Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.4
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
§1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
2 тарау. Балабақшада бейнелеу өнері арқылы балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..14
§2.1. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы және бейнелеу өнері бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.19
§2.2. Балабақшада бейнелеу өнері сабақтарында балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...20.21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.24
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.4
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
§1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
2 тарау. Балабақшада бейнелеу өнері арқылы балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..14
§2.1. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы және бейнелеу өнері бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.19
§2.2. Балабақшада бейнелеу өнері сабақтарында балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...20.21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.24
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі:
Дүниежүзілік деңгейінде еліміздің қоғамдық саяси, әлеуметтік – экономикалық, бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі кезеңнен басталады.
Қазақстан республикасының «Білім беру туралы» заңында «Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының басты міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген. Олай болса мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнері әрекетінің орнын баса айтуға болады. [1; 3б]
Еліміздің мектепке дейінгі балалар мекемелерін қамтамасыз етуде
бетбұрыстар жасалуда. Үкімет пен әкімдер барлық жерде бұл мәселені терең зерделеп, осы негізде бұл мәселенің шешімін әзірлеуге тиіс екендігі туралы кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аущдарған жөн және бұл сатыны олардың шығармашылық және интелектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламамен қамтамасыз ету қажеттілігі туралы әр балалалрдың білім алуға, еңбек және қоршаған ортаға бейімі қарым – қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз туралы елбасының Н. Ә.Назарбаев «Қазақстан халқына жолдауында атап көрсеткен болатын. [2; 22-б]
Баланың бейнелеу шығармашылығын зерттеулер Е.А.Флерина,
П.Сакулина, Т.С. Камарова, Т. Г. Казакова, Н.Б. Халезова және басқалар живопись пен скульптура суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға белгілі бір дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап айтады.
Қазіргі кезде мектепке дейінгі балалалрдың бейнелеу өнері арқылы
шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру басты міндеттердің бірі болып отыр.[5; 12-б]
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі балалрдың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру.
Зерттеу әдісі: Бақылау, ғылыми – педагогикалық еңбектерді әдебиеттерді сараптау, талдау, әңгімелесу .
Зерттеу міндеттері:
1) Балалардың көркемдік шығармашылығын дамытудың теориялық мәселелерін анықтау.
2) Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3) Балалабақшадағы бейнелеу өнері бағдарламаларындағы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру міндеттерін талдау.
4) Бейнелеу өнерінің балабақшада балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру жолдарын көрсету.
Зерттеу көздері: Елбасының жолдаулары, Білім беру заңдары, білім беру, балалабақшадағы балаларды оқыту, тәрбиелеу бағдарламалары, тұжырымдамалары.
Зерттеу құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде балалабақшада бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың тиімділігі туралы қарастырылады.
1 – тарауда мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліңтерін қалыптастырудың теориялық негіздері қарастырылды. 2 – тарауда балабақшада бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру туралы нақты талдаулар жасалып, тұжырымдама мен қорытындама берілген.
Пайдаланған әдебиеттерде зерттеу жұмысын жазу барысында қажет болған материалдың авторы, еңбектерінің тақырыбы, шыққан жылы, баспасы, беттер жазылады.
Зерттеу көкейкестілігі:
Дүниежүзілік деңгейінде еліміздің қоғамдық саяси, әлеуметтік – экономикалық, бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі кезеңнен басталады.
Қазақстан республикасының «Білім беру туралы» заңында «Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының басты міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген. Олай болса мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнері әрекетінің орнын баса айтуға болады. [1; 3б]
Еліміздің мектепке дейінгі балалар мекемелерін қамтамасыз етуде
бетбұрыстар жасалуда. Үкімет пен әкімдер барлық жерде бұл мәселені терең зерделеп, осы негізде бұл мәселенің шешімін әзірлеуге тиіс екендігі туралы кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аущдарған жөн және бұл сатыны олардың шығармашылық және интелектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламамен қамтамасыз ету қажеттілігі туралы әр балалалрдың білім алуға, еңбек және қоршаған ортаға бейімі қарым – қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз туралы елбасының Н. Ә.Назарбаев «Қазақстан халқына жолдауында атап көрсеткен болатын. [2; 22-б]
Баланың бейнелеу шығармашылығын зерттеулер Е.А.Флерина,
П.Сакулина, Т.С. Камарова, Т. Г. Казакова, Н.Б. Халезова және басқалар живопись пен скульптура суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға белгілі бір дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап айтады.
Қазіргі кезде мектепке дейінгі балалалрдың бейнелеу өнері арқылы
шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру басты міндеттердің бірі болып отыр.[5; 12-б]
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі балалрдың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру.
Зерттеу әдісі: Бақылау, ғылыми – педагогикалық еңбектерді әдебиеттерді сараптау, талдау, әңгімелесу .
Зерттеу міндеттері:
1) Балалардың көркемдік шығармашылығын дамытудың теориялық мәселелерін анықтау.
2) Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3) Балалабақшадағы бейнелеу өнері бағдарламаларындағы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру міндеттерін талдау.
4) Бейнелеу өнерінің балабақшада балалардың шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру жолдарын көрсету.
Зерттеу көздері: Елбасының жолдаулары, Білім беру заңдары, білім беру, балалабақшадағы балаларды оқыту, тәрбиелеу бағдарламалары, тұжырымдамалары.
Зерттеу құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде балалабақшада бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың тиімділігі туралы қарастырылады.
1 – тарауда мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліңтерін қалыптастырудың теориялық негіздері қарастырылды. 2 – тарауда балабақшада бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру туралы нақты талдаулар жасалып, тұжырымдама мен қорытындама берілген.
Пайдаланған әдебиеттерде зерттеу жұмысын жазу барысында қажет болған материалдың авторы, еңбектерінің тақырыбы, шыққан жылы, баспасы, беттер жазылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1) Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Алматы, 1999.
2) Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» 21-ақпан. 2008 жыл. Алматы, 2008. (22-23 б)
3) Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
4) Қазақстан Республикасының 2015 мектепке дейінгі білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
5) Балабақшада бейнелеу іс-әрекетінің теориясы мен методикасы. Алматы, «Мектеп» 1983. (21- 42 б)
6) К. Маркс, Ф.Энгельс. Из ранных произведений. Москва, 1956. ( 566 б.)
7) Э.Золя. Прудон и Курбе – Собр. Соч, т.24. 1966. (19 б)
8) А.Жұбандықова «Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы көркемдік шығармашылығын дамыту». Бастауыш мектеп. №2. 2007. (40-41 б)
9) Мастера искусств об искусстве. Т 4, Москва., 1937, ( 397 б)
10) Н.А.Флерина. Эстетическое воспитание дошкольника. Москва., 1961, (181б)
11) Н.А.Ветлугина. Художественное творчество и ребенок. Москва, 1972.
12) Н.А.Ветлугина. Художественное творчество в детском саду. Москва, Просвещение. 1974.
13) «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы, 2006.
14) Ә.Сағымбаев. «Бейнелеу өнері сабағында шығармашылықты қалыптастыру». Бастауыш мектеп. №9. 2003. (12-13б)
15) Е.Әуелбеков. «Бейнелеу өнері және балалардың танымдық белсенділігі» Бастауыш мектеп , №3. 2005. (11-12 б)
16) Л.С.Выготский. Воображение и творчество в детском возрасте. Москва, 1968. (78 б)
17) Н.П.Сакулина. Рисование в дошкольном детстве. Москва, Просвещение, 1965. (65-66)
18) Н.П.Сакулина, П.С.Комарова. Балалар бақшасындағы бейнелеу жұмысы. «Мектеп» баспасы. 1978.(50-52 б)
19) Бейнелеу өнері және сызу (ғылыми-әдістемелік журнал) №1. 2007. ( 8-9б)
20) Н.Н.Ростовцев. Учебный рисунок. Москва, «Просвещение» 1976.
1) Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Алматы, 1999.
2) Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» 21-ақпан. 2008 жыл. Алматы, 2008. (22-23 б)
3) Қазақстан Республикасының этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
4) Қазақстан Республикасының 2015 мектепке дейінгі білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
5) Балабақшада бейнелеу іс-әрекетінің теориясы мен методикасы. Алматы, «Мектеп» 1983. (21- 42 б)
6) К. Маркс, Ф.Энгельс. Из ранных произведений. Москва, 1956. ( 566 б.)
7) Э.Золя. Прудон и Курбе – Собр. Соч, т.24. 1966. (19 б)
8) А.Жұбандықова «Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы көркемдік шығармашылығын дамыту». Бастауыш мектеп. №2. 2007. (40-41 б)
9) Мастера искусств об искусстве. Т 4, Москва., 1937, ( 397 б)
10) Н.А.Флерина. Эстетическое воспитание дошкольника. Москва., 1961, (181б)
11) Н.А.Ветлугина. Художественное творчество и ребенок. Москва, 1972.
12) Н.А.Ветлугина. Художественное творчество в детском саду. Москва, Просвещение. 1974.
13) «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы, 2006.
14) Ә.Сағымбаев. «Бейнелеу өнері сабағында шығармашылықты қалыптастыру». Бастауыш мектеп. №9. 2003. (12-13б)
15) Е.Әуелбеков. «Бейнелеу өнері және балалардың танымдық белсенділігі» Бастауыш мектеп , №3. 2005. (11-12 б)
16) Л.С.Выготский. Воображение и творчество в детском возрасте. Москва, 1968. (78 б)
17) Н.П.Сакулина. Рисование в дошкольном детстве. Москва, Просвещение, 1965. (65-66)
18) Н.П.Сакулина, П.С.Комарова. Балалар бақшасындағы бейнелеу жұмысы. «Мектеп» баспасы. 1978.(50-52 б)
19) Бейнелеу өнері және сызу (ғылыми-әдістемелік журнал) №1. 2007. ( 8-9б)
20) Н.Н.Ростовцев. Учебный рисунок. Москва, «Просвещение» 1976.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3-4
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .5
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
§1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 -13
2 тарау. Балабақшада бейнелеу өнері арқылы балалардың шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...14
§2.1. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы және бейнелеу өнері
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..14-19
§2.2. Балабақшада бейнелеу өнері сабақтарында балалардың шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...20-21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...23-24
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі:
Дүниежүзілік деңгейінде еліміздің қоғамдық саяси, әлеуметтік –
экономикалық, бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты
шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі кезеңнен басталады.
Қазақстан республикасының Білім беру туралы заңында Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының басты міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген.
Олай болса мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда
бейнелеу өнері әрекетінің орнын баса айтуға болады. [1; 3б]
Еліміздің мектепке дейінгі балалар мекемелерін қамтамасыз етуде
бетбұрыстар жасалуда. Үкімет пен әкімдер барлық жерде бұл мәселені терең
зерделеп, осы негізде бұл мәселенің шешімін әзірлеуге тиіс екендігі туралы
кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің
алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар
аущдарған жөн және бұл сатыны олардың шығармашылық және интелектуалдық
қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламамен қамтамасыз ету
қажеттілігі туралы әр балалалрдың білім алуға, еңбек және қоршаған ортаға
бейімі қарым – қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз
туралы елбасының Н. Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында атап
көрсеткен болатын. [2; 22-б]
Баланың бейнелеу шығармашылығын зерттеулер Е.А.Флерина,
П.Сакулина, Т.С. Камарова, Т. Г. Казакова, Н.Б. Халезова және басқалар
живопись пен скульптура суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға
белгілі бір дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап
айтады.
Қазіргі кезде мектепке дейінгі балалалрдың бейнелеу өнері арқылы
шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру басты міндеттердің бірі болып
отыр.[5; 12-б]
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі балалрдың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру.
Зерттеу әдісі: Бақылау, ғылыми – педагогикалық еңбектерді әдебиеттерді
сараптау, талдау, әңгімелесу .
Зерттеу міндеттері:
1) Балалардың көркемдік шығармашылығын дамытудың теориялық мәселелерін
анықтау.
2) Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3) Балалабақшадағы бейнелеу өнері бағдарламаларындағы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру міндеттерін талдау.
4) Бейнелеу өнерінің балабақшада балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру жолдарын көрсету.
Зерттеу көздері: Елбасының жолдаулары, Білім беру заңдары, білім
беру, балалабақшадағы балаларды оқыту, тәрбиелеу бағдарламалары,
тұжырымдамалары.
Зерттеу құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде балалабақшада бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың тиімділігі туралы
қарастырылады.
1 – тарауда мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліңтерін
қалыптастырудың теориялық негіздері қарастырылды. 2 – тарауда балабақшада
бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері
көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру туралы нақты талдаулар жасалып, тұжырымдама мен қорытындама
берілген.
Пайдаланған әдебиеттерде зерттеу жұмысын жазу барысында қажет болған
материалдың авторы, еңбектерінің тақырыбы, шыққан жылы, баспасы, беттер
жазылады.
2. Сәндік-қолданбалы өнер арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастырудың мәні, мазмұны, міндеттері
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері - өзінің бай тарихи, терең мазмұны,
сан қилы ерекшеліктерімен, халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп біте
қайнасқан өміршең өнер. Сондықтан оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге
баулу, олардың қазіргі өндірістің ғылыми-техникалық негізін түсінуге,
ауқымды өнертанымының қалыптасуына кең тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық
және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Халық өнері туралы ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижелері өнертанымды
өнер тарихынан, өнер теориясынан, өнер сынынан жинақталған білімдер мен
өнерді тануға бағытталған жеке тұлғаның іс әрекеттері бағытында анықтаған.
Өнертаным құрылымы, ғалымдардың пікіріне сүйенсек, өнертанымдық
көзқарастар, өнертанымдық білімдер, өнертанымдық пікірлер. өнертанымдық
түсініктер жиынтығынан тұрады: Көзқарастар өнердегі белгілі бір ұстанымды
бағытты білдірсе, өнертанымдық білім жеке тұлғаның қошаған ортадағы әр
түрлі өнердегі процестер мен құбылыстарды бағалауы, қатынасы туралы
білімдер , ал өнертанымдық пікірлер тұлғаның өнер туралы ой пікірлері
жүйесін тануға мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның өнертанымында белгілі бір деңгейлер болады, олардың
ішіндегі негізгілері мыналар болып табылады: қарапайым деңгей (немесе
тұрмыстық), ол өнертаным білімін өнерді түсінуге өнерді сезіну арқылы
қол жеткізілетін дұрыс мағынаға теңейді. Ғылыми деңгей-адамның өнерді
және ондағы көркемдікті танып –білудің теориялық және практикалық
тәжірибесінде көрініс табатын өнер заңдары мен заңдылықтарын меңгеру
негізінде жетіледі. Глобалдық (бүкіл жер шарын қамтитын) өнердегі деңгей,
адам болмысының мәңг өнері мәселелерінің қойылуымен және ұғынылуымен
байланысты.
Сонымен, өнертаным- ол қоршаған дүниеге деген ерекше эстетикалық
көзқарас. Сонымен бірге, бүкіл әлемдік өнер , тұтас өнер дүниесі туралы,
өнердегі адамның орны, өнердің мән-мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер
мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы-деп тануға болады. Өнертанымның көзі
– білім оның ішінде өнертаным білімдері. Өнертаным- өнер және тану деп
аталатын екі бөлімнен тұрады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты
өнертану шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі.Қоғам дамыған
сайын өнертаным білімдері де дамып отырады. Бізді қоршаған дүние өнерін
білу-танымға байланысты. Таным- адам санасын дамытудың негізгі және ол
арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруі де үйренуі деп тану орынды.
Жоғарыда келтірілген түсініктерді қорыта отырып, біз өнертаным ұғымын
былай нақтылауға бағдар алдық: өнертаным, өнерге көзқарас -
адамдар, жеке адам іс- әрекетіне терең әсер ететін өнер және оның даму
заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстарын өнер құралдары
арқылы бейнелеу жөнінде біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі.
Өнертанымның қалыптасуында ұлттық мәдениет үлкен роль атқарады.
Ұлттық өнертаным ұлттық өнертаныммен байланысты. Өнер туындыларының негізгі
мазмұнында жер мен аспан, кеністік пен уақыт көріністері бейнеленеді.
Өйткені адамның жеке көзқарасы, қоршаған ортаны қабылдауы тарихи
қалыптасқан дәстүрлі ұлттың өнертанымына да байланысты болады. Қазақ
халқының ежелден келе жатқан тарихына сүйенсек, бұл жайлы көптеген
мағлұматтар алуға болады.
Абайдың дүниеге көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Өнер туралы
пікіріне келсек біріншіден, сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін
қуаттайды. Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде Адам ... көзбен көріп,
құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп тыстағы
өмірден хабар алады- дейді. Ақынның ойынша мен- ақын, менікі- адам
денесі мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, менікі өлсе өлсін, оған бекі
деп дене өлгенімен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным
туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы өмірден хабар
аламыз, пайда, залалды айыратын қуаттың аты ақыл дейді.
Сондай-ақ қазақ ағартушысы Ш.Уалиханов сыртқы дүниенің адам санасынан
тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айтады. Қазақ жерінде
шамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде сыртқы дүние-күн, ай,
жұлдыздар және жер- алғашқы құдірет болып табылады- деп көрсетті. Бұдан
Шоқанның септілік заңдылығын құптайтындығын, себепсіз құбылыс
болмайтындығына кәміл сенетіндігін байқаймыз.
Өнертанымдық ізденісте халықтың өзін-өзі тану мен басқару
мәселелері, адамзат тағдыры мен талабына қызмет ететін мүмкіндіктері
алдыңғы қатарға қойылуы тиіс. Сол сияқты халқымыздың мәдениетіне
байланысты өнертанымдық ой- талғамдарына В.В.Радлов, А.И.Левшин, В.И.Даль,
В.В.Бартольд, сияқты этнографтар да ерекше мән беріп, зерттеу
еңбектерін жазған. Ұлттық өнертанымның қалыптасу тарихы жайлы сөз
қозғағанда, туған халқының зердесінен кешегі күнге дейін өшіп келген
бес арысымыз- А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытоа, М.Дулатов,
Ш.Құдайбергенов т.б. еңбектерінде атауға болады.
Адам баласы өнертанымның қалыптасуына ерекше әсер еткен-өнер. Өнер
адам болмысының бағыттылығы және күрделілігі бойынша әр алуан
мәселелерден туатын және шешілетін саласы, сондықтан оның мазмұндық-
мағыналық мәніне күмәндану-әлемнің шексіз, ұшы-қиыры жоқ кеңістігінде
өтіп жатқан өз өміріңнің шындығына күмәндану деген сөз. Өнердің
құндылық-мағыналық маңызы-оның құрамында Адам субъективтілігінің ішкі
дүниесінің терең антологиясы, оның құндылық қатынастарына негізделген
талпынысы, адам болмысының әр түрлі өнертанымдық түсініктерінің
болуында. Осының арқасында өнерге қатынас рухани-өнегелік бағытқа ие
болады.
Өнертанымдық түсінікке бағыт беретін қоғамдық өмір тұрғысында
суреттейтін адам өмірінің айнасы сәндік-қолданбалы өнер. Сәндік-
қолданбалы өнер қоғамдық формациядағы халықтың тұрмысын, саяси хал-
жағдайын, іс-әрекетін, мінез-құлқын тереңірек көркем түрде білуге жол
ашады. Міне, сондықтан сәндік- қолданбалы өнер адам баласын халық өнеріне
қатысты біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік сезімдерге бөлейді.
Осы ойды басшылыққа ала отырып, біз өз зерттеуімізде қазақ сәндік-
қолданбалы өнер туындыларын талдау арқылы, олардың оқушылардың өнертанымын
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін қарастырғанды жөн көрдік.
Қолөнердің ішінде сәндік-қолданбалы өнердің материалдық өндірістегі
халықтың тұрмысындағы өзіндік орны жөнінде көп айтылады. Қазақ
энциклопедиасында Сән және қоданбалы өнер- сән өнерінің бір саласы. Сән
және қосалқы өнер негізінен тұрмысқа, қажетті көркем және жиһаздық
заттарды өндіретін шығармашылық түрлерінің басын құрайды. Сән және
қолданбалы өнер туындылары материалы (металл, керамика, ағаш) жасау
әдісіне (көркем оймен, шекіме, әсем жазба, кесте, көркем құйма т.б.) орай
екі түрге жетіледі -деп мазмұндалған. Сәндік-қолданбалы өнер, әшекейлеу
адамдардың көркем іс-әрекетінің ерекше саласы, практикалық мақсат үшін
арналған өнімдері эстетикалық мақсат пішінді шешіммен органикалық
үйлесімділікке негізделген. Бұл ұғымдарды кең мағынада қарастырғанда
алаңдарды, саябақтарды, үйлерді сондай-ақ адамды әшекейлеуге арналған
заттарды көркемдеп жасау.Сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің мәнерлі
түріне жатқызуы қабылданған. Сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының көркем
мәнерлілігі олардың жоғары эмоциялары, сұңғаттылығы мен бояуында болып
табылады.
Қазақтың қолданбалы өнері арқылы балалардың өнертанымын қалыптастыру
мәселесі қазірге дейін арнайы зерттелген емес. Қазіргі кезде мәдениет пен
білім беру ісін құрудың жетекші үрдістерінің бірі ретінде халықтың
мәдени мұрасына ден қоя бастады. Соған байланысты әр уақытта, әр түрлі
жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы мен
мәдениеті туралы Чепелев В, Дудин С.М., т.б. біршама пікірлер айтқан
авторлар өз еңбектерінде қазақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдар туралы
жалпылама мағлұматтар берумен ғана шектеледі.
Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев қазақтың
сәндік-қолданбалы өнері мен оның өнертанымы туралы арнайы еңбек
жазбағанымен шығармаларында өздерінің өнертанымдық көзқарастарын
философиялық тұрғыда сөз еткен. Мәселен, Шоқан қазақтың киіз үйінің
құрылысы мен сәулетіне, ондағы қолданылатын жиһаздар түрлеріне анықтама
берген. Осыдан Шоқанның өнертанымдық көзқарасының қалыптасуына халықтың
бай мұрасының әсері үлкен екендігін көрсетеді. Шоқан Уалихановтың
өнертанымдық көзқарасына өзі өмір сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардың
әсер еткендігін шығармаларынан да байқауға болады.
Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері (1987) еңбегінде қазақ халқы
қолөнерінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері, мүйіз,
сүйек ұқсату шеберлігінің туып қалыптасуы мәслелерін жан-жақты
баяндаған.
Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ (1977ж) еңбегінде ұлттық
қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнер түрлері және киіз үй, оның жасау – жихаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып қолөнерге қатысты атауларға ден
қойылды. Оның ішінде қолөнер бұйымдарын тұрмыста алатын орнымен, қазақ
халқының әдет-ғұрпымен және бұйымдардың жасалуындағы түр-түс
үйлесімдіктерімен байланыстыра сипаттама берілген.
Академик Ә.Марғұлан Қазақ халқының қолөнері атты еңбегінде қазақ
халқының қолөнерінің бірінеші түрлерін археологиялық, этнографиялық
тұрғыдан зерделеп, өте құнды мағлұматтар берілген. Сондай-ақ
С.Қасимановтың Қазақ қолөнері еңбегінде қазақ ұлттық қолөнерінің
бірінеші түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін, оларға байланысты мақал-
мәтелдер, аңыз әңгімелер жайлы құнды мағлұматтар сипаттамалар берілген.
Бұлардан басқа С.Мұқанов пен Ө.Жәнібековтың еңбектерінде қазақ ұлттық
қолөнерінің өнегелі тұстарын қазіргі кезеңде пайдалану арқылы
халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-салтына, наным танымына, талғамына,
әсер ете отырып, ұлттық мәдениет тудырған бүкіл таңдаулы дүниелерді
сақтап пайдалану туралы бағалы пікірлер айтылған. Қ.Ақышев, М.Қадырбаев,
А.Оразбаев т.б. еңбектерінде ертедегі қазақ жерінде мекендеген тайпалардың
археологиялық қазбалардан табылған ежелгі мәдени ескерткіштердегі
қолөнер үлгілеріне тарихи өнертанымдық тұрғыда сипаттама берілген.
Қолөнерді өнертаным объектісі тұрғысында қарастырған қолөнердегі ою-
өрнектің қолданылуы жөнінде С.Төленбаевтің еңбектері маңызды орын алады.
Философия ғылымы саласында Б.Байжігітов қазақ халқы өнерінің эстетикалық
табиғатының іргетасы табылатын діни, әлеуметтік, тарихи, алғы шарттар
фольклор, эпос, дәстүрлі сәулеттік және қол өнері, ою-өрнек, негізінде
қалыптастыруын философиялық тұрғыда зерттейді.
Сәндік-қолданбалы өнер, біздің рухани-мәдени дамуымызда ежелгі
дәуірден бері тамыры үзілмей, жалғасын тауып келе жатқан құбылыс. Сәндік
өнер арқылы балалардың өнертанымын қалыптастыруда маңызды орын алады,
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, тарихи-географиялық жағдайларының,
халықтың көшпелі өмір салтының өзіндік ерекшелігіне сәйкес өскелең ұрпақты
үйретуге және тәрбиелеуге, атап айтқанда, эстетикалық тәрбие беруге деген
ерекше талаптары қалыптасады.
3. Ұлттық бейнелеу өнері құралдары арқылы балалардың
дүниетанымын қалыптастыру жолдары.
Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің бір саласы ою-өрнектер.
Қазақ өнертанымының бір саласы ою өрнектердң тану болып табылады.
Қолөнерде ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік халық дәстүрінің негізі
болып саналады. Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Ою
сөзі бір нәрсені ойлап, кесіп жасау, не екі затты қиюластырып жасау, бір
нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген ұғымды білдіреді. Ал Өрнек
дегеніміз әр түрлі ою, бедер бейнені күйдіріп, бояп, батырып, қалыппен
істеген көркемдік түрлерінің, әшекейлеудің ортақ атауы сияқты. Сондықтан
да көбінесе ою - өрнек деп қосарлана айтыла береді. Кез-келген халықтың
оюларын алып талдау жасап қарасақ, олардың барлығына ортақ бір заңдылық
бар екенін байқаймыз. Ол- симметрия заңы, яғни ою-өрнек бөліктернің бір
бірімен мөлшерлес келуі. Осыған сүйене отырып, ою композицияларын құру
жолдарын төмендегідей әдістерге бөлуге болады: қарапайым айналы симметрия,
айналмалы бұрыштық симмерия, аралас симметрия т.б.
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың ою-өрнек өнері өз алдына дәстүрлі
өнердің бір саласы ретінде зерттеле бастады. С.Д.Дудиннің Орта Азия мен
Қазақстанда болған экспедицияларының нәтижесінде жарық көрген қомақты
еңбектерінің бірі Киргизский орнамент қазақ халқының ою-өрнектеріне
арналған тұңғыш зерттеу болды. Сондай-ақ бұл тұста В.Чепелевтің,
Б.Веймарнның, В.Машкованың, А.И.Тереножкиннің еңбектерінде қазақ ою-
өрнектері біршама тереңірек сөз болады. В.Чепелевтің Об искусстве
казахского народа (орнаментика), Е.Р.Шнейдердің Казахская орнаментика
атты зерттеулерінің де маңызы өте жоғары болды. Бірақ Е.Р.Шнейдер Қазақ
ою-өрнекері қазақ халқының өнеріне жатпайды, ол Иран мәдениетінің бір
саласы болып табылады-деген қате ұғымына қазақ ою-өрнегін зерттеушілер
Т.Қ.Бәсенов, В.Чепелев, М.С.Мұқанов т.б. қатты сынға алып, қазақтың ең көп
тараған өнерінің бірі ою-өрнек екендігін дәлелдейді. Е.А.Клодт Омск
музейінің тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдары Солтүстік, Батыс
Қазақстан аудандарында экспдиция жасап қазақ оюларының көптеген түрін
көшіріп алған. Бұл еңбек 1939 жылы Казахский орнамент деген атпен альбом
болып жарық көрді.
Олай болса, Ұ.Әбдіғаппарованың сөзімен айтқанда Қазақ ұлттық ою-
өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды,
архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған
ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық, эстетикалық әсерін және ой
арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділік бейнелі
жеткізуге ықпал ететін нақыштар.
Ал, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері бұған қарағанда кең ұғым. Ою-
өрнектер қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің барлық түріне қатысады
және әр түрінде әр түрлі өрнектеу әдістерімен ерекшеленеді. Біздің
түсінігіміз бойынша қазақ ұлттық ою-өрнегі-қазақ халқының сәндік-
қолданбалы өнері салаларының барлық туындыларында кездесетін ою-өрнек
түрлері өрнектеу әдістер жиынтығы. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнеі – бейнелеу
өнерінің, оның ішінде сәндік-қолданбалы өнедің үлкен бір арнасы дсек те,
бейнелеу өнерінің түпкі бастауы халықтың қол өнерінен (ремесло,
рукоремесло, рукодельное мастерство) өрбігендіктен, оған қоса қазақ
халқының ою-өрнектері ежелден-ақ қолөнерінің өркендеуімен сәйкес
дамығандықтан, ою-өрнек өнері-қолөнерінің негізгі саласы болып табылады.
Қазақтың олөнер кәсіптерінің білгір маманы С.Қасиманов өрнектің мынандай
түрлерін атап өткен: ай, күн, жұлдыздарға-көк әлеміне байланысты өрнектер;
малға, малдың денесіне, ізіне байланысты; аңға, аңның денесіне, ізіне
байланысты; құрт-құмырсқаларға байланысты; құстарға байланысты; жер-су
өсімдік, гүл, жапырақ, бұтақ бейнелі; қару-құралдарға байланысты;
геомтриялық фигуралар тектес өрнектер.Сондықтан, қазақ өрнектрі
шаруаылық, көші-қон, жорықшылық заманындағы тұрмысты, айналасындағы
табиғатты, аңшылықты, геомтриялық түсініктердің сырт тұрпатынан байқаудан
туған ұғым негізінде дамыған деген болжамға толық қосыламыз.
Ғылымда ою-өрнектер мынадай түрлерге жіктеліп отыр, олар: көкөніс
тобындағы ою-өрнектер; хайуанаттар тобындағы ою-өрнек;ғарыштық
(космологиялық) ою-өрнектер; геометриялық фигуралар тектес ою-өрнектер.
Ою-өрнек жасаушы шеберлер өз өрнектерінде ойға алған мағыналы
көріністің немес заттың сыр-сипатын өзінше танып, оны дәлме-дәл көшірмей,
көркем, әшекейлі болуына көп көңіл аударады. Қазақтың халық қолөнерінде жиі
қолданылатын мүйіз тектес ою-өрнектер өзінің даму барысында әртүрлі
көркемдік сипат алған.
Қолданбалы өнер шығармаларын жасау барысында шебер түстердің
үйлесімділігін ескере отырып, оларға белгілі бір мән-мағына берген.
Мысалы, академик Ә.Қ.Марғұлан мен С.Қасимановтың зеттеулері бойынша
түстердің мынадай символдық мағыналары бар: ақ түс – бақыт, қуаныш,
ақиқат.Қызыл – от пен күн көзінің символы.Сары – ақыл-парасаттың, қайғы-
мұңның символы.Жасыл – жастық шақ пен көктем.Көк - көк асапн, көк аспанға
табыну. Қара түспен жер ананы белгілейді.
Текемет, сырмақ, түс киіз, кілем тағы сол сияқты үй мүліктерінде тек
ою-өрнекке көңіл аударылмай, бояу түстеріне де ерекше ден қойылған, оның
адамға әсері, ой тастауы сол бояу арқылы бағаланып және одан жасаған
шебердің ішкі Жан дүниесін түсінуге болады.
Осы орайда, қазақ халқының әсем, керемет өнерінің бірі-кілем тоқу, әр
ұлттардікі секілді оның да өзіндік ерекшеліктері бар. Бұған әсер еткен ең
басты себеп-қазақ халқының тұрмыс-тіршілік қылпы мен кәсіп түрі кілем тоқу
тұрмыс қажетіне байланысты халық қолөнерінде ертеректен белгілі, ел
арасында кеңінен тараған өнер. Қазақтың кілем тоқу өнерін біз басқа өнердің
түрлері (кесте лігу, ши тоқу, зергерлік т.б.) секілді көңіл-күй мен сезім
тереңдігін арттыратын, ұлттық мәдениетімізді дамытатын, эстетикалық
өнертанымдық тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға табиғи-рухани жағдай
жасайтын мәдени мұрамыз ретінде қарастырамыз. Кілем жайсаң төсеніш, ілсең
сән. Осындай ел аузына ілінген қасиетін ол әлі де сақтап келеді.
Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің тарихы Ә.Марғұлан,
Ө.Жәнібеков, Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Х.Арғынбаев, Т.Басенов,
Қ.Болатбаев,С.Түрікпенова еңбектерінде, қазақ халқының сәндік қолданбалы
өнерінің теориясы С.Қасиманов, Д.Шоқпарұлы, С.Төленбаев, Қ.Әмірғазин
еңбектерінде, қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің сыны
Қ.Ыбраева,Қ.Ералин, К.Ли, Б.Көпбосынова еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ сәндік қолданбалы өнер дүниетанымы дегеніміз - қазақ халқының
сәндік қолданбалы өнерінің тарихын, қазақ халқының сәндік қолданбалы
өнерінің теориясын, қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің сынынан
құралған ой пікірлер, көркемдік талдаулар, теориялық білімдер жүйесі болып
табылады.
Қазақ сәндік қолданбалы өнері арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастырудың әдіснамалық негіздерін талдау, қазақ сәндік қолданбалы
өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың теориясы мен
қазақ сәндік қолданбалы өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың практикасына бөлінетіндігін көрсетті.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі, жас ұрпақты
өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық-өнегелі
дәстүрлерімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен білім беру де тәрбиеші-педагогтың кәсіптік даярлығын
қамтамасыз етуді міндеттейді. Өйткені егемен еліміздің болашағы, оның
материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің
деңгейіне байланысты. Сондықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту
мен жетілдіру мәселесі ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр.
Мектепке дейінгі балаларда білімділік немесе адамдық мінез-құлық
қасиеттерінің түрлерін қалыптастыру қажет деп және оның дамуының жан-
жақты жүйелі болуын қамтамасыз ету керек деп санасақ, онда әуелі жүйе
дегеніміз не дегенді анықтап алу артық болмас. Ол біріншіден, тұтастырып
бергелі отырған біліміміздің мазмұн-мағына жағынан тығыз
байланыстылығы. Яғни, әуелі бір мазмұн-мағына туралы айтып түсіндіріп,
келесінде екінші бір мағына, мазмұнға ауысып кетпей бұрынғы мен соңғының
іштей бірлестігін сақтай отырып, жалғастыра айту. Одан әрі екінші бір
жүйелілікті сақтау- берілгелі отырған ұғымның жай, ең оңайдан бірте-бірте
өрбіп өсуі, бірте-бірте күрделеніп, көзден тұтас ұғымға келуі арқылы
болады. Бұл-мектепте оқытудың, үйретудің, білім берудің басты принципі
саналады. Бұл принциптің маңызды екендігі ертеден-ақ анықталған. Кезінде
Я.А.Коменский, И.Г.Пестолоций, Д.Локк сияқты ұлы педагогтар балаға білім
берудің жүйелі болу керектігін атап, сол жүйелі болу дегеннің алғашқы
түсінігін де солар берген. Олар ол ұғымға мыналарды жатқызған:- нақтыдан
абстрактылыққа;- жақыннан алысқа;- белгіліден белгісізге;- қарапайымнан
күрделіге өту.
М.Жұмабаев кезінде қазақтың ұлттық мектебі қандай болу керектігі
жайлы ғылыми-педагогикалық терең пайымдау жасаған. Қазақтың тағдыры,
келешегі, ел болуы да- мектептің қандай негізге құрылуына барып тіреледі.
Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізге құра
білсек, келешегімізге тайыбай-ақ серттесуге болады. Сондай негізге құра
алмасақ, келешегіміз күңгірт-дей келе,... Әр бір ұлттың баласы өз ұлтының
арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт
тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті,-деп ұстаздарға биік талап қойған.
Қазақ халқының қолөнерінде құрақтың көптеген түрлерін кездестіруге
болады. Мәселен, ботагөз, алатау алма, қабырға, тырнақтар, тоғыз қат,
сегіз жапырақ, жұлдыз, мүйіз пышақ ұшы, аратіс, алақұрт, пістегүл т.б.
Бұлар-өте жиі кездесетін құрақтыңғ түрлері. Құрақ қиындыларын пішкенде,
тең бүйірлі, үшбұрышты, төртбұрышты етіп дұрыс қию құрақтың дұрыс
тігілуін қамтамасыз етеді. Ал құрақ композициясын құрастыру мен түстерінің
үйлесімділігін табу үшін бейнелеу өнерінен алған білімдерін пайдаланады.
Сабақ барысында балаларды құрақ құруға үйрету арқылы олардың логикалық
ойлауын дамытып, конструкторлық әрі шығармашылық қабілетін арттырамыз.
Бағдарламаға сай құрақ құру композициясының күрделілігі мен тігу
технологиясына, мата түріне, бұйым көлеміне қарай қарапайым құрақ
түрлерінің күрделігіне қарай, әрі тек қана төсеніш, көрпеше, жастық
бұйымдары емес, түрлі киім үлгілерін әзірлеуде құрақ құру өнерін кеңірек
пайдалануға болады.
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
Шығармашылыққа деген қабілеттілік адамның өзіне тән ерекшелігі болып
табылады, мұның өзі оны жануарлар әлемінен бөліп шығарып, болмысты
пайдалануға ғана емес, сонымен бірге оның түрін өзгертуге де мүмкіндік
береді.
К. Маркс шығармашылыққа іс - әрекетке деген осы қабілеттілікті
көрсете келіп, былай деп жазады: Хайуанат материяның өзі жататын түрдің
өлшеміне және қажетсінуіне ғана сәйкес қалыптсатырса, ал адам кез келген
түрдің өлшемі бойынша өндіре алады және ол барлық жерде затқа тиісті өлшем
бере алады: осының арқасында адам әсемдік заңдылығы бойынша да материяны
қалыптастырады.
Адамның кез келген еңбек қызметі әрқашан ол қызметтің мақсаттарын
ұғынумен, ақырғы нәтижені болжай білумен байланысты, мұның өзі іс –
қимылдың әдісі мен сипатын анықтап, адамның ерік – жігерін жұмылдырады.
Адам қабілетінің даму дәрежесі неғұрлым жоғары болған сайын, оның
творчестволық қызметі үшін мүмкіндік те соғұрлым көбірек ашылады.
Балалалр шығармашылықтың мүмкіндіктері мен өзіндік ерекшеліктерін
дұрыс түсіну педагогтан жалпы өнер саласындағы қызметтің қандай сипаты
барын, көркем образды жасау үшін суретші қандай әсерлі құралдарды
пайдаланатынын, оның шығармашылық қызметінің қандай кезеңдері барын білуді
талап етеді.
Шығармашылық дамудың өздігінен пайда болатындығы туралы осы теория
түрлі нұсқаларда және түрлі негіздермен XIX және XXғасырлардағы шетел
педагогикасында көптенген жақтастарын тапты – К. Риччи, К .Бюллер, Георг
Кершенштейнер және басқалар.
Идеалистік бағыттағы кейбір зерттеушілер шығармашылық дамудың мұндай
теориясын биогенетикалық заңмен негіздеді – баланың барлық дамуы адамзат
тарихы дамыған жолдармен жүреді, яғни ол алғашқы қауымдастық адамнан
цивилизациялы адамға дейінгі дамудың барлық кезеңдерінен өтеді.
Баланың дамуын жансақ идеалистік тұрғыдан түсіндіруге құрылған
биогенетикалық теорины толығымен жоққа шығарады. Шығармашылықты дұрыс
түсінбеу көптеген зерттеушілер бала жасаған бейнені жансақ түсіндіруге әкеп
соқтырды. Бұл шығармашылықтың мәні мынада: өнер мен айналысу эмоциялық
энергияның босап шығуына жәрдемдеседі: өнер арқылы бала ауызша құралдарға
қарағанда өзінің жеке даралығын оңай білдіре алады. Шығармашылық пен өмір
сүретін индивит мәңгілік өзгеріп отыратын өмірлік ситуацияларды тез
сезінуге және өзінің жеке басының ресурстарына сәйке қорытындылар жасауға
үйретуге тиіс. Сөйтіп, шығармашылық дамыту проблемасы педагогикалық
проблемадан жеке адамның қоғамдағы орынын анықтаумен, оның үстіне белсенді,
өздігінен ойлап, әрекет жасайтын адамды тәрбиелеу үшін емес, таза
пракатикалық мақсаттармен байланысты әлеуметтік проблемаға айналады. [5;
21-22б]
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту мәселелері.
Дүние жүзілік деңгейінде егеменді еліміздің қоғамдық – саяси,
әлеуметтік – экономикалық бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде
басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі ұйымнан басталады.
Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде бейнелеу өнерінің орны ерекше. Қазақстан
республикасының Білім беру туралы Заңында жеке адамның шығармашылық,
рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір
салтының берік негіздерін қалыптастыру білім беру жүйесінің басты
міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген. Олай болса, мектепке дейінгі
кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнері әрекетінің орнын
баса айтуға болады. [1; 4-б]
Мектеп жасына дейінгі балалардың ең сүйікті әрекеттері сурет салу,
мүсіндеу, жапсырмалауда заттар мен құбылыстар туралы түсінігі қалыптасып,
көркемдеп бейнелеуге және өзінің сол затқа қатынасын жаңа оймен бере білуге
дағдыланады.
Мектепке дейінгі кезеңдегң шығармашылық қабілетін дамуын Е.Новикова
өзінің еңбегінде айта келе шығармашылық процесс – бұл бұрын белгіліден
жаңаға өтуі. Мектеп жасына дейінгі балаларда бейнелеу өнерінде пішін және
бояуды сәкестендірудің басқа жолын іздеу деп анықтама берген.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың бейнелеу әрекеті туралы Я. А.
Коменский, И.Г. Пестолоции, Ф.Фребелдің еңбектерінде көркемдік –
шығармашылық әрекет баланы көңілсіз жағдайдан шығарып, жүйкеге түскен
салмақты түсіріп, эмоционалдық көңіл- күй туғызатындығымен түсіндірілген.
Сондықтан мектепке дейінгі ұйымда баланың басты әрекеті ретінде
педагогикалық процеске бейнелеу өнерін енгізген маңызды болып саналады.
Белгілі ғалым А. Лилов шығармашылықты сипаттайды: шығармашылық жалпы
заңдылықтың моменттері мынада: шығармашылық қоғамдық құбылыс, оның
әлеуметтік мәнділігі қоғамға қажеттілігін өтейді, обьективтік шындықпен
бірлескен саналы қоғамдық субьектінің жасампаздығы. В. Г. Злотников
өзінің зерттеуінде көркемдік шығармашылық таным мен қиялдың, практикалық
әрекет пен психикалық процестің үздіксіз тұтастығы. Рухани – практикалық
әрекеттің нәтижесінде ерекше материалдық өнім - өнер туындысы пайда болады
деп тұжырымдаған. [8; 40-б]
Философтар мен психологтардың пікірінше, шығармашылық адамның
әрекетінің кез келген аймағында – бұл обьективті жаңа және бұрын
болмаған шығарманы тудырады. Дегенмен, балалардың шығармашылығында белгілі
тәжірибесінің жетіспеушілігінен білім, білік, дағдының жетіспеушілігінен
кемшіліктер байқалып келеді. Осыған қарамастан мектепке дейінгі балалардың
шығармашылығының обьективті мәні бар. Балалар шығармашылығының обьективтік
мәні – жүйелі жүргізілген процесс нәтижесінде үйлесімді дамып, тек
отбасының сұранысын ғана емес, қоғамның қажетін қанағаттандыратын сапа
қалыптасыады. Балаға сурет сала, қия және желімдей келе, бірінші кезекте
өзі үшін субьективті жаңа бұйымды алады. Субьективтік құндылығын
шығармашылық өсу құралы ретіндегі мәні тек нақты индивитерге ған емес,
қоғам үшін маңызы зор.
Көптеген зерттеушілер балалардың шығармашылығын ересектердің
шығармашылығымен салыстыра келе, шығармашылы суретшінің әрекетіне
ұқсастығын бөліп және өзінше мәнділігін көрсеткен Н.П.Сакулина балалардың
шығармашылығы туралы: Балалар суретшілер тәрізді жасамаса да, мектепке
дейінгі кезеңде бірнеше шынайы көркем бейнені жасай алады. Оысның өзі оның
жеке тұлға болып дамуында терең із қалдырып, нағыз шығармашылықтың
тәжірибесін меңгеріп, оны болашақта кез келген еңбек аймағында пайдалана
білетіндей болады деп түйіндеген. Олай болса, ғалымның пікірін негізге
алсақ, мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілері балалалрдың бейнелеу әрекетін
ұйымдастыруда болашағын меңзеп жүргізуді ескерген жөн.
Балалардың бейнелеу жұмысы суретші әрекетінің болашақ, үлгісінен,
оның ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келген тәжірибесінен тұрады. Бірақ бала
оны өздігімен аталған тәжірибені меңгере алмайды. Сондықтан ересектер осы
кезге дейінгі қалыптасқан бейнелеу өнері туралы білімді және біліктілікті
тасымалдаушы, басқарушы, ұйымдастырушы және жеткізуші болып табылады.В.Н.
Шацкийдің пікірінше, балалардың көркемдік шығармашылығын жалпы эстетикалық
тәрбие беруде белгілі өнер түрін меңгерк әдісі ретінде және эстетикалық
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру, обьективті көркемдік құндылық тудыру
тұрғысынан қарастырылды. Мектепке дейінгі педагогикас теориясында
эстетикалық тәрбиенің бір құралы тұрғысынан қолданылып келгендігін айтады.
Е. А. Флеринаның ойынша, балалрдың бейнелеу шығармашылығы баланың
қоршаған ортадағы шынайылық суреттеуінде, мүсіндеуде, құрастыруда саналы
бейнелеуі, өзінің бақылағандарын, қиялындағыны сөзден, картина, басқа да
өнерден алған әсерін бейнелеуі. Бала қоршаған ортаны пассивті көшірмейді,
жинақталған тәжірибесіне және бейнелеп отырғанына деген қатынасына қарай
қайта жасайды.
А.А. Волкова шығармашылыққа тәрбиелеу балаға жан – жақты және күрделі
ықпал ету. Ересектердің шығармашылық әрекетіне ақыл –ой (білім,ойлау,қиял)
қабілеттерін дамытуға үлесін қосты. [5; 24-25б]
Қорыта келе, бейнелеу өнері арқылы балалардың көркемдік
шығармашылығын қалыптастырып, баланы жан – жақты үйлесімді етіп
тәрбиелеуде маңызы зор.
§ 1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері
Суретшінің шығармашылығы – қоғамдық маңызы бар жаңа өзіндік заттарды
жасайтын белгілі бір қызмет. Суретшінің қызметі қоршаған өмірді бейнелейтін
өнер шығармаларын жасаумен байланысты.
Бұл бейнелеу құбылысты жай ғана фотографиялау болып табылмайды:
суретші қабылдағандарын өз санасында ой елегінен өткізіп, неғұрлым елеулі,
сипатты, типтік белгілерді іріктеп алады да көркем образ жасай отырып
жинақтайды.
Сонымен бірге көркем образ жеке – дара нақты бейнелеу түрінде
беріледі. Көркем творчествоның обьективті жағы – суретшінің бейнелейтін
затқа қатынасы да бар. Суретші дүниені жай ғана зерттеп, бейнелей салмайды:
ол образ басқа адамдарды да тебіренте алады.
Эмиль Золя француз суретшілерінің шығармашылығын талдай келіп, көркем
шығармаларға : бұл болмыстың бір бөлігі, жат етіп көрінген қан қызуы
деген анықтама береді.
Сонымен, көркем шығармашылық дегеніміз қоршаған болмысты тану мен
образды бейнелеп берудің күрделі процесі болып табылады .[7; 19-б]
Балалар қоршаған дүниемен таныса отырып, оны өз іс - әрекетінде –
ойлағанда, сурет салғанда, мүсін жасағанда, әңгімелегенде және т.б
қайталауға тырысады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда бейнелеу іс - әрекетінің
мүмкіндігі бай, өйткені өзінің мәні жағынан оның жаңартушылық және
жасампаздық сипаты бар. Бұл арада бала қоршаған дүниеден алған өз
әсерлерін қайталауға, қиялындағы образдарды беруге, оларды алуан түрлі
материалдардың көмегімен нақты формаға көрсетіп беруге мүмкіндік алады.
Көркем творчество үшін қажетті жағдайлармен байланысты мектеп жасына
дейінгі балалардың бейнелеу іс - әрекеті процесінің ерекшеліктерін қарап
көрелік.
Мектеп жасына дейінгі ересек балаларда қабылдау мақсатқа бағытталған
сипатқа ие болады. Олардың көпшілігі көзбен көріп сезінуге негізделеді,
олардың көмегімен бала түсті, көлемді, форманы қабылдай алады. Бірақ балада
тәжірибе әлі онша үлкен болмағандықтан, тек көру арқылы толық қабылдай
алмайды, сондықтан неғұрлым толық елестетуге мүмкіндік беретін сезім
түйсігі және басқа түсінулерді қабылдауға кіргізу қажет.
Дүниені көре білуге баланы үйрету – тәрбиеші міндеттерінің бірі. Ал
мұның өзі балаларда байқампаздықты, көргенін ой елегінен өткізе білуін
дамыту, яғни балалрдың бойында ойлау, пікір айту, талдау, қорытындылар
шығару қабілетін дамыту деген сөз. 5 – 6 жастағы бала айналасындағы
обьектілерді қабылдай отырып, олардың ерекшеліктерін бөліп алуға,
талғауға, жинақтауға, өз қорытындыларын жасауға тырысады. Бірақ әзір бұлар
үстірт жасалады. Балаларды көбіне ашық, динамикалы, бірақ екінші дәрежелі,
көбіне сурет үстінде жұмыс жасауда елеулі маңызы жоқ детальдар қызықтырады.
Мұның өзі олардың зат туралы түсінігінің сипатына да, суреттегі немесе
мүсіндегі бейнелеуге де әсерін тигізеді.
Мектепке дейінгі ересек жасқа қарай балада барған сайын аналитикалық
– синтетикалық ойлау дәрежесі көбірек дамиды, мұның бейнелеу процесі үшін
маңызы мәні бар.
Іс - әрекетте қиялдау барған сайын үлкен роль атқара бастайды. Бірақ
мектепке дейінгі кіші жастағы балаларда қиял образдары әлі де болса
тұрақсыз, үзінді түрінде болып еледі, бұл баланың суретіне де әсерін
тигізеді. Жасы өскен сайын қиял баий түседі, балалар өз жұмысының мазмұнын
өз бетімен ойлап тауып, жаңа образдарды кіргізе алады.
Бейнелеу іс - әрекетіне ынтаның тууына, жасалған образға баланың
көңілі мен сезімін шоғырландыруға жәрдемдесетін, қиялдау жұмысын күшейтетін
эмоциялар үлкен роль атқарады.
Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу іскерлігін, дағдыларын меңгере
алады. 2- 3 жаста бала қалам мен қылқаламды дұрыс ұстау, оларды пайдалану
дағдысын жеңіл үйренеді. Алты жасқа қарай ол дағдылардың жеткілікті қорын
игеріп, оларды саналы түрде қолдануға, жаңа заттарды бейнелеу кезінде
қажетті тәсілдерді өз бетімен таңдауға қабілетті болады. [5; 37-39б]
Балалар шығармашылығының мәселелері жөніндегі ғылыми зерттеулерде
баланың іс - әрекетінде шығармашылық бастаманың бар екенін сипаттайтын
бірқатар белгілер атап көрсетіледі. Бұл – жұмыстың бұрын игерілген
тәсілдерін жаңа әдістерін табуда, түрлі бейнелеу құралдарының көмегімен өз
сезімдерін әсерлі білдіруде белсенділік, дербестік және иницатива ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3-4
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .5
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
§1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 -13
2 тарау. Балабақшада бейнелеу өнері арқылы балалардың шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...14
§2.1. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы және бейнелеу өнері
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..14-19
§2.2. Балабақшада бейнелеу өнері сабақтарында балалардың шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...20-21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...23-24
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі:
Дүниежүзілік деңгейінде еліміздің қоғамдық саяси, әлеуметтік –
экономикалық, бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде басты
шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі кезеңнен басталады.
Қазақстан республикасының Білім беру туралы заңында Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының басты міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген.
Олай болса мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда
бейнелеу өнері әрекетінің орнын баса айтуға болады. [1; 3б]
Еліміздің мектепке дейінгі балалар мекемелерін қамтамасыз етуде
бетбұрыстар жасалуда. Үкімет пен әкімдер барлық жерде бұл мәселені терең
зерделеп, осы негізде бұл мәселенің шешімін әзірлеуге тиіс екендігі туралы
кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің
алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар
аущдарған жөн және бұл сатыны олардың шығармашылық және интелектуалдық
қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламамен қамтамасыз ету
қажеттілігі туралы әр балалалрдың білім алуға, еңбек және қоршаған ортаға
бейімі қарым – қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз
туралы елбасының Н. Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында атап
көрсеткен болатын. [2; 22-б]
Баланың бейнелеу шығармашылығын зерттеулер Е.А.Флерина,
П.Сакулина, Т.С. Камарова, Т. Г. Казакова, Н.Б. Халезова және басқалар
живопись пен скульптура суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға
белгілі бір дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап
айтады.
Қазіргі кезде мектепке дейінгі балалалрдың бейнелеу өнері арқылы
шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру басты міндеттердің бірі болып
отыр.[5; 12-б]
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі балалрдың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру.
Зерттеу әдісі: Бақылау, ғылыми – педагогикалық еңбектерді әдебиеттерді
сараптау, талдау, әңгімелесу .
Зерттеу міндеттері:
1) Балалардың көркемдік шығармашылығын дамытудың теориялық мәселелерін
анықтау.
2) Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3) Балалабақшадағы бейнелеу өнері бағдарламаларындағы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастыру міндеттерін талдау.
4) Бейнелеу өнерінің балабақшада балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру жолдарын көрсету.
Зерттеу көздері: Елбасының жолдаулары, Білім беру заңдары, білім
беру, балалабақшадағы балаларды оқыту, тәрбиелеу бағдарламалары,
тұжырымдамалары.
Зерттеу құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде балалабақшада бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастырудың тиімділігі туралы
қарастырылады.
1 – тарауда мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліңтерін
қалыптастырудың теориялық негіздері қарастырылды. 2 – тарауда балабақшада
бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін қалыптастыру әдістері
көрсетілді.
Қорытынды бөлімінде бейнелеу өнері арқылы шығармашылық ептіліктерін
қалыптастыру туралы нақты талдаулар жасалып, тұжырымдама мен қорытындама
берілген.
Пайдаланған әдебиеттерде зерттеу жұмысын жазу барысында қажет болған
материалдың авторы, еңбектерінің тақырыбы, шыққан жылы, баспасы, беттер
жазылады.
2. Сәндік-қолданбалы өнер арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастырудың мәні, мазмұны, міндеттері
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері - өзінің бай тарихи, терең мазмұны,
сан қилы ерекшеліктерімен, халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп біте
қайнасқан өміршең өнер. Сондықтан оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге
баулу, олардың қазіргі өндірістің ғылыми-техникалық негізін түсінуге,
ауқымды өнертанымының қалыптасуына кең тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық
және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Халық өнері туралы ғылыми әдебиеттерді талдау нәтижелері өнертанымды
өнер тарихынан, өнер теориясынан, өнер сынынан жинақталған білімдер мен
өнерді тануға бағытталған жеке тұлғаның іс әрекеттері бағытында анықтаған.
Өнертаным құрылымы, ғалымдардың пікіріне сүйенсек, өнертанымдық
көзқарастар, өнертанымдық білімдер, өнертанымдық пікірлер. өнертанымдық
түсініктер жиынтығынан тұрады: Көзқарастар өнердегі белгілі бір ұстанымды
бағытты білдірсе, өнертанымдық білім жеке тұлғаның қошаған ортадағы әр
түрлі өнердегі процестер мен құбылыстарды бағалауы, қатынасы туралы
білімдер , ал өнертанымдық пікірлер тұлғаның өнер туралы ой пікірлері
жүйесін тануға мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның өнертанымында белгілі бір деңгейлер болады, олардың
ішіндегі негізгілері мыналар болып табылады: қарапайым деңгей (немесе
тұрмыстық), ол өнертаным білімін өнерді түсінуге өнерді сезіну арқылы
қол жеткізілетін дұрыс мағынаға теңейді. Ғылыми деңгей-адамның өнерді
және ондағы көркемдікті танып –білудің теориялық және практикалық
тәжірибесінде көрініс табатын өнер заңдары мен заңдылықтарын меңгеру
негізінде жетіледі. Глобалдық (бүкіл жер шарын қамтитын) өнердегі деңгей,
адам болмысының мәңг өнері мәселелерінің қойылуымен және ұғынылуымен
байланысты.
Сонымен, өнертаным- ол қоршаған дүниеге деген ерекше эстетикалық
көзқарас. Сонымен бірге, бүкіл әлемдік өнер , тұтас өнер дүниесі туралы,
өнердегі адамның орны, өнердің мән-мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер
мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы-деп тануға болады. Өнертанымның көзі
– білім оның ішінде өнертаным білімдері. Өнертаным- өнер және тану деп
аталатын екі бөлімнен тұрады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты
өнертану шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі.Қоғам дамыған
сайын өнертаным білімдері де дамып отырады. Бізді қоршаған дүние өнерін
білу-танымға байланысты. Таным- адам санасын дамытудың негізгі және ол
арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруі де үйренуі деп тану орынды.
Жоғарыда келтірілген түсініктерді қорыта отырып, біз өнертаным ұғымын
былай нақтылауға бағдар алдық: өнертаным, өнерге көзқарас -
адамдар, жеке адам іс- әрекетіне терең әсер ететін өнер және оның даму
заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстарын өнер құралдары
арқылы бейнелеу жөнінде біртұтас тиянақты көзқарастар жүйесі.
Өнертанымның қалыптасуында ұлттық мәдениет үлкен роль атқарады.
Ұлттық өнертаным ұлттық өнертаныммен байланысты. Өнер туындыларының негізгі
мазмұнында жер мен аспан, кеністік пен уақыт көріністері бейнеленеді.
Өйткені адамның жеке көзқарасы, қоршаған ортаны қабылдауы тарихи
қалыптасқан дәстүрлі ұлттың өнертанымына да байланысты болады. Қазақ
халқының ежелден келе жатқан тарихына сүйенсек, бұл жайлы көптеген
мағлұматтар алуға болады.
Абайдың дүниеге көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Өнер туралы
пікіріне келсек біріншіден, сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін
қуаттайды. Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде Адам ... көзбен көріп,
құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп тыстағы
өмірден хабар алады- дейді. Ақынның ойынша мен- ақын, менікі- адам
денесі мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, менікі өлсе өлсін, оған бекі
деп дене өлгенімен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным
туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы өмірден хабар
аламыз, пайда, залалды айыратын қуаттың аты ақыл дейді.
Сондай-ақ қазақ ағартушысы Ш.Уалиханов сыртқы дүниенің адам санасынан
тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айтады. Қазақ жерінде
шамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде сыртқы дүние-күн, ай,
жұлдыздар және жер- алғашқы құдірет болып табылады- деп көрсетті. Бұдан
Шоқанның септілік заңдылығын құптайтындығын, себепсіз құбылыс
болмайтындығына кәміл сенетіндігін байқаймыз.
Өнертанымдық ізденісте халықтың өзін-өзі тану мен басқару
мәселелері, адамзат тағдыры мен талабына қызмет ететін мүмкіндіктері
алдыңғы қатарға қойылуы тиіс. Сол сияқты халқымыздың мәдениетіне
байланысты өнертанымдық ой- талғамдарына В.В.Радлов, А.И.Левшин, В.И.Даль,
В.В.Бартольд, сияқты этнографтар да ерекше мән беріп, зерттеу
еңбектерін жазған. Ұлттық өнертанымның қалыптасу тарихы жайлы сөз
қозғағанда, туған халқының зердесінен кешегі күнге дейін өшіп келген
бес арысымыз- А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытоа, М.Дулатов,
Ш.Құдайбергенов т.б. еңбектерінде атауға болады.
Адам баласы өнертанымның қалыптасуына ерекше әсер еткен-өнер. Өнер
адам болмысының бағыттылығы және күрделілігі бойынша әр алуан
мәселелерден туатын және шешілетін саласы, сондықтан оның мазмұндық-
мағыналық мәніне күмәндану-әлемнің шексіз, ұшы-қиыры жоқ кеңістігінде
өтіп жатқан өз өміріңнің шындығына күмәндану деген сөз. Өнердің
құндылық-мағыналық маңызы-оның құрамында Адам субъективтілігінің ішкі
дүниесінің терең антологиясы, оның құндылық қатынастарына негізделген
талпынысы, адам болмысының әр түрлі өнертанымдық түсініктерінің
болуында. Осының арқасында өнерге қатынас рухани-өнегелік бағытқа ие
болады.
Өнертанымдық түсінікке бағыт беретін қоғамдық өмір тұрғысында
суреттейтін адам өмірінің айнасы сәндік-қолданбалы өнер. Сәндік-
қолданбалы өнер қоғамдық формациядағы халықтың тұрмысын, саяси хал-
жағдайын, іс-әрекетін, мінез-құлқын тереңірек көркем түрде білуге жол
ашады. Міне, сондықтан сәндік- қолданбалы өнер адам баласын халық өнеріне
қатысты біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік сезімдерге бөлейді.
Осы ойды басшылыққа ала отырып, біз өз зерттеуімізде қазақ сәндік-
қолданбалы өнер туындыларын талдау арқылы, олардың оқушылардың өнертанымын
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін қарастырғанды жөн көрдік.
Қолөнердің ішінде сәндік-қолданбалы өнердің материалдық өндірістегі
халықтың тұрмысындағы өзіндік орны жөнінде көп айтылады. Қазақ
энциклопедиасында Сән және қоданбалы өнер- сән өнерінің бір саласы. Сән
және қосалқы өнер негізінен тұрмысқа, қажетті көркем және жиһаздық
заттарды өндіретін шығармашылық түрлерінің басын құрайды. Сән және
қолданбалы өнер туындылары материалы (металл, керамика, ағаш) жасау
әдісіне (көркем оймен, шекіме, әсем жазба, кесте, көркем құйма т.б.) орай
екі түрге жетіледі -деп мазмұндалған. Сәндік-қолданбалы өнер, әшекейлеу
адамдардың көркем іс-әрекетінің ерекше саласы, практикалық мақсат үшін
арналған өнімдері эстетикалық мақсат пішінді шешіммен органикалық
үйлесімділікке негізделген. Бұл ұғымдарды кең мағынада қарастырғанда
алаңдарды, саябақтарды, үйлерді сондай-ақ адамды әшекейлеуге арналған
заттарды көркемдеп жасау.Сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің мәнерлі
түріне жатқызуы қабылданған. Сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының көркем
мәнерлілігі олардың жоғары эмоциялары, сұңғаттылығы мен бояуында болып
табылады.
Қазақтың қолданбалы өнері арқылы балалардың өнертанымын қалыптастыру
мәселесі қазірге дейін арнайы зерттелген емес. Қазіргі кезде мәдениет пен
білім беру ісін құрудың жетекші үрдістерінің бірі ретінде халықтың
мәдени мұрасына ден қоя бастады. Соған байланысты әр уақытта, әр түрлі
жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы мен
мәдениеті туралы Чепелев В, Дудин С.М., т.б. біршама пікірлер айтқан
авторлар өз еңбектерінде қазақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдар туралы
жалпылама мағлұматтар берумен ғана шектеледі.
Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев қазақтың
сәндік-қолданбалы өнері мен оның өнертанымы туралы арнайы еңбек
жазбағанымен шығармаларында өздерінің өнертанымдық көзқарастарын
философиялық тұрғыда сөз еткен. Мәселен, Шоқан қазақтың киіз үйінің
құрылысы мен сәулетіне, ондағы қолданылатын жиһаздар түрлеріне анықтама
берген. Осыдан Шоқанның өнертанымдық көзқарасының қалыптасуына халықтың
бай мұрасының әсері үлкен екендігін көрсетеді. Шоқан Уалихановтың
өнертанымдық көзқарасына өзі өмір сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардың
әсер еткендігін шығармаларынан да байқауға болады.
Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері (1987) еңбегінде қазақ халқы
қолөнерінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері, мүйіз,
сүйек ұқсату шеберлігінің туып қалыптасуы мәслелерін жан-жақты
баяндаған.
Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ (1977ж) еңбегінде ұлттық
қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнер түрлері және киіз үй, оның жасау – жихаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып қолөнерге қатысты атауларға ден
қойылды. Оның ішінде қолөнер бұйымдарын тұрмыста алатын орнымен, қазақ
халқының әдет-ғұрпымен және бұйымдардың жасалуындағы түр-түс
үйлесімдіктерімен байланыстыра сипаттама берілген.
Академик Ә.Марғұлан Қазақ халқының қолөнері атты еңбегінде қазақ
халқының қолөнерінің бірінеші түрлерін археологиялық, этнографиялық
тұрғыдан зерделеп, өте құнды мағлұматтар берілген. Сондай-ақ
С.Қасимановтың Қазақ қолөнері еңбегінде қазақ ұлттық қолөнерінің
бірінеші түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін, оларға байланысты мақал-
мәтелдер, аңыз әңгімелер жайлы құнды мағлұматтар сипаттамалар берілген.
Бұлардан басқа С.Мұқанов пен Ө.Жәнібековтың еңбектерінде қазақ ұлттық
қолөнерінің өнегелі тұстарын қазіргі кезеңде пайдалану арқылы
халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-салтына, наным танымына, талғамына,
әсер ете отырып, ұлттық мәдениет тудырған бүкіл таңдаулы дүниелерді
сақтап пайдалану туралы бағалы пікірлер айтылған. Қ.Ақышев, М.Қадырбаев,
А.Оразбаев т.б. еңбектерінде ертедегі қазақ жерінде мекендеген тайпалардың
археологиялық қазбалардан табылған ежелгі мәдени ескерткіштердегі
қолөнер үлгілеріне тарихи өнертанымдық тұрғыда сипаттама берілген.
Қолөнерді өнертаным объектісі тұрғысында қарастырған қолөнердегі ою-
өрнектің қолданылуы жөнінде С.Төленбаевтің еңбектері маңызды орын алады.
Философия ғылымы саласында Б.Байжігітов қазақ халқы өнерінің эстетикалық
табиғатының іргетасы табылатын діни, әлеуметтік, тарихи, алғы шарттар
фольклор, эпос, дәстүрлі сәулеттік және қол өнері, ою-өрнек, негізінде
қалыптастыруын философиялық тұрғыда зерттейді.
Сәндік-қолданбалы өнер, біздің рухани-мәдени дамуымызда ежелгі
дәуірден бері тамыры үзілмей, жалғасын тауып келе жатқан құбылыс. Сәндік
өнер арқылы балалардың өнертанымын қалыптастыруда маңызды орын алады,
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, тарихи-географиялық жағдайларының,
халықтың көшпелі өмір салтының өзіндік ерекшелігіне сәйкес өскелең ұрпақты
үйретуге және тәрбиелеуге, атап айтқанда, эстетикалық тәрбие беруге деген
ерекше талаптары қалыптасады.
3. Ұлттық бейнелеу өнері құралдары арқылы балалардың
дүниетанымын қалыптастыру жолдары.
Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің бір саласы ою-өрнектер.
Қазақ өнертанымының бір саласы ою өрнектердң тану болып табылады.
Қолөнерде ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік халық дәстүрінің негізі
болып саналады. Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Ою
сөзі бір нәрсені ойлап, кесіп жасау, не екі затты қиюластырып жасау, бір
нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген ұғымды білдіреді. Ал Өрнек
дегеніміз әр түрлі ою, бедер бейнені күйдіріп, бояп, батырып, қалыппен
істеген көркемдік түрлерінің, әшекейлеудің ортақ атауы сияқты. Сондықтан
да көбінесе ою - өрнек деп қосарлана айтыла береді. Кез-келген халықтың
оюларын алып талдау жасап қарасақ, олардың барлығына ортақ бір заңдылық
бар екенін байқаймыз. Ол- симметрия заңы, яғни ою-өрнек бөліктернің бір
бірімен мөлшерлес келуі. Осыған сүйене отырып, ою композицияларын құру
жолдарын төмендегідей әдістерге бөлуге болады: қарапайым айналы симметрия,
айналмалы бұрыштық симмерия, аралас симметрия т.б.
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың ою-өрнек өнері өз алдына дәстүрлі
өнердің бір саласы ретінде зерттеле бастады. С.Д.Дудиннің Орта Азия мен
Қазақстанда болған экспедицияларының нәтижесінде жарық көрген қомақты
еңбектерінің бірі Киргизский орнамент қазақ халқының ою-өрнектеріне
арналған тұңғыш зерттеу болды. Сондай-ақ бұл тұста В.Чепелевтің,
Б.Веймарнның, В.Машкованың, А.И.Тереножкиннің еңбектерінде қазақ ою-
өрнектері біршама тереңірек сөз болады. В.Чепелевтің Об искусстве
казахского народа (орнаментика), Е.Р.Шнейдердің Казахская орнаментика
атты зерттеулерінің де маңызы өте жоғары болды. Бірақ Е.Р.Шнейдер Қазақ
ою-өрнекері қазақ халқының өнеріне жатпайды, ол Иран мәдениетінің бір
саласы болып табылады-деген қате ұғымына қазақ ою-өрнегін зерттеушілер
Т.Қ.Бәсенов, В.Чепелев, М.С.Мұқанов т.б. қатты сынға алып, қазақтың ең көп
тараған өнерінің бірі ою-өрнек екендігін дәлелдейді. Е.А.Клодт Омск
музейінің тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдары Солтүстік, Батыс
Қазақстан аудандарында экспдиция жасап қазақ оюларының көптеген түрін
көшіріп алған. Бұл еңбек 1939 жылы Казахский орнамент деген атпен альбом
болып жарық көрді.
Олай болса, Ұ.Әбдіғаппарованың сөзімен айтқанда Қазақ ұлттық ою-
өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды,
архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған
ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық, эстетикалық әсерін және ой
арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділік бейнелі
жеткізуге ықпал ететін нақыштар.
Ал, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері бұған қарағанда кең ұғым. Ою-
өрнектер қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің барлық түріне қатысады
және әр түрінде әр түрлі өрнектеу әдістерімен ерекшеленеді. Біздің
түсінігіміз бойынша қазақ ұлттық ою-өрнегі-қазақ халқының сәндік-
қолданбалы өнері салаларының барлық туындыларында кездесетін ою-өрнек
түрлері өрнектеу әдістер жиынтығы. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнеі – бейнелеу
өнерінің, оның ішінде сәндік-қолданбалы өнедің үлкен бір арнасы дсек те,
бейнелеу өнерінің түпкі бастауы халықтың қол өнерінен (ремесло,
рукоремесло, рукодельное мастерство) өрбігендіктен, оған қоса қазақ
халқының ою-өрнектері ежелден-ақ қолөнерінің өркендеуімен сәйкес
дамығандықтан, ою-өрнек өнері-қолөнерінің негізгі саласы болып табылады.
Қазақтың олөнер кәсіптерінің білгір маманы С.Қасиманов өрнектің мынандай
түрлерін атап өткен: ай, күн, жұлдыздарға-көк әлеміне байланысты өрнектер;
малға, малдың денесіне, ізіне байланысты; аңға, аңның денесіне, ізіне
байланысты; құрт-құмырсқаларға байланысты; құстарға байланысты; жер-су
өсімдік, гүл, жапырақ, бұтақ бейнелі; қару-құралдарға байланысты;
геомтриялық фигуралар тектес өрнектер.Сондықтан, қазақ өрнектрі
шаруаылық, көші-қон, жорықшылық заманындағы тұрмысты, айналасындағы
табиғатты, аңшылықты, геомтриялық түсініктердің сырт тұрпатынан байқаудан
туған ұғым негізінде дамыған деген болжамға толық қосыламыз.
Ғылымда ою-өрнектер мынадай түрлерге жіктеліп отыр, олар: көкөніс
тобындағы ою-өрнектер; хайуанаттар тобындағы ою-өрнек;ғарыштық
(космологиялық) ою-өрнектер; геометриялық фигуралар тектес ою-өрнектер.
Ою-өрнек жасаушы шеберлер өз өрнектерінде ойға алған мағыналы
көріністің немес заттың сыр-сипатын өзінше танып, оны дәлме-дәл көшірмей,
көркем, әшекейлі болуына көп көңіл аударады. Қазақтың халық қолөнерінде жиі
қолданылатын мүйіз тектес ою-өрнектер өзінің даму барысында әртүрлі
көркемдік сипат алған.
Қолданбалы өнер шығармаларын жасау барысында шебер түстердің
үйлесімділігін ескере отырып, оларға белгілі бір мән-мағына берген.
Мысалы, академик Ә.Қ.Марғұлан мен С.Қасимановтың зеттеулері бойынша
түстердің мынадай символдық мағыналары бар: ақ түс – бақыт, қуаныш,
ақиқат.Қызыл – от пен күн көзінің символы.Сары – ақыл-парасаттың, қайғы-
мұңның символы.Жасыл – жастық шақ пен көктем.Көк - көк асапн, көк аспанға
табыну. Қара түспен жер ананы белгілейді.
Текемет, сырмақ, түс киіз, кілем тағы сол сияқты үй мүліктерінде тек
ою-өрнекке көңіл аударылмай, бояу түстеріне де ерекше ден қойылған, оның
адамға әсері, ой тастауы сол бояу арқылы бағаланып және одан жасаған
шебердің ішкі Жан дүниесін түсінуге болады.
Осы орайда, қазақ халқының әсем, керемет өнерінің бірі-кілем тоқу, әр
ұлттардікі секілді оның да өзіндік ерекшеліктері бар. Бұған әсер еткен ең
басты себеп-қазақ халқының тұрмыс-тіршілік қылпы мен кәсіп түрі кілем тоқу
тұрмыс қажетіне байланысты халық қолөнерінде ертеректен белгілі, ел
арасында кеңінен тараған өнер. Қазақтың кілем тоқу өнерін біз басқа өнердің
түрлері (кесте лігу, ши тоқу, зергерлік т.б.) секілді көңіл-күй мен сезім
тереңдігін арттыратын, ұлттық мәдениетімізді дамытатын, эстетикалық
өнертанымдық тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға табиғи-рухани жағдай
жасайтын мәдени мұрамыз ретінде қарастырамыз. Кілем жайсаң төсеніш, ілсең
сән. Осындай ел аузына ілінген қасиетін ол әлі де сақтап келеді.
Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің тарихы Ә.Марғұлан,
Ө.Жәнібеков, Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Х.Арғынбаев, Т.Басенов,
Қ.Болатбаев,С.Түрікпенова еңбектерінде, қазақ халқының сәндік қолданбалы
өнерінің теориясы С.Қасиманов, Д.Шоқпарұлы, С.Төленбаев, Қ.Әмірғазин
еңбектерінде, қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің сыны
Қ.Ыбраева,Қ.Ералин, К.Ли, Б.Көпбосынова еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ сәндік қолданбалы өнер дүниетанымы дегеніміз - қазақ халқының
сәндік қолданбалы өнерінің тарихын, қазақ халқының сәндік қолданбалы
өнерінің теориясын, қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің сынынан
құралған ой пікірлер, көркемдік талдаулар, теориялық білімдер жүйесі болып
табылады.
Қазақ сәндік қолданбалы өнері арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастырудың әдіснамалық негіздерін талдау, қазақ сәндік қолданбалы
өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың теориясы мен
қазақ сәндік қолданбалы өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың практикасына бөлінетіндігін көрсетті.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі, жас ұрпақты
өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық-өнегелі
дәстүрлерімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен білім беру де тәрбиеші-педагогтың кәсіптік даярлығын
қамтамасыз етуді міндеттейді. Өйткені егемен еліміздің болашағы, оның
материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің
деңгейіне байланысты. Сондықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту
мен жетілдіру мәселесі ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр.
Мектепке дейінгі балаларда білімділік немесе адамдық мінез-құлық
қасиеттерінің түрлерін қалыптастыру қажет деп және оның дамуының жан-
жақты жүйелі болуын қамтамасыз ету керек деп санасақ, онда әуелі жүйе
дегеніміз не дегенді анықтап алу артық болмас. Ол біріншіден, тұтастырып
бергелі отырған біліміміздің мазмұн-мағына жағынан тығыз
байланыстылығы. Яғни, әуелі бір мазмұн-мағына туралы айтып түсіндіріп,
келесінде екінші бір мағына, мазмұнға ауысып кетпей бұрынғы мен соңғының
іштей бірлестігін сақтай отырып, жалғастыра айту. Одан әрі екінші бір
жүйелілікті сақтау- берілгелі отырған ұғымның жай, ең оңайдан бірте-бірте
өрбіп өсуі, бірте-бірте күрделеніп, көзден тұтас ұғымға келуі арқылы
болады. Бұл-мектепте оқытудың, үйретудің, білім берудің басты принципі
саналады. Бұл принциптің маңызды екендігі ертеден-ақ анықталған. Кезінде
Я.А.Коменский, И.Г.Пестолоций, Д.Локк сияқты ұлы педагогтар балаға білім
берудің жүйелі болу керектігін атап, сол жүйелі болу дегеннің алғашқы
түсінігін де солар берген. Олар ол ұғымға мыналарды жатқызған:- нақтыдан
абстрактылыққа;- жақыннан алысқа;- белгіліден белгісізге;- қарапайымнан
күрделіге өту.
М.Жұмабаев кезінде қазақтың ұлттық мектебі қандай болу керектігі
жайлы ғылыми-педагогикалық терең пайымдау жасаған. Қазақтың тағдыры,
келешегі, ел болуы да- мектептің қандай негізге құрылуына барып тіреледі.
Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізге құра
білсек, келешегімізге тайыбай-ақ серттесуге болады. Сондай негізге құра
алмасақ, келешегіміз күңгірт-дей келе,... Әр бір ұлттың баласы өз ұлтының
арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт
тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті,-деп ұстаздарға биік талап қойған.
Қазақ халқының қолөнерінде құрақтың көптеген түрлерін кездестіруге
болады. Мәселен, ботагөз, алатау алма, қабырға, тырнақтар, тоғыз қат,
сегіз жапырақ, жұлдыз, мүйіз пышақ ұшы, аратіс, алақұрт, пістегүл т.б.
Бұлар-өте жиі кездесетін құрақтыңғ түрлері. Құрақ қиындыларын пішкенде,
тең бүйірлі, үшбұрышты, төртбұрышты етіп дұрыс қию құрақтың дұрыс
тігілуін қамтамасыз етеді. Ал құрақ композициясын құрастыру мен түстерінің
үйлесімділігін табу үшін бейнелеу өнерінен алған білімдерін пайдаланады.
Сабақ барысында балаларды құрақ құруға үйрету арқылы олардың логикалық
ойлауын дамытып, конструкторлық әрі шығармашылық қабілетін арттырамыз.
Бағдарламаға сай құрақ құру композициясының күрделілігі мен тігу
технологиясына, мата түріне, бұйым көлеміне қарай қарапайым құрақ
түрлерінің күрделігіне қарай, әрі тек қана төсеніш, көрпеше, жастық
бұйымдары емес, түрлі киім үлгілерін әзірлеуде құрақ құру өнерін кеңірек
пайдалануға болады.
1 тарау. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық ептіліктерін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
Шығармашылыққа деген қабілеттілік адамның өзіне тән ерекшелігі болып
табылады, мұның өзі оны жануарлар әлемінен бөліп шығарып, болмысты
пайдалануға ғана емес, сонымен бірге оның түрін өзгертуге де мүмкіндік
береді.
К. Маркс шығармашылыққа іс - әрекетке деген осы қабілеттілікті
көрсете келіп, былай деп жазады: Хайуанат материяның өзі жататын түрдің
өлшеміне және қажетсінуіне ғана сәйкес қалыптсатырса, ал адам кез келген
түрдің өлшемі бойынша өндіре алады және ол барлық жерде затқа тиісті өлшем
бере алады: осының арқасында адам әсемдік заңдылығы бойынша да материяны
қалыптастырады.
Адамның кез келген еңбек қызметі әрқашан ол қызметтің мақсаттарын
ұғынумен, ақырғы нәтижені болжай білумен байланысты, мұның өзі іс –
қимылдың әдісі мен сипатын анықтап, адамның ерік – жігерін жұмылдырады.
Адам қабілетінің даму дәрежесі неғұрлым жоғары болған сайын, оның
творчестволық қызметі үшін мүмкіндік те соғұрлым көбірек ашылады.
Балалалр шығармашылықтың мүмкіндіктері мен өзіндік ерекшеліктерін
дұрыс түсіну педагогтан жалпы өнер саласындағы қызметтің қандай сипаты
барын, көркем образды жасау үшін суретші қандай әсерлі құралдарды
пайдаланатынын, оның шығармашылық қызметінің қандай кезеңдері барын білуді
талап етеді.
Шығармашылық дамудың өздігінен пайда болатындығы туралы осы теория
түрлі нұсқаларда және түрлі негіздермен XIX және XXғасырлардағы шетел
педагогикасында көптенген жақтастарын тапты – К. Риччи, К .Бюллер, Георг
Кершенштейнер және басқалар.
Идеалистік бағыттағы кейбір зерттеушілер шығармашылық дамудың мұндай
теориясын биогенетикалық заңмен негіздеді – баланың барлық дамуы адамзат
тарихы дамыған жолдармен жүреді, яғни ол алғашқы қауымдастық адамнан
цивилизациялы адамға дейінгі дамудың барлық кезеңдерінен өтеді.
Баланың дамуын жансақ идеалистік тұрғыдан түсіндіруге құрылған
биогенетикалық теорины толығымен жоққа шығарады. Шығармашылықты дұрыс
түсінбеу көптеген зерттеушілер бала жасаған бейнені жансақ түсіндіруге әкеп
соқтырды. Бұл шығармашылықтың мәні мынада: өнер мен айналысу эмоциялық
энергияның босап шығуына жәрдемдеседі: өнер арқылы бала ауызша құралдарға
қарағанда өзінің жеке даралығын оңай білдіре алады. Шығармашылық пен өмір
сүретін индивит мәңгілік өзгеріп отыратын өмірлік ситуацияларды тез
сезінуге және өзінің жеке басының ресурстарына сәйке қорытындылар жасауға
үйретуге тиіс. Сөйтіп, шығармашылық дамыту проблемасы педагогикалық
проблемадан жеке адамның қоғамдағы орынын анықтаумен, оның үстіне белсенді,
өздігінен ойлап, әрекет жасайтын адамды тәрбиелеу үшін емес, таза
пракатикалық мақсаттармен байланысты әлеуметтік проблемаға айналады. [5;
21-22б]
§1.1 Балалардың көркемдік шығармашылығын дамыту мәселелері.
Дүние жүзілік деңгейінде егеменді еліміздің қоғамдық – саяси,
әлеуметтік – экономикалық бетбұрыстарына қарай болашақ ұрпақты тәрбиелеуде
басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектепке дейінгі ұйымнан басталады.
Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде бейнелеу өнерінің орны ерекше. Қазақстан
республикасының Білім беру туралы Заңында жеке адамның шығармашылық,
рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір
салтының берік негіздерін қалыптастыру білім беру жүйесінің басты
міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген. Олай болса, мектепке дейінгі
кезеңнен шығармашыл тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнері әрекетінің орнын
баса айтуға болады. [1; 4-б]
Мектеп жасына дейінгі балалардың ең сүйікті әрекеттері сурет салу,
мүсіндеу, жапсырмалауда заттар мен құбылыстар туралы түсінігі қалыптасып,
көркемдеп бейнелеуге және өзінің сол затқа қатынасын жаңа оймен бере білуге
дағдыланады.
Мектепке дейінгі кезеңдегң шығармашылық қабілетін дамуын Е.Новикова
өзінің еңбегінде айта келе шығармашылық процесс – бұл бұрын белгіліден
жаңаға өтуі. Мектеп жасына дейінгі балаларда бейнелеу өнерінде пішін және
бояуды сәкестендірудің басқа жолын іздеу деп анықтама берген.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың бейнелеу әрекеті туралы Я. А.
Коменский, И.Г. Пестолоции, Ф.Фребелдің еңбектерінде көркемдік –
шығармашылық әрекет баланы көңілсіз жағдайдан шығарып, жүйкеге түскен
салмақты түсіріп, эмоционалдық көңіл- күй туғызатындығымен түсіндірілген.
Сондықтан мектепке дейінгі ұйымда баланың басты әрекеті ретінде
педагогикалық процеске бейнелеу өнерін енгізген маңызды болып саналады.
Белгілі ғалым А. Лилов шығармашылықты сипаттайды: шығармашылық жалпы
заңдылықтың моменттері мынада: шығармашылық қоғамдық құбылыс, оның
әлеуметтік мәнділігі қоғамға қажеттілігін өтейді, обьективтік шындықпен
бірлескен саналы қоғамдық субьектінің жасампаздығы. В. Г. Злотников
өзінің зерттеуінде көркемдік шығармашылық таным мен қиялдың, практикалық
әрекет пен психикалық процестің үздіксіз тұтастығы. Рухани – практикалық
әрекеттің нәтижесінде ерекше материалдық өнім - өнер туындысы пайда болады
деп тұжырымдаған. [8; 40-б]
Философтар мен психологтардың пікірінше, шығармашылық адамның
әрекетінің кез келген аймағында – бұл обьективті жаңа және бұрын
болмаған шығарманы тудырады. Дегенмен, балалардың шығармашылығында белгілі
тәжірибесінің жетіспеушілігінен білім, білік, дағдының жетіспеушілігінен
кемшіліктер байқалып келеді. Осыған қарамастан мектепке дейінгі балалардың
шығармашылығының обьективті мәні бар. Балалар шығармашылығының обьективтік
мәні – жүйелі жүргізілген процесс нәтижесінде үйлесімді дамып, тек
отбасының сұранысын ғана емес, қоғамның қажетін қанағаттандыратын сапа
қалыптасыады. Балаға сурет сала, қия және желімдей келе, бірінші кезекте
өзі үшін субьективті жаңа бұйымды алады. Субьективтік құндылығын
шығармашылық өсу құралы ретіндегі мәні тек нақты индивитерге ған емес,
қоғам үшін маңызы зор.
Көптеген зерттеушілер балалардың шығармашылығын ересектердің
шығармашылығымен салыстыра келе, шығармашылы суретшінің әрекетіне
ұқсастығын бөліп және өзінше мәнділігін көрсеткен Н.П.Сакулина балалардың
шығармашылығы туралы: Балалар суретшілер тәрізді жасамаса да, мектепке
дейінгі кезеңде бірнеше шынайы көркем бейнені жасай алады. Оысның өзі оның
жеке тұлға болып дамуында терең із қалдырып, нағыз шығармашылықтың
тәжірибесін меңгеріп, оны болашақта кез келген еңбек аймағында пайдалана
білетіндей болады деп түйіндеген. Олай болса, ғалымның пікірін негізге
алсақ, мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілері балалалрдың бейнелеу әрекетін
ұйымдастыруда болашағын меңзеп жүргізуді ескерген жөн.
Балалардың бейнелеу жұмысы суретші әрекетінің болашақ, үлгісінен,
оның ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келген тәжірибесінен тұрады. Бірақ бала
оны өздігімен аталған тәжірибені меңгере алмайды. Сондықтан ересектер осы
кезге дейінгі қалыптасқан бейнелеу өнері туралы білімді және біліктілікті
тасымалдаушы, басқарушы, ұйымдастырушы және жеткізуші болып табылады.В.Н.
Шацкийдің пікірінше, балалардың көркемдік шығармашылығын жалпы эстетикалық
тәрбие беруде белгілі өнер түрін меңгерк әдісі ретінде және эстетикалық
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру, обьективті көркемдік құндылық тудыру
тұрғысынан қарастырылды. Мектепке дейінгі педагогикас теориясында
эстетикалық тәрбиенің бір құралы тұрғысынан қолданылып келгендігін айтады.
Е. А. Флеринаның ойынша, балалрдың бейнелеу шығармашылығы баланың
қоршаған ортадағы шынайылық суреттеуінде, мүсіндеуде, құрастыруда саналы
бейнелеуі, өзінің бақылағандарын, қиялындағыны сөзден, картина, басқа да
өнерден алған әсерін бейнелеуі. Бала қоршаған ортаны пассивті көшірмейді,
жинақталған тәжірибесіне және бейнелеп отырғанына деген қатынасына қарай
қайта жасайды.
А.А. Волкова шығармашылыққа тәрбиелеу балаға жан – жақты және күрделі
ықпал ету. Ересектердің шығармашылық әрекетіне ақыл –ой (білім,ойлау,қиял)
қабілеттерін дамытуға үлесін қосты. [5; 24-25б]
Қорыта келе, бейнелеу өнері арқылы балалардың көркемдік
шығармашылығын қалыптастырып, баланы жан – жақты үйлесімді етіп
тәрбиелеуде маңызы зор.
§ 1.2. Мектепке дейінгі балалардың бейнелеу өнері арқылы шығармашылық
ептіліктерін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері
Суретшінің шығармашылығы – қоғамдық маңызы бар жаңа өзіндік заттарды
жасайтын белгілі бір қызмет. Суретшінің қызметі қоршаған өмірді бейнелейтін
өнер шығармаларын жасаумен байланысты.
Бұл бейнелеу құбылысты жай ғана фотографиялау болып табылмайды:
суретші қабылдағандарын өз санасында ой елегінен өткізіп, неғұрлым елеулі,
сипатты, типтік белгілерді іріктеп алады да көркем образ жасай отырып
жинақтайды.
Сонымен бірге көркем образ жеке – дара нақты бейнелеу түрінде
беріледі. Көркем творчествоның обьективті жағы – суретшінің бейнелейтін
затқа қатынасы да бар. Суретші дүниені жай ғана зерттеп, бейнелей салмайды:
ол образ басқа адамдарды да тебіренте алады.
Эмиль Золя француз суретшілерінің шығармашылығын талдай келіп, көркем
шығармаларға : бұл болмыстың бір бөлігі, жат етіп көрінген қан қызуы
деген анықтама береді.
Сонымен, көркем шығармашылық дегеніміз қоршаған болмысты тану мен
образды бейнелеп берудің күрделі процесі болып табылады .[7; 19-б]
Балалар қоршаған дүниемен таныса отырып, оны өз іс - әрекетінде –
ойлағанда, сурет салғанда, мүсін жасағанда, әңгімелегенде және т.б
қайталауға тырысады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда бейнелеу іс - әрекетінің
мүмкіндігі бай, өйткені өзінің мәні жағынан оның жаңартушылық және
жасампаздық сипаты бар. Бұл арада бала қоршаған дүниеден алған өз
әсерлерін қайталауға, қиялындағы образдарды беруге, оларды алуан түрлі
материалдардың көмегімен нақты формаға көрсетіп беруге мүмкіндік алады.
Көркем творчество үшін қажетті жағдайлармен байланысты мектеп жасына
дейінгі балалардың бейнелеу іс - әрекеті процесінің ерекшеліктерін қарап
көрелік.
Мектеп жасына дейінгі ересек балаларда қабылдау мақсатқа бағытталған
сипатқа ие болады. Олардың көпшілігі көзбен көріп сезінуге негізделеді,
олардың көмегімен бала түсті, көлемді, форманы қабылдай алады. Бірақ балада
тәжірибе әлі онша үлкен болмағандықтан, тек көру арқылы толық қабылдай
алмайды, сондықтан неғұрлым толық елестетуге мүмкіндік беретін сезім
түйсігі және басқа түсінулерді қабылдауға кіргізу қажет.
Дүниені көре білуге баланы үйрету – тәрбиеші міндеттерінің бірі. Ал
мұның өзі балаларда байқампаздықты, көргенін ой елегінен өткізе білуін
дамыту, яғни балалрдың бойында ойлау, пікір айту, талдау, қорытындылар
шығару қабілетін дамыту деген сөз. 5 – 6 жастағы бала айналасындағы
обьектілерді қабылдай отырып, олардың ерекшеліктерін бөліп алуға,
талғауға, жинақтауға, өз қорытындыларын жасауға тырысады. Бірақ әзір бұлар
үстірт жасалады. Балаларды көбіне ашық, динамикалы, бірақ екінші дәрежелі,
көбіне сурет үстінде жұмыс жасауда елеулі маңызы жоқ детальдар қызықтырады.
Мұның өзі олардың зат туралы түсінігінің сипатына да, суреттегі немесе
мүсіндегі бейнелеуге де әсерін тигізеді.
Мектепке дейінгі ересек жасқа қарай балада барған сайын аналитикалық
– синтетикалық ойлау дәрежесі көбірек дамиды, мұның бейнелеу процесі үшін
маңызы мәні бар.
Іс - әрекетте қиялдау барған сайын үлкен роль атқара бастайды. Бірақ
мектепке дейінгі кіші жастағы балаларда қиял образдары әлі де болса
тұрақсыз, үзінді түрінде болып еледі, бұл баланың суретіне де әсерін
тигізеді. Жасы өскен сайын қиял баий түседі, балалар өз жұмысының мазмұнын
өз бетімен ойлап тауып, жаңа образдарды кіргізе алады.
Бейнелеу іс - әрекетіне ынтаның тууына, жасалған образға баланың
көңілі мен сезімін шоғырландыруға жәрдемдесетін, қиялдау жұмысын күшейтетін
эмоциялар үлкен роль атқарады.
Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу іскерлігін, дағдыларын меңгере
алады. 2- 3 жаста бала қалам мен қылқаламды дұрыс ұстау, оларды пайдалану
дағдысын жеңіл үйренеді. Алты жасқа қарай ол дағдылардың жеткілікті қорын
игеріп, оларды саналы түрде қолдануға, жаңа заттарды бейнелеу кезінде
қажетті тәсілдерді өз бетімен таңдауға қабілетті болады. [5; 37-39б]
Балалар шығармашылығының мәселелері жөніндегі ғылыми зерттеулерде
баланың іс - әрекетінде шығармашылық бастаманың бар екенін сипаттайтын
бірқатар белгілер атап көрсетіледі. Бұл – жұмыстың бұрын игерілген
тәсілдерін жаңа әдістерін табуда, түрлі бейнелеу құралдарының көмегімен өз
сезімдерін әсерлі білдіруде белсенділік, дербестік және иницатива ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz