандан-дыру жолымен даярлау жөнінде едәуір
жүмыс жүргізілді. Алайда дәрігерлердің көпшілігі Алматы мемлекеттік
медицина институтының сот медицинасы кафедрасы жанындағы жүмыс орнында
біліктілігін арттыру_арқылы даярлықтан ететін еді. Сот-медицина
сараптамасының ғылыми жөне төжірибелік жүмысы өзара тығыз байланысты
болғанына қарамастан, оған С.М.Сидоровтың басшылық етуі арқасында, ғылым
ретіндегі сот медицинасы мен еот-медицина сараптамасының осы қалыптасу және
даму процесі кезеңдерінің ара-жігін ажыратып айтуға болады.
1935 жылы Алматы мемлекеттік медицина институтьі ғы-лыми қадрлар
жөнінде ғана ёмес, оқу процесі үшін де қажетті базасы болмағанына
қарамастан, сол кезде институттың па-тологиялық анатомия кафедрасының
меңгерушісі брлған про-фессор Б.Ф.Малышевтің бастамасымен сот-медицина
кафед-расыныңбір шағын бөлме алғанын атап өтқен жөн. Ал 1941 жылы кафедрада
6 адам болды. Бірақ Үлы Отан соғысы бас-талғаннан кейін кафедра
ассистенттерінің көпшілігі майданға кетті де, олардың орнын эвакуацияға
келген дәрігерлер басты.
Соғыс аяқталған жыд кафедра қызметкерлерінің ғылыми жүмыстар атқара
бастаған кездері болды. 1945—1966 жыл-дар аралығында кафедрада он үш
кандидаттық, бір доктор-лық (С.М.Сидоров) диссертация қорғалды.
Кафедра қызмёткерлері жүргізген жүмыстардың жалпы тоқсикологиялық
бағыты да ғылыми-тәжірибелік мәселе-лерін, атап айтқанда, айғақты заттарды
сот-медицина сарап-тамасынан өткізу мәселелерін талдаумен ойдағыдай үштас-
тырылды. Мәселен, С.М.Сидоров шаштың теріс таңбаларын алудың, шаштың
көлденең қимасын дайындаудың жаңа әдісін, сондай-ақ көміртегі тотығымен
уланған жағдайда қанда карбоксигемоглобиннің болуына жаңа сынама үсынды;
сондай-ақ жергілікті саңырауқүлақтардан, өріксүйектерінен улану
диагностикасына сот-медицина сараптамасын жасаудың тәжірибелік мәселелері
де талдап жасалды. Сонымен бірге асфикция мен "қақалып өлудің"
патогномониялық белгілері анықталды.
Қазақстанда сот-медицина сараптамасының дамуы Алматы медицина институты
сот медицинасы кафедрасының дамуымен және қалыптасуымен тығыз байланысты.
1935 жылы Қазақ КСР Денсаулық сақтау халық қомиссариаты жөніндегі бүйрықпен
өлкелік сот-медицина инспекторының қызметі белгіленді. Оған дейін сот-
медицина сараптамасы Қазақ КСР
Денсаулық сақтау халық комиссариаты көсіптік емдеу басқармасының
қарамағында болып келген еді. Алайда бақылау, кадрлар-даярлау мәселелёрін
айтпағанның өзінде, сот-медицина сарапшыларының қызметіне іс жүзінде ешкім
басшылық етпейтін.
Өлкелік инспекция жүргізген үйымдастыру жүмысы республикадағы сот-медицина
қызметінің жай-күйін өте қана-ғаттанғысыз деп тапты. Өйткені сол кезде
республйканың үлан^байтақ аумағында небары сегіз-ақ сот-медицина сарап-
шысықызмет көрсеткён, ал олардың да тең жартысы бүл істі өз жүмысымен қоса
атқарып жүрген дәрігерлер еді.
1935 жылғы ақпанда С.М. Сидоровтың Қазақстан дәрігер-лерінің бірінші
съезінде жасаған баяндамасы бойьташа рес-публиканың Денсаулық сақтау халық
комиссариаты мына-дай шешім қабылдады:
1. Алматы медициналық институты сот медицинасы кафед-расьшың негізіндебас
сот-медицина сараптамасы үйымдастырылсын.
2. Сот-медищша сараптамасы үпгін база салу қолға алынсын.
3. ҚИЭМА сот-медицина лабораториясы бөлімі сараптама штатына енгізілсін.
4. РКФСР Денсаулық сақтау халық комиссариатынан сот-медипина қызметін
толықтыру үшін дәрігерлер бөлу сүралсын.
1941 жылға дейін сот-медипина сарагітау мекемелерінде істейтін
дәрігерлер санының жылдан-жылға артқаны аңға-рылды. Свйтіп, Үлы Отан соғысы
басталарда олардың саны 61-ге жеткен еді, олардың еқеуі ғана жүмысты қоса
атқаратын. Соғыстан кейін де сарайтама мекемелерінің штаттары өте баяу
толықты. Мысалы, 1948 жылы 38 орынның 28-і ғана штатта істейтін сот-
медицина сарапшылары болды.
1951 жылы Одақтық және Қазақ КСР Денсаулық сақтау минисгрліктерінің
бүйрықтарымен ҚазақКСР Денсаулық сақ-тау министрлігі жаньшан Республикалық
сот-медицина са-раптама бюросы, ал облыстық денсаулық сақтау бөлімдері
жанынан облыстық бағыныстағы қалалар мен-барлық селолық аудандарға қызмет
көрсететін. облыстық сот-медицина сараптамасы бюролары қүрылды. Сөйтіп, сол
кездегі аумақтық бөлініс бойынша Қазақстанда осындай 15 бюро жүмыс істеді.
Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігінің 1957 жылғы 6 сәуірдегі
бүйрығы республикада сот-медицина сараптамасы қызметін одан әрі нығайтуға
бағытталды, онда бюролардың штаттарын нығайту, бірқатар облыстардың
денсаулық сақтау бөлімдері жанынан облысаралық сот-медици-на
лабораториядарын ашу, оларды дәрігерлермен және фармацевтермені қажетті
қүрал-жабдықтармен қамтамасыз ету және т.б. көзделді. Сонымен, жоғарыда
атап өткеніміздей, сот медицинасын негізгі мамандығына айналдырған
дәрігерлер саны жыл өткен сайын артып, лабораториялардың сот-медицина
сарапшылары есебінен сот-медицина сарапшыларының штаттағы қызметкерлер саны
да көбейді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда сот-медицина сарапшылары-ның кәсіптік даярлығын
жетілдіру үшін жақсы база бар. Рес-публикада бес сот-медицина кафедрасы
және патологиялық анатомия кафедралары жүмыс істейді. Қазақстанның сот-
медицина дәрігерлері орта есеппен әрбір 5—5,5 жылда біліктілігін арттырып
отырады.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медициналық сараптаманың түрлерге бөлінуі
2. Қазақстанда сот медицина сараптамасының даму жолдары
3. Қазақстандағы сот медицина сараптамасының қызметі мен
ұйымдастырылуы
Қажетті әдебиеттер:
1. Громов А.П. Курс лекций по судевной медицине Москва, 1970.
2. Козлов В.В. Основы экспертной оценки тяжести телесных повреждений.
Саратов, 1968
3. Концевич И.А. Судевно-медицинские аспекты врачебной практики. Киев,
1974.
4. Авдеев М.И. Судевная медицина. 5 - басылым. М., 1960.
3-лекция. Тақырыбы: Сот медицина сараптамасының іс жүргізу негіздері
Жоспар:
1. Сот медицина сарапшысы ұғымы
2. Алдын-ала тергеу кезіндегі немесе сот мәжілісіндегі сараптама
3. Сот медицина сараптамасының қорытындысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот медицинасы мен басқа да медициналық пәндердің
деректерін тергеу және срт тәжірибесінде іс жүзінде қолдану сот-медицина
сараптамасының мазмұны болып табылады.
Сот-медицина сараптамасы сот әділдігі мақсаттары мен міндеттеріне қызмет
етеді және елімізде қолданылып жүрген қылмыстық, азаматтық, қылмыстық істер
жүргізу және азаматтық істер жүргізу заңдарының, Үкімет қаулылары мен
өкімдерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау
министрлігі шығаратын ережелердің, бұйрықтар мең нұсқаулардың негізінде
және соларды сақтай отырып жүзеге асырылады. Сонымен бірге сот-медицина
сараптамасы өз қызметі, құқықтары мен міндеттері шегінде халыққа
медициналық көмек көрсету сапасын жақсарту ісінде, ауру мен өлім-жітімді
азайту, еңбек жәнё тұрмыс жағдайларын жақсарту жолындағы күресте денсаулық
сақтау жұмысына барынша жәрдемдесуді мақсат етеді.
Елімізде сот-медицина сараптамасын жүргізу Қазақстан Республикасы Қылмыстық
және Қылмыстық істер жүргізу, Азаматтық және Азаматтық істер жүргізу
кодекстерінің бірқатар баптарымен белгіленген. Әрбір кодекс бір құқық са-
ласына қатысты заңдар жинағы болып табылады.
Қылмыстық кодекс — қылмыстық жауапкершіліктің себептері мен шектерін,
қылмыс деп танылатын іс-әрекет белгі-лерін және ол үпгін қолданылатын
жазалау шараларын анық-тайтын заң құжаты болып табылады.
Қылмыстық істер жүргізу кодексі — қылмыстық істерді тергеу және сотта қарау
кезінде тергеу органдарының, соттың, прокуратураның, адвокаттардың қызметін
реттейтін және қылмыстық процеске қатысатын барлық адамдардың құқықтары мен
міндеттерін белгілейтін құқықтық нормалар-дың жүйеге келтірілген жинағы.
Азаматтық кодекс — жеке адамдардың немесе үйымдар-дың мүліктік қатынастарын
реттейтін жеке заң құжаты.
Азаматтық істер жүргізу кодексі дегеніміз — соттың аза-маттық істерді қарау
жөніндегі қызметін, сондай-ақ сот шешімдері мен ұйғарымдарын күштеп
орындату жөніндегі орындаушыдардың қызметін реттейтін құқықтық нормалар-дың
жүйеге келтірілген жинағы.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 52, 53, 169,
272-баптарына сәйкес сараптама алдын ала тергеу процесінде немесе сот
мәжілісінде ғылым, техника, өнер және қолөнер жөнінен арнайы пікір қажет
болған жағдайда белгіленеді. Бүл мәселелерді шешу үшін сарапшылар деп
аталатын білгір адамдар тартылады. Сараптаманы тиісті мекемелердің
сарапшылары немесе анықтама жүргізетін адам, тергеуші, прокурор және сот
тағайындаған өзге де мамандар жасайды. Тергеуші және сот құқық бұзушылықтың
бар-жоғын, оны жасағак адамның кінәсын анықтағанда сүйе-нетін кез келген
нақты деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Бүл
деректер куәгердің, жәбірленушінің, айыпталушының айғақтарымен, сарапшының
қорытындысымен, айғақты заттармен, сондай-ақ тергеу және сот әрекеттерінің
хаттамаларымен, басқа да тиісті қүжаттармен анықталады. Тергеу немесе сот
барысында бұл дәлелдемелер бір-бірін толықтыруы, сондай-ақ сарапшының
қорытындысы басқа дәлелдемелерге қайшы келген жағдайда қарама-қайшы сипатта
болуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексіне
сәйкес, сарапшының қорытындысы тергеу және сот органдары үшін міндетті
емес, алайда онымен келіспегендік дәлелденуге тиіс.
Сараптаманың әр алуан түрлері бар, мысалы, сот-медици-на, сот-психиатрия,
сот-бухгалтерлік, криминалистика, сот-техникалық сараптамалары және т.б.
Бұл орайда сот-медицина сараптамасының басқаларының бәрінен бұрын қолданыла
бастағанын айта кеткен жөн.
Сараптаманың басқа түрлері сияқты, сот-медицина сараптамасы да тергеу және
сот органдарының жазбаша берген ұсынысы, қаулысы немесе жолдамасы бойынша
ғана жасалады.
Қазіргі кезде мемлекеттік (лауазымдық) және еркін сот-медицина
сараптамасы жүзеге асырылады. Сот-медицина сараптамасының басым көгшілігін
сот-медицина сарапшылары, яғни арңаулы даярлығы бар және сот-медицина
сарапшыларының қызметін атқаратын дәрігерлер жасайды. Бүл — мемлекеттік,
яғни лауазымдық сараптама. Сондай-ақ сот-медицина сарашпшысы болмаған
жағдайда сараптама жасауды тергеу немесе сот органдары кез келген дәрігерге
тапсыруы мүмкін. Мүндай жағдайларда ол сарапшы-дәрігер деп аталады. Бүл —
еркін сараптама.
Кейбір елдерде ант берген сараптама деген бар. Мысалы, Францияда
солай. Бүл орайда соттарда ант беріп, сот-медицина сарапшысы болып
бекітілген дөрігерлердің белгілі бір тізімі болады. Мүндай жағдайларда
тергеу және сот органдары сарашпылар таңдағанда дәрігерлердің тиісті
тізімімен шектеледі. Біздің заңдарымызға сәйкес, сараптама тағайындау
туралы мәселені әрбір ретте тергеу немесе сот органдары шешеді. Алайда
заңда сараптамалардың барлық түрлері ішінен сот-медицина және сот-
психиатрия сараптамаларын міндетті түрде жүргізу көзделген.
Қазақстан Респу бликасы Қылмыстық істер жүргізу кодексі бойынша:
1) өлу себебін және дене жарақаттарының сипатын анықтау үшін;
2) айыпталушының немесе күдік келтірілген адамның іс жүргізу кезіне қарай
өздерінің не істегенін білетін-білмейтіндігі немесе өзін-өзі билей
алатындығы жағынан ақыл-есінің бүтіндігіне немесе қабілеттілігіне күмән
келтірілген олардың психикалық халін анықтау үшін;
3) куәгердің немесе жәбірленушінің іе үшін маңызы бар мән-жайларды дүрыс
түсіну және олар туралы дүрыс айғақ беру қабілетіне күмән келтірілген
жағдайда олардың психи-калық және физикалық халін анықтау үшін;
4} айыпталушының, күдік келтірілген немесе жәбірленген адамның жас
шамасының іс үщін маңызы болып, ол туралы қүжаттар болмаған жағдайда
олардың жас шамасын анықтау үшін сараптама жүргізу міндетті болып
табылады,
Сөйтіп, өлу себептерін, дене жарақаттарының сипатын, психикалық халін және
жасын анықтаған кезде міндетті түрде сарантама жүргізу заңда көзделген. Іс
жүзінде орындалуы жөнінен сот-медипина сараптамасының түрлері: алғашқы,
қосымша және қайталап жасалатын сараптамалар болып бөліңеді.
Алғашқысараптама кезінде объектіге бірінпгі рет, көбінесе бір сәтке
және түпкілікті зерттеу жүргізіліп, сарапшы тиісті қорытынды жасайды. Кейде
алғашқы сараптама барысында қосымша зерттеу жүргізу, мамандардың ақыл-
кенесі, т.б. қажет болады. Сондықтан алғашқы сараптама барлық уақытта
бірдей бір сәттік бола бермейді.
Қосымша сараптама кезінде сот-медицина сарапшысы әуелі объектіні
зерттеп, қорытынды жазады. Сонан соң тергеу барысында, тергеуші сарапшыны
тергеу материалдарымен таныстырып, оған қолда бар барлық материалдар
ескерілген түпкілікті қорытынды беруді ұсынады.
Алғашқы сараптама онша толық және білікті болмаса, тергеу немесе сот
органдарын қанағаттандырмаса, сондай-ақ істе келтірілген басқа
дәлелдемелерге қайшы келсе, сараптама қайталап жасалады. Әдетте сараптаманы
қайталап жасау неғүрлым тәжірибелі бір немесе бірнеше сарапшыға
тапсырылады. Алғашқы, қосымша жөне қайталанатын сараптама-лар комиссиялық
және кешенді түрде жүргізілуі мүмкін.
Комиссиялық сараптама мейлінше қиын жағдайларда, атап айтқаңда,
кәсіптік қүқық бүзғаны үшін медицина қызметкерлерін жауапқа тарту туралы
істер бойынша, еңбекке жарамдылық дәрежесін анықтау кезінде, өтірік ауыруды
немесе ауырғансуды, өзін-өзі жарақаттауды анықтау үшін сараптама жасаған
кезде, күрделі қылмыстық істер бойынша (мысалы, бөлшектеп тасталған мәйітті
зерттеген жағдайда), сараптаманы қайталап жасаған кезде жүргізіледі.
Кешенді сараптаманы бір іс бойынша әр түрлі мамандар тобы жүргізеді.
Мәселен, улануға сараптама жасағанда оған көбінесе клиникалық дәрігерлер,
сот дәрігерлері, химиктер, биологтар, ботаниктер және т.б. қатысады.
Сот-медицина сараптамасы алдын ала тергеу кезінде де, сот мәжілісінде
де жүргізіледі.
Пламан дәрігердің сот медицинасы саласына қатысуы көбінесе оқиға
болған жерді қараудан басталады, оны тергеуші жүргізеді (Қазақстан
Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 126-бабы). Кісі өлтіруге,
өзін-өзі өлтіруте, жазатайым оқиғаларға байланысты істерде өлікті оқиға
болған (табылған) жерде қарау кезінде, сондай-ақ адам сырттан зорлық
жасалуы мүмкін кейбір кенеттен қайтыс болған жағдайларда маман дәрігердің
маңызы ерекше зор. Мүндай жағдайларда дәрігер өзінің арнаулы білімі
негізінде қылмысты тергеуге елеулі көмек көрсете алады. Мысалы, өліктің
жатысы, денёсіндегі жарақаттар, қан дақтарының болуы, өлік таңбаларының
түсі мен сипаты, өліктің сіресу көрінісі және т.б. бірқатар жағдайларда
болған оқиғанЫң сипаты, жарақат салу әдісі, өлген уақыты туралы, тергеу
үшін маңызды басқа да мәселелер жөнінде алдын ала пікір айтуға мүмкіндік бе-
реді. Әлбетте, оқиға болған жерге барған маман дәрігердің бірінші кезектегі
міндеті — өлу актісін анықтау немесе зардап шегуші тірі болып шықса, оған
медициналық көмек көрсету.
Оқиға болған жерді қараған кезде хаттама жасалып, оған тергеуші,
дәрігер және куәлар қол қояды. Әдетте, хаттама өлікті қарауға қатысқан
дәрігердің ауызекі айтуымен жазы-лады. Маман дәрігер бірқатар айғақты
заттарды (қан дақта-рын, шәует сүйығын, шашты, т.б.) табу, алу кезінде
терге-ушіге көп көмек көрсете алады. Сонымен қоса, оқиға болған жерді
қараған кезде жоспар жасап, объектіні суретке түсірген жөн, мүны тергеуші
істейді.
Оқиға болған (өлік табылған) жерде өлікті қарап шыққан-нан кейін тергеуші
өлікті сот-медициналық союға жібёреді. Оны сойьш керуді оқиға болған жерді
қарауға қатысқан дәрігерге тапсырған жөн, өйткені ол істің мән-жайымен,
өлік қүіэылыстарыньга. сипатымен және жарақаттардың бастапқы көрішсімен
таныс. Бүл ерекшеліктер сарапшының сот-меди-цина сараптамасы алдына
қойылған мәселелерді неғүрлым егжей-тегжейлі шешуіне көмектеседі. Бүл
мәселелер тергеу-шінщ қаулысында айқын түжырымдалуға тиіс, онда соны-мен
қатар сараптаманың мақсаттары және оқиғаның мән-жайы туралы мәліметтер де
көрсетіледі. Сот сарапшыға қорытынды беруден бастартқаны үшінжәне біле
түра жалған қорытынды бергені ушш жауапты болатынын ескертеді.
Алдын ала тергеу барысында немесе сот мәжілісінде өз қыз метін дүрыс атқару
үшін сот-медицина сарапшысы Қыл-мыстық істер жүргізу кодексінде көзделген
қүқықтары мен шндеттерін жақсы білуге тиіс.
Сарапшының міндеттері:
1. Ол анықтама алушы адамның, тергеушінің, прокурор-ангң. сотаың шақыруына
келуге тиіс. Дәлелді себептерсіз кел-мей қалган жағдайда, куәгер сияқты,
сарапшы да айдап әкелі-нуі мүмкія. Сарапшының ауырып қалуы, қызмет бабымен
іссапарга кетуі, демалыста болуы, шақыру қағазын алмауы және сс. оньщ
келмеуіне дәлелді себептерге жатады.
2.Тергеу қүпиясын сақтауға тиіс. Алдын ала тергеу де-ректерін жария етуте
болмайтыны Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 96-
бабында көзделген. Оларды жария еткені үшін қылмыстық жауаптылық Қылмыстық
кодекстің 194-бабында айтылған. Заңның аталған нұсқаулары тәжірибелік
сабақтар кезінде кейде алдын ала тергеу деректерімен танысатын студенттерге
де қатысты.
3. Сот-медицииа сарапшысы сараптама жүргізуге және өзінің алдына қойылған
мәселелер бойынша қорытынды беруге міндетті. Егер ұсынылған мәселе
сарапшының арнаулы білімі шеңберіне сыймаса немесе өзіне берілген
материаддар қорытынды беруге жеткіліксіз болса, сарапшы қорытынды беру
мүмкін еместігін сараптаманы тағайындаған органға жазбаша түрде хабарлайды.
4. Сот-медицина сарапшысы тергеу және сот органдарының қызметкерлеріне
сараптама мәселелері бойынша кеңес беруге тиіс. Мүндай кеңесті жеке
тәртіппен, мысалы, кейбір кезде сараптама деректерінің көмегімен өз
қорғауындағыларды қорғап қалғысы келетін адвокаттарға беруге болмайды.
5. Сот- медицина сарапшысы сараптама жүргізу кезінде анықталған және бүрын
істе көрсетілмеген жаңа деректердің бәрін тиісті тергеу және сот
органдарына жеткізуге, сондай-ақ тергеу және сотта қарау үшін маңызы бар
мән-жайлар мен фактілерге өз еркімен тергеу және сот органдарының на-зарын
аударуға міндетті.
6. Сарапшы қатаң белгіленген және заңда қөзделген ны-сан бойынша сараптама
қүжатын, яғни сот-медицина зертте-уінің қорытындысын (актісін) жасауға
міндетті. ,
Сарапшы, біріншіден, сараптаманың мақсаттары мен міндеттерін білуге,
тергеушіден айқын түжырымдалған сүрақтар алуға хақылы. Екіншідей, оның сот
мәжілісі басталғанға дейін сот ісінің материалдарымен танысып, одан
үзінділер жазып алуға хақысы бар. Үшшшіден, тергеушінің, прокурордың немесе
соттың рүқсатымен жауап алған кезде, басқа да тергеужәне сот әрекеттері
кезінде қатыса алады және жауап алынып отырған адамға сараптаманың мәніне
қатысты сүрақ-тар қоя алады. Төртіншіден, істің мән-жайын білуге тиіс.
Сонымен бірге-өзіне қорытынды беру үшін қажетті қосымша материалдар табыс
ету туралы өтініш жасауға хақылы. Қылмыстық істің материалдары ғана емес,
сонымен қатар аиғақты заттар, еалыстырып зерттеуге арналған қүжаттар мен
үлгілер және т.б. қосымша материалдарға жатуы мүмкін. Бесіншіден, соттан
айқын түжырымдалған жазбаша сүрақтар талап етуге, қойылған сүрақтарға жауап
қайтару үшін қажетті нәрселерді алуға және бүл ретте кез келген оқулықтар
мен қүралдарды пайдалануға хақылы. Бүл орайда сарапшы өзіне қойылған
сүрақтардың мағынасын анықтап, түсіндіріп беруді сұрай алады. Алтыншыдан,
сараптама күрделі және арнаулы мәселелерді шешу қажет болған жағдайда сот-
медицина сарапшысы тиісті кәсіп мамандарын са-раптамаға қатысуға және
өздерімен бірге қорытынды беруге шақыруды өтінуге міндетті. Жетіншіден,
штаттағы сот-медицина сарапшысы өзіне денсаулық сақтау органдарынын сарапшы
ретінде өя мідетіне кірмейтін денсаулық сақтау жағинан жүктеген, міндеттері
мен әр түрлі тапсырмаларын (емдеу, санитарлық және басқа да жүмыс түрлері
жөнінен) орындаудан бас тарта алады. Сегізіншіден, сарагапы-дәрігер
штаттағы сот-медицина сарашпысы болмаса, онда өзінің сараптама жүргізгені
үшін сыйақы алуға хақылы
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина сарапшысы ұғымының түсінігі
2. Алдын-ала тергеу кезінде жасалатын сараптаманың сот мәжілісі кезінде
жасалатын сараптаманың тағайындалу тәртібі
3. Сот медицина сараптамасының актісі.
Қажетті әдебиеттер:
1. Маковская Е.И. Патологическая анатомия отравлений ядохими. М., 1967.
2. Мошкин Е.А. Отравления техническими жидкостями. Л., 1964.
3. Попов Н.В. Судебная медицина. М., 1950.
4. Громов А.П. Практикум по судебной медицине. М., 1971.
5. Авдеев М.И. Краткое руководство по судебной медицине М., 1966.
6. Авдеев М.И. Судебно-медицинская экспертиза живых лиц. М., 1968
4-лекция. Тақырыбы: Сот медицина қызметінің ұйымдастырылуы және құрылымы
Жоспар:
1. Сот медицина сараптама бюросы
2. Аудандық, республикалық сот медицина сарапшылары
3. Бас сот медицина сарапшысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сараптама жүргізген кезде сот-медицина сарашпысы
өзінің арнаулы білімі саласына қатысы бар және сот-медицина сараптамасының
қүзыретіне кіретін мәселелерге ғана жауап беруге тиіс екендігін атагі
көрсету қажет. Сот-медицина сарапшысы медициналық немесе биологиялық
сипаттағы мәселелерді ғана шеше алады және ол заң, техникалық және басқа да
медициналық емес мәселелерге жауап бермеуге тиіс; өйткені сарапшы олар
жөнінде маман емес. Сондықтан сарапшы сотталушының кінәлылығына қатысты
мәселелерді (мысалы, кәсіптік күқык бұзғаны үшін медицина қызметкерлері
қылмысты жауапқа тартқан жагдайларда), қылмысты арам ниеттілік (мысалы,
өлім түрі), іс-әрекетті саралау мәселелерін шеше алмайды, өйткені бүл
мәселелерді тергеу немесе сот органдары шешуге тиіс. Егер сарапшы өзіне
қойылған сұрақтарга жауап қайтара алмаса, тергеу, немесе сот органдары
неғүрлым тәжірибелі, басқа бір сарапшыны немесе бірнеше сарапшыны шақыра
алады. Сараптаманы бірнеше сарапшы жүргізген кезде олар жалпы қорытынды
жасап, қол қояды. Егер комиссия мүшелерінің біреуі көпшілікпен келіспесе,
өз қорытындысын жасап, комиссияның өзге мүшелері қол қойған қорытындыға
қоса тіркеледі.
Бас сот-медицииа сарапшысы арнаулы сот-медицина сараптама мекемелерін
— қалалық (Алматы), облыстық, республикалық сот-медщина сараптама бюросын
басқарып, олардың бастығықызметін атқарады. Сот-медицина сараптама
бюросының қүрамына мына бөлімдер кіреді:
1) тірі адамдарды сот-медициналық түрғыдан куәландыру бөлімі (емхана);
2) Сот-гистология бөлімшесі мен өлікті зерттеу бөлімі (мәйітхана);
3) айғақты заттарды сот - медициналық зерттеу бөлімі (сот-
медицина лабораториясы);
а) физикалық-техникалық сараптама
ә) сот-биологиялық сараптама
б) сот-химиялык сараптама
Сот-медициналық сараптама жеке адамның өміріне, денсаулығына және
қадір-қасиетіне қарсы қылмыс жасалған істердің материалдары бойынша және
кәсіптік қүқық бұзушылық үшін медицина қызметкерлерін қылмыстық
жауаптылыққа тарту туралы істер бойынша сараптамалар жасайды. Ал,
тәжірибелік жүмысқа келгенде, денсаулық сақтау бөлімі меңгерушісінің
сараптама жүргізу сапасьш тексеруге, сол сияқты сараптама жүргізуді
тағайыңдауға қүқығы жоқ. Жоғары түрған сарапшы тарапынан ғылыми-тәжірибелік
және үйымдық жағынан басшылық ету мен бақылау жасауға белгілі бір,
дәрежеде шек қойылған. Ол өзіне бағынышты бюро бастығына актілердің
жасалатынын, білікті кадрлар іріктеп алу жағынан кемшіліктер бар екенін,
лабораторияның; нашар жүмыс істейтінін, т.б. көрсете алады. Сот-медициналық
сараптаманың объектілері: тірі адамдар,
өліктер, медициналық сипаттағы мәселелер туындайтын тергеу және сот
органдарының қылмыстық істерінің айғақты заттары мең материалдары болып
табылады. Сараптаманың .әрбір түрі арнаулы ережелерге мәселен, Дене
жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау ережелері, "Сот-медицина
мәйітханаларына өліктерді жіберу, оларды қабылдау ережелері; зерттеу,
сақтау және беру туралы ережелер. Бұл аталған ережелер сот-медициналық
сараптама жүргізу барысында төмендегідей қызметтерді атқарады:
а) зорлықпен өлтірілген азаматтарға жасалған сараптамаларда өлімнің
уақытын, сипатын, өлу себептерін анықтау жене анықталмаған тергеу және сот
органдарының мәселелерді шешу үшін зерттеу;
б) объектілерге сот-медициналық физикалық-техникалык; және сот-химиялық
зерттеу жүргізу жолымен айғақты заттарға сараптамалар;
в) жеке адамның өміріне, денсаулығына және қадір-қасиетіне қарсы қылмыс
жасалған істердің материалдары бойынша және кәсіптік қүқық бүзушылық үшін
медицина қызмткерлерін қылмыстық жауапқа тарту туралы істер бойынша
сараптамалар жасайды;
г) сот-медициналық клиникалық-анатомиялық конференцияларда емдеуші
дәрігерлермен бірге сот-медицина оқиғаларын талқылайды.
Бюро бастығы емдеу диагностикада табылған өліктер туралы денсаулык
сактау органдарына жеткізеді. Денсаулық сақтау органдары әкімшілік-
шаруашылық жағынан облыстық денсаулық сақтау бөлімдеріне бағындырылған.
Аудандық, ауданаралық сот-медицина сарапшылары тиісті сот-медицина
сараптама бюроларының қүрамына кіреді және сол бюролардың бастықтарына
бағынады. Сонымен сот-медицина сараптама бюролары екі жақты бағыныштылықта
болады: 1) әкімшілік-шаруашылық және қаржы жағынан облыстық денсаулық
сақтау бөлімдерінің басшыларына, ал ғылыми-тәжірибелік және ұйымдық жаты-
нан жоғарыдағы бюроларға бағынады. Сонымен бірге бұлай-ша бағынуға тиісінше
шек қойылған. Мысалы, облыстық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі
облыстық сот-медицина сараптама бюросының бастығына оның қаражатты дүрыс
жұмсамай, қаржы тәртібін бұзып отырғанын, сондай-ақ бюрода олқылықтар
барын: кадрлардың нашар іріктеліп алынатынын, еңбек тәртібі бұзылатынын,
т.б. көрсете алады. Ал тәжірибелік жүмысқа келгенде, денсаулық сақтау
бөлімі меңгерушісінің сараптама жүргізу сапасын тексеруге, сол сияқты
сараптама жүргізуді тағайындауға қүқығы жоқ. Жоғары түрған сарапшы
тарапынан ғылыми-тәжірибелік және ұйымдық жағынан басшылық ету мен бақылау
жасауға да белгілі бір дәрежеде шек қойылған. Ол өзіне бағынышты бюро
бастығына актілердің нашар жасалатынын, білікті кадр-лар іріктеп алу
жағынан кемшіліктер бар екенін, лабораторияның нашар жұмыс істейтінін, т.б.
көрсете алады. Бірақ бірінші сарапшы екіншісі жасаған қорытындының күшін
жоя алмайды. Өйткені сараптаманың жүргізілуі және берілген қорытьшды үпгін
сараптама жүргізген сарапшының езі ғана жауап береді. Егер жоғары түрған
сарапшы қорытындыны қате деп тапса, оның қайталап сараптама тағайындау
туралы прокуратураға дәлелді өтініш жасауға қүқығы бар.
Сот-медицина қызметінің мүлтіксіз үйымдастырылуы, сарапшының сот әділдігі
органдарына тәуелсіздігі, оның іс нәти-жесіне материалдық жағынан мүдделі
болмауы сот-медицина сараптамасынын объективтілігіне жәрдемдеседі.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина сараптама бюросының атқаратын қызметі
2. Аудандық, республикалық сот медицина сарапшылары
3. Сарапшы және Бас сот медицина сарапшысының айрмашылығы
Қажетті әдебиеттер:
1. Авдеев М.И. Краткое руководство по судебной медицине М., 1966.
2. Авдеев М.И. Судебно-медицинская экспертиза живых лиц. М., 1968.
3. Райский М.И. Судебная медицина М., 1953.
4. Покровский В.И., Кантер Э.И. Сборник организационно-методических
материалов по судебно-медицинской экспертизе. М., 1960.
5. Сводковский Б.С. Острый пигментный некроз и его судебно-медицинская
оценка Москва, 1974.
5-лекция. Тақырыбы: Сот медицина сараптамасының обьектілері
Жоспар:
1. Тірі адамдарға жасалатын сараптама
2. Өлікке жасалаиын сараптама
3. Айғақты заттарға жасалатын сараптама
4. Іс материалдарға жасалатын сараптама
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина сараптамасының объектілері: тірі
адамдар, өліктер, медициналық сипаттағы мәселелер туындайтын тергеу және
сот істерінің айғақты заттары мен материалдары. Сараптаманың әрбір түрі
арнаулы ережелерге, мәселен, "Дене жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау
ережелері", "Сот-медицина мәйітханаларына өліктерді жіберу, оларды қабылдау
ережелері, зерттеу, сақтау және беру тәртібіне сәйкес жүргізіледі. Бүл
ережелерді Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен және республиканың Бас
прокуратурасымен, Ішкі істер министрлігімен, Жоғарғы Сотымен келісілген,
сондықтан олар дәрігерлер үшін де, тергеу және сот органдарының
қызметкерлеріне де міндетті.
Тірі адамдарға сараптама жасау. Тірі адамдарды куөландыру сот-медицина
сараптамасынын ең жиі кездесетін түрі болып табылады. Сот медицинасының
төжірибесінде тірі адамдарға сараптама жасаудың мынадай түрлері
жүргізіледі:
1. Жарақаттану кезінде:
а) дене жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау; ә) еңбекке жарамдылықты
жоғалтуды анықтау;
б) өзін-өзі зақымдауды (дене мүшесін зақымдаушылықты) анықтау.
2. Жыныс жағдайын анықтау кезінде: а) жыныстық жетілгендікті анықтау; ә)
жыныс амандығын анықтау;
6} түқымдылық қабілетті анықтау;
в) даулы жыныстық жағдайды анықтау (гермафродитизм);
г) жүктілікті, бала туғандықты, түсікті анықтау.
3. Жыныстық қылмыстар кезінде:
а) зорлап жасалған жыныс қатынасын анықтау; ә)азғындық әрекеттерді анықтау;
б) еркекаралық жыныс қатынасын анықтау;
в) соз ауруының жұғуын анықтау.
4. Басқа себептер бойынша:
а) мае болуға сараптама; ә) жас шамасын анықтау;
б) адамдардың үқсастығын анықтау.
Тірі адамдарға сараптама арнаулы сот-медицина емхана-ларында (ірі
қалаларда) немесе әдеттегі поликлиника кабинеттерінде жүргізіледі. Оның
клиникалық дәрігерлер қатысуымен кешенді түрде жүргізілуі де жиі кездеседі.
Сот-медицина сараптамасын басқа дәрігердің кеңесі керек болған жағдайда
куәландырылушыны сол маманға жіберіп, кейбір мәселелерді оның шешуіне
қалдырады.
Сарапшының маман дәрігерге жолдамасында сараптаманың мақсаты көрсетілуге
тиіс, істің қысқаша мән-жайы хабарланып, кеңесші-дәрігердің шешуі талап
етілетін мәселелер айқын түжырымдалады. Кеңесшінің жауаптары бірінші
кезекте объективті зерттеу нәтижелеріне негізделуге тиіс.' Жәбірленушіден
алынған анамнестикалық мәліметтер оларды объективті зерттеу әдістерінің
нәтижелері қуаттаған жағдайда ғана ескеріледі.
Өлікке сараптама жасау. "Сот-медицина мөйітханаларына өліктерді жіберу,
оларды қабылдау ережелері, зерттеу, сақтау және беру төртібі" бойынша
мыналар сот-медицина түрғысынан зерттелуге тиіс:
1) қандай да бір зорлық жасалуы (механикалық зақым-дану, механикалық
асфиксия, улану, суға кету, жоғары жөне төмен температураның әсері, электр
тогының соғуы, қылмысты аборт және т.б.) себепті, сондай-ақ өлу түрі мен
өлген жеріне (соның ішінде емдеу мекемелерінде) қарамастан, зорлап
өлтірілген деп күдік келтірілген жағдайда өлген адамдардың өліктері;
2) дүрыс емделмегені немесе заңсыз емделгені жөнінде тергеу органдарына
шағым түскен болса, емдеу мекемелерінде аурудың диагнозы белгісіз жағдайда
өлген адамдардың өліктері, сондай-ақ емдеу мекемелеріне өліп қалғаннан
кейін жеткізілген адамдардың өліктері;
3) емдеу мекемесінің дөрігері өлу.себептерін анықтамаған және "Өлу туралы
дәрігер куөлігі" берілмеген жағдайда, өлген жеріне қарамастан, кенеттен
өлген адамдардың өліктері;
4) кім екені анықталмаған адамдардың өліктері.
Өліктерді сот-медициналық түрғысынан сою қалалар мең ірі елді
мекендерде арнаулы сот-медицина мәйітханаларында не ауруханалардың
секциялық залдарында жүзеге асырылады. Кейде еот-медицина түрғысынан союды
кездейсоқ орын-да жасауға тура келеді. Мұндай реттерде өлікті сою үшін
қарапайым болса да жағдай жасау осы сараптаманың жүргізілуін белгілеген
тергеушінің міндетіне жатады.
Мәйітханаға өлікпен бірге сот-медицина сараптамасын жүргізу туралы қаулы
немесе милиция органдарының қаты-насы және өлік табылған жерді қарау
хаттамасының көшірмесі немесе өлік емдеу мекемесінен түскен жағдайда науқас
тарихы қоса жіберілуге тиіс. Егер хаттама немесе науқас тарихы мәйітханаға
өліқпен бірге жіберілмеген болса, олар кейіннен өлік зерттелетін кезге
қарай жеткізілуі керек.
Өлікті сот-медицина түрғысынан сою милиция немесе прокуратура
органдары қаулысының негізінде жүргізілсе, ол сот-медицина сараптамасы деп
аталады. Ал егер ол арнаулы қаулы болмай, сот немесе прокуратура
органдарының қатынасына сәйкес өткізілсе, ол өлікті сот-медицина түрғысынан
зерттеу деп саналады.
"Ережелерге" сәйкес өлікті сот-медицина түрғысынан кез келген зерттеуге
қоса үш қуыстың (бас, кеуде, қарын) мүше-лері, ал қажет болған жағдайда
басқа қуыстар (омыртқа қуысы, мүрынның қосалқы қуысы) сойылып, сондай-ақ
бұлшық еттері жарылып, сүйектері арамен кесіліп зерттеледі.
Егер өліктен немесе оның киім-кешегінен зақымдалған жер табылса, олар сот-
медицина сараптамасының қорытындысында (актісінде) егжей-тегжейлі
суреттеліп қана қоймай, сонымен бірге сот фотосурегтерінің барлық ережелері
сақтала отырып суретке түсірілуге тиіс. Фотосуреттер қорытындыға (актіге)
қоса тіркеледі. Сонымен бірге өліктегі жарақаттардың
орналасу схемалары (суреттемесі) жасалуға тиіс. Бүл схемаларларды өлікті
сот-медицина түрғысынан жасалған зерттеу қорытындысына (актісіне) қоса
тіркеу керек.
Қаны сыртқа ағып, зорлап өлтірілген жағдайда өлікті сойып зерттеген
кезде қанның қай топқа жататынын анықтау үшін өліктен алынған қан үлгілерін
сот-медицина лабораториясына жіберу қажет.
Ішкі мүшелері уланған деп күдік келтірілген жағдайда өліктің қаны мен
басқа да ұлпалары сот-химия түрғысынан зерттеуге жіберілуге тиіс.
Өліктерге қандай да болсын операциялар жасауға немесе өзге де зерттеулер
мен тәжірибелер жүргізуге, срндай-ақ оқу және ғылыми мақсаттар үшін өлік
материалдарын алуға өлікті зерттеу тапсырылған сот-медицина сарапшысының
келісуі-мен ғана рүқсат етіледі және ол туралы сот-медицина сарап-тамасының
қорытындысында (актісінде) міндетті түрде көрсетіледі.
Өте жүқпалы аурулардан (дизентериядан, скарлатинадан, т.б.) өлген
адамдардың өліқтерін жерлеу үшін мәйітханадан мықтап жабылған табытқа салып
беріледі. Табыттың түбіне дезинфекциялайтын және ылғалды сіңіріп алатын
заттар: шымтезек, қүрғақ ағаш үгінділері, хлорлы әк салынуға тиіс. Жерлеуші
адамдардан мүндай өліктерді табытты ашпай және үйге немесе басқа жерге
апармай, тура жерлейтін жеріне жеткізу жөнінде міндеттеме алынады.
Міндеттемеде бүл ережелер бүзылған ретте қылмыстық жауапқа тартылатыны
ескертілуге тиіс.
Ал өлік анықталған кезде ол туралы мәліметтер тіркеу журналына және
сот-медицина сараптамасының қорытындысына (актісіне) қосымша енгізіледі.
Мәйітханаға бөлшектелген өліктің және онымен бірге табылған басқа да
заттардың бөліктері түскен жағдайда олар өте мүқият, егжей-тегжейлі
сипатталып, суретке түсіріледі. Бүл орайда негізгі міндет жеке
ерекшеліктерін, бөлшектеу қүралдары мен әдісін сипаттайтын белгілерді
анықтап көрсету қажет. Бөлшектелген өлік бөліктеріне сот-медицина сарап-
тамасын комиссия арқылы жүргізген жөн. Мұндай жағдайларда:
а) зерттеудің салыстырмалы анатомиялық, биологиялық және басқа да әдістері
арқылы өлік бөліктерінің (күдік келтірілген реттерде) адамдікі немесе
жануарлардікі екенін;
ә) қанын, жұмсақ улпаларын немесе сүйектерін зерттеу жолымен олардың қай
топ пен типке жататынын;
б) сот-химия зерттеуінің көмегімен улану белгілерінің бар-жоғын;
в) протездерінің, сонын ішінде тіс (егер болса) протездерінің, шаш, сыртқы
жыныс мүшелері мен дененің басқа да бөліктерінен алынған жүн қылшықтары
үлгілерінің ерекшеліктерін анықтау қажет.
Өліктің бөлшектелген бөліктері сипатталып, зерттелгеннен кейін
прокуратура органдары ерекше өкім бергенге дейін формалин ерітіндісіне
салынып жабылған күйінде мәйітханада сақталады.
Айғақты заттарға сараптама жасау. Қазақстан Республи-касы Қылмыстық істер
жүргізу кодексінің 58-бабына сөйкес, "қылмыс істеудің қүралы болған,
қылмыстық әрекеттердің объектісі болған және үстінде қылмыстың іздері
сақталған заттар, сол сияқты іс үшін елеулі маңызы бар мөн-жайларды
анықтауға өзінің қасиеттері бойынша қызмет ете алатын басқа нәрселер"
айғақты заттар деп түсініледі. Сөйтіп, мейлін-ше әр алуан объектілер
айғақты заттар болуы мүмкін.
Зерттеу үшін медицина және биология білімі қажет болатын айғақты
заттар сот-медицина сараптамасын жүргізуге жатады. Сот-медицина
тәжірибесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Сот медицина пәнінің түсінігі
2. Сот медицина ғылымының шығу тарихы
3. Сот медицина сараптамасының маңызы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина ғылымын алғаш рет 1690 жылы Specimen
medisina forensis деген еңбегінде Bonn сот – медицинасы деп атаған.
Содан соң Мемлекеттік дәрігерлік ем жүргізу (medicina politico-forensis)
деген атау ұсынылды, онда екі ғылымның сот медицинасы мен медициналық
полицияның жиынтығы көрініс тапқан.
Англияда және Британ достастығы деп аталатын елдерде медициналық
құқықтану (jurisprudential medica) деген атау кең таралған. Ал, Ресей мен
басқа бірқатар елдерде сот медицинасы сот-дәрігер ғылымы, медицина-сот
ғылымы, дәрігерлік заңтану, медициналық криминалистика деп аталған.
Сот медицина ғылымы зерттейтін пән мен обьектілерде айырмашылық көп,
өйткені олар сот медицина сараптамасының белгілі бір мемлекеттегі заң
негіздерінен, мақсаттары мен міндеттерінен туындайды.
Қазіргі сот медицинасы – дербес медицина ғылымы, ол қылмыстық және
азаматтық істерді тергеу мен сотта қарау кезінде сот әділдігі органдарында
туындайтын медициналық-биологиялық мәселелерді зерттеп, шешіп отырады.
Дәрігердің заңда белгіленген құқылық нормаларды сақтай отырып, сот-медицина
ғылымының деректерін қылмыстық немесе азаматтық істер фактілерін зерттеу
барысында нақты қолдануы мен тергеуі және сот органдарының өкілдеріне
қорытынды беруі сот-медицина сараптамасы деп аталады. Бұл сараптаманы
атқаратын дәрігерлер сот-медицина сарапшылары немесе сарапшы-дәрігерлер деп
аталады.
Құқықтық ғылымдар ішінде сот медицинасын дамытуға қылмыстық және
азаматтық қүқық, қылмыстық және аза-маттық процесс зор ықпал жасайды. Сот-
медицина сарапта-масын белгілеу мен жүргізудің себептері мен төртібі, сарап-
шылардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық істер жүргізу кодексі мен Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Осы
кодекстердің тиісті баптары сот дәрігерінің тәжірибелік сарашііылық
қызметін реттейтін үжымдық қүжаттар (ережелер, нүсқаулар, т.б.) шығаруға
негіз болып табылады.
Қылмыстарды тергеудің техникаcы, әдістемесі мен такти-касы туралы
ғылым — криминалистика сот медицинасымен ежелден-ақ тығыз байланысты. Бүдан
көпжыл бүрын-ақ сот-медицина сарапшылары медицина-криминалистика
сараптамасы ретінде іс-тәжірибеге енген зерттеулер жүргізе бастаған. Сот
медицинасы медицина пәндерінің ішінен патологиялық анатомиямен,
патологиялық физиологиямен, рентгенологиямен және басқа да бірқатар
клиникалық пәндермен, мысалы: терапиямен, педиатриямен, акушерлікпен,
гиңекологиямен урологиямен, хирургиямен ждне венерологиямен, т.б. өте-мөте
тығыз байланысты. Сот дәрігерлері бүл мамандықтардан сот-медицина
сараптамасын жетілдіру үшін тікелей де, жанама түрде де пайдалануға болатын
ең жаңа теориялық қағидалар мен тәжірибе жетістіктерін алып отырады. XX
ғасырдың орта шеніне дейін сот медицинасы жөніндегі оқульщ,тарда оныц
негізгі бөлімдёрін баяндаудың бірыңғай жүйесі болтан жоқ. Әрбір пәнді
өзінің ең маңызды және же-текші деп санайтын бөлімінен бастап келді.
1948 жылы М.Авдеев заңгерлерге арналған сот медицинасы оқулыгында пәннің
ғылыми негізделген жүйесін бірінші рет баяндап берді; ал оның 1959 жылы
жарық көрген сот медицинасы курсында бүл жүйе одан өрі дамытылды. Пәннің
дәйекті де айқын жүйесін жасауға ғылымда объективті түрде қалыптасқан
заңдылықтарды көрсететін сот-медицина сараптамасы сенімді негіз болып
табылады. Сондықтан да пәннің жүйеленуі сот-медицина сараптамасының
объектілерімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде еліміздегі сот медицинасы
пәнінің жүйесі мынадай:
1) сот-медицина сараптамасының заңдық негіздері және үйымдастырылу ы;
2) сырттан эсер етудің әр алуан түрлерінен денсаулықтың бүзылуы және
зақымдануы;
3) тірі адамдарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (сараптама);
4) өлу және өлік өзгерістері; өлікті қарап шығу және сот-медицина
түрғысынан зерттеу (сараптама);
5) айғақты заттарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (сараптама);
6) айғақты заттарды медициналық-криминалистік түрғыдан зерттеу (сараптама);
7) тергеу және сот істерінің материалдары бойынша сот - медицина
сараптамасы;
8) медицина және фармацевтика қызметкерлерін қылмыстық жауапқа тарту туралы
істердегі сот-медицина сараптамасы.
Сот медицинасы медицина ғылымына жататындықтан, медициналық жоғары оқу
орындарының жоғары курстарын-да оқытылады, өйткені ол болапіақ дәрігердің
білім алуын-дағы соңғы буын. Ал әрбір дәрігер сот медицинасының негіздерін
білуге тиіс. Оны білу жан-жақты дәрігерлік қызмет-ке қүқылық жағынан ой
жүгіртуге ғана емес, сонымен қатар олардың сот-медицина сарапшысы міндетін
сауатты атқаруына да көмектеседі.
Біздің заңдарымыз бойынша бүл қызметке сот әділдігі органдары кез
келген мамандықтағы дәрігерді тарта алады. Сонымен қатар сот медицинасын
заң оқу орындарының студенттері де оқиды, өйткені оның негіздерін
білмейінше, тергеу және сот жүмысын жүргізу өте қиын. Әдетте, сот-медицина
сараптамасының объектілері тірі адамдар, өліктер, айғақты заттар, тергеу
және сот істерінің материалдары болып табылады.
Сот-медицина сараптамасының жиі кездесетін түрі — тірі адамдарды
куәландыру. Бүл сараптама зақымданудың ауыр-лық дәрежесі, денсаулық жағдайы
туралы, жыныстық қыл-мыстар жағдайында жынысты, сол сияқты жасанды аурулар
мен өтірік ауыруды және басқалгрын анықтау туралы мәсе-лелерді шешу үшін
тағайындалады.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина пәнінің басқа пәндермен байланысы
2. Сот медицина ғылымының шығу тарихы
3. Сот медицина сараптамасының басқа сараптамадан айырмашылығы
4. Сот медицина сараптамасы ұғымының пайда болуы
Қажетті әдебиеттер:
1. Қаракөбенов К. Сот медицина негіздері Москва, 2000.
2. Тілеубергенов Е. Криминалистік сараптамаларда шешілетін сұрақтар.
Дәнекер, Алматы 2003.
3. Авдеев М.И. Курс судевной медицины. Москва, 1959.
4. Громов А.П. Курс лекций по судевной медицине Москва, 1970.
2-лекция. Тақырыбы:Қазақстанда сот-медицина сараптамасының даму жолдары
Жоспары:
1. Сот медициналық сараптаманың түрлері
2. Қазақстанда сот медицина сараптамасының дамуы
3. Қазақстандағы сот медицина сараптамасының қызметі
4. Сот медицина сараптамасының ғылыми және тәжірибелік жұмысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қазақстан Республикасьшда ғылым ретінде сот
медицинасы және сот медицина сараптамасы ғылымының іс-тәжіри-белік саласы
ретінде сот-медицина сараптамасы республика-ның денсаулық сактау ісінің
дамуы мен өсуінен шет қалдырылып отырған жоқ. Тарих қойнауына үңілсек,
патшалы Ресей кезінде ғана емес, Кеңее өкіметінің алғашқы жылдарында да
Қазақстанда сот-медицина қызметін бірен-саран дәрігерлердің ез жүмысына
қосымша атқарғанын көреміз. Мәселен, 1927 жылға дейін Қазақстанда сот-
медицина сараптамасын кездейсоқ дәрігерлер жасап келді, ал олардың
қорытынды-лары, негізінен алғанда, өліктерді сырттай қараумен шектелетін.
1928 жылдан 1933 жылға дейін Алматы қаласында М.В. Фрунзенін інісі
Константин Васильевич Фрунзе округтік сот-медждана сарапшысы қызметін
атқарды. Білімдар сот дәрігері болған КВ.Фрунзе республикада сот-медицина
қыз-метін үйьо.ідастьіру жөнінде бірқатар жобалар әзірлеген еді, алайда
оларды жүзеге асыруына денсаулығының нашарлап, Қазақстанңан кетіп қалуға
мәжбүр болуы мүмкіндік бермеді.
Қазақстанда сот-медицина қызметінің одан кейінгі бүкіл даму кезеңі
Қазақ КСР еңбек сіңірген ғылым қайраткері, ме-дшщна ғыльшдарының докторы,
профессор Семен Михайлович Сидоровтың есімімен байланысты. Ол Омбы мемле-
кеттік медицина институтының сот медицинасы кафедрасы жаньшда кандидаттық
диссертация қорғағаннан кейін, 1935 жылдың қазан айында Алматы мемлекеттік
медицина институтының сот-медицина кафедрасының меңгерушісі больш
тағайындалған еді. Сол жылы С.М.Сидоров рес-публиканың Бас сот-медицина
сарапшыеы да болып тағайъшдалды, сөйтіп, оның алдына сот медицинасы кафед-
расын қүру жөнінде және республикада сот-медицина қызметінің тәжірибелік
істерін жүзеге асыру үшін дәрігерлер даярлауды үйьшдастыру жөнінде күрделі
міндеттер қойылды.
Заң жүзінде қүрылғанымен сот медицинасының көрнекі оқу қүралдары да,
мекен-жайы да, тиісті тәжірибелік базасы да болмады. Өліктер 3x3,5 шаршы
метр кішкеНе бөлмеде зерт-теліп, патологнялықанатомиякафедрасының ауыз
бөлмесін-де амбулаториялың қабылдау өткізілш жүрді.
1937 жылға қарай институтта қалыпты оқу процесі үшін жағдай жасалды,
Бас сот-медицина сараптамасының бюросы үшін жаңадан үй салынып, облыстарда
сот-медицина және сот-химия лабораториялары бар сот-медицина сараптамала-
рының бюрблары қүрылды. Сот-медицина сарапшылары кадрларын, дәрігерлерді
Мәскеу, Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) және Киев қалалары медициналық жоғары оқу орындарының сот
медицинасы кафедраларында мамандан-дыру жолымен даярлау жөнінде едәуір
жүмыс жүргізілді. Алайда дәрігерлердің көпшілігі Алматы мемлекеттік
медицина институтының сот медицинасы кафедрасы жанындағы жүмыс орнында
біліктілігін арттыру_арқылы даярлықтан ететін еді. Сот-медицина
сараптамасының ғылыми жөне төжірибелік жүмысы өзара тығыз байланысты
болғанына қарамастан, оған С.М.Сидоровтың басшылық етуі арқасында, ғылым
ретіндегі сот медицинасы мен еот-медицина сараптамасының осы қалыптасу және
даму процесі кезеңдерінің ара-жігін ажыратып айтуға болады.
1935 жылы Алматы мемлекеттік медицина институтьі ғы-лыми қадрлар
жөнінде ғана ёмес, оқу процесі үшін де қажетті базасы болмағанына
қарамастан, сол кезде институттың па-тологиялық анатомия кафедрасының
меңгерушісі брлған про-фессор Б.Ф.Малышевтің бастамасымен сот-медицина
кафед-расыныңбір шағын бөлме алғанын атап өтқен жөн. Ал 1941 жылы кафедрада
6 адам болды. Бірақ Үлы Отан соғысы бас-талғаннан кейін кафедра
ассистенттерінің көпшілігі майданға кетті де, олардың орнын эвакуацияға
келген дәрігерлер басты.
Соғыс аяқталған жыд кафедра қызметкерлерінің ғылыми жүмыстар атқара
бастаған кездері болды. 1945—1966 жыл-дар аралығында кафедрада он үш
кандидаттық, бір доктор-лық (С.М.Сидоров) диссертация қорғалды.
Кафедра қызмёткерлері жүргізген жүмыстардың жалпы тоқсикологиялық
бағыты да ғылыми-тәжірибелік мәселе-лерін, атап айтқанда, айғақты заттарды
сот-медицина сарап-тамасынан өткізу мәселелерін талдаумен ойдағыдай үштас-
тырылды. Мәселен, С.М.Сидоров шаштың теріс таңбаларын алудың, шаштың
көлденең қимасын дайындаудың жаңа әдісін, сондай-ақ көміртегі тотығымен
уланған жағдайда қанда карбоксигемоглобиннің болуына жаңа сынама үсынды;
сондай-ақ жергілікті саңырауқүлақтардан, өріксүйектерінен улану
диагностикасына сот-медицина сараптамасын жасаудың тәжірибелік мәселелері
де талдап жасалды. Сонымен бірге асфикция мен "қақалып өлудің"
патогномониялық белгілері анықталды.
Қазақстанда сот-медицина сараптамасының дамуы Алматы медицина институты
сот медицинасы кафедрасының дамуымен және қалыптасуымен тығыз байланысты.
1935 жылы Қазақ КСР Денсаулық сақтау халық қомиссариаты жөніндегі бүйрықпен
өлкелік сот-медицина инспекторының қызметі белгіленді. Оған дейін сот-
медицина сараптамасы Қазақ КСР
Денсаулық сақтау халық комиссариаты көсіптік емдеу басқармасының
қарамағында болып келген еді. Алайда бақылау, кадрлар-даярлау мәселелёрін
айтпағанның өзінде, сот-медицина сарапшыларының қызметіне іс жүзінде ешкім
басшылық етпейтін.
Өлкелік инспекция жүргізген үйымдастыру жүмысы республикадағы сот-медицина
қызметінің жай-күйін өте қана-ғаттанғысыз деп тапты. Өйткені сол кезде
республйканың үлан^байтақ аумағында небары сегіз-ақ сот-медицина сарап-
шысықызмет көрсеткён, ал олардың да тең жартысы бүл істі өз жүмысымен қоса
атқарып жүрген дәрігерлер еді.
1935 жылғы ақпанда С.М. Сидоровтың Қазақстан дәрігер-лерінің бірінші
съезінде жасаған баяндамасы бойьташа рес-публиканың Денсаулық сақтау халық
комиссариаты мына-дай шешім қабылдады:
1. Алматы медициналық институты сот медицинасы кафед-расьшың негізіндебас
сот-медицина сараптамасы үйымдастырылсын.
2. Сот-медищша сараптамасы үпгін база салу қолға алынсын.
3. ҚИЭМА сот-медицина лабораториясы бөлімі сараптама штатына енгізілсін.
4. РКФСР Денсаулық сақтау халық комиссариатынан сот-медипина қызметін
толықтыру үшін дәрігерлер бөлу сүралсын.
1941 жылға дейін сот-медипина сарагітау мекемелерінде істейтін
дәрігерлер санының жылдан-жылға артқаны аңға-рылды. Свйтіп, Үлы Отан соғысы
басталарда олардың саны 61-ге жеткен еді, олардың еқеуі ғана жүмысты қоса
атқаратын. Соғыстан кейін де сарайтама мекемелерінің штаттары өте баяу
толықты. Мысалы, 1948 жылы 38 орынның 28-і ғана штатта істейтін сот-
медицина сарапшылары болды.
1951 жылы Одақтық және Қазақ КСР Денсаулық сақтау минисгрліктерінің
бүйрықтарымен ҚазақКСР Денсаулық сақ-тау министрлігі жаньшан Республикалық
сот-медицина са-раптама бюросы, ал облыстық денсаулық сақтау бөлімдері
жанынан облыстық бағыныстағы қалалар мен-барлық селолық аудандарға қызмет
көрсететін. облыстық сот-медицина сараптамасы бюролары қүрылды. Сөйтіп, сол
кездегі аумақтық бөлініс бойынша Қазақстанда осындай 15 бюро жүмыс істеді.
Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігінің 1957 жылғы 6 сәуірдегі
бүйрығы республикада сот-медицина сараптамасы қызметін одан әрі нығайтуға
бағытталды, онда бюролардың штаттарын нығайту, бірқатар облыстардың
денсаулық сақтау бөлімдері жанынан облысаралық сот-медици-на
лабораториядарын ашу, оларды дәрігерлермен және фармацевтермені қажетті
қүрал-жабдықтармен қамтамасыз ету және т.б. көзделді. Сонымен, жоғарыда
атап өткеніміздей, сот медицинасын негізгі мамандығына айналдырған
дәрігерлер саны жыл өткен сайын артып, лабораториялардың сот-медицина
сарапшылары есебінен сот-медицина сарапшыларының штаттағы қызметкерлер саны
да көбейді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда сот-медицина сарапшылары-ның кәсіптік даярлығын
жетілдіру үшін жақсы база бар. Рес-публикада бес сот-медицина кафедрасы
және патологиялық анатомия кафедралары жүмыс істейді. Қазақстанның сот-
медицина дәрігерлері орта есеппен әрбір 5—5,5 жылда біліктілігін арттырып
отырады.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медициналық сараптаманың түрлерге бөлінуі
2. Қазақстанда сот медицина сараптамасының даму жолдары
3. Қазақстандағы сот медицина сараптамасының қызметі мен
ұйымдастырылуы
Қажетті әдебиеттер:
1. Громов А.П. Курс лекций по судевной медицине Москва, 1970.
2. Козлов В.В. Основы экспертной оценки тяжести телесных повреждений.
Саратов, 1968
3. Концевич И.А. Судевно-медицинские аспекты врачебной практики. Киев,
1974.
4. Авдеев М.И. Судевная медицина. 5 - басылым. М., 1960.
3-лекция. Тақырыбы: Сот медицина сараптамасының іс жүргізу негіздері
Жоспар:
1. Сот медицина сарапшысы ұғымы
2. Алдын-ала тергеу кезіндегі немесе сот мәжілісіндегі сараптама
3. Сот медицина сараптамасының қорытындысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот медицинасы мен басқа да медициналық пәндердің
деректерін тергеу және срт тәжірибесінде іс жүзінде қолдану сот-медицина
сараптамасының мазмұны болып табылады.
Сот-медицина сараптамасы сот әділдігі мақсаттары мен міндеттеріне қызмет
етеді және елімізде қолданылып жүрген қылмыстық, азаматтық, қылмыстық істер
жүргізу және азаматтық істер жүргізу заңдарының, Үкімет қаулылары мен
өкімдерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау
министрлігі шығаратын ережелердің, бұйрықтар мең нұсқаулардың негізінде
және соларды сақтай отырып жүзеге асырылады. Сонымен бірге сот-медицина
сараптамасы өз қызметі, құқықтары мен міндеттері шегінде халыққа
медициналық көмек көрсету сапасын жақсарту ісінде, ауру мен өлім-жітімді
азайту, еңбек жәнё тұрмыс жағдайларын жақсарту жолындағы күресте денсаулық
сақтау жұмысына барынша жәрдемдесуді мақсат етеді.
Елімізде сот-медицина сараптамасын жүргізу Қазақстан Республикасы Қылмыстық
және Қылмыстық істер жүргізу, Азаматтық және Азаматтық істер жүргізу
кодекстерінің бірқатар баптарымен белгіленген. Әрбір кодекс бір құқық са-
ласына қатысты заңдар жинағы болып табылады.
Қылмыстық кодекс — қылмыстық жауапкершіліктің себептері мен шектерін,
қылмыс деп танылатын іс-әрекет белгі-лерін және ол үпгін қолданылатын
жазалау шараларын анық-тайтын заң құжаты болып табылады.
Қылмыстық істер жүргізу кодексі — қылмыстық істерді тергеу және сотта қарау
кезінде тергеу органдарының, соттың, прокуратураның, адвокаттардың қызметін
реттейтін және қылмыстық процеске қатысатын барлық адамдардың құқықтары мен
міндеттерін белгілейтін құқықтық нормалар-дың жүйеге келтірілген жинағы.
Азаматтық кодекс — жеке адамдардың немесе үйымдар-дың мүліктік қатынастарын
реттейтін жеке заң құжаты.
Азаматтық істер жүргізу кодексі дегеніміз — соттың аза-маттық істерді қарау
жөніндегі қызметін, сондай-ақ сот шешімдері мен ұйғарымдарын күштеп
орындату жөніндегі орындаушыдардың қызметін реттейтін құқықтық нормалар-дың
жүйеге келтірілген жинағы.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 52, 53, 169,
272-баптарына сәйкес сараптама алдын ала тергеу процесінде немесе сот
мәжілісінде ғылым, техника, өнер және қолөнер жөнінен арнайы пікір қажет
болған жағдайда белгіленеді. Бүл мәселелерді шешу үшін сарапшылар деп
аталатын білгір адамдар тартылады. Сараптаманы тиісті мекемелердің
сарапшылары немесе анықтама жүргізетін адам, тергеуші, прокурор және сот
тағайындаған өзге де мамандар жасайды. Тергеуші және сот құқық бұзушылықтың
бар-жоғын, оны жасағак адамның кінәсын анықтағанда сүйе-нетін кез келген
нақты деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Бүл
деректер куәгердің, жәбірленушінің, айыпталушының айғақтарымен, сарапшының
қорытындысымен, айғақты заттармен, сондай-ақ тергеу және сот әрекеттерінің
хаттамаларымен, басқа да тиісті қүжаттармен анықталады. Тергеу немесе сот
барысында бұл дәлелдемелер бір-бірін толықтыруы, сондай-ақ сарапшының
қорытындысы басқа дәлелдемелерге қайшы келген жағдайда қарама-қайшы сипатта
болуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексіне
сәйкес, сарапшының қорытындысы тергеу және сот органдары үшін міндетті
емес, алайда онымен келіспегендік дәлелденуге тиіс.
Сараптаманың әр алуан түрлері бар, мысалы, сот-медици-на, сот-психиатрия,
сот-бухгалтерлік, криминалистика, сот-техникалық сараптамалары және т.б.
Бұл орайда сот-медицина сараптамасының басқаларының бәрінен бұрын қолданыла
бастағанын айта кеткен жөн.
Сараптаманың басқа түрлері сияқты, сот-медицина сараптамасы да тергеу және
сот органдарының жазбаша берген ұсынысы, қаулысы немесе жолдамасы бойынша
ғана жасалады.
Қазіргі кезде мемлекеттік (лауазымдық) және еркін сот-медицина
сараптамасы жүзеге асырылады. Сот-медицина сараптамасының басым көгшілігін
сот-медицина сарапшылары, яғни арңаулы даярлығы бар және сот-медицина
сарапшыларының қызметін атқаратын дәрігерлер жасайды. Бүл — мемлекеттік,
яғни лауазымдық сараптама. Сондай-ақ сот-медицина сарашпшысы болмаған
жағдайда сараптама жасауды тергеу немесе сот органдары кез келген дәрігерге
тапсыруы мүмкін. Мүндай жағдайларда ол сарапшы-дәрігер деп аталады. Бүл —
еркін сараптама.
Кейбір елдерде ант берген сараптама деген бар. Мысалы, Францияда
солай. Бүл орайда соттарда ант беріп, сот-медицина сарапшысы болып
бекітілген дөрігерлердің белгілі бір тізімі болады. Мүндай жағдайларда
тергеу және сот органдары сарашпылар таңдағанда дәрігерлердің тиісті
тізімімен шектеледі. Біздің заңдарымызға сәйкес, сараптама тағайындау
туралы мәселені әрбір ретте тергеу немесе сот органдары шешеді. Алайда
заңда сараптамалардың барлық түрлері ішінен сот-медицина және сот-
психиатрия сараптамаларын міндетті түрде жүргізу көзделген.
Қазақстан Респу бликасы Қылмыстық істер жүргізу кодексі бойынша:
1) өлу себебін және дене жарақаттарының сипатын анықтау үшін;
2) айыпталушының немесе күдік келтірілген адамның іс жүргізу кезіне қарай
өздерінің не істегенін білетін-білмейтіндігі немесе өзін-өзі билей
алатындығы жағынан ақыл-есінің бүтіндігіне немесе қабілеттілігіне күмән
келтірілген олардың психикалық халін анықтау үшін;
3) куәгердің немесе жәбірленушінің іе үшін маңызы бар мән-жайларды дүрыс
түсіну және олар туралы дүрыс айғақ беру қабілетіне күмән келтірілген
жағдайда олардың психи-калық және физикалық халін анықтау үшін;
4} айыпталушының, күдік келтірілген немесе жәбірленген адамның жас
шамасының іс үщін маңызы болып, ол туралы қүжаттар болмаған жағдайда
олардың жас шамасын анықтау үшін сараптама жүргізу міндетті болып
табылады,
Сөйтіп, өлу себептерін, дене жарақаттарының сипатын, психикалық халін және
жасын анықтаған кезде міндетті түрде сарантама жүргізу заңда көзделген. Іс
жүзінде орындалуы жөнінен сот-медипина сараптамасының түрлері: алғашқы,
қосымша және қайталап жасалатын сараптамалар болып бөліңеді.
Алғашқысараптама кезінде объектіге бірінпгі рет, көбінесе бір сәтке
және түпкілікті зерттеу жүргізіліп, сарапшы тиісті қорытынды жасайды. Кейде
алғашқы сараптама барысында қосымша зерттеу жүргізу, мамандардың ақыл-
кенесі, т.б. қажет болады. Сондықтан алғашқы сараптама барлық уақытта
бірдей бір сәттік бола бермейді.
Қосымша сараптама кезінде сот-медицина сарапшысы әуелі объектіні
зерттеп, қорытынды жазады. Сонан соң тергеу барысында, тергеуші сарапшыны
тергеу материалдарымен таныстырып, оған қолда бар барлық материалдар
ескерілген түпкілікті қорытынды беруді ұсынады.
Алғашқы сараптама онша толық және білікті болмаса, тергеу немесе сот
органдарын қанағаттандырмаса, сондай-ақ істе келтірілген басқа
дәлелдемелерге қайшы келсе, сараптама қайталап жасалады. Әдетте сараптаманы
қайталап жасау неғүрлым тәжірибелі бір немесе бірнеше сарапшыға
тапсырылады. Алғашқы, қосымша жөне қайталанатын сараптама-лар комиссиялық
және кешенді түрде жүргізілуі мүмкін.
Комиссиялық сараптама мейлінше қиын жағдайларда, атап айтқаңда,
кәсіптік қүқық бүзғаны үшін медицина қызметкерлерін жауапқа тарту туралы
істер бойынша, еңбекке жарамдылық дәрежесін анықтау кезінде, өтірік ауыруды
немесе ауырғансуды, өзін-өзі жарақаттауды анықтау үшін сараптама жасаған
кезде, күрделі қылмыстық істер бойынша (мысалы, бөлшектеп тасталған мәйітті
зерттеген жағдайда), сараптаманы қайталап жасаған кезде жүргізіледі.
Кешенді сараптаманы бір іс бойынша әр түрлі мамандар тобы жүргізеді.
Мәселен, улануға сараптама жасағанда оған көбінесе клиникалық дәрігерлер,
сот дәрігерлері, химиктер, биологтар, ботаниктер және т.б. қатысады.
Сот-медицина сараптамасы алдын ала тергеу кезінде де, сот мәжілісінде
де жүргізіледі.
Пламан дәрігердің сот медицинасы саласына қатысуы көбінесе оқиға
болған жерді қараудан басталады, оны тергеуші жүргізеді (Қазақстан
Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 126-бабы). Кісі өлтіруге,
өзін-өзі өлтіруте, жазатайым оқиғаларға байланысты істерде өлікті оқиға
болған (табылған) жерде қарау кезінде, сондай-ақ адам сырттан зорлық
жасалуы мүмкін кейбір кенеттен қайтыс болған жағдайларда маман дәрігердің
маңызы ерекше зор. Мүндай жағдайларда дәрігер өзінің арнаулы білімі
негізінде қылмысты тергеуге елеулі көмек көрсете алады. Мысалы, өліктің
жатысы, денёсіндегі жарақаттар, қан дақтарының болуы, өлік таңбаларының
түсі мен сипаты, өліктің сіресу көрінісі және т.б. бірқатар жағдайларда
болған оқиғанЫң сипаты, жарақат салу әдісі, өлген уақыты туралы, тергеу
үшін маңызды басқа да мәселелер жөнінде алдын ала пікір айтуға мүмкіндік бе-
реді. Әлбетте, оқиға болған жерге барған маман дәрігердің бірінші кезектегі
міндеті — өлу актісін анықтау немесе зардап шегуші тірі болып шықса, оған
медициналық көмек көрсету.
Оқиға болған жерді қараған кезде хаттама жасалып, оған тергеуші,
дәрігер және куәлар қол қояды. Әдетте, хаттама өлікті қарауға қатысқан
дәрігердің ауызекі айтуымен жазы-лады. Маман дәрігер бірқатар айғақты
заттарды (қан дақта-рын, шәует сүйығын, шашты, т.б.) табу, алу кезінде
терге-ушіге көп көмек көрсете алады. Сонымен қоса, оқиға болған жерді
қараған кезде жоспар жасап, объектіні суретке түсірген жөн, мүны тергеуші
істейді.
Оқиға болған (өлік табылған) жерде өлікті қарап шыққан-нан кейін тергеуші
өлікті сот-медициналық союға жібёреді. Оны сойьш керуді оқиға болған жерді
қарауға қатысқан дәрігерге тапсырған жөн, өйткені ол істің мән-жайымен,
өлік қүіэылыстарыньга. сипатымен және жарақаттардың бастапқы көрішсімен
таныс. Бүл ерекшеліктер сарапшының сот-меди-цина сараптамасы алдына
қойылған мәселелерді неғүрлым егжей-тегжейлі шешуіне көмектеседі. Бүл
мәселелер тергеу-шінщ қаулысында айқын түжырымдалуға тиіс, онда соны-мен
қатар сараптаманың мақсаттары және оқиғаның мән-жайы туралы мәліметтер де
көрсетіледі. Сот сарапшыға қорытынды беруден бастартқаны үшінжәне біле
түра жалған қорытынды бергені ушш жауапты болатынын ескертеді.
Алдын ала тергеу барысында немесе сот мәжілісінде өз қыз метін дүрыс атқару
үшін сот-медицина сарапшысы Қыл-мыстық істер жүргізу кодексінде көзделген
қүқықтары мен шндеттерін жақсы білуге тиіс.
Сарапшының міндеттері:
1. Ол анықтама алушы адамның, тергеушінің, прокурор-ангң. сотаың шақыруына
келуге тиіс. Дәлелді себептерсіз кел-мей қалган жағдайда, куәгер сияқты,
сарапшы да айдап әкелі-нуі мүмкія. Сарапшының ауырып қалуы, қызмет бабымен
іссапарга кетуі, демалыста болуы, шақыру қағазын алмауы және сс. оньщ
келмеуіне дәлелді себептерге жатады.
2.Тергеу қүпиясын сақтауға тиіс. Алдын ала тергеу де-ректерін жария етуте
болмайтыны Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 96-
бабында көзделген. Оларды жария еткені үшін қылмыстық жауаптылық Қылмыстық
кодекстің 194-бабында айтылған. Заңның аталған нұсқаулары тәжірибелік
сабақтар кезінде кейде алдын ала тергеу деректерімен танысатын студенттерге
де қатысты.
3. Сот-медицииа сарапшысы сараптама жүргізуге және өзінің алдына қойылған
мәселелер бойынша қорытынды беруге міндетті. Егер ұсынылған мәселе
сарапшының арнаулы білімі шеңберіне сыймаса немесе өзіне берілген
материаддар қорытынды беруге жеткіліксіз болса, сарапшы қорытынды беру
мүмкін еместігін сараптаманы тағайындаған органға жазбаша түрде хабарлайды.
4. Сот-медицина сарапшысы тергеу және сот органдарының қызметкерлеріне
сараптама мәселелері бойынша кеңес беруге тиіс. Мүндай кеңесті жеке
тәртіппен, мысалы, кейбір кезде сараптама деректерінің көмегімен өз
қорғауындағыларды қорғап қалғысы келетін адвокаттарға беруге болмайды.
5. Сот- медицина сарапшысы сараптама жүргізу кезінде анықталған және бүрын
істе көрсетілмеген жаңа деректердің бәрін тиісті тергеу және сот
органдарына жеткізуге, сондай-ақ тергеу және сотта қарау үшін маңызы бар
мән-жайлар мен фактілерге өз еркімен тергеу және сот органдарының на-зарын
аударуға міндетті.
6. Сарапшы қатаң белгіленген және заңда қөзделген ны-сан бойынша сараптама
қүжатын, яғни сот-медицина зертте-уінің қорытындысын (актісін) жасауға
міндетті. ,
Сарапшы, біріншіден, сараптаманың мақсаттары мен міндеттерін білуге,
тергеушіден айқын түжырымдалған сүрақтар алуға хақылы. Екіншідей, оның сот
мәжілісі басталғанға дейін сот ісінің материалдарымен танысып, одан
үзінділер жазып алуға хақысы бар. Үшшшіден, тергеушінің, прокурордың немесе
соттың рүқсатымен жауап алған кезде, басқа да тергеужәне сот әрекеттері
кезінде қатыса алады және жауап алынып отырған адамға сараптаманың мәніне
қатысты сүрақ-тар қоя алады. Төртіншіден, істің мән-жайын білуге тиіс.
Сонымен бірге-өзіне қорытынды беру үшін қажетті қосымша материалдар табыс
ету туралы өтініш жасауға хақылы. Қылмыстық істің материалдары ғана емес,
сонымен қатар аиғақты заттар, еалыстырып зерттеуге арналған қүжаттар мен
үлгілер және т.б. қосымша материалдарға жатуы мүмкін. Бесіншіден, соттан
айқын түжырымдалған жазбаша сүрақтар талап етуге, қойылған сүрақтарға жауап
қайтару үшін қажетті нәрселерді алуға және бүл ретте кез келген оқулықтар
мен қүралдарды пайдалануға хақылы. Бүл орайда сарапшы өзіне қойылған
сүрақтардың мағынасын анықтап, түсіндіріп беруді сұрай алады. Алтыншыдан,
сараптама күрделі және арнаулы мәселелерді шешу қажет болған жағдайда сот-
медицина сарапшысы тиісті кәсіп мамандарын са-раптамаға қатысуға және
өздерімен бірге қорытынды беруге шақыруды өтінуге міндетті. Жетіншіден,
штаттағы сот-медицина сарапшысы өзіне денсаулық сақтау органдарынын сарапшы
ретінде өя мідетіне кірмейтін денсаулық сақтау жағинан жүктеген, міндеттері
мен әр түрлі тапсырмаларын (емдеу, санитарлық және басқа да жүмыс түрлері
жөнінен) орындаудан бас тарта алады. Сегізіншіден, сарагапы-дәрігер
штаттағы сот-медицина сарашпысы болмаса, онда өзінің сараптама жүргізгені
үшін сыйақы алуға хақылы
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина сарапшысы ұғымының түсінігі
2. Алдын-ала тергеу кезінде жасалатын сараптаманың сот мәжілісі кезінде
жасалатын сараптаманың тағайындалу тәртібі
3. Сот медицина сараптамасының актісі.
Қажетті әдебиеттер:
1. Маковская Е.И. Патологическая анатомия отравлений ядохими. М., 1967.
2. Мошкин Е.А. Отравления техническими жидкостями. Л., 1964.
3. Попов Н.В. Судебная медицина. М., 1950.
4. Громов А.П. Практикум по судебной медицине. М., 1971.
5. Авдеев М.И. Краткое руководство по судебной медицине М., 1966.
6. Авдеев М.И. Судебно-медицинская экспертиза живых лиц. М., 1968
4-лекция. Тақырыбы: Сот медицина қызметінің ұйымдастырылуы және құрылымы
Жоспар:
1. Сот медицина сараптама бюросы
2. Аудандық, республикалық сот медицина сарапшылары
3. Бас сот медицина сарапшысы
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сараптама жүргізген кезде сот-медицина сарашпысы
өзінің арнаулы білімі саласына қатысы бар және сот-медицина сараптамасының
қүзыретіне кіретін мәселелерге ғана жауап беруге тиіс екендігін атагі
көрсету қажет. Сот-медицина сарапшысы медициналық немесе биологиялық
сипаттағы мәселелерді ғана шеше алады және ол заң, техникалық және басқа да
медициналық емес мәселелерге жауап бермеуге тиіс; өйткені сарапшы олар
жөнінде маман емес. Сондықтан сарапшы сотталушының кінәлылығына қатысты
мәселелерді (мысалы, кәсіптік күқык бұзғаны үшін медицина қызметкерлері
қылмысты жауапқа тартқан жагдайларда), қылмысты арам ниеттілік (мысалы,
өлім түрі), іс-әрекетті саралау мәселелерін шеше алмайды, өйткені бүл
мәселелерді тергеу немесе сот органдары шешуге тиіс. Егер сарапшы өзіне
қойылған сұрақтарга жауап қайтара алмаса, тергеу, немесе сот органдары
неғүрлым тәжірибелі, басқа бір сарапшыны немесе бірнеше сарапшыны шақыра
алады. Сараптаманы бірнеше сарапшы жүргізген кезде олар жалпы қорытынды
жасап, қол қояды. Егер комиссия мүшелерінің біреуі көпшілікпен келіспесе,
өз қорытындысын жасап, комиссияның өзге мүшелері қол қойған қорытындыға
қоса тіркеледі.
Бас сот-медицииа сарапшысы арнаулы сот-медицина сараптама мекемелерін
— қалалық (Алматы), облыстық, республикалық сот-медщина сараптама бюросын
басқарып, олардың бастығықызметін атқарады. Сот-медицина сараптама
бюросының қүрамына мына бөлімдер кіреді:
1) тірі адамдарды сот-медициналық түрғыдан куәландыру бөлімі (емхана);
2) Сот-гистология бөлімшесі мен өлікті зерттеу бөлімі (мәйітхана);
3) айғақты заттарды сот - медициналық зерттеу бөлімі (сот-
медицина лабораториясы);
а) физикалық-техникалық сараптама
ә) сот-биологиялық сараптама
б) сот-химиялык сараптама
Сот-медициналық сараптама жеке адамның өміріне, денсаулығына және
қадір-қасиетіне қарсы қылмыс жасалған істердің материалдары бойынша және
кәсіптік қүқық бұзушылық үшін медицина қызметкерлерін қылмыстық
жауаптылыққа тарту туралы істер бойынша сараптамалар жасайды. Ал,
тәжірибелік жүмысқа келгенде, денсаулық сақтау бөлімі меңгерушісінің
сараптама жүргізу сапасьш тексеруге, сол сияқты сараптама жүргізуді
тағайыңдауға қүқығы жоқ. Жоғары түрған сарапшы тарапынан ғылыми-тәжірибелік
және үйымдық жағынан басшылық ету мен бақылау жасауға белгілі бір,
дәрежеде шек қойылған. Ол өзіне бағынышты бюро бастығына актілердің
жасалатынын, білікті кадрлар іріктеп алу жағынан кемшіліктер бар екенін,
лабораторияның; нашар жүмыс істейтінін, т.б. көрсете алады. Сот-медициналық
сараптаманың объектілері: тірі адамдар,
өліктер, медициналық сипаттағы мәселелер туындайтын тергеу және сот
органдарының қылмыстық істерінің айғақты заттары мең материалдары болып
табылады. Сараптаманың .әрбір түрі арнаулы ережелерге мәселен, Дене
жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау ережелері, "Сот-медицина
мәйітханаларына өліктерді жіберу, оларды қабылдау ережелері; зерттеу,
сақтау және беру туралы ережелер. Бұл аталған ережелер сот-медициналық
сараптама жүргізу барысында төмендегідей қызметтерді атқарады:
а) зорлықпен өлтірілген азаматтарға жасалған сараптамаларда өлімнің
уақытын, сипатын, өлу себептерін анықтау жене анықталмаған тергеу және сот
органдарының мәселелерді шешу үшін зерттеу;
б) объектілерге сот-медициналық физикалық-техникалык; және сот-химиялық
зерттеу жүргізу жолымен айғақты заттарға сараптамалар;
в) жеке адамның өміріне, денсаулығына және қадір-қасиетіне қарсы қылмыс
жасалған істердің материалдары бойынша және кәсіптік қүқық бүзушылық үшін
медицина қызмткерлерін қылмыстық жауапқа тарту туралы істер бойынша
сараптамалар жасайды;
г) сот-медициналық клиникалық-анатомиялық конференцияларда емдеуші
дәрігерлермен бірге сот-медицина оқиғаларын талқылайды.
Бюро бастығы емдеу диагностикада табылған өліктер туралы денсаулык
сактау органдарына жеткізеді. Денсаулық сақтау органдары әкімшілік-
шаруашылық жағынан облыстық денсаулық сақтау бөлімдеріне бағындырылған.
Аудандық, ауданаралық сот-медицина сарапшылары тиісті сот-медицина
сараптама бюроларының қүрамына кіреді және сол бюролардың бастықтарына
бағынады. Сонымен сот-медицина сараптама бюролары екі жақты бағыныштылықта
болады: 1) әкімшілік-шаруашылық және қаржы жағынан облыстық денсаулық
сақтау бөлімдерінің басшыларына, ал ғылыми-тәжірибелік және ұйымдық жаты-
нан жоғарыдағы бюроларға бағынады. Сонымен бірге бұлай-ша бағынуға тиісінше
шек қойылған. Мысалы, облыстық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі
облыстық сот-медицина сараптама бюросының бастығына оның қаражатты дүрыс
жұмсамай, қаржы тәртібін бұзып отырғанын, сондай-ақ бюрода олқылықтар
барын: кадрлардың нашар іріктеліп алынатынын, еңбек тәртібі бұзылатынын,
т.б. көрсете алады. Ал тәжірибелік жүмысқа келгенде, денсаулық сақтау
бөлімі меңгерушісінің сараптама жүргізу сапасын тексеруге, сол сияқты
сараптама жүргізуді тағайындауға қүқығы жоқ. Жоғары түрған сарапшы
тарапынан ғылыми-тәжірибелік және ұйымдық жағынан басшылық ету мен бақылау
жасауға да белгілі бір дәрежеде шек қойылған. Ол өзіне бағынышты бюро
бастығына актілердің нашар жасалатынын, білікті кадр-лар іріктеп алу
жағынан кемшіліктер бар екенін, лабораторияның нашар жұмыс істейтінін, т.б.
көрсете алады. Бірақ бірінші сарапшы екіншісі жасаған қорытындының күшін
жоя алмайды. Өйткені сараптаманың жүргізілуі және берілген қорытьшды үпгін
сараптама жүргізген сарапшының езі ғана жауап береді. Егер жоғары түрған
сарапшы қорытындыны қате деп тапса, оның қайталап сараптама тағайындау
туралы прокуратураға дәлелді өтініш жасауға қүқығы бар.
Сот-медицина қызметінің мүлтіксіз үйымдастырылуы, сарапшының сот әділдігі
органдарына тәуелсіздігі, оның іс нәти-жесіне материалдық жағынан мүдделі
болмауы сот-медицина сараптамасынын объективтілігіне жәрдемдеседі.
Бақылау сұрақтары :
1. Сот медицина сараптама бюросының атқаратын қызметі
2. Аудандық, республикалық сот медицина сарапшылары
3. Сарапшы және Бас сот медицина сарапшысының айрмашылығы
Қажетті әдебиеттер:
1. Авдеев М.И. Краткое руководство по судебной медицине М., 1966.
2. Авдеев М.И. Судебно-медицинская экспертиза живых лиц. М., 1968.
3. Райский М.И. Судебная медицина М., 1953.
4. Покровский В.И., Кантер Э.И. Сборник организационно-методических
материалов по судебно-медицинской экспертизе. М., 1960.
5. Сводковский Б.С. Острый пигментный некроз и его судебно-медицинская
оценка Москва, 1974.
5-лекция. Тақырыбы: Сот медицина сараптамасының обьектілері
Жоспар:
1. Тірі адамдарға жасалатын сараптама
2. Өлікке жасалаиын сараптама
3. Айғақты заттарға жасалатын сараптама
4. Іс материалдарға жасалатын сараптама
Лекция мақсаты: Сот медицинасы бір-бірінен алшақ жатқан екі білім саласымен
тығыз байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот медицинасы заң
пәндерімен жиі жанасады. Сот медицинасынын пайда болуы заң ғылымының, сот
ісін жүрпзу мен мемлекеттік басқарудың қажеттерімен тарихи жағынан
байланысты. Соңғы жылдары ғалымдар сот медициасының мазмұнына ғана емес,
тіпті пәннің атауына да ізін қалдырған. Ал сот медицинасы әр кезде әр
мемлекетте әр түрлі аталған. Сот медицинасы пәні қылмыстық және азаматтық
құқық, қылмыстық және азаматтық істер жүргізу кодексінде көзделген тиісті
баптар бойынша сот медициналық сараптаманың жасалу тәртәбі және
криминалистік сараптама мен сот психиатриялық сараптамадан айырмашылығын
айыру арқылы ондағы тергеу мен сот қызметкерлерінің міндеттері мен
құқықтарын және кәсіби біліктілігін ескере отырып студенттерге құқықтық
және медициналық тұрғыдан түсінік беру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Сот-медицина сараптамасының объектілері: тірі
адамдар, өліктер, медициналық сипаттағы мәселелер туындайтын тергеу және
сот істерінің айғақты заттары мен материалдары. Сараптаманың әрбір түрі
арнаулы ережелерге, мәселен, "Дене жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау
ережелері", "Сот-медицина мәйітханаларына өліктерді жіберу, оларды қабылдау
ережелері, зерттеу, сақтау және беру тәртібіне сәйкес жүргізіледі. Бүл
ережелерді Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен және республиканың Бас
прокуратурасымен, Ішкі істер министрлігімен, Жоғарғы Сотымен келісілген,
сондықтан олар дәрігерлер үшін де, тергеу және сот органдарының
қызметкерлеріне де міндетті.
Тірі адамдарға сараптама жасау. Тірі адамдарды куөландыру сот-медицина
сараптамасынын ең жиі кездесетін түрі болып табылады. Сот медицинасының
төжірибесінде тірі адамдарға сараптама жасаудың мынадай түрлері
жүргізіледі:
1. Жарақаттану кезінде:
а) дене жарақаттарының ауырлық дәрежесін анықтау; ә) еңбекке жарамдылықты
жоғалтуды анықтау;
б) өзін-өзі зақымдауды (дене мүшесін зақымдаушылықты) анықтау.
2. Жыныс жағдайын анықтау кезінде: а) жыныстық жетілгендікті анықтау; ә)
жыныс амандығын анықтау;
6} түқымдылық қабілетті анықтау;
в) даулы жыныстық жағдайды анықтау (гермафродитизм);
г) жүктілікті, бала туғандықты, түсікті анықтау.
3. Жыныстық қылмыстар кезінде:
а) зорлап жасалған жыныс қатынасын анықтау; ә)азғындық әрекеттерді анықтау;
б) еркекаралық жыныс қатынасын анықтау;
в) соз ауруының жұғуын анықтау.
4. Басқа себептер бойынша:
а) мае болуға сараптама; ә) жас шамасын анықтау;
б) адамдардың үқсастығын анықтау.
Тірі адамдарға сараптама арнаулы сот-медицина емхана-ларында (ірі
қалаларда) немесе әдеттегі поликлиника кабинеттерінде жүргізіледі. Оның
клиникалық дәрігерлер қатысуымен кешенді түрде жүргізілуі де жиі кездеседі.
Сот-медицина сараптамасын басқа дәрігердің кеңесі керек болған жағдайда
куәландырылушыны сол маманға жіберіп, кейбір мәселелерді оның шешуіне
қалдырады.
Сарапшының маман дәрігерге жолдамасында сараптаманың мақсаты көрсетілуге
тиіс, істің қысқаша мән-жайы хабарланып, кеңесші-дәрігердің шешуі талап
етілетін мәселелер айқын түжырымдалады. Кеңесшінің жауаптары бірінші
кезекте объективті зерттеу нәтижелеріне негізделуге тиіс.' Жәбірленушіден
алынған анамнестикалық мәліметтер оларды объективті зерттеу әдістерінің
нәтижелері қуаттаған жағдайда ғана ескеріледі.
Өлікке сараптама жасау. "Сот-медицина мөйітханаларына өліктерді жіберу,
оларды қабылдау ережелері, зерттеу, сақтау және беру төртібі" бойынша
мыналар сот-медицина түрғысынан зерттелуге тиіс:
1) қандай да бір зорлық жасалуы (механикалық зақым-дану, механикалық
асфиксия, улану, суға кету, жоғары жөне төмен температураның әсері, электр
тогының соғуы, қылмысты аборт және т.б.) себепті, сондай-ақ өлу түрі мен
өлген жеріне (соның ішінде емдеу мекемелерінде) қарамастан, зорлап
өлтірілген деп күдік келтірілген жағдайда өлген адамдардың өліктері;
2) дүрыс емделмегені немесе заңсыз емделгені жөнінде тергеу органдарына
шағым түскен болса, емдеу мекемелерінде аурудың диагнозы белгісіз жағдайда
өлген адамдардың өліктері, сондай-ақ емдеу мекемелеріне өліп қалғаннан
кейін жеткізілген адамдардың өліктері;
3) емдеу мекемесінің дөрігері өлу.себептерін анықтамаған және "Өлу туралы
дәрігер куөлігі" берілмеген жағдайда, өлген жеріне қарамастан, кенеттен
өлген адамдардың өліктері;
4) кім екені анықталмаған адамдардың өліктері.
Өліктерді сот-медициналық түрғысынан сою қалалар мең ірі елді
мекендерде арнаулы сот-медицина мәйітханаларында не ауруханалардың
секциялық залдарында жүзеге асырылады. Кейде еот-медицина түрғысынан союды
кездейсоқ орын-да жасауға тура келеді. Мұндай реттерде өлікті сою үшін
қарапайым болса да жағдай жасау осы сараптаманың жүргізілуін белгілеген
тергеушінің міндетіне жатады.
Мәйітханаға өлікпен бірге сот-медицина сараптамасын жүргізу туралы қаулы
немесе милиция органдарының қаты-насы және өлік табылған жерді қарау
хаттамасының көшірмесі немесе өлік емдеу мекемесінен түскен жағдайда науқас
тарихы қоса жіберілуге тиіс. Егер хаттама немесе науқас тарихы мәйітханаға
өліқпен бірге жіберілмеген болса, олар кейіннен өлік зерттелетін кезге
қарай жеткізілуі керек.
Өлікті сот-медицина түрғысынан сою милиция немесе прокуратура
органдары қаулысының негізінде жүргізілсе, ол сот-медицина сараптамасы деп
аталады. Ал егер ол арнаулы қаулы болмай, сот немесе прокуратура
органдарының қатынасына сәйкес өткізілсе, ол өлікті сот-медицина түрғысынан
зерттеу деп саналады.
"Ережелерге" сәйкес өлікті сот-медицина түрғысынан кез келген зерттеуге
қоса үш қуыстың (бас, кеуде, қарын) мүше-лері, ал қажет болған жағдайда
басқа қуыстар (омыртқа қуысы, мүрынның қосалқы қуысы) сойылып, сондай-ақ
бұлшық еттері жарылып, сүйектері арамен кесіліп зерттеледі.
Егер өліктен немесе оның киім-кешегінен зақымдалған жер табылса, олар сот-
медицина сараптамасының қорытындысында (актісінде) егжей-тегжейлі
суреттеліп қана қоймай, сонымен бірге сот фотосурегтерінің барлық ережелері
сақтала отырып суретке түсірілуге тиіс. Фотосуреттер қорытындыға (актіге)
қоса тіркеледі. Сонымен бірге өліктегі жарақаттардың
орналасу схемалары (суреттемесі) жасалуға тиіс. Бүл схемаларларды өлікті
сот-медицина түрғысынан жасалған зерттеу қорытындысына (актісіне) қоса
тіркеу керек.
Қаны сыртқа ағып, зорлап өлтірілген жағдайда өлікті сойып зерттеген
кезде қанның қай топқа жататынын анықтау үшін өліктен алынған қан үлгілерін
сот-медицина лабораториясына жіберу қажет.
Ішкі мүшелері уланған деп күдік келтірілген жағдайда өліктің қаны мен
басқа да ұлпалары сот-химия түрғысынан зерттеуге жіберілуге тиіс.
Өліктерге қандай да болсын операциялар жасауға немесе өзге де зерттеулер
мен тәжірибелер жүргізуге, срндай-ақ оқу және ғылыми мақсаттар үшін өлік
материалдарын алуға өлікті зерттеу тапсырылған сот-медицина сарапшысының
келісуі-мен ғана рүқсат етіледі және ол туралы сот-медицина сарап-тамасының
қорытындысында (актісінде) міндетті түрде көрсетіледі.
Өте жүқпалы аурулардан (дизентериядан, скарлатинадан, т.б.) өлген
адамдардың өліқтерін жерлеу үшін мәйітханадан мықтап жабылған табытқа салып
беріледі. Табыттың түбіне дезинфекциялайтын және ылғалды сіңіріп алатын
заттар: шымтезек, қүрғақ ағаш үгінділері, хлорлы әк салынуға тиіс. Жерлеуші
адамдардан мүндай өліктерді табытты ашпай және үйге немесе басқа жерге
апармай, тура жерлейтін жеріне жеткізу жөнінде міндеттеме алынады.
Міндеттемеде бүл ережелер бүзылған ретте қылмыстық жауапқа тартылатыны
ескертілуге тиіс.
Ал өлік анықталған кезде ол туралы мәліметтер тіркеу журналына және
сот-медицина сараптамасының қорытындысына (актісіне) қосымша енгізіледі.
Мәйітханаға бөлшектелген өліктің және онымен бірге табылған басқа да
заттардың бөліктері түскен жағдайда олар өте мүқият, егжей-тегжейлі
сипатталып, суретке түсіріледі. Бүл орайда негізгі міндет жеке
ерекшеліктерін, бөлшектеу қүралдары мен әдісін сипаттайтын белгілерді
анықтап көрсету қажет. Бөлшектелген өлік бөліктеріне сот-медицина сарап-
тамасын комиссия арқылы жүргізген жөн. Мұндай жағдайларда:
а) зерттеудің салыстырмалы анатомиялық, биологиялық және басқа да әдістері
арқылы өлік бөліктерінің (күдік келтірілген реттерде) адамдікі немесе
жануарлардікі екенін;
ә) қанын, жұмсақ улпаларын немесе сүйектерін зерттеу жолымен олардың қай
топ пен типке жататынын;
б) сот-химия зерттеуінің көмегімен улану белгілерінің бар-жоғын;
в) протездерінің, сонын ішінде тіс (егер болса) протездерінің, шаш, сыртқы
жыныс мүшелері мен дененің басқа да бөліктерінен алынған жүн қылшықтары
үлгілерінің ерекшеліктерін анықтау қажет.
Өліктің бөлшектелген бөліктері сипатталып, зерттелгеннен кейін
прокуратура органдары ерекше өкім бергенге дейін формалин ерітіндісіне
салынып жабылған күйінде мәйітханада сақталады.
Айғақты заттарға сараптама жасау. Қазақстан Республи-касы Қылмыстық істер
жүргізу кодексінің 58-бабына сөйкес, "қылмыс істеудің қүралы болған,
қылмыстық әрекеттердің объектісі болған және үстінде қылмыстың іздері
сақталған заттар, сол сияқты іс үшін елеулі маңызы бар мөн-жайларды
анықтауға өзінің қасиеттері бойынша қызмет ете алатын басқа нәрселер"
айғақты заттар деп түсініледі. Сөйтіп, мейлін-ше әр алуан объектілер
айғақты заттар болуы мүмкін.
Зерттеу үшін медицина және биология білімі қажет болатын айғақты
заттар сот-медицина сараптамасын жүргізуге жатады. Сот-медицина
тәжірибесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz